Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	275.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	doc
Категория	География

Zilzilalar

2. Sulfator - lotincha solfor - oltingugurtli purkash gazlar, degan ma’noni
bildiradi.
3. Moffetlar - lotincha mofete - yomon xidli bug‘lanish joyi, bunday xid
tarqalgan chuqurlik yoki botiq joylarni o‘lim vodiysi deb atashadi.
(Markaziy AmYer ikada) 1835 yilda 50 km 3
, Krakatau vulqonidan 1883 yilda 50
km 3
, TaravYer a vulqonidan (YAngi Zelandiyada )
1886 yilda 1,5 km 3
chakik jinslar otilib chiqib krater atrofiga to‘plangan
Vulqon krater idan otilib chiqadigan jinslar qar xil masofagacha boradi. Yirik
jinslar krater dan 500 m dan 10-20 km gacha, qum 200-300 km gacha, kul va
chang 600-700 km va undan qam uzoqqa borib tushishi mumkin.
Suyuq vulqon maqsulotlariga turli tarkibli lavalar kiradi. Lavaning
ximiyaviy tarkibi asosan kremnezem, alyuminiy oksidi, temir oksidi, kalsiy oksidi,
magniy oksidi, natriy oksidi, kaliy oksididan iborat.
Nordon lavadan obsidian, liparit, kvarsli, porfir, felzit va boshqa nordon
vulqonitlar qosil bo‘ladi. Bunday jinslar o‘rta Osiyoda - Korjantov, CHotqol-
qurama, Qisor tog‘ tizmalarida yuqori karbon per m, quyi trias davrlari yotqiziqlari
orasida uchraydi. Asosli lava qotganda bazalt, diabaz va boshqalar, o‘rta lavadan-
andezitlar, traxitlar qosil bo‘ladi. Lava chiquvchi kanallar ikki xil markaziy va
yoriqdan chiquvchi vulqonlarga bo‘linadi. Markaziy vulqonlar doimo bir kanaldan
otilib turadi. Ular konus shaklida bo‘lib, atrofi 30-40 0
li qiyalik bo‘ladi. Vulqon
maxsu-lotlari chiqadigan kanal jerlo, uning og‘zi krater deb ataladi. Ikkinchi xil
vulqonlar asosan tektonik yoriqlarga joylashgan bo‘lib, ko‘pincha lava
yoriqlarning qamma Yer idan oqib chiqib turadi. Vulqon apparati echilib qolgan
yoriq shaklida bo‘ladi. Masalan: Islandiyadagi Laki yorig‘ining uzunligi 30 km
bo‘lib, undan 1783 yilda 12:5 km 3
lava oqib chiqqan.Yoriqlardan chiqadigan asosli
magma, bazalt maqsulotlari suyuq bo‘lib Yer betiga bir tekisda quyulib, bora-bora
-qalqonsimon shaklni oladi. Ba’zan vulqon apparatlarining yon tomonlarida
yoriqlar paydo bo‘ladi, u Yer dan qam vulqon maqsulot chiqa boshlaydi. Bu
9

cho‘g‘dek quyuq lava oqib chiqa boshlaydi va u vulqon krater i atrofida 5-4 km
Yer gacha oqib boradi.
Vulqon krater idan chiqqan qatiq va suyuq maqsulotlar uning atrofida yig‘ilib
konus shaklida qavat-qavat bo‘lib joylashadi. Vulqondan otilib chiqqan lava
vulqon krater ida uzoq vaqt qotmay yotadi. Krater dan gaz va bug‘ otilib turadi.
Bu gruppa vulqonlariga Yer amizdan 700 yil avval otila boshlagan Etna (Sitsiliya),
Vezoviy (Italiya), O‘rta dengizdagi vulqon va boshqa vulqonlar kiradi.
4. Mon-Pele gruppasidagi vulqonlar . Martinika orolidagi Mon-Pele
vulqoni nomidan olingan. Bu gruppadagi vulqonlar boshqa vulqonlardan kuchli
portlashi va krater ida lava qotib qolishi bilan farq qiladi. Magmadan ajraluvchi
gaz krater ichida to‘planadi. Gaz bir necha yillardan so‘ng to‘satdan portlab
otiladi. Masalan, 1902 yilda Mon-Pele vulqoni to‘satdan juda qattiq kuch bilan
otilgan paytda fransuz geologi Lakurua vulqon otilishini kuzatgan. Uning
aytishicha, vulqon krater idan qizigan pemza, lapillalar qip-qizil bo‘lib kul, gaz va
quyuq suv bug‘lari bilan juda baland otilib chiqqan. CHiqqan maqsulotlar tog‘
yonbag‘ri bo‘ylab minutiga 950 m tezlikda pastga harakat qilgan. qizigan gaz, kul
va boshqa maqsulotlar tempYer aturasi taqminan 700-800 0
ga etgan Martinika
orolidagi San-P’er shaqri bir necha minut ichida vulqon kuli ostida qolib ketgan.
Mon-Pele vulqoni to‘xtagach, krater dan quyuq yopishqoq lava krater tepasida
katta ustundan (300m) baland ko‘tarilib qolgan. Mon-Pele so‘zi oq-bosh qam shu
nomdan olingan.
Vulqon chiqarib tashlagan maqsulotlar (pemza, lapilla, bomba, shag‘al, qum,
kul) cho‘kindi jinslar bilan birga aralashib tuffit deb ataladigan effuziv tog‘ jinslari
uyumini qosil qilgan.
Agar lava ichida vulqon bombalari va qirrali jinslar ko‘p bo‘lsa, ular vulqon
brekchiyasi deyiladi.
5. Bandaysan . (YAponiyadagi eng yirik vulqon) gruppasidagi vulqonlar -
trubasimon otiluvchi vulqon deb qam ataladi. Bu vulqon harakati Yer ichida
to‘plangan juda ko‘p suv bug‘i, gazni va o‘z ustidagi jinslarni uzun trubadan
13

II BOB. Zilzila va ularning oqibatlari
2.1. Zilzila va uning Yer yuzi bo‘ylab tarqalishi
Yer ichki qismida uning sirtiga tomon yo‘nalgan kuch ta’siridan Yer
po‘stining ayrim qismlarini to‘satdan silkinishiga zilzila deyiladi. Ba’zan
silkinishlar tashqi faktorlar (tog‘dagi qulashlar, katta meteoritning Yer yuzasiga
tushishi va b.) dan qam bo‘lishi mumkin. Bir necha yuz yillar davomida to‘plangan
ma’lumotlar bu qodisani planetamizning ayrim seysmik zonalarda ko‘p bo‘lib
turishini ko‘rsatadi. Yer yuzasini emiruvchi, buzuvchi, zilzilalarning ko‘pi
Pireney, Alp, Apenin, Karpat, Bolqon, Kavkaz tog‘lariga va O‘rta Osiyoning tog‘li
rayonlariga, janubda Qindiqush, Qimolay tog‘lariga va Tinch okean qalqasiga
to‘g‘ri keladi. Ba’zi joylar borki, u Yer da butunlay yoki deyarli zilzila bo‘lmaydi,
bunday Yer lar (GYer maniya, Polsha pasttekisligi, Rossiya tekisligi, Finlyandiya,
Kola yarim oroli, Kanada, Braziliya va q.k.) aseysmik o‘lkalar deb ataladi.
Zilzila sabablarini seysmologiya fani o‘rganadi. Zilzila Yer po‘stining ostki
qismidagi massalarning, jumladan, mantiyadagi saralanish jarayonida kuchli
harakat paydo bo‘ladi va tebranma to‘lqinlar zilzila markazidan atrofga va Yer
yuzasiga tarqaladi. Zilzilaning dastlabki harakatidan keyin qam Yer ichida
saqlanib qolgan ortiqcha energiya Yer po‘stini ayrim qism-larini tebranishga
sabab bo‘ladi. Yer sirtining tebranishi, unga ichki qatlamlardan o‘tib keluvchi
egiluvchan to‘lqinning urilishidan kelib chiqadi. Agar zilzila markazidan
yo‘nalgan to‘lqin Yer sirti bilan to‘g‘ri chiziq yoki qiyaroq burchak qosil qilsa,
Yer ustidagi narsalar yuqoriga ko‘tarilib, pastga tushadi. Agar to‘lqin qiya urilsa,
Yer ustidagi narsalar gorizontal suriladi, ba’zan ular qayiqqa o‘qshab tebranadi.
Daraxtlar og‘ib, yana tiklanadi, imorat bezaklari buziladi, qaykallar qo‘llaydi.
Zilzila faqat bir necha sekund davom etsada, keyinchalik bir necha kun, oy va
yillar davomida goq kuchli, goq kuchsiz bo‘lib qaytariladi. Masalan, 1887 yil 28
19

rayonlashtirish xaritalari tuzilgan, yirik shaqarlar bo‘yicha esa, mukammal seysmik
rayonlashtirish xaritalari tuzilgan. Zilzila bo‘lish vaqtini bashoratlash borasida
qanday ishlar qilingan? Turli mamlakat olimlarining olib borgan tadqiqotlari
qozirgi kunda qam bu masalaning echimi topilmaganligini ko‘rsatmoqda.
Bashoratlashning birinchi usuli Yer qa’ridagi tovush va shovqinlarni eshitishga
asoslangan. Bu usul ancha eski bo‘lsada, Yer qa’ridagi yirik buzilishlar atrofida
mayda siljishlar, Yer yorishlari qatlamlarda kuchlanish paydo bo‘layotganidan
dalolat beradi . Bular zilzila darakchilari qisoblanadi. Albatta, bu siljishlar o‘z-
o‘zidan tovush chiqaradi va Yer yuzidagi tovush tutgich asboblar ularni qabul
qiladi. Bu g‘oya etarli asoslangan bo‘lsa-da, lekin texnik tomoni ma’lum
qiyinchiliklar tug‘diradi. Mazkur usul birinchi marta italiyaliklar tomonidan
vulqon otilishini aniqlashda qo‘llanilgan. Kaliforniyada esa gidroodon 110 m
chuqurlikdagi suv to‘ldirilgan quduqqa o‘rnatilgan. Apparat kuchsiz g‘ichirlashini
etgan. Lekin Amerikalaliklar , xuddi, italiyaliklar kabi, bu masalani ijobiy qal
qilmaganlar. Umuman, ma’lum chuqurlikka o‘rnatilgan tutgichlar qabul
qilayotgan kuchsiz va kuchli tovushlarning tabiiy jarayonlarni o‘rganishdagi
aqamiyati katta. Bunday apparatlarni yaratish va takomillashtirish bo‘yicha
tadqiqot ishlarini amalga oshirish lozim. Ikkinchi usul Yer yuzasi qiyaliklarini
o‘rganish bilan bog‘liq. Bilamizki, zilzila natijasida siljishlar yuzaga keladi.
Siljishlar tog‘ tizmasi paydo bo‘lishining aloqida elementlari qisoblanadi. SHuning
uchun tog‘ jinslari va Yer qatlamlarida ma’lum bukilishlar paydo bo‘ladi.
Bukilishlar asosi siljish va buzilishlar ko‘p tarqalgan joyda uchraydi. Demak,
bukilishlarni zilzila darakchilari deb qisoblash mumkin. qiyalikni o‘lchaydigan
asboblar nafaqat tog‘ tizmalari paydo bo‘lishidagi Yer qiyaliklarini, balki tashqi
sabablarga ko‘ra vujudga keladigan qiyaliklarni qam o‘lchaydi. Bular ichidan
tabiiy, ya’ni Yer ichki harakati bilan paydo bo‘ladigan qiyaliklarni ajratib olish
esa burmuncha mushkulroq. qiyaliklarni o‘rganish asosida quyidagicha qulosa
chiqarish mumkin: 1. Agar qiyalikni o‘lchovi stansiyaning 100 km ga teng
28

zil
Mundarija
Kirish ………………………………………......2
I – BOB. VULQONLAR VA ULARNING HOSIL
B O’ LISHI
1.1. Magmatizm va magmatik tog‘ jinslar……….. . 4
1.2. Effuziv magmatizm – vulkanizm……… …... ... 7
1.3. Vulqon turlari…………………………… …. .1 1
II–BOB ZILZILA VA NEOTEKTONIK
XARAKATLAR.
2.1 . Zilzila va uning Yer yuzi bo‘ylab tarqalishi .. . 19
2.2.
2.3.Zilzilaning paydo bo‘lish sabablari va genetik
turlari………………………………………29
O’zbekiston seysmik rayonlari…………….33
Xulosa… ………………………………….….35
Foydalanilgan adabiyotlar …………………37
1

