Zulfiya she’riyatida vatan va hijron motivlari - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	69.3KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	16 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Zulfiya she’riyatida vatan va hijron motivlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO‘NALISHI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI

Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
_________ N.Chiniqulov
“____” __________________

MAVZU: “Zulfiya she’riyatida vatan va hijron motivlari” mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 405– guruh talabasi
Rustamova Shahrizoda
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o‘qituvchisi
___________ __________________
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva

T oshkent-2024
Talabaning F.I.SH. Rustamova Shahrizoda

Sirtqi ta’lim yo‘nalishi: IV kurs 405 - guruh
Fan nomi : O‘zbek adabiyoti
Kurs ishi mavzusi “Zulfiya she’riyatida vatan va hijron motivlari”
Kurs ishi bo‘yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________ _
MUNDARIJAHimoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi ______R.Abdullayeva
A’zolar:
____________________ __________
____________________ __________
____________________ __________

KIRISH …………………………………………………………………………
I. BOB. ZULFIYANING HAYOTI VA IJODI HAQIDA ………………….
1.1 . Shoiraning hayot yo‘li va ijodi haqida …………… ……..............................
1.2 . Zulfiya ijodining o‘ziga xosligi …………………........................................
II. BOB. ZULFIYA IJODIDA VATAN VA HIJRON MADHI……………..
2.1. Zulfiya ijodida vatan madhi………………………………………………..
2.2. Zulfiyaning hijronni kuylagan she’rlaridagi o‘ziga xoslik haqida .. ………
XULOSA ……………………………………………………………………….
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi,
global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu
jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning intellektual rivoji hamda ularning
iste’dodi va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga e’tibor berishga bog‘liq
bo‘ladi. Shuning uchun bu masala har doim davlatlarning uzoq muddatli
rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan barcha strategiyalarda aks ettirilgan.
O‘zbekiston Respublikasining 2017-2021-yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishlari bо‘yicha Harakatlar strategiyasi ham bu borada istisno bo‘lmadi.
Mustаqillik yillаridа O‘zbеkistоn Rеspublikаsidа uzluksiz tа’lim tizimini
tаkоmillаshtirish, uni jаhоn tа’limi stаndаrtlаri dаrаjаsigа ko‘tаrish, shахsni hаr
tоmоnlаmа bаrkаmоl qilib vоyagа yеtkаzish, shuningdеk, mаlаkаli pеdаgоg
kаdrlаrni tаyyorlаsh dаvlаt siyosаtining ustuvоr yo‘nаlishlаridаn biri etib
bеlgilаndi. Ayni paytda jamiyatda rо‘y berayotgan ijtimoiy о‘zgarishlarni о‘z
kо‘zi bilan kо‘rib, ularni ongli his etadigan, davrning global masalalari xususida
mustaqil fikrlovchi ijtimoiy-ma’naviy faol avlod shakllanmoqda.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «...ta’limdan asosiy
maqsad bolalarga ilgarigidek bilim berish emas, bilim olishga о‘rgatishdir. Bunda
о‘quvchilar passiv tinglovchi bо‘lib qolmay, balki bilim olish jarayonining faol
ishtirokchisiga aylanishi kerak... Agar bolalar erkin fikrlashga о‘rganmasa,
berilgan ta‘lim samarasi passiv bо‘lishi muqarrar» 1
. Istiqlol yillarida milliy
qadriyatlarga, an’analarimizga, shuningdek, adabiy merosimizga bo‘lgan e’tibor
yanada kuchaydi. Ajdodlarimiz tomonidan asrlar mobaynida yozib qoldirilgan
bebaho madaniy merosimizni o‘rganish, ularning mazmun-mohiyatini anglash va
kitobxonlarga yetkazib berish g‘oyatda muhim ahamiyatga egadir. Endilikda
buyuk shoirlar ijodini badiiyat nuqtai nazaridan o‘rganish davlat ahamiyatiga
molik masala darajasiga ko‘tarildi. Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom
Karimov ta’kidlaganlaridek: “Ma’naviyat — insonning, xalqning, jamiyatning,
davlatning kuch-qudratidir. U yo‘q joyda baxt-saodat bo‘lmaydi.
1 Karimov I.A. Barkamol avlod - О‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: О‘zbekiston, 1997.

5Nafaqat ko‘hna tarix, balki yaqin tarix ham buning ko‘plab misollarini beradi “ 2
.
Shu o‘rinda adabiyot o‘qitish vazifasiga berilgan ta’rifga diqqat qilaylik:
“...adabiyot o‘qitishning oldida oddiy o‘quvchidan kitobxon o‘quvchi tayyorlash,
bolalarni badiiy so‘zdan ta’sirlanadigan, uning jozibasini his qiladigan, badiiy
asarni taniydigan, o‘qigan asarini tahlil eta biladigan va undan o‘ziga xos xulosa
chiqarishga qobil, o‘zining qarashlarini og‘zaki va yozma ravishda ravon va ta’sirli
ifoda eta biladigan badiiy asar o‘qishni birinchi hayotiy ehtiyojga aylantirgan
o‘quvchi shaxsini shakllantirish bosh vazifa sifatida turadi” 3
. Ta’rifni bejiz
keltirmadik. Kishilik tarixidagi mashhur shaxslar, adiblargina emas, siyosatchilar,
aniq va tabiiy fanlar bo‘yicha taniqli olimlarning aksariyati bolalikdan badiiy
adabiyotga oshno bo‘lganliklari, “badiiy so‘zdan ta’sirlanadigan, uning jozibasini
his qiladigan, badiiy asarni taniydigan” shaxslar bo‘lganligi hech kimga sir emas.
XX asr o‘zbek adabiyotida Cho‘lpon, A.Qodiriy , A.Qahhor,
O.Yoqubov, E.Vohidov, A.Oripov singari shoir va yozuvchilar qatorida
yuksak is’tedod sohibi shoira Zulfiya asarlari - she’rlari - lirik dostonlari ham
akademik litsey hamda umumta’lim maktablari adabiy ta’limida
o‘qitilib kelinmoqda.
Zulfiya XX asr o‘zbek lirikasining yurik namoyandalaridan biridir.
Shoiraning ijod ufqi keng, badiiy mushohadasi o‘tkir, ehtirosi jo‘shqindir.
Zulfiya she’riyati hayotbaxsh lirik tuyg‘ularga, yangi-yangi fikrlarga, chuqur
g‘oyaviy mazmunga, teran hissiyotga, ajoyib obrazlarga, rang-barang tasviriy
vositalarga boydir. Zulfiya she’riyatida lirika bilan publitsistik ruh o‘zaro
chambarchas bog‘langan. Unda hayotga, insoniyatga, ezgulikka muhabbat
tuyg‘usi ufurib turadi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Zulfiya
tavalludining 80-yilligi munosabati bilan unga yo‘llagan tabrik xatida shoira
ijodiga yuksak baho bergan edi:” Siz zamonamizning zabardast shoiri va jamoat
arbobi sifatida O‘zbekistonning jarangdor ovozi bo‘ldingiz, deb aytsak aslo
mubolag‘a bo‘lmaydi.
2 Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008
3 Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари.1996, 42-бет.