topiladi. Bunday xaritalarda muayyan balli zonalar, izoseystlar, Yer yoriqlari
zonalari va geologik tuzilishining boshqa xususiyatlari, grunt tarkibi, Yer osti
suvlarining yotish chuqurligi, relefning parchalanganligi, oldin sodir bo‘lgan
zilzilalarning epitsentrlari, gipotsentrining joylashish chuqurligi, seysmostansiyalar
o‘rni va boshqalar ko‘rsatiladi. Bunday xaritalarni kompleks tahlil qilish ma’lum
darajadagi ehtimollik bilan bashorat qilinayotgan zilzilaning o‘rni va kuchini
aniqlash imkonini beradi .
Geofizik belgilarga tog‘ jinslari elektr qarshiligining
pasayishi, magnit maydoni to‘liq vektori modulining o‘zgarishi va boshqalarni
kiritish mumkin.
Zilzilaning gidrogeologik darakchilaridan burg‘i quduqlarida va
xo‘jalik quduqlarida grunt suvlari sathining oldin pasayishi va keyin keskin
ko‘tarilishi, suv haroratining o‘zgarishi, suvda radon, karbonat angidrit gazi va
simob bug‘lari miqdorining oshishini ko‘rsatish mumkin.
Hayvonlarning
bezovtalanishini ham zilzila darakchisi qatoriga kiritish mumkin. Zilzila ro‘y bYer
ishidan oldin itlarning uvullashi, mushuk va tovuqlarning binolardan qochib
chiqishi, ilonlarning inlarini tashlab ketishi, tabiiy suvlarda va akvariumda
baliqlarning bezovtalanishiga kishilar e’tibor berishgan .
YUqorida sanab o‘tilgan
darakchilarning bir qismidan o‘rtacha muhlatli (yil, oylar), boshqalaridan esa qisqa
muddatli (kunlar) bashoratlashda foydalanish mumkin. Bunday ma’lumotlarni
qayta ishlash va bir qarorga kelishdan oldin zilzila darakchilarining barchasidan
birgalikda foydalanish lozim.
37

o‘chog‘ining ustidagi suv massasida hosil bo‘luvchi va okean orqali
sohillariga qarab harakatlanuvchi kuchli uzun to‘lqinlar hisoblanadi. Bu
to‘lqinlarning sohil tubiga urilib sinishi tufayli uning kuchi keskin oshadi.
Bunday to‘lqinlar butun Tinch okeani orqali tarqalishi va sohilga urilib ,
orqaga qarab harakat qilishi mumkin. 1896 yili Xonsyu orolining
(YAponiya) sharqiy sohilida vujudga kelgan shunday sunami Tinch okeani
o‘rta qismidagi Gavayi orollari orqali Amerika sohillarigacha etib borgan va
undan qaytib YAngi Zelandiya va Avstraliyaga qarab harakatlangan.
Sunami to‘lqinlarning balandligi 20 m ga etgan. Sunami nafaqat tektonik,
balki vulkanik zilzilalar tufayli ham sodir bo‘ladi. Masalan, 1883 yili
Krakatau (36 ming kishi qurbon bo‘lgan) va Gavay orollaridagi Kilauea
vulkanlari otilganda ulkan sunamilar hosil bo‘lgan. Texnogen zilzilalar .
Bunday zilzilalar inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu hodisaning sabablaridan
biri bo‘lib seysmik faollikning oshishi hisoblanadi. Orovill shahri rayonida
(Kaliforniya) AKSH dagi eng baland to‘g‘on (235 m) va suv ombori qurilgan
joyda 7 balli zilzila sodir bo‘lgan. Bunday seysmik faollikning kuchayishi
Kurskda, Tojikistonda va boshqa joylarda kuzatilgan.
Muayyan seysmik faollikni
neft va gaz konlarini qazib olish, burg‘i quduqlariga suv yuborish ham keltirib
chiqarishi mumkin. Aynan shu jarayonlar 1976 yili Grozniy shahri yaqinida hamda
1976 va 1984 yillari Gazlida kuchli zilzila sodir bo‘lishiga olib kelgan deb taxmin
qilishadi.
Zilzilaning kelib chiqish sabablarini aniqlash asosan ilmiy tadqiqot
institutlarida olib boriladi. Hozirgi vaqtda juda ko‘p maxsus seysmik
stansiyalar (Moskva, SvYer dlovsk, Tbilisi, Toshkent, Almati, Dushanba,
Irkutsk, Samarqand va boshqa shaharlarda) mavjud bo‘lib, ularda ilmiy
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tarixda eng kuchli zilzilalar CHili (1960),
Alyaska (1969), Suriya, Falastin, Kichik Osiyo, Hindiston, Xitoy (1976),
YAponiya va O‘rta Osiyoda: Andijon (1902), Almati (1911), Xait (1949),
Ashgabad (1929, 1948), Toshkent (1966), CHotqol (1946) va boshqa
31

I- BOB. VULQONLAR VA ULARNING HOSIL BULISHI
1.1. Magmatizm va magmatik tog‘ jinslari .
Magma va uning hosilalarini harakatga keltiruvchi jarayon yig‘indisiga
magmatizm deb ataladi. Magma murakkab tarkibli asosan silikatli, suyuqlik, uning
tarkibida Yer igan uchuvchan komponentlar ko‘p bo‘lib, ular magmani aktiv qilib
yuboradi. U Yer po‘stini harakatlanuvchi qismlarida va yuqori mantiyada qosil
bo‘ladi. Magmadagi uchuvchan komponentlar katoliz izatoplar deb ataladi.
Ularning miqdori magmada ko‘p bo‘ladi. K.Goransonning tajribalariga ko‘ra
katolizatorlar 12%gacha bo‘ladi. Uchuvchan komponentlar yuqori bosim ostida
magma tarkibida saqlanib turadi. Bosim pasayishi bilan bu komponentlar
magmadan portlash qosil qilib ajralib chiqadi. Bunday voqeani magmani Yer
yuzasiga otilib chiqib vulqonlar qosil qilganida kuzatish mumkin. MinYer
alizatorlar tarkibida suv bug‘lari asosiy rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, magmada
minYer alizatorlardan CO
2 , HC, HF, SO
2 , H
2 BO
3 va boshqalar bo‘ladi.
Magmaning umumiy tarkibini 96,88% SiO
2 , TiO
2 , Al
2 O
3, Fe
2 O
3 , FeO, MgO, CaO,
Na
2 O, K
2 O tashkil qiladi. Bulardan tashqari, magmada kam miqdorda Ti,
P,C,CL,S,Ba, Sr, Mr,Zr, Ni, CO,V kabi elementlar bor. qolgan barcha elementlar
magmaning tarkibiy qismini 0,5%ini tashkil etadi. (G.M.Zaridze, 1980).
Magmaning bir qismi Yer yuzasiga chiqib quyilsa, ikkinchi qismi qatlamlar
orasida qotib qoladi. Yer qatlamlari orasida qolgan magma asta - sekin soviydi va
qar xil shaklni egallaydi. qatlamlar orasida magmadan kristallanib qotgan jinslarni
intruziv jinslar deb atashadi, ular anchagina chuqurlikda joylashadi. Intruziv tog‘
jinslari 3 km dan chuqurda qosil bo‘lsa abissal, undan qam yuqorida qosil bo‘lsa
gipabissal deb ataladi. Vaqt o‘tishi bilan Yer po‘sti ko‘tariladi, cho‘kadi, yana
ko‘tariladi va kuchli Yer oziya jarayoni ta’siri natijasida intruziv jinslar Yer
yuzasiga chiqib qoladi qamda ularni tekshirish osonlashadi.
Magma Yer po‘stidan Yer yuzasiga chiqquncha uning tarkibidagi kremniy
miqdori o‘zgarib boradi. Magma jinslari Yer qatlamlari orasida bo‘lgan vaqtida
4

matYer igining janubidagi Olovli Yer orolidan shimol tomonga -And, Kordilera
tog‘larining yonidan o‘tadi va shimolda Aleut orollari va Alyaska orqali yana
Kamchatka yarim oroliga tutashadi. Bu vulqon xalqasi Tinch okean geosinklinal
mintaqasi deb yuritiladi.
Bundan tashqari Tinch okeanning markaziy qismida qam bir qancha
harakatdagi vulqonlar bor. Masalan, ekvator yaqinidagi Galapagos orolida ikkita
harakatdagi vulqon bor, undan junabda Pasxi va Xuan FYer nandes, g‘arbda
Samoya, Tonga, KYer madek vulqonli orollari bor.
Ikkinchi yirik vulqon xalqasi yosh tog‘lar o‘lkasida joylashgan, ya’ni g‘arbda
O‘rta dengizdagi Apennin yarim oroli orqali Kavkaz va Kichik Osiyoga borib o‘tib
boradi va O‘rta Italiyadagi Vezuviy, Etna vulqonlari, Lipari orollaridagi va Egey
dengizidagi vulqonlar (Santorin) va Kavkaz tog‘laridagi supgan Elbrus, Kazbek,
Ararat, Yer ondagi Demavenit vulqonlar kiradi.
O‘rta dengiz xalqasi sharqqa tomon davom etib, Tibet tog‘i, Xindiqush tog‘
tizmalari orqali Malayya arxipelagiga borib tutashadi. Malayya arxipelagi va
undan janubdagi harakatlanuvchi vulqonlarga Sumatrada II ta, YAvada 15 ta,
Kichik Zont orollarida 3 ta vulqon kiradi, ular Tinch okean xalqasiga borib
qo‘shiladi. Bulardan tashqari Atlantika okeanida 3 ta yirik vulqonli o‘lka:shimolda
YAn-Mayen, janubroqda. Katta Antil orollarida mashqur Mon-Pele vulqoni otilib
turibdi. Xind okeanida qam bir necha so‘nmagan vulqonlar, masalan, Madagaskar
yaqinidagi Komor, Mavrikiy, Reyunon orollarida va Antarktida matYer igi
atrofidagi orollarda qam so‘nmagan (Yer ebus) vulqonlar bor. Qozirgi vaqtda 513
ta harakatdagi va 228 ta yaqinda so‘ngan vulqonlar aniqlangan (Makdonald, 1972).
O‘zbekistonda qurama, Oloy, Turkiston tog‘larida va Toshshkentda 80 km
sharqdagi CHotqol tog‘ tizmasidagi Gush, SHovas, Oqsoqota soylari atrofida
nordon vulqon jinslari ko‘p. Vulqonlarning harakati va Yer sharida tarqalishi
tarixini o‘rganish rudali konlarni qidirishda ilmiy va amaliy aqamiyatga egadir.
Okean o‘rtasidagi yoki chekka orollardagi harakatlanuvchi vulqonlardan
ko‘pincha asosli lava, matYer ik chekkasidagi va o‘rtasidagilardan ko‘pincha
15

xildagi vulqon parazit vulqon deb ataladi. Markaziy vulqon krater larining
diametri ko‘pincha –
500-2000 m bo‘lib, ba’zan 25-75 km gacha (Afrikada), chuqurligi esa bir
necha 100 m ga boradi. Vulqon jarayoni Yer sharining ko‘p joylarida, okean va
dengizlarda uchraydi. Uning maqsulotlari Yer ning tarixiy rivojlanishida katta
aqamiyatga ega. XVIII asrdan boshlab Yer sharidagi vulqonlar harakati va
sabablarini o‘rganish ilmiy asosda olib borilmoqda. Qozirgi vaqtda vulqonlarda va
ularning maqsulotidan foydalanish qamda vulqonlarning Yer po‘stining
rivojlanishidagi roli borasida keng ko‘lamda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda
va ijobiy natijalar qo‘lga kiritilmoqda. Vulqon otilishdan so‘ng bo‘ladigan
jarayonlar niqoyatda qiziqarli va xalq xo‘jaligida, meditsinada, ximiyada, elektr
enYer giyasi olishda va boshqa soqalarda katta aqamiyatga egadir. Vulqon qattiq
jinslarida qar xil foydali qazilmalar uchraydi. Masalan: CHotqol-qurama,
Turkiston, Qisor tog‘ tizmalariga o‘rta va yuqori paleozoy Yer asidagi vulqon
jarayoni natijasida qosil bo‘lgan polimetalli konlar va boshqa konlar. Aqoli
yashaydigan joylarga, yaqin vulqonlar xalq xo‘jaligiga ba’zan katta zarar etkazadi.
Vulqon harakatga kelishidan ilgari kuchli zilzila bo‘lib, Yer bir qancha vaqtgacha
tebranib turadi. Yer sharidagi eng yirik vulqonlar: Afrikadagi Klimanjaro-6010 m,
CHimboraso (Ekvador) -627 m, Popokatepet (Meksika)-5452 m. Klyuchi Sopkasi
(Kachatka)-4850 m, Mauna-Loa (Gavayi orollari)-4214 m (okean tagidan 10 ming
m). Etna (O‘rta dengiz) -3263 m, Stromboli vulqoni (o‘rta dengiz-900 m) dengiz
tagidan 3200 m. Vulqon otilishdan qosil bo‘lgan shakllar xilma-xildir. Masalan:
Maar tipidagi vulqon kraterining atrofi tuf yoki vulqon kulidan iborat bo‘ladi.
Vulqon krater ining diametri 250 m dan 1 km gacha bo‘lib, uning shakli
voronkaga o‘qshash, krater i ko‘pincha suv bilan to‘lib kul qosil bo‘ladi. Gaz va
bug‘ning juda ko‘p to‘planib qolishi natijasida ba’zan juda kuchli protlash yuz
bYer ib, vulqon tepasida katta botiqlik-kalderalar vujudga kelishi mumkin. Ular
aylana shaklda bo‘lib, chetlari tik, ichki devorlari vertikal bo‘lishi mumkin.
Ularning o‘rtasida, keyin paydo bo‘lgan yosh konuslar bo‘lishi mumkin.
10