6Jahon minbarlarida yangragan she’rlaringiz Sharq ayolining aqlu zakosi,
fazlu kamolidan noyob nishonadir…Siz latif ijodingiz bilan millionlab kishilarga
ezgulik, muhabbat va sadoqatdan saboq berdingiz…
Siz Gulbadanbegim, Zebuniso, Uvaysiy, Nodirabegim kabi Sharqning
buyuk fozila ayollari boshlagan an’analarni boyitib, yangi pog‘onaga
ko‘tardingiz. Mehribon va talabchan ustoz Zulfiyaxonimning mahorat
maktabidan ko‘plab yosh iste’dodlar bahramand bo‘ldilar.
Istiqlol ruhi Sizni, ijodingizni yanada yashartirib yubordi. Maftunkor
she’riyatingiz yoshlik nafasi bilan qayta uchqunlandi ” 4
.
XX asr boshlarida yuzaga kelgan jadidchilik va bu oqimga
mansub ma’rifatparvarlarning ijodi o‘z davrining adabiy-badiiy va
ma’rifiy hayotda muhim o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi.
Mavzuning dolzarbligi shundan belgilanadiki, Zulfiyaning hayot va
ijod yo‘lini yoritish bilan birga asarlarini hozirgi zamonaviy pedagogik
texnologiya asosida yangi dars namunalarini ko‘rsatib berishdir. Shoira ijodiy
merosi o‘z davridan to shu kungacha adabiyotshunoslar, so‘z san’ati ixlosmandlari
diqqat markazida bo‘lib kelgan. Zulfiya hayoti va ijodi metodistlar tomonidan
alohida Kurs ishi obyekti qilib olinmagan. Holbuki, shoira hayoti va ijodini,
adabiy merosini o‘rganish va unda ilg‘or ta’lim texnologiyalaridan, samarali
usullardan foydalanish e’tiborga molik bo‘lgan vazifalardan biridir. Shoira
badiiy mahoratini o‘rganish uning ijodiga xos nozik qirralarini anglashimizga
yordam berishi shubhasizdir. Kurs ishida Zulfiya hayoti va ijodini, uning badiiy
mahoratini o‘rganishga, unda ilg‘or metod va texnologiyalarni amaliyotga tatbiq
etishga harakat qildik.
Kur ishi maqsadi. Zulfiya hayoti va ijodini ta’lim bosqichlarida o‘rganish, ilg‘or
texnologiyalardan foydalanish, lirikasini tahlil qilishda samarali metod, usul va
texnologiyalarni qo‘llashdan iboratdir.
_______________________________________________________________________
_____________________________

74
Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008.

8Kurs ishining vazifalari:
- Zulfiya hayoti va ijodinining ta’lim bosqichlarida o‘rganish yuzasidan tahlil
usullaridan foydalanish;
- Zulfiya ijodiy merosining g‘oyaviy yo‘nalishi va mavzu ko‘lamini o‘rganish;
- shoira lirik qahramoni ruhiy kechinmalari tasvirini tahlil etish va o‘qitish
texnologiyalarini tatbiq etish;
- Zulfiya Isroilovaning dostonnavis sifatidagi faoliyatini tahlil etish orqali
o‘quvchilarni mustaqil o‘qishga o‘rgatish;
- Zulfiya hayoti va ijodinining ta’lim bosqichlarida o‘rganish yuzasidan sinfdan
tashqari mashg‘ulotlar tashkil etish;
- Zulfiya badiiy mahoratining o‘ziga xos qirralarini tushuntirish;
- mavzu yuzasidan namunaviy ochiq dars ishlanmasi tayyorlash;
- o‘rganilgan metodik muammo yuzasidan xulosalar chiqarish.
Kurs ishi obyekti: Adabiy ta’lim jarayonida Zulfiya hayoti va ijodini o‘rganish.
Kurs ishi predmetini adabiy ta’lim jarayonida Kurs ishi talqini va tahlili uchun
DTSlari, dastur va darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, yangi pedagogik
texnologiyalarning amaliyotga tatbiqi tashkil etadi.
Kurs ishining metodologik asosi va metodlari: O‘zbekiston Respublikasi
birinchi Prezidenti Islom Karimovning milliy g‘oya, ma’naviy qadriyatlarga
munosabat va ilm-fan bilan bog‘liq fikr-qarashlari ushbu kurs ishining
metodologik asosini tashkil etadi. Shuningdek, Kurs ishini yozishda
adabiyotshunos hamda metodist olimlarimizdan N.Karimov, U.Normatov,
D.Quronov, R.Qo‘chqorov, B.Nazarov, U.Hamdam, B.To‘xliyev, Q.Yo‘ldoshev,
M.Mirqosimova, S.Matjonov, Q.Husanboyeva, T.Niyazmetovalarning ilmiy –
metodik maqola va qo‘llanmalariga tayandik. Ishda sharhlash, izohlash, qiyosiy
va tahliliy metodlardan, ilg‘or texnologiyalardan foydalanildi.
Kurs ishning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi ikki bob, umumiy xulosalar va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 39 sahifani
tashkil etadi.