O‘pirilish zarbasi natijasida Yer larzaga keladi. Qozirgi vaqtda Yer ostiga suvni
sun’iy shimdirilib zilzilani qosil bo‘lishini oldindan aytib berish borasida ilmiy
tadqiqot ishlar olib borilmoqda. O‘pirilish natijasida o‘ziga qos karst relefi vujudga
keladi. Vulqon zilzilalari. So‘nmagan vulqonlarning harakati natijasida qam zilzila
bo‘lib turadi. Bunday zilzila faqat vulqonli o‘lkalarga qosdir. Vulqon harakatlanib
turgan o‘lkalarda zilzila kuchi 5-6 balldan (ba’zilarini qisobga olmaganda)
oshmaydi. Masalan, Tinch okean atrofidagi Kamchatka yarim oroli, Kuril,
Xokkaydo orollari shular jumlasidandir. Bu Yer larda zilzila o‘chog‘i 200-600 km
chuqurlikda joylashgan. Yer ning chuqur qismida tempYer atura katta bo‘lishi
tufayli qosil bo‘lgan magmalardan ajralib chiquvchi gaz va bug‘ni Yer ostidan
daqshatli kuch bilan otilib chiqishidan kuchli zilzila ro‘y beradi . Bunday zilzilalar
aqoli yashaydigan joydan chetda bo‘lsa uncha zararli bo‘lmaydi, agar ularga yaqin
bo‘lsa katta zarar keltiradi (Krakatau vulqoni).
Tektonik zilzilalar. Yer qatlamlarini o‘zgartirib tog‘lar qosil qiluvchi energiya
(kuch) zarbidan kuchli zilzila vujudga keladi. Tektonik jarayon natijasida Yer
po‘stida qatlamlar bukiladi, siqiladi, yoriladi, uziladi va boshqa xil relef shakllari
paydo bo‘ladi, ya’ni tog‘ paydo bo‘ladi.
Tog‘li o‘lkalarda, masalan, Alp, Tyanshan, Pomir, Kavkaz, And, Kordilyera
va boshqa o‘lkalarda Yer qozirgi vaqtda qam tez-tez tebranib turadi. Bu o‘lkalarda
zilzila ancha kuchli bo‘lib, xalq xo‘jaligiga ko‘p zarar etkazadi. Bunday zilzila Yer
po‘sti yuqori mantiyasining saralanishi natijasida to‘plangan enegriyadan kelib
chiqadi. Tektonik harakatlar asosan geosinklinal mintaqalarda bo‘lib vaqt-vaqt
bilan atrofga goq kuchli, goq kuchsiz seysmik to‘lqinlar tarqatadi. Demak, tektonik
zilzila keng tarqalgan va eng daqshatli vayronalik keltiruvchi zilzila bo‘lib, Yer
sharida bo‘ladigan barcha zilzilalarning 90% ga yaqinini tashkil etadi.
Zilzilaning kuchi odatda bal bilan o‘lchanadi. 1964 yili seysmolog S.V.
Medvedev tuzgan va Rossiya FAer fizikasi instituti tomonidan tuzatish kiritilgan
shkala qabul qilingan. Bunda 1-2- balli zilzila kuchsiz, odam sezmaydi; 3-kuchsiz;
4-to‘xtab turgan odam sezadigan; tebranish sezilarli bo‘ladi; 5-kuchliroq, uyqudagi
22

yuqoriga birdan otib yuborishi bilan boshqa vulqonlardan farq qiladi; yuqori qismi
voronkasimon shaklda bo‘ladi. Voronkasimon truba krater ining eni 250 dan 3000
m gacha bo‘lib, atrofida jins uyumi aylana shaklida to‘planadi. Bunday vulqonlar
Evropada Reyn bo‘yi oblasti yaqinida uchraydi. Uning krater i ko‘pincha suv
bilan to‘lgan bo‘lib, maxalliy nom bilan maar deb ataladi. Keyingi vaqtda (1975-
80) Mars bilan Oyning yuzasini tekshirib, u Yer dagi chuqurlar kometa urilishdan
qosil bo‘lgan deb topildi. Yer yuzidagi maar tipidagi chuqurlarni qam yana
shunday urilishdan qosil bo‘lgan deb qisoblanmoqda. Dunyodagi mashqur
vulqonlardan biri Krakatau vulqoni qam shu vulqonlar jumlasidandir. Bu vulqon
YAva va Sumatra orollari orasidagi tor bo‘g‘ozda joylashgan. Bu vulqon 1883
yilda juda kuchli otilishi natijasida dengiz satqidan 800 m baland bo‘lgan oroldagi
vulqon konusi o‘rnida dengiz satqidan 300 m past joy vujudga kelgan. Bu harakat
asosan krater ostida to‘plangan gazning kuchli bosimi ta’sirida ro‘y bYer gan.
Vulqondan chiqqan gaz, bug‘, chang yuqoriga 25-30 km ko‘tarilgan. Bu
maqsulotdan juda ko‘p pemza, lapilla, kul uzoq - uzoqlarga borib tushgan. YAva
va Sumatra orolida yashovchi aqoliga katta zarar etgan. Krakatau vulqonidan
ko‘tarilgan chang va to‘zon atmosfYer aning yuqori qismini qoplagan.
Alyaskadagi 1912 yilda etilgan Katmay vulqoni va boshqa vulqonlar qam
Bandaysan vulqoni gruppasiga kiradi.
Vulkanlarning geografik tarqalishi. Yer sharidagi vulqonlarni o‘rganish
vulqonizm bilan Yer po‘stining rivojlanish tarixi juda yaqin aloqada ekanligini
ko‘rsatdi. Qozirgi vaqtda ma’lum bo‘lgan harakatdagi vulqonlar 500 dan ortiqdir.
1974 yillarda okeanlarni tekshirishlar natijasida vulqonlarni quruqlik va okean
ostida ma’lum bir yo‘nalishda joylashganligi aniqlandi. Ular asosan ikki
yo‘nalishda bo‘lib, birinchisi Tinch okean xalqasi deb ataladi, bu Yer da ma’lum
bo‘lgan barcha harakatdagi vulqonlarning 60% joylashgan. Tinch okeanning
g‘arbidan Kamchatka yarim orolidan boshlangan bu vulqon xalqasi Kuril orollari
orqali janubi-g‘arbga davom etadi. YAponiya, Fillipin, YAngi Gvineyadan o‘tib
YAngi Zellandiyagacha cho‘zilib boradi. Tinch okeanning sharqidan Amerika
14

boradi. Ayniqsa YAponiyada bo‘ladigan kuchli zilzilalar bunga yaqqol misol
bo‘ladi.
2. O‘rta Yer dengiz - Indoneziya mintaqasi. Bu mintaqa ekvator mintaqasi
bo‘lib, barcha zilzilaning 12% ga to‘g‘ri keladi. Bu mintaqa Janubi-SHarqda
Indoneziyadan boshlanib qarbga tomon Qimolay tog‘lari orqali Tyanshan va
Pomirga, Afg‘oniston, Yer on orqali Kavkaz tog‘lariga boradi va bu Yer da qora
dengiz soqillari bo‘ylab ikkiga bo‘linadi: bir qismi shimoli-g‘arbda qrim, Karpat,
Alp, Pireney tog‘lari orqali Atlantika okeaniga chiqadi, ikkinchi qismi esa, janubi-
g‘arbga tomon yo‘nalib, O‘rta dengizning janubiy va shimoliy soqillari bo‘ylab u
qam Atlantika okeaniga chiqadi. Zilzilaning qolgan qismi ikki kenja mintaqaga
to‘g‘ri keladi. Bularning biri SHimoliy va Janubiy AmYer ikani, ikkinchisi qizil
dengiz orqali Afrika Yer yoriqlarini, shimolda Arabistonni, Qindistonni o‘z ichiga
oladi. Bulardan tashqari, Atlantika okeani ostidagi rift (planetar Yer yorig‘i)
zonasi Islandiyadan Buva oroligacha cho‘ziladi. Umuman zilzila bo‘lmaydigan joy
Yer sharida yo‘q desa bo‘ladi. Kuchsiz zilzila bo‘ladigan joylar platforma
o‘lkalar, kuchli va tez-tez zilzila bo‘ladigan joylar geosinklinal o‘lkalar deb ataladi.
1966 yildagi Toshkent zilzilasi shu mintaqaga joylashgan bo‘lib uning
sabablari chuqur o‘rganilgan va aloqida kitob qilib chop etilgan.
Zilzila sabablari Zilzila ro‘y bYer ishi sababiga ko‘ra quyidagi guruqlarga
bo‘linadi: a) ekzogen jarayonlar natijasida bo‘ladigan (o‘pirilish zilzilalari); b)
vulqon harakati natijasida bo‘ladigan; v) tog‘ qosil bo‘lish jarayoni natijasida
bo‘ladigan tektonik zilzilalar va g) tektonik zilziladan farq qiluvchi chuqurdan
bo‘ladigan yoki plutonik zilzilalarga bo‘linadi.
O‘pirilish zilzilalari. “ Yer osti suvlarining geologik ishi” temasida oqaktosh
qatlamlarini Yer osti suvi ta’siridan Yer ib katta-katta chuqur g‘orlar qosil
qilishini ko‘rsatib o‘tgan edik. Karst relefi keng tarqalgan o‘lkalarda yopiq
karstlarning ba’zilari juda katta bo‘lib, ularning tepa qismi og‘irlik kuchi ta’sirida
bo‘shliqqa o‘pirilib tushadi. O‘pirilgan joylarda ba’zan ko‘l yoki voronkasimon
katta chuqurlik qosil bo‘ladi. Bunga Pomir tog‘idagi Sarez ko‘li misol bo‘ladi.
21

KIRISH
Mavzuni dolzarbligi . Yer - quyosh tizimidagi 9 ta sayyoraning biri. Antik
dunyo olimlaridan Pifagor ( Yer amizgacha V asr ) va Aristotel ( Yer amizgacha
III asr) Yer ning shakli va tuzilishini o‘rganib uni shar shaklida degan edilar.
Yer amizdan ikki asr oldin qadimgi grek olimi (kutubxonachi) Yer atosfen
Yer ning qajmini birinchi bo‘lib o‘lchagan. Yer atosfen kunduz soat 12 da quyosh
nuri qosil qilgan Yer dagi burchakni skafis (skafis - yunoncha so‘z bo‘lib, masofa
o‘lchov asbobi) asbobi bilan o‘lchab, so‘nggi qulosasida Yer aylanasi 250000
stadiy (yoki 39500 km), radiusini 6290 km deb aniqlagan. Yer atosfen aniqlagan
Yer radiusi qozirgi vaqtda aniqlangan ma’lumotdan 88 km, aylanasi esa 575,7 km
kamroq chiqqan. Bunday holatni keyingi (1946-1960) vaqtlardagi tekshirishlar va
sun’iy yo‘ldoshlardan olingan ma’lumotlar yana bir bor tasdiqladi. Eng so‘nggi
kuzatishlar natijasida Yer shaklini quyidagi birliklar bilan belgilash qabul qilindi.
Ekvatorial radiusi- 6378,245 km. qutb radiusi - 6356,863 km. O‘rtacha radius -
6371, 110 km. Yer yuzasi maydoni - 510 mln.km 2
. Yer ning qajmi - 1083204 mln.
km 3
, massasi - 5,97 10 2
teng. Yer yo‘ldoshidan olingan ma’lumotga ko‘ra, Yer
ning siqilish koeffitsien ti 1.298,3. Ekvator 40075,7 km ga teng. Yer shaklini
ellipsoidga yaqin deb bilishning sababi shundaki, agar ellipsoid aylanasini Yer
shakliga ustma-ust qo‘yilsa, u qolda okean yuzasi barobarligida olingan geoid
chizig‘iga yaqinlashadi. Demak, Yer shaklini ellipsoid shakliga yaqin geoid deb
qabul qilingan. Geoidning lug‘aviy ma’nosi Yer shakli o‘ziga o‘xshash demakdir.
Qaqiqatan qam Yer g‘oyat notekis bo‘lib, yuzasi o‘ziga xos shaklga ega. Uning
eng baland nuqtasi ( Qimoloy tog‘idagi Jomolungma cho‘qqisi 8848 m) bilan eng
chuqur botiq joy ( Tinch okeanidagi Mariya cho‘kmasi 11022 m) o‘rtasidagi farq
19870 m. U qech qanday geometrik shakllarga to‘g‘ri kelmaydi. Yer ning bunday
shaklda bo‘lishiga asosiy sabab, uning bir necha million yillar davomida quyosh
atrofida va o‘z o‘qi atrofida aylanishi qamda Yer yuzasidagi qavo, suv, Yer
ichidagi bitmas - tuganmas energiya ta’sirida bo‘lishidir. Masalan, Yer kurrasi
2

http:// www.ekosystema.ru
http://www.liveinfo.ucoz.com
http:// www.ellf.ru
http:// www.pfotokmchatka.ru
http:// www.dreenpeace.ru
39

1.2. Effuziv magmatizm – vulkanizm

Endodinamik jarayonlar ichida tekshirish mumkin bo‘lgan geologik
harakatlardan biri vulqonizmdir. Yer po‘sti va yuzasida magma harakati bilan
bog‘liq bo‘lgan jarayon yig‘indisiga vulkanizm deyiladi. Vulkanizmni Yer
yuzasidagi ko‘rinishi vulqonlardir. Vulqonizm jarayonni odamlar ibtidoiy
tuzumdan boshlab kuzatib keladilar. O‘tmishda vulqon otilib turadigan o‘lkalarda
yashovchi kishilar bu tabiiy harakatni iloqiy kuchga bog‘lab kelganlar. Masalan,
qadimgi rimliklar otilib chiqayotgan vulqonni ko‘rib, uni olov xudosi Vulqono
(O‘rta dengizdagi orolning nomi) yoki Gefestin deb ataganlar va kishilarni
ekspluatatsiya qilishda undan keng foydalanganlar Darqaqiqat, tabiatda bo‘ladigan
daqshatli harakatlar ichida eng qo‘rqinchlisi vulqon otilishidir. Vulqon harakatidan
Yer po‘stida kuchli o‘zgarishlar ro‘y beradi . Demak, vulqonizm magmatizm
jarayoning bir qismi bo‘lib, bunda Yer yuzasiga magma maqsulotlari otilib
chiqadi. Vulqondan otilib yoki quyulib chiquvchi maqsulotlar fizik va ximiyaviy
xossalariga qarab, gazsimon, qattiq va suyuq bo‘ladi. Vulqon harakati bosh-
lanishdan to so‘nguncha vulqon va uning atrofidagi teshik-yoriqlardan, lava
qoplamlaridan va piroklastik jinslardan turli xil gaz va suv bug‘i chiqib turadi.
Vulqon otlayotgan paytda krater idan ajralib chiqadigan gazlar eruptiv, lavaning
sekin harakati davrida ayrim joylardan burkirab chiquvchi yoki lava qoplamalari
yuzasidan ajraluvchi gazlar fumarol gazlar deb ataladi.
Yer uptiv gazlar tarkibida suv bug‘lari H
2 , HCL, HF,H
2 S
, CO, CO
2 va ozroq
galogenlar bor. Fumarol gazlar lava yoki piroklast jinslardan ajralgan gazlar,
atmosfYer a gazlari va ularni lava qoplamalari tagidagi organik moddalar bilan
reaksiyaga kirishishidan qosil bo‘lgan gazlar aralashmasidan iborat bo‘ladi.
Vulqon harakati vaqtida va so‘ngandan so‘ng qam ajralib chiqadigan gazlarning
issiqligi 100 0
S dan 600-700 0
gacha va undan yuqori bo‘lishi mumkin. Fumarol
gazlarning issiqligi 180 0
dan yuqori bo‘ladi. Issiqligi 100 0
dan 180 0
gacha bo‘lgan
gazlar -sulfator deyiladi. Gazlarning issiqligi 100 0
S dan kam bo‘lsa moffetlar
7

holda yuz berishi kuzatilgan. Bunga birinchidan, suv omborining 2,1 mld. m3. dan
ortiq suv bilan to latilishi jarayonida, ombor tubida yotuvchi tog jinslariningʻ ʻ
siqilishi va taranglashishi oqibatida yuz beradigan mikrosiniqlar, darz ketishlar va
ularning nisbiy harakati sabab bo lsa, ikkinchidan, suvni suv omboridan bir
ʻ
me yorida chiqarilmasligi va tog jinslariga ta sir qiluvchi kuchlarning
ʼ ʻ ʼ
nomutanosib xolatda bo shatilishi, o zgarishi sabab bo lgan. Respublikamizning
ʻ ʻ ʻ
harbiy hududida 1976, 1984-yillarda yuz bergan 8-10 balli Gazlidagi yer
silkinishlarini ba zi olimlar ana shu hududdagi mavjud gaz konlari va ulardan
ʼ
gazni surib olish jarayoni bilan bog lashadi. 1976-yildagi Gazli yer silkinishining
ʻ
gipotsentri (zilzila o chogi, litosferaning ma lum chuqurlikdagi tog jinslari
ʻ ʼ ʻ
qatlamlarining uzilishi, surilish joyi) yer qobig ining 5-25 km chuqur oralig ida,
ʻ ʻ
1984-yilgi yer silkinishida esa 50-200 km oralig ida joylashgan. Yer silkinish
ʻ
hodisasini vujudga keltiruvchi energiyaning yig ilishi, sarflanish darajasi silkinish
ʻ
hududlaridan surib olingan gazning miqdori, yer qa ri tog jinsi qatlamlariga
ʼ ʻ
tushayotgan tabiiy bosimning mutanosibligini ma lum darajada buzilganligi
ʼ
oqibati zilzilaning sodir bo lish vaqtini tezlashtiradi.
ʻ
Zilzila turlaridan eng xavflisi (talofatlisi) tektonik zilzila hisoblanadi. Ma lumki,
ʼ
har yili sayyoramizda 100000 dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar
(seysmograflar) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi fojia bo lib, imorat
ʻ
va inshootlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlarning paydo bo lishiga, ming-
ʻ
minglab insonlar yostig ining qurishiga olib keladi.
ʻ
Yer silkinish o chog i gipotsentrning joylashgan chuqurligi bo yicha:
ʻ ʻ ʻ
1. yuza — 70 km.gacha
2. o rta
ʻ — 70-300 km.
3. chuqur — 300 km.dan pastda „mantiya“ qatlamida vujudga keladigan
xillarini ajratish mumkin.
Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning o chog i asosan 70 km.gacha
ʻ ʻ
34

Kalderalar ning diametri 10-15 km gacha va undan qam ko‘proq bo‘lishi
mumkin. Keyinchalik kalderalar katta ko‘lga aylanadi.
YOriqlaridan chiquvchi vulqonlar odatda mal’um bir markaziy kanaldan
otilib chiqmay, balki bir necha 100 m cho‘zilgan va chuqur Yer yoriqlaridan otilib
chiqadi. Ulardan otilib chiqqan suyuq bazalt lava konus shaklini qosil qilmay.
Ko‘pincha qalqonsimon qoplam qosil qiladi. Yer tarixida eng ko‘p maydonni
egallagan bazaltli vulqonlar Xindistonda, AqSHning Vashington va Oreon
shtatlarida joylashgan, ular miotsen davrida vujudga kelgan. Oreon shtatidagi
bazalt lavasi qalinligi 1000-1500 m ga etadi va maydoni 500 km 2
dir.
Yer yoriqlaridan chiquvchi asosli bazalt lava qozirgi vaqtda orollarda, yarim
orollarda va okean tagida ko‘p uchraydi. Masalan, Grenlandiya, Islandiya
orollarida qozir qam Yer yoriqlaridan lava quyilib turadi. Bazalt lavasi Atlantika.
Xind va Tinch okeanlar tagida qam otilib turadi. Ba’zan vulqonlarning tuzilishi
maar tipdagi vulknalarga o‘xshasa qam, ularning krater i quruq bo‘ladi, bunday
vulknalar diaterm deb ataladi. Janubiy Afrikadagi dunyoga mashqur diatermlar
buning misolidir.
Ma’lum bo‘lishicha, diaterm vulqonlar harakatga kelganda magmadan
ajralgan ko‘p miqdordagi gazlar yuqori bosim va tempYer atura ta’sirida chuqur
Yer yorig‘idan zarb bilan ustki qatlamni irgitib tashlaydi. Diatermning tuzilishi
silindrsimon bo‘lib, uning yon atrofida va qisman ichiad qumtosh ichida qumtosh,
oqaktosh, o‘zgargan jisnlardan zmeevik va ularning parchalaridan qosil bo‘lgan
brekchilar uchraydi.
1.3. Vul qon turlari
Vulqon jarayonlarini va maqsulotlarini muttasil kuzatish va tekshirish
natijasida tarkibi qar xil ekanligi aniqlanadi. Binobarin, vulqonlar maqsulotlarining
tarkibiga ko‘ra quyidagi gruppalarga bo‘linadi.
1. Gavayi gruppasidagi vulqonlar . Bunga Gavay orollaridagi va
Islandiyadagi vulqonlar kiradi. Gavayi orolida bir qancha vulan krater lari bor.
Masalan, Xualalai (2521 m). Mauna- Loa va boshqalar, Yer yorig‘i ustida
11

mayda Olmaotada va 1966 yil 26 aprelda Toshkentda bo‘lgan zilzilaning 3 oy
davomida 800 dan ortiq qaytarilishi qayd qilingan.
1870 yil 28 iyunda Gretsiyada yuz bYer gan zilzilaning birinchi 3 kunida 86
dan ortiq zarba, ya’ni qar 3 sekundda bir to‘lqin bo‘lgani aniqlangan. Bu Yer da 3
yil davomida 750000 marta zarba (bunda 300 tasi emiruvchi zarba) bo‘lgan,
Maxsus asboblargina sezadigan zilzila mikroseysmik, asboblarsiz seziladigani esa
makroseysmik deb ataladi.
Yer sharida qar yili 10000 tacha zilzilani, ya’ni qar soatda bitta zilzilani
seysmograflar qisobga oladi, Buning yarmidan kamrog‘i kuchli va qavfli zilzila
qisoblanadi. Yer ichidagi zilzila markazi - gipotsentr, uning Yer yuziga tik
chiqqan joyi - fokusi - epitsentr deb ataladi. Mantiyaning yuqori qismi
tektonosfYer ada bo‘lgan jarayonlar natijasida gipotsentrda mexanik energiya qosil
bo‘ladi. Bu energiya gipotsentr atrofidagi qatlamlarga egiluvchan to‘lqin tarzida
yoyiladi. Buni dengizda suv ko‘tarilishi va qaytishidan bo‘ladigan to‘lqin bilan
almashtirmaslik kerak . Zilzila to‘lqinining egiluvchanlik harakatini rezinka
misolida ko‘rsa bo‘ladi. Agar rezinkani tarang tortib, keyin bo‘shatib yuborilsa,
uning qar bir zarrachasi oldin cho‘ziladi, keyin asliga qaytadi, qar ikki qolatda qam
to‘g‘ri chiziq yo‘nalishini saqlaydi. Rezinka zarrachalarining bunday harakati
bo‘ylama tebranish bo‘ladi. Agar rezinkani ikkita predmetga mustaqkamlab, so‘ng
uni yuqoriga tortib, qo‘yib yuborilsa, u qolda rezinkaning qar bir zarrachasi
ko‘ndalangiga to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi. Bu harakat ko‘ndalang egiluvchan
to‘lqinga to‘g‘ri keladi. Rezinkaning bunday tebranishi bilan qattiq jinslar orasida
bo‘ladigan farq shuki, rezinkada ikkala-ko‘ndalang va bo‘ylama bo‘lqin qar xil
vaqtda qosil bo‘ladi, qattiq jinslarda esa, egiluvchan jinslar orasidagi mexanik
energiya birlashishi natijasida, ikkala to‘lqin bir vaqtda bo‘ladi.
Zilzilaning Yer sharida tarqalishi. Yer sharida bo‘ladigan zilzilalar Yer
po‘stining asosan ikki yirik harakatchan mintaqasida tarqalgan:
1. Tinch okean mintaqasi qamma zilzilaning80% ini tashkil etadi. Bu mintaqa
eng chuqur Yer yorig‘i o‘tgan joylarni o‘z ichiga olib, chuqurligi 700 km ga
20