I.BOB. ZULFIYANING HAYOTI VA IJODI HAQIDA
1.1 . Shoiraning hayot yo‘li va ijodi haqida
Zulfiya Isroilova – taniqli va iqtidorli o‘zbek shoirasi. Yorqin rassom, oddiy
inson qalbini o‘tkir his qilgan – mehnatkash, Sharq ayolining jamiyatdagi teng
huquqi uchun mardonavar kurashgan ayol. Zulfiya she’riyatining nufuzi – bizning
dabdabali murakkab davrimizning haqqoniy ifodasi, o‘ziga xosligi,
zamondoshlarimizning qalbi va harakatlarining yorqin tasviridadir. O‘zbek
xalqining atoqli va ardoqli vakili, taniqli jamoat arbobi, xalqaro tinchlik uchun
kurash jarchisi Zulfiya Isroilova xalqaro “Nilufar”, Javoharlal Neru nomidagi
hamda Davlat mukofatlari sohibasidir. Zulfiyaxonim Isroilova 1915-yili Toshkent
shahrining qadimiy Degrez mahallasida tavallud topgan. Avval boshlang‘ich
maktabda, so‘ng xotin – qizlar bilim yurtida tahsil olgan. 1935-1938-yillarda
O‘zekiston fanlar akademiyasining til va adabiyot instituti aspiranturasida o‘qigan.
Shundan keyin turli nashriyotlarda ishlagan. 1935-yildan 1980-yilgacha, qariyib
o‘ttiz tilga yaqin respublikamizda keng tarqalgan “Saodat” nomli xotin – qizlar
jurnalida bosh muharrir bo‘lgan.
Zulfiyaxonim Isroilova Hamid Olimjon bilan turmush qurgan. Biroq ular
orzularga to‘la hayot kechirayotgan pallada 1944-yili mashina halokati tufayli
turmush o‘rtog‘idan ayrildi. Shoira esa 1996-yilda 81-yoshida vafot etadi. Shoira
badiiy ijodga juda erta kirishdi. O‘n yetti yoshida “Hayot varaqalari” deb atalmish
dastlabki she’riy kitobini chop ettirdi. Uzoq ijodiy umri davomida o‘ttizga yaqin
she’riy to‘plamlar, o‘ndan ortiq dostonlar yaratdi. Shoira hammani o‘ylatadigan,
barcha kishilarga Jaxldor bo‘lgan holatlarni she’rga soladi. Shuning uchun ham
yozganlari ko‘pchilikka manzur bo‘ladi. Zulfiyaning ulkan iste’dodi faqat
yurtimizdagina emas balki dunyo miqyosida ham e’tirof etilgan. U – xalqaro
“Nilufar” mukofoti egasi.
Shoira sherlarining el aro mashhurligi tasodifiy emas. U bolaligidan olamga
hayrat ko‘zi bilan qarovchi, uning boshqalar ko‘rolmaydigan jihatlarini ilg‘ovchi
qizaloq ekanligi bilan ajralib turardi. Buning ustiga, oilasidagi muhit ham yosh
9

Zulfiyada badiiy ijodga ishtiyoqni alangalatardi. Shoira bolaligini shunday eslaydi:
“Otamni… Isroil degrez der edilar. Otam zahmatkash temirchi edi. Otamning
hamma vaqt olovga yo‘ldosh kasbidan faqat zavq ko‘rar edim. Otamday qudratli
odam yo‘q edi men uchun. Temirlar otam qo‘lida chaqmoqlar taratishiga boqib,
hayratda qolar edim. Uning qo‘llari cho‘g‘ga aylangan temir parchasini istagan
shaklga solib, inson uchun kerakli narsaga aylantirishga qodir edi. Men hali-hanuz
otamday bolishni orzu qilaman, ammo na iloj, inson qalbiga kira bilish temirga
ishlov berishdan mashaqqatliroq, yurakni chaqmoq kabi alanga oldirish har kimga
ham muyassar bo‘lavermas ekan…
Mening onam o‘zining ta’bincha, “usti butun – ichi tutun” ayollardan edi. U
hamma vaqt kamgap, xayolchan edi, lekin fikrlari, o‘ylari mudroq emasligini, unga
mutelik, zaiflik yot ekan-ligini bilar edim. Ruhidagi ma’yuslik, ovozidagi hazinlik
faqat uning xarakteriga xos bir sifatgina edi, xolos.
Onamning qancha-qancha qo‘shiq va afsonalarni, doston va er-taklarni
bilisjiiga aqlim bovar qilmasdi. Bu sehrli afsona va ertaklar bizga benihoya huzur
bag‘ishlar, o‘ziga rom qilib olar, har safar yangi jilva kasb etardi. Aminmanki,
mo‘jizalar yaratishga qodir, jahonni ko‘zga keng ochuvchi, insonni go‘zallik sari
yetaklovchi so‘zga shaydolik hissini mening qalbimda ostona hatlab ko‘chaga
chiqmagan oddiy ayol – onam uyg‘otgan…”
Zulfiya she’riyati ana shunday pokiza buloqlardan suv ichgan ijoddir. Ayni
shu sababdan uning tinchlik haqidagi, inson ruhiya-tini g‘ajib tashlay oladigan
hijron to‘g‘risidagi, tabiatning ajib bir holati borasidagi she’rlari hech kimni befarq
qoldirmaydi. Shu bois shoiraning barcha ayollarga, barcha onaiarga, barcha
ma’shuqalarga xos, tushunarli, anglanarli bo‘lgan she’riyati aslo eskirmaydi.
Uning asarlarida halol inson tuyg‘ularining porloq yulduzi charaqlab turadi.
Xalq orasida “Oydinda”, “Sensiz”, “Yurak”, “Falak”, “Bahor keldi seni
so roqlab”, “O g irlamang qalamim bir kun”, “Bo m-bo sh qolibdi bir varaqʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qog oz” kabi she rlari, “O g lim, sira bo lmaydi urush”, “Mushoira” kabi she rlari
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ
mashhur. “Uni Farhod der edilar”, “Quyoshli qalam”, “Xotiram siniqlari” kabi lirik
10