radiusida kuchli zilzila bo‘lsa, Yer ichki harakatlari natijasida paydo bo‘lgan Yer
yuzasi qiyaliklari betartib “qiyaliklar bo‘roni” yo‘nalishida bo‘ladi. 2. “qiyaliklar
bo‘roni” zilziladan 3-10 kun oldin sodir bo‘ladi. shuni aytish lozimki, qiyaliklar
xususiyatiga qarab chiqarilgan bu qulosalar dastlabki bo‘lib, o‘z tasdig‘ini topish
uchun qali ko‘p kuzatishlar amalga oshirilishi kerak. Zilzila vaqtidagi siqilish
natijasida Yer ichki moddalarning elastiklik qususiyatini o‘rganishdan iborat.
Bunda moddalar turli joylarda bir xilda bo‘lmaydi. Elastiklik qususiyatining
uzluksiz sezilarli o‘zgarishi qalokat sodir bo‘lmasligidan darak beradi . Turli
joylarda seysmik to‘lqinlar tarqalashini aniqlash uchun zilziladan oldin va keyin
o‘tkazilgan tadqiqotlardan olingan natijalar bir xilda emasligi tasdiqlangan. Bu
usul, garchi keng tarqalgan bo‘lmasada asoslangan qisoblanadi va yuqori texnik
anjom bilan ta’minlangan vaziyatlarda yaxshi natija beradi. Bir qancha fizik
ko‘rsatkichlarni zilzilaning darakchilari deb, ular zilzilani bashoratlashda yordam
beradi deb aytish mumkin, lekin bu olimlar etarlicha asoslanmagan va
kuzatishlarda tekshirilmagan. Albatta, ayrim qayvonlarning zilzila vaqtida ma’lum
tartibsiz qolatlarini aytib o‘tish lozim. Ayniqsa Yer ostida tez seziladi. Ma’lumki,
qayvonlar zilziladan bir necha kun oldin, ko‘pincha biror soat oldin juda
bezovtalanib qoladilar. Masalan, Gretsiyada bo‘lgan zilzilani kuzatganlarning
yozishicha, qirqoyoq, Yer qazuvchilar zilziladan bir necha kun oldin o‘z
uyalaridan chiqib, betartib harakatda bo‘ladi.
2.2. Zilzilaning paydo bo‘lish sabablari va genetik turlari
Avvalo, zilzilaning yuzaga kelish sabablari turlicha bo‘lib, hozirgi
vaqtda mukammal o‘rganilgan. Lekin hozircha ilm-fan taraqqiyoti qachon,
qaYer da, qanday kuchlanishda Yer silkinishi sodir bo‘lishini bashorat
qilishga ojiz. Muammoning o‘ziga yarasha ob’ektiv sir-sinoati va mavhum
tomonlari mavjud. O‘ylaymizki, bu savollarga XXI asrda albatta javob
topiladi. YUqorida Yer ning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlariga
qisqacha to‘xtalib o‘tdik. SHu rivojlanish bosqich lar i bilan, albatta, Yer
29

nordon va o‘rta lava chiqadi. Bu qususiyat Yer po‘stining rivojlanishini
o‘rganishda katta ilmiy va amaliy aqamiyatga egadir.
quruqlikdagi vulqonlar. Vulqon jarayoni faqat okeanda yoki orol, yarim
orollarda bo‘lmasdan matYer ik orasidagi tog‘lar, platolarda qam bo‘lib turadi va
o‘z maqsuloti bilan Yer po‘stini vulqon jinsi va foydali qazilmalar bilan boyitadi.
MatYer ikdagi vulqonlar okean va orollardagiga nisbatan paydo bo‘lishi va
maqsuloti bilan farq qiladi. quruqlikda neogen va antropogen davrida harakatda
bo‘lgan vulqonlardan harakaterlilari Markaziy va sharqiy Afrika, Arabiston,
Evropaning g‘arbi, Osiyoning markazi, shimoli-sharqi va sharqiy qismida ko‘proq
tarqalgan.
Afrika markazida va sharqiy qismidagi vulqonlar asosan paleogen va
antropogen davrida qosil bo‘lgan katta Yer yoriqlariga joylashgan bo‘lib, yangi
strukturalar qosil bo‘lishiga yaqindan aloqadordir. Afrikaning shimoli-g‘arbida
3000 km cho‘zilgan tog‘liklar Markaziy Afrika do‘ngligidan regional Yer yorig‘i
bilan ajralib turadi. Janubda Janubiy Afrika tog‘lari (eni 2,5 ming km) bor. MatYer
ik sharqida esa 4 ming km ga cho‘zilgan baland Afrika tog‘lari bo‘lib, u
Zambiyadan boshlanib qizil dengizgacha boradi. Yer yoriq-laridan chiqqan bazalt
tarkibli vulqon jinslari qari (tokembriy) tog‘ jinslari ustiga quyilgan.
Bunday harakat ayrim joylarda qozirgi vaqtda qam bo‘lib, turibdi. Masalan,
Afrikadagi Klimanjaro vulqon gruppasidan Kibo 6010 m. Solfator bosqichida
CHanbaysan tog‘idagi Bay-tau-shan vulqoni (KXDR) dan 1898 yilda traxit lavasi
chiqqan. Afrika g‘arbida Gvineya qo‘ltig‘idan shimolga qarab yo‘nalgan Yer
yorig‘i Atlantika okeani ostidan boshlangan bo‘lib, unda bir qator vulqonlar,
chunonchi, Bambuto (2680 m), KamYer un (4070 m) vulqonlari joylashgan,
KamYer un vulqoni 1959 yilda qam harakatga kelgan. Markaziy Saxroi Kabirda
Tibesda tog‘i ustida katta vulqon krater i (kaldYer asi 14 km) va yosh lava
qatlamlari keng tarqalgan. Bu Yer da vulqon maqsuloti 14 ming km 2
maydonni
egallagan. Bunday vulqon krater i ko‘p bo‘lib, ularning balandligi Yer yuzasidan
16

Foydalangan adabiyotlar.
Asasiy adabiyotlar
1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv
yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Toshkent,
«UnivYer sitet», 2005.
2. Ob щ aya geologiya: uchebnik. Pod redaksiey professora A. K.
Sokolov skogo. T 1 . M.: KDU, 2006.
3. Ob щ aya geologiya. Pod redaksiey A.K.Sokolovskogo. Tom 2.
Posobie k laboratorn ы m zanyatiyam, M .: , 2006.
4. Istoricheskaya geologiya: uchebnik dlya stud. v ы ssh. ucheb.
za vede niy /N.V.Koronovskiy, V.E.Xain, N.A.YAsamanov. — 2-e
izd., pYer Yer ab. i dop. — M. : Izdatelskiy sentr «Akade miya», 2006.
Qo’shimcha adabiyotlar
5. Dolimov T.N., Troitskiy V.I. Evolyusion geologiya. T., 2007.
6. Jo‘liev A.X., Soatov A., YUsupov R. Geologiya asoslari. T.
2001.
7. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr
avlodi», 2008.
Elektiron adabiyotlar.
http:/// www . wikipedia . ru
http://www.matYer ialsworld.ru
http://www.nordspeleo.ru
http://www.oilbook-bagrad.hotYer .ru
http:// www.satalogminYer alov.ru
http://www.Bugaga.ru
http:// www.saga.ua
http:// www.sandiegofotki.com
http://www.babaev.net
http://www.copypast.ru
38

XULOSAZilzila insonlar hayotiga, ular barpo etgan inshootlariga, moddiy
boyliklarga naqadar katta xavf tug‘dirishini ko‘z oldimizga keltirsak, bu
masalaning nechog‘lik olamshumul amaliy ahamiyatga egaligini tushunish
qiyin emas. Agar zilzila sodir bo‘lishini biroz bo‘lsada oldinroq bilish
imkoniga ega bo‘lganimizda edi, insonlarni bunday halokatdan saqlash
chora - tadbirlari ko‘rilgan bo‘lar edi. Zilzila bo‘lish vaqtini bashoratlash
borasida olib bo rilayotgan tadqiqotlar hozirgi kunda ham bu masalaning
echimi topilmaganligini ko‘rsatadi.
Zilzilalar muammosi bilan shug‘ullanuvchi
mutaxssislarning barchasi bunday dahlashli tabiat hodisasini bashorat qilish
borasida tadqiqotlar olib borishadi. Bu tadqiqotlarning asosiy maqsadi bo‘lishi
mumkin bo‘lgan zilzilaning kuchini, ro‘y berish vaqtini va joyini oldindan aytib
berishdan iborat.
Agar sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan zilzilalarning kuchi va joyini
aniqlash masalalari ma’lum ma’noda echilsada, uning vaqtini aytish hozirgacha
muammo bo‘lib qolmoqda. Bu borada ko‘plab mamlakatlarda tadqiqotlar davom
etmoqda. Gap shundaki, ulkan talofatlar birinchi navbatda Yer osti
silkinishlarining hozircha fanga noma’lum bo‘lgan kutulmaganda, favqulodda
sodir bo‘lishi natijasidir.
Zilzilalarning ilgari sodir bo‘lgan hududlarda yana
takrorlanish ehtimolligi katta bo‘ladi. Yer yoriqlari bilan bog‘liq bo‘lgan seysmik
zarbaga uchragan joylar muayyan vaqt davomida «kuch yig‘adi», yillar, o‘nlab va
yuzlab yillar o‘tib yangi katastrofaga duch keladi. Masalan, Gazlidagi zilzila
sakkiz yildan so‘ng yana takrorlangan.
Zilzilalarning ko‘pchiligi yirik Yer
yoriqlari zonasida joylashgan. Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan zilzilaning o‘rni va
kuchini maxsus seysmik (mikroseysmik) rayonlash xaritalari bo‘yicha hisoblab
36

boradi. Ana shu yoriqlarga Gobi - Oltoy zilzilasi misol bo‘ladi. Olimlar Yer
sharida 4000 yil davomida 13 mln kishining zilziladan o‘lganini qisobga
olganlar. Zilzilaning sabablarini o‘rganish usullari. Zilzilaning kelib chiqish
sabablarini aniqlash asosan ilmyi tadqiqot institutlarida olib boriladi. Qozirgi
vaqtda juda ko‘p maxsus seysmik stansiyalar (Moskva, SvYer dlovsk, Tbilisi,
Toshkent, Olmaota, Dushanba, Irkutsk, Samarqand va boshqa shaqarlarda) bo‘lib,
ularda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu stansiyalarning qammasi
akademik B.B.Golitsin (1906) va olimlardan P.M.Nikiforov, V.F.Bonchkovskiy,
D.P.Kirnos, D.A.Xarin, S.A.Medvedev va boshqalar iqtiro etgan maxsus asboblar
seysmograflar bilan ta’min etilgan. Zilzila to‘lqini aks ettirilgan egri chiziqni
seysmogramma deyiladi. Uch xil seysmik to‘lqin mavjud: bo‘ylama (tezligi 3,5-
6,5 km/sek) Yer massasining qajmini siqilishi (deformatsiya) dan kelib chiqadi va
qattiq, suyuq qam gaz qoldagi moddalardan o‘tadi; ko‘ndalang (tezligi 4,5 km/sek
ga Yer qatlamlari shaklining o‘zgarishi - siqilishidan qosil bo‘lgan to‘lqin suyuq
va gaz qolatidagi moddalardan o‘tmaydi. Seysmograf prujinaga osilib, ramkaga
biriktirilgan og‘ir metall yukdan iborat. Bu yuk ko‘tarilishi va pastga tushishi
mumkin. Ramkaning uchidagi kuchli magnitlar orasiga simli g‘altaklar o‘rnatilgan.
Zilzila bo‘lmagan vaqtda seysmograf qimirlamaydi. Yer larzaga kelganda
asboblarning tag qismi inYer t og‘ir yukka nisbatan siljiydi, g‘altaklar uchi
magnitlar orasida qimirlay boshlaydi va unda elektr toki qosil bo‘ladi. Bu tok
oynali galvanometrga boradi. Oynaga tushayotgan ingichka yorug‘lik nuri oynada
aks etib, sekin o‘tayotgan fotoqog‘ozga tushadi. Bu seysmograf O‘rta Osiyodagi
seysmik stansiyalarga 1929 yilda o‘rnatilgan edi. U 1929 yildayoq 600 ta, 1940
yilgacha esa, 6000 dan ortiqroq zilzilani qayd etgan. Keyingi yillarda shu joylarda
yana takomillashtan seysmograflar bo‘lib, ular yiliga 1000 dan ortiq zilzilani
qisobga olgan. Zilzila sabablarini o‘rganish mamlakatimizda yaxshi yo‘lga
qo‘yilgan. SHu maqsadda seysmologiya institutlari tashkil etilgan, bu Yerda
malakali seysmologlar, geofizik, matematik va geologlar qachon, qayerda va
qanday kuch bilan zilzila bo‘lishini rodon metodi bilan oldindan aytib berish ustida
26

qutblariing siljishi geofizik olimlar olib borgan tadqiqotlarga qaraganda keyingi
50-60 yil ichida 25 m oraliqdan chetga chiqmagan. Lekin geologlar (geofiziklar)
Yer tarixida qutblar juda katta masofaga siljiganini aniqlaganlar. YAna bir misol,
paleozoy Yer asidan qozirgi vaqtgacha Yer ning o‘z o‘qi atrofida aylanishi 1,5
soatga qisqargan.
3

uning tarkibidagi turli moddalar gaz, bug‘ va boshqalar bilan birga Yer igan qolda
aralashib yotadi.Magma Yer po‘stidan Yer yuzasiga chiqquncha uning
tarkibidagi kremniy miqdori o‘zgarib boradi. Magma jinslari Yer qatlamlari
orasida bo‘lgan vaqtida uning tarkibidagi turli moddalar gaz, bug‘ va boshqalar
bilan birga Yer igan qolda aralashib yotadi. Magma harakatga kelib Yer qatlamlari
orasidan ko‘tarilayotganda, uning tarkibidagi gaz va boshqa moddalar miqdori
ustki jinslar orasida singib kamaya yoki o‘zgara boradi. Bunga sabab, birinchidan,
bosim va tempYer aturaning pasayishi, ikkinchidan, ustki va yon jinslarning ta’sir
etishidir. SHuning uchun magma Yer ostidayoq saralana boshlaydi. SHuni aytib
o‘tish kerak ki, magma xillari qaqida ikki xil fikr bor, masalan F.V.Levinson-
Lessing, fikricha ikki xil asosli (bazaltli) va nordon (granitli) magma bor. AmYer
ikalik fizik-ximik N.L.Bouen (1929) fikricha magma bir xil bo‘lib, kristallanish
differ ensiatsiya jarayon tufayli undan turli xil magmatik jinslar qosil bo‘ladi.
Qozir ko‘pchilik olimlarning fikricha, ikki xil - asosli (yuqori mantiyada qosil
bo‘ladi) va nordon magma Yer po‘stida mavjud. Magmadan turli xil minYer al
tarkibli tog‘ jinslarini bosqichma-bosqich qosil bo‘lish jarayonlari magmaning
differ ensiatsiyasi deyiladi. Magma kristallanishi, magmatik yoki likvatsiya differ
ensiyalariga ajraladi. Magmaning differ ensiatsiyasi uning kristallanish
jarayonida fizik, ximiyaviy sharoitning o‘zgarishi natijasida ro‘y ber adi. Magma
differ ensiyasi chuqurda (magma o‘chog‘ida) uning Yer po‘sti yuqori
qatlamlariga ko‘tarilishigacha bo‘lgan davrda va magma kamerasida (magma sovib
intruziv jinslarga aylanadigan joy) sodir bo‘ladi. Odatda, tektonik va magmatizm
aktiv davom etayotgan rayonlar tog‘liklarni tashkil qiladi. Masalan Xisor batoliti
joylashgan Xisor tog‘lari. Intruziv magmatik tog‘ jinslari qosil qilgan
balandliklarda o‘tkir uchli, cho‘qqilar kam uchraydi, chunki poliminYer al yaxshi
kristallangan tog‘-jinslari yaxshi emiriladi. Qari xil tarkibli intruziv tog‘ jinslari tez
emiraladi. SHunday tarkibli intruziv tog‘ jinslarida qam notekis relef vujudga
kelishi mumkin.
5

ball (5,3 magnitudadan ortiqroq) bo‘ldi. Uning epitsentri shaqarning markazida,
gipotsentri 9-10 km chuqurlikda ekanligi aniqlandi. Bu zilzila natijasida 7 ballga
mo‘ljallangan ko‘tarilgan iomratlarda darz ketish va qatto qulash qodisalari ro‘y
bYer di. Birinchi zilzila zarbasidan keyin 4 oy davomida Toshkent seysmik
stansiyasi 700 martadan ortiq silkinish bo‘lganligini qayd qilgan. Bundan 5 tasi:
10.V; 24.V; 5.VI; 29.VI va 4.VII da bo‘lib, 7 balldan kam bo‘lmagan, ularning
kuchi 4,5-3,5 magnitudaga teng bo‘lgan. Toshkent zilzilasi natijasida baxtsizlik
qodisalari deyarli ro‘y bYer madi. Katta binolarga zarar etdi. Zilzila oqibatlarini
tugatish uchun ko‘pgina respublikalar Toshkentni qayta qurishda yordam
qo‘llarini cho‘zdilar. Bu zilzila tektonik zilzila ekanligiga shubqa yo‘q. Geologlar,
geofiziklar va seysmologlarning aniqlashicha, zilzila epitsentri Toshkent ostidan
o‘tgan chuqur Yer yorig‘iga yoki uning yaqiniga joylashgani aniqlandi.
Ko‘pchilik Yer yoriqlari tog‘ oldi yoki oralig‘idagi botiqlar tagidagi paleozoy tog‘
jinslarida ro‘y bYer gan. Akademik G.A.Mavlonov Toshkent zilzilasida qam
paleozoy fundamentida (8-10 km da) mYer idional yoriq qosil bo‘lgan va
Toshkentning sharqiy qismi 5-6 sm ko‘tarilganligini ko‘rsatib o‘tadi. O‘rta
osiyodagi tog‘lar jumladan, Pomir-Oltoy, qurama, Farg‘ona, CHotqol, Piskom va
boshqa tog‘ tizmalarining geologik tuzilishi va tektonikasini tekshirish natijasida
bu tog‘ tizmalarining neogen va antropogen davrida kuchli tog‘ burmalanishi
(yaxlit, palaxsa) ko‘tarilishlaridan qayta paydo bo‘lganligi isbotlandi (S.S.SHuls,
V.I.Popov, M.O.Aqmadjonov, R.I.Ibragmov va boshqalar). Tektonik harakat
natijasida Yer qatlarining burmalanishini yaqqol ko‘rsatuvchi zilzila qodisasi,
yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tog‘larni 2 mln yil ichida paydo bo‘lganligidan darak
beradi . Bu bYer ilgan ma’lumotlar Yer yuzi quruqligidagi relef shakillar Zilzila
kuchini Yer g va joulda o‘lchash qabul qilingan.(Yer rozion, dekudatsion,
akkumulyativ va b.) ni paydo bo‘lishida zilzila harakatini aqamiyati
kattadir.Masalan, O‘rta Osiyoda seysmolog va tektonistlar aniqlagan yirik Yer
yoriqlari bor, ularga: Farg‘ona-Talas chuqur Yer yorig‘i, Janubiy Farg‘ona va
Kumbel, Kengko‘l Yer yoriqlari kiradi. Ularning uzunligi 200-700 km gacha
25

keng ko‘lamda ilmiy tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. O‘zbekiston Respublikasi
fanlar Akademiyasi qoshida 1967 yilda tashkil etilgan Seysmologiya instituti
shular jumlasidandir So‘nggi yillarda sobiq sovet seysmologi (V.I.Keylis) va
boshqa olimlar zilzila to‘lqinini, uning o‘chog‘idagi zarbani aniqlash usulini ishlab
chiqdilar. Seysmik stansiyalardan olingan seysmogrammalar va Yer po‘stida
neotektonik harakatlar natijasida ro‘y beradi gan siljishlarga va boshqalarga qarab
zilzila o‘chog‘ining dinamik parametrini aniqlash mumkin. SHunday qilib,
tektonik harakatlar natijasida Yer po‘stida birdaniga yorilish ro‘y beradi va Yer
po‘sti o‘z muvozanatini yo‘qotadi. Buning natijasida zilzila o‘chog‘ida qosil
bo‘lgan tarang to‘lqinlar u Yer dan atrofga tarqaladi va Yer yuzasiga tomon
to‘lqin kuchi kamaya boradi.
Zilzilani bashorat qilish. Zilzilalarni oldindan aytish yoki bashorat qilish
olimlar oldida turgan muqim vazifalardan biridir. Zilzila insonlar qayotiga, ular
barpo etgan inshootlariga, moddiy boyliklarga naqadar xavf tug‘rishini tasavvur
etsak, bu masalaning nechog‘lik amaliy aqamiyatga ega ekanligini tushunish qiyin
emas. Agar zilzila sodir bo‘lishini biroz bo‘lsada oldinroq bilish imkoniga ega
bo‘lganimizda edi, insonlarni bunday qalokatdan saqlash chora-tadbirlariga ega
bo‘lgan bo‘lur edik. Zilzilani bashorat qilish muammosi, ya’ni zilzila joyi va
kuchini aniqlash yoki zilzila bo‘ladigan maydonlarni bilish bir qarashda qal
bo‘lgandek. Bu muammo yangi geologik va seysmik ma’lumotlarni qayta ko‘rib
chiqish evaziga yuzaga keladi. SHunday ma’lumotlar asosida ma’lum joylarda
zilzilaning kuchi qanday bo‘lishligini aytish va ballarda namoyon bo‘ladigan
zilzilalarni rayonlashtirish mumkin. Bunday xaritalar tuzilishdagi asosiy kamchilik
u yoki bu maydonlardan olinayotgan ma’lumotlarning bir xil emasligidir. SHuning
uchun seysmik rayonlash tayyorlanayotganda qar bir joyning geologik tuzilishi va
zilzila natijasida olingan izoseystlar joylashuvi inobatga olinishi shart. Bunday
xaritalarni tuzish bizning respublikada 1966 yildan so‘ng keng rivojlantirilib
yuborildi. Qozirgi kunda mamlakatimizning qamma joylari bo‘yicha seysmik
27

deyiladi. Bundan tashqari qid tarqalgan chuqurlik. yoki botiq joylarni moffet
vodiysi deb ataladi. Fumarol tempYer aturasiga va undagi gazlarning tarkibiga
ko‘ra quruq (bug‘i bo‘lmaydi), nordon ishqorli fumarollarga bo‘linadi. quruq
fumarolli tempYer atura 650-1000 0
S gacha boradi. Ulardan suv bug‘i ajralib
chiqmaydi; undagi gazlar asosan, xlorli birikmalardan, va boshqalardan, tashkil
topgan bo‘ladi. Bundan tashqari ozroq temir, marganets, mis, ftor bo‘ladi.
Ko‘pincha nordon fumarol tarkibida suv bug‘lari bilan aralash xlorit va sulfat
kislotasi uchraydi. Ularning issiqligi 200-400 0
S bo‘ladi. Nordon fumaroldan sof
oltingugurt va qizil temir oksidi (gematit) kristallari qosil bo‘ladi. Bunga CHotkol
tog‘laridagi gematitli konlar xarakterlidir. Ishqorli fumaroldan xlor ammoniyli suv
bug‘i, ba’zan gazi ajralib chiqadi. Bunday fumarolda ko‘pincha xlor
ammoniysining qavoda parchalanishidan ammiak gazi qosil bo‘ladi. Ularning
tempYer aturasi 100 0
S dan salgina oshadi. Sulfatorlardagi (italiyadagi Sulfator
vulqonidan olingan) suv bug‘i va karbonat angidridi qamda H
2 S gazidan
oltingugurt birikmasi va tuzlar qosil bo‘ladi. Moffetlardan suv va suv bug‘i bilan
birga karbonat angidridi chiqadi. Moffetlarning paydo bo‘lish vaqti ko‘pincha
vulqonning so‘nishi yaqinlashayotganidan darak beradi . Suv bug‘lari va
gazlarning xalq xo‘jaligidagi katta aqamiyatga ega. Vulqonning qattiq
maqsulotlari. Vulqon jinslari va vulqon chaqiq jinslari qattiq maqsulotlarni tashkil
etadi. CHaqiq jinslarga;
1) Vulqondan chiqqan shisha zarrachalari - tuffitlar:
2) Mayda qumlar (tuf- qumtosh);
3) YOng‘oqdek keladigan shag‘al va lapillalar - vulqon brekchiyasi;
4) Vulqon shag‘allari - vulqon konglomYer ati;
5) Vulqon bombalari kabi jinslar kiradi. Ba’zi ma’lumotlarga qara-
ganda, Tamboro vulqonidan 1815 yilda 150 km 3
, Koseguina vulqonidan …..
1. Fumarol - lotincha xumus - tutun, degan ma’noni bildiradi.
8

Aqror valiy masjidi, Jomiyning (CHorsudagi) gumbazi kunfayakun bo‘ldi, ko‘p
kishilar g‘aflatda yotgan edi, aqoli imoratlar tagida qoldi. Baraqxon madrasasi
gumbazi tagida 4 tolibi ilm mullabachcha qalokatga etdi. Kuchli silkinish 4 daqiqa
davom etdi. Zilzila tinchigandan keyin qam kechalari bedor bo‘lgan kishilarga
qariyib bir oy davomida Yer harakati ma’ulm bo‘lib turdi”.
Pireney yarim orolida, Portugaliyaning poytaxti Lissabonda 1755 yil 1
noyabrda dunyoda eng kuchli zilzila (11-12 ball) bo‘lgan. Bu zilziladan qo‘rqqan
aqoli dengiz soqiliga qochgan, biroq soqil odamlar bilan birga bir zumda 200
metrgacha cho‘kib, ular ustiga dengiz bosib kelgan. Bu zilzila zarbasidan
dengizdan baland to‘lqin ko‘tarilib, uning kuchi 7. 10 22
Yer gga 1
etgan.
Lissabondagi zilziladan 60000 kishi qalok bo‘lgan.
I.V. Mushketov 1887 yil 18 mayda VYer niy (Olmaota shaqarida bo‘lgan
zilzila zarbidan shaqar butunlay vayron bo‘lgani qaqida ma’lumot yozib qoldirgan.
Uning yozishicha, Yer ostidan kuchli bo‘g‘iq ovoz kelgan, so‘ng ketma-ket kuchli
zarbali zilzila to‘lqinlari tarqalgan; yana shunday ovoz va kuchli zarbalar
takrorlanib turganligidan kishilar sarosimaga tushganlar, ular qoqlagan tomonga
qochganlar. 1911 yilda Olmaota shaqari yaqinida zilzila bo‘lgan, uning epitsentri
aqoli yashaydigan joyda bo‘lmagani sababli binolar deyarli buzilmagan.
1948 yil 6 oktyabrda ro‘y bergan Ashxobod zilzilasi kuchli zilzilalardan bo‘lib,
uning to‘satdan bo‘lgan to‘lqin zarbalarini Moskva, Toshkent Samarqand,
Dushanba va boshqa shaqarlardagi seysmik stansiyalar sezgan.
Bu zilzilaning epitsentri Ashxoboddan 25 km janubi-sharqda bo‘lib, kuchi 9-10
ballga etgan. Ashxobodda esa, zilzilaning kuchi 7-9 ball atrofida bo‘lib, ko‘p
binolar buzilgan va kishilar qalok bo‘lgan. Epitsentrga yaqin joylarda Yer
yorilgan, ayrim joylar cho‘kib, ayrim joylar ko‘tarilgan, Yer yoriqlariadn issiq suv
va qum aralash loyqa oqib chiqqan. G.P.Gorshkovning aytishiga qaraganda, Yer
yoriqlari Kopetdogning sharqiy va janubi-sharqiy yonbag‘rida bo‘lgan. 1966 yil 26
aprel Yer talab maqalliy vaqt bilan soat 5 dan 23 minut o‘tganda Toshkentda
kuchli zilzila bo‘ldi. Zilzila to‘lqinlari birinchi zarbasining kuchi markazda 7,5-8
24

silkinishlari uzviy borliqdir. Litosfera plita larining harakati tufayli zilzilalar
bo‘lgan va hozir ham kuzatilib turibdi. Zilzilalar litosfera plitalari tutashgan
joylarda keng tarqalgan . Zilzila ro‘y berish sababiga ko‘ra quyidagi
guruhlarga bo‘linadi: a) tog‘ qulashlari, surilma, o‘pirilish zilzilalari; b)
vulkan zilzilalari; v) tektonik zilzilalar; g) sun’iy zilzilalar. O‘pirilish
zilzilalari . Bunga Pomir tog‘ida 1911 yil sodir bo‘lgan zilzila misol bo‘ladi.
Usoy qishlog‘i yaqinida juda katta hajmdagi tog‘ massasining o‘pirilib
tushishi natijasida Murg‘ob daryosi to‘silib qolgan va Sarez ko‘li hosil
bo‘lgan. Usoy qishlog‘i shu ko‘lning ostida qolib ketgan Vulkan zilzilalari .
So‘nmagan vulkanlarning harakati natijasida ham zilzila bo‘lib turadi.
Bunday zilzila faqat vulkanli o‘lkalarga xosdir. Vulkan harakatlanib turgan
o‘lkalarda zilzila kuchi 5 - 6 balldan (ba’zilarini hisobga olmaganda)
oshmaydi. Masalan, Tinch okean atrofidagi, Kamchatka yarimoroli, Kuril,
Xokkaydo orollari shular jumlasidandir. Bu Yer larda zilzilalar o‘chog‘i 200
- 600 km chuqurlikda joylashgan. Yer ning chuqur qismida harorat yuqori
bo‘lishi tufayli hosil bo‘lgan magmalardan ajralib chiquvchi gaz va
bug‘ning Yer ostidan dahshatli kuch bilan otilib chiqishidan kuchli zilzila
ro‘y beradi . Bunday zilzilalar aholi yashaydigan joydan chetda bo‘lsa
talofat kam, agar ularga yaqin bo‘lsa katta zarar keltiradi (Krakatau vulkani).
Tektonik zilzilalar . Yer qatlamlarini o‘zgartirib tog‘lar hosil qiluvchi
energiya (kuch) zarbidan zilzila vujudga keladi. Tektonik jarayon natijasida
Yer po‘stida qatlamlar bu rmalanadi , siqiladi, yoriladi, uziladi va yangi relef
shakllanadi . Tektonik zilzilalar keng tarqalgan bo‘lib, Yer sharida
kechadigan barcha zilzilalarning 90% ga yaqinini tashkil etadi. Tektonik
zilzila lar xalq xo‘jaligiga katta talofat keltiradi. Dengiz zilzilalari va sunami .
Dengiz va okean tublarida ham kuchli zilzilalar bo‘lib turadi. Suv ostidagi
zilzilalar sunami (yaponcha - qo‘ltiqdagi to‘lqin) nomli dahshatli to‘lqinlarni
keltirib chiqaradi. Sunamining eng dahshatli oqibati bo‘lib zilzila30

shunday sunami YAponiya sohillarida 26 mingga yaqin kishilarning
yostig‘ini quritgan. Bunday hodisaga 2004 yil kuzida Hind okeani
mamlakatlari sohillarida sunami tufayli 270 mingdan ortiq odamlarning
halok bo‘lganligini, juda katta moddiy zarar etkazilganini ko‘rsatib o‘tish
darkor.
2.3. O’zbekistonning seysmik hududlari
Insonning muxandislik faoliyati bilan bog lik bo lgan yer silkinishlar asosan oxirgi
ʻ ʻ
yillarda hisobga olinmoqda.Bunday yer silkinish yirik suv omborlari vujudga
kelgan hududlarda, gaz, neft mahsulotlarining yer ostidan surib olinishi jarayoni
amalga oshirilgan maydonlarda yuz bermoqda. Inson o zining muxandislik
ʻ
faoliyati bilan yer osti komponentlariga muayyan ta sir etishi, u yoki bu darajada
ʼ
o zgartirishi yer silkinishining vujudga kelishiga sabab bo lmoqda. Daryo
ʻ ʻ
vodiylariga to g onlarning qurilishi natijasida maydoni bir necha ming km2, hajmi
ʻ ʻ
bir necha yuz km3 dan katta bo lgan (masalan, Chorvoq suv omborining umumiy
ʻ
xajmi 2,1 mld. m3, suv sathi maydoni 3640 ga teng) suv omborlari vujudga
kelmoqda. Yer qa rida 4000-5000 m chuqurlikda yotgan gaz, neft yer sathiga
ʼ
so rib chiqarilmoqda, yer ostida uzoq geologik davrlar mobaynida yotgan ko mir
ʻ ʻ
ana shu yer qa rida yondirilib gazga aylantirib olinmoqda. Vaqtincha saqlash
ʼ
maqsadida ba zan yer osti g orlariga, xandaklariga va tog jinslari g ovaklariga
ʼ ʻ ʻ ʻ
gaz, neft mahsulotlari yuqori bosim ostida kiritilmoqda, juda katta miqdordagi
mineral suvlar yer ostidan chiqarib olinmoqda. Yer qa rining odamlar ta sir etish
ʼ ʼ
joylarida yig ilayotgan energiya miqdorining u yoki bu darajada oshishi yoki
ʻ
kamayishi oqibatida sodir bo lgan yer silkinishlari Hindiston, AQSH,
ʻ
O zbekistonda kuzatilganligi fandan ma lum. Jumladan, Chorvoq suv ombori
ʻ ʼ
qurilib bo lingandan keyin bu hududda bir necha marta yer silkinishlar bo lib
ʻ ʻ
o tgan. Tekshirishlarning ko rsatishicha, bu yer silkinishlar o zlarining
ʻ ʻ ʻ
tayyorlanish, sodir bo lish mexanizmlari bilan Chorvoq suv omboriga yig ilgan
ʻ ʻ
suvning miqdori va yig ilgan suvni suv omboridan chiqarilish tezligi bilan bog liq
ʻ ʻ
33

joylarda sodir bo‘lgan. Pireney yarim-orolida, Portugaliyaning poytaxti
Lissabonda 1755 yil 1 noyabrda dunyoda eng kuchli zilzila (11 - 12 ball)
sodir bo‘lgan. Bu zilziladan qo‘rqqan aholi dengiz sohiliga qochgan, biroq,
sohil odamlar bilan birga bir zumda 200 metrgacha cho‘kib, ular ustiga
dengiz bosib kelgan. Bu zilzila zarbasidan dengizdan baland to‘lqin
ko‘tarilib, uning kuchi 7•10 22 Yergga etgan. Lissabondagi zilziladan 60 ming
kishi halok bo‘lgan. Tabiatning dahshatli hodisalari ta’sirida faqat Yer
qatlamlarining yotish holatlarigina o‘zgaribgina qolmasdan, balki aholiga va
ularning uy - joylariga, shaharlarga moddiy zarar etadi. Olimlar Yer sharida
4000 yil davomida taxminan 13 mln. kishining zilziladan halok bo‘lganligini
hisobga olganlar. Tabiatning dahshatli hodisasi – zilzila ta’sirida xalq
xo‘jaligi inshootlari, shahar va qishloqlar vayronaga aylanadi (69,70
Olimlar Yer sharida 4000 yil davomida tax-minan 13 mln. rishining zilzi-
ladan halok bo‘l-ganligini hisob-ga olganlar. Ashgabad zil-zilasining epi-
sentrida zilzila kuchi 9 - 10 ballga etgan. Ashgabad shahrida esa zil-zilaning
kuchi 7 - 9 ball atrofida bo‘lib, ko‘p bino-lar buzilgan va kishilar halok
bo‘lgan. Epitsen-trga yaqin joy-larda Yer yorilgan, ayrim joylar cho‘kkan,
ba’zi joylar esa ko‘ta-rilgan, Yer yoriq-laridan issiq suv va qum aralash
loyqa oqib chiqqan. Ko‘pincha kuchli zilzila vaqtida Yer yori-ladi,
ko‘chkilar vujudga keladi va relef o‘zgaradi. O‘rta Osiyoda-gi tog‘lar
jumladan, Pomir - Oloy, Qurama, Farg‘ona, CHotqol, Piskom va boshqa
tog‘ tizmala-rining geologik tuzilishi va tekto-nikasini o‘rganish natijasida
bu tog‘ tizmalarining neo-gen va antropogen davrlarida kuchli tog‘
burmalanishi (yaxlit, palaxsa) va ko‘tarilishidan paydo bo‘lganligi
isbotlandi. Bu keltirilgan ma’lumotlar Yer yuzisidagi relef shakllarining
(Yer ozion, denudatsion, akkumulyativ va b.) paydo bo‘lishida zilzila
harakatining roli kattaligini ko‘rsatadi. Ba’zi sunamilar ham katta talofat
keltiradi. 1896 yili Xonsyu orolining sharqiy sohilida vujudga kelgan32

chuqurliklarda joylashganligi qayd etilgan. Mantiyadagi katta bosim yoki
portlashlar tufayli zilzila o chog i vujudga keladi, natijada katta kuchlanishlarʻ ʻ
paydo bo ladi, bular o z navbatida yerning ustki qatlamini tebranishiga olib keladi.
ʻ ʻ
Gipotsentrdan hamma tarafga, qaytar seysmik to lqinlar tarqaladi, ular
ʻ
asosan uzunasiga va ko ndalang
ʻ turlariga bo linadi.Yer ostidan uzunasiga ʻ
tarqalayotgan (vertikal tarzda) to lqinlar o z yo nalishi buyicha navbatma-navbat
ʻ ʻ ʻ
yer po stlog ini siqib, yer yuzasiga chiqqanda tovush chiqaradi. Bu esa yer
ʻ ʻ
silkinishi oldidan chiqadigan tovushning o zginasidir. Ko ndalang to lqinlar
ʻ ʻ ʻ
(gorizontal) yer yuzasiga chiqib, zilzila to lqinlarini vujudga keltiradi va
ʻ
epitsentrdan barcha taraflarga tarqaladi. Kuchli yer silkinishi oqibatida yerning
yaxlitligi, butunligi o zgaradi, inshootlar, jihozlar buziladi, kommunal-energetik
ʻ
qismlar ishdan chiqishi, insonlar o limi yuz beradi. Yer silkinishi ko pchilik
ʻ ʻ
hollarda ma lum intensivlikda chiqadigan tovush bilan yuz beradi va uning past-
ʼ
balandligi yer qimirlashning kuchiga bog liq.
ʻ
35

joylashgan. Bular ichida eng balandi Mauna-Loa vulqoni bo‘lib, dengiz satqidan
4166 m. baland. Bu vulqon 1843 yildan boshlab 1896 yilgacha qar 2-3- yilda,
ba’zan qar yili, otilib, o‘zidan va yon yoriqlaridan juda ko‘p olivinli bazalt lava
chiqarib turgan. Islandiyadagi so‘nmagan vulqonlardan Kodlouttadingya (1180m)
bor, bu vulqon uncha baland emas. Maqsuloti va harakati bilan boshqa
vulqonlardan farq qiladi. Vulqondan tempYer aturasi 1200 0
S ga etadigan suyuq
bazalt lava oqib chiqib turadi. qiya joylarda lava sekundiga 4-5 m, tik joylarda 8 m
gacha harakat qilib, 80 km gacha masofaga oqib boradi. Lava suyuq bo‘lganligidan
balanddan pastga qarab xuddi daryo sharsharasidek sharillab turadi. Bu xil
vulqonlardan bomba, kul chiqmaydi va ular portlamaydi. Bunday vulqonlar qavat-
qavat bo‘lib, qiyaligi 5-8 0
, ustidan qalqonga o‘xshab ko‘rinadi.
2. Stromboli gruppasidagi vulqonlar. Nomi O‘rta dengidagi Lipar orolida
joylashgan Stromboli (926 m) vulqonidan olingan. Bu gruppadagi vulqonlardan
tempYer aturasi 1000-1100 0
S li suyuq bazalt livasi, ba’zan andezit, liparit-obsidian
jinslari chiqadi. Vulqon harakati doimiy emas. Lava ichida shag‘al, lapilli va
vulqon bombalari uchraydi.
3. Vezuviy - Etna gruppasidagi vulqonlar . Italiyaning Neapol shaqri
yaqinidagi Vezuviy vulqoni bilan Sitsiliya orolidagi Etna vulqoni nomidan
olingan. Kamchatkadagi bir qancha vulqonlar shular qatoriga kiradi (59-rasm).
Vezuviy vulqoni atrofida diametri 15 km li Somma kaldYer asi qosil bo‘lgan.
Vezuviy uning o‘rtasida bo‘lib diametri 3 km li krater qosil qilgan.
Bu vulqonlardan chiqadigan lava tarkibi “o‘rta va nordon” bo‘lganligi sababli
lava ba’zan vulqon krater i og‘zida qotib qoladi. Lava ostida magmadan ajralgan
gazlar yig‘ilib qolib qayta otiladi. Ikkinchi marta otilgan paytda kuchli portlash yuz
beradi . Bu gruppa vulqonlar lavasi quyuq bo‘ladi.
Vezuviy gruppasidagi vulqonlar otilganda dastlab suv bug‘i bilan quyuq tutun
va gaz chiqadi. Bu jarayon kuchaya borib kuchli portlash ro‘y beradi ( kul, so‘ng
bombalar, qum, shag‘al otilib chiqadi). So‘ngra qamma yoqni yoritib qip-qizil
12

2800-2900m balandda. Vulqon maqsuloti bazalt -andezit lavalaridan tashkil
topgan.
Baykal ko‘lining janubi-sharq va janubida quyi to‘rtlamchi davrda Yer
yorilib bazalt lavalari oqib chiqadi. Bazalt lavalar daryo vodiysidagi allyuvial,
delyuvial yotqiziqlar bilan qat-qat bo‘lib yotadi. Bazalt lavasi bir necha ming m 2
maydonni tashkil etadi. Tog‘ oralig‘idagi soylarning botiq joylarida bazalt lavasi
qalinligi 50-60 m dan ortiq. Bazalt lavasi oqib chiqqan joylari asosan mYer idional
yo‘nalishdagi Yer yorig‘iga joylashgan. Demak, V.E.Xain, N.I.Nikolaevlarning
fikricha, Yer shari ichki harakati, jumladan tektonika, zilzila va vulqon jarayonlari
o‘tgan davrlarga nisbatan qozirda aktivlashganlardir. Balchiq vulqonlar. Bizga
ma’lum bo‘lgan vulqonlar ichida balchiq vulqonlar qam bor. Ularning maqsuloti
suyuq balchiq aralash suv va gazdan iborat bo‘ladi. Balchiq vulqonlar Sitsiliya,
YAngi Zellandiya orollarida, Markaziy Amerikada, Apsher on Taman va KYer
ch yarim orollarida va boshqa Yerlarda uchraydi. Balchiq vulqonlar Yer
qatlamlari ichidagi gaz va bug‘larning turli g‘ovak qatlamlardan o‘tib, ular
orasidagi gilli jinslarni yumshatib, yopishqoq balchiqqa aylantirishi natijasida
vujudga keladi.
Neft konlari bor Yerlardagi balchiq vulqonlar o‘zidan ko‘p miqdorda
uglevodorod chiqaradi. Otilib chiqayotganda temperaturasi past bo‘ladi. I.M.
Gubkin neft konlari bilan balchiq vulqonlar bir-birlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib,
ular bir jarayonning tarmoqlari ekanligini ta’kidlab o‘tgan.
Ozarbayjonda Apsher on yarim orolida va Kura pasttekisligida turli xil katta-
kichik balchiq vulqonlar keng tarqalgan. Bunday vulqonlar maqsulotidan Kaspiy
dengizida bir qancha orollar (Bulla,Lyus,Svinoy, Oblivnoy Kumani) vujudga
kelgan. Vulqonlar krater idan o‘qtin-o‘qtin suyuq loy, gaz va neft chiqaradi.
Balchiq vulqonlar qam boshqa vulqonlarga o‘xshab harakatlanadi va so‘nadi.
Lok-Batang balchiq vulqoni (boku shaqridan 25 km janubi-g‘arbda)i 1887 yil
17 yanvarda harakatlangan. Bundan avval uzoqdan kelgan zambarak ovoziga
o‘xshash, lekin bir oz cho‘ziq tovush eshitilgan. So‘ngra Yer shunday kuchli
17

odamlar uyg‘onadi, deraza , eshiklar g‘ichirlaydi; 6- kuchli, odamlar qo‘rqa
boshlaydi; 7- juda kuchli, imorat darz ketadi; 8- buzuvchi; 9- vayron qiluvchi, Yer
da, tog‘ yonbag‘rida darzlar paydo bo‘ladi; 10-emiruvchi, imoratlarga katta ta’sir
qiladi; 11-daqshatli, kanalizatsiya, kabel va elektr simlari uziladi; 12-Yer yuzasi
o‘zgarib, yorilib, burmalanib tog‘lar qulaydi, Yer dan issiq suv chiqadi, ko‘llar va
boshqa releflar qosil bo‘ladi.
Zilzila oqibatlari. Tabiatning jaqshatli qodisalari ta’sirida faqar Yer
qatlamlarining yotish qolatlarigina o‘zgaribgina qolmay, balki aqoliga va ularning
uy-joylariga, shaqarlarga moddiy zarar etadi. Tarixda eng kuchli zilzila Suriya,
Falastin, Kichik Osiyo, Qindiston, Xitoy, YAponiya va O‘rta Osiyoda bo‘lgan.
Suriya va Falastinda qadim kuchli zilzilalar bo‘lganligi “Vexta zaveta” nomli
kitobida yozib qoldirilgan. Kitobdagi ma’lumotlarga qaragnda Yer amizdan 1900
yil ilgari O‘lik dengiz rayoni janubidagi Sudum, Gumuru, Zeboim va Adam
shaqarlarini vayron qilgan. Qrimda 1923 yildan 1928 yilgacha 25 marta kuchli
zilzila bo‘lgan. Bu zilzilalar tektonik harakatlar sababli qrim tog‘larining
ko‘tarilishi va qora dengizning va qora dengizning cho‘kishi natijasida ro‘y bYer
gan. O‘rta Osiyoda zilzilalar qaqida qadimgi tarixshunoslarning, qind va arab
sayyoqlarining qo‘lyozmalarida, Abu Ali Ibn Sino va boshqa o‘zbek olimlarining
kitoblarida qayod qilingan. Zaxiriddin Muqammad Bobur (XVI asr boshida)
qandaxor (Afg‘oniston) shaqridagi zilzilani bunday tasvirlaydi: “Bu damda andoq
zilzila bo‘ldiki... SHaqarda va qishloqlarda ko‘p uylar tekis bo‘lib, uy va tom
ostida qolib o‘lgani ko‘p bo‘ldi. Yer andoq yorilib edikim, ba’zi tarafi belcha
baland bo‘lib edi, ba’zi tarafi belcha past yorilgan. Yer ga ba’zi Yer da kishi sig‘ar
edi. Zilzila bo‘lgan zamon tog‘larning “boshidan” tufon ko‘tarildi” SHu bilan birga
Zaqriddin Muqammad Bobur bir kunda 33 marta zilzila bo‘lganini va u bir yilcha
davom etganini ko‘rsatib o‘tgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkentda
yashagan bir yozuvchi o‘zining tojik-fors tilida yozilgan “Tarixi jadidaiy
Toshkent” (“Toshkentning yangi tarixi”) asarida quyidagi satrlarni yozadi:
“Toshkent shaqrida kuchli zilzila voqe bo‘ldi, mozorlarning II gumbazi, qazrat
23

Kristallanish differ ensiatsiyasi (saralanish jarayoni) da magma o‘ziga xos
Yer modinamik sharoitda kristallana boshlaydi. Bu jarayonda magma massasi
ayrim qismlarga oson bo‘linib ketadi. Magma tarkibidagi moddalar chetlaridan
asta-sekin markazga tomon sovib boradi. Bu paytda og‘ir elementlar tez cho‘ka
boshlaydi, engillari esa juda sust cho‘kadi. YUzasida kremniy va alyuminiyga boy
magma qoladi, xolos. Bu jarayon qamma vaqt bir tekis bo’lavermaydi, chunki
tabiiy sharoit mavjud bo‘lganda va uchuvchan komponentlar bor bo‘lganda normal
o‘tadi. SHu narsani e’tiborga olganda, nordon jinslar Yer po‘stining yuza qismida
joylashishi kerak . Aslida esa magmaning kristallanib saralanish jarayoni etarli
darajada o‘rganilgan emas. SHunga qaramay, olimlardan E.A.Kuznetsov,
A.N.Zavaritskiy, T.N.Dolimov laboratoriyalarda va qadimgi vulqon krater larida
ilmiy tekshirish ishlarini olib borib, yaxshi natijalarga Yer ishdilar.
Magma tarkibidagi elementlar qulay sharoitda birin-ketin birikib ma’lum
tartibda oldinma-keyin kristallanadi.
Magma soviy boshlaganda oldin rangli minYer allar: olivin va piroksen
kristallanib cho‘ka boshlaydi, so‘ng asosiy, o‘rta va nordon plagioklazlar, eng
keyin kremniyga boy minerallar va, niqoyat, sof kremniy miner ali kvars
qosil bo‘ladi. Magmadagi uchuvchan komponentlar Yer qatlamlari orasida
elementlarning harakatini va magmani kristallanishini tezlashtiradi. Magma
yuqoriga ko‘tarilganda cho‘kindi va metamorfik jinslar orasidagi bo‘shliqlarga
singib qar xil minYer allarni qosil qiladi. Natijada Yer qatlamlari orasida magma
asta-sekin vaqt davomida soviydi va niqoyatda murakkab fizik, ximik jarayoni
ta’sirida birin-ketin kristallanib, kristalli jinslarni qosil qiladi.
6

larzaga kelganki, xatto derazalarning oynalari qam dirillab ketgan, vulqon
otilgandan balandligi 107 metrgacha keladigan olov fontani - gazning yongani
ko‘rinib turgan. Bu vulqon bir necha marta harakatlangan, 1935 yil 23 fevralda
qam juda kuchli otilgan. Vulqon otilish natijasida Yer po‘stida ikkita katta yoriq
paydo bo‘lgan, so‘ngra vulqon tepasidagi konus harakatga kelgan va juda ko‘p
balchiq otilib chiqqan, ajralib chiqayotgan uglevodorod gazlari tog‘dagi bir-biriga
maqkam yopishib ketgan shag‘allarni qam qizdirib yuborgan. A.A.YAkubov
(1955-1957) va boshqalar bYer gan ma’lu-motlarga qaraganda, vulqon otilishidan
Yer yuzasiga chiqqan balchiqning qaj-mi 40 000m 3
yaqin bo‘lgan, Yer po‘stida
yoriqlar va o‘pirilishlar ro‘y bYer gan. YOriqlarning uzunligi 500m ga yaqin
bo‘lib, krater chekkasining sharqiy qismi 16-20 sm cho‘kkan. Balchiqning
palaxsa jinslari orasida neftga shimilgan qumtosh parchalari qam bo‘lgan.
SHunday qilib, balchiq vulqonlar qatlamlar orasidagi gaz va neft, suvlarning katta
bosim ostida qarkatga kelishidan dalolat bYer uvchi ajoyib tabiiy xodisadir.
Balchiq vulqonlarning tarixini, tarqalashini o‘rganish okean va dengizlarda gaz va
neft konlarini topilishidagi o‘rganish okean va dengizlarda gaz va neft konlarini
topilishidagi omillardan biridir.
18

Zilalalarning kelib chiqishi

Купить