va liro-epik dostonlar muallifi. 1935 yilda shoir Hamid Olimjon bilan turmush
qurgan va uning bevaqt vofotidan so ng ko plab mahzun she rlar yaratgan.ʻ ʻ ʼ
Pushkin, Lermontov, Nekrasov, L. Ukrainka, V. Inber va boshqa ko plab
ʻ
shoirlarning asarlaridan namunalarni o zbek tiliga tarjima qilgan. Zulfiya she’riyati
ʻ
tabiatga hamda uning ajralmas qismi va yuqori cho‘qqisi bo‘lmish odamzotga
nisbatan hayajonli sevgi bilan burkangan. Uning she’rlarida tabiat och ranglarda,
yorqin bo‘yoq va timsollarda gavdalanadi.
Zulfiyaning olijanoblik, jasorat, haqqoniy xalq g‘ururi, tabiat va insonga
nisbatan samimiy tuyg‘ular va hurmat, boy ranglar va kutilmagan yangi timsollar
bilan bajarilgan lirikasi, kitobxon qalbini larzaga keltiradi, insoniyatning kelajakka
bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi.
Iqtidorli shoira va yozuvchi, inson qalb tug‘yonlarini o‘tkir bilimdoni
bo‘lib, turli janrlarda asarlar yaratgan: dostonlar, balladalar, elegiyalar, nasriy
she’rlar, hikoyalar, ocherklar, publististik maqolalar va gazeta xabarlari. Uning
ko‘p she’rlari SSSR xalqlari tinchligi va do‘stligi sari kurashga bag‘ishlangan edi.
Urush yillari u vatanparvarlik she’rlarini yozgan. U tomonidan, shuningdek,
o‘zbek bastakorlarining operalariga librettolar ham yozilgan, masalan, “Zaynab va
Omon” operasiga libretto. Shu bilan birga, turmush o‘rtog‘i Hamid Olimjon
qalamiga mansub “Semurg‘” dostoni mavzusi asosida, ertak-sahna asarini ham
yozgan.
Shoira adabiy-ijtimoiy faoliyati uchun ko pgina davlat mukofotlari bilan
ʻ
taqdirlangan.
11

1.2. Zulfiya siymosi
Ayni zamonda, ayni soatda, ayni soniyada tug‘ilgan go‘dakning shu
zamon va soniyadagi butun dunyoning ishlariga daxldorligi bo‘ladi. Chunki
odamzot bitta, tole va quyosh bitta. Ishonmasangiz, istagan vaqtda osmonga
qarang: hammasi ko‘rinib turibdi. Ichki ko‘zlar barini to‘xtovsiz ilg‘aydi.
Har birimizning yorug‘ olamga kelishimizdan ketishimizgacha tasodifmikin?
Tasodiflar qo‘shilib, birlashib qonuniyatga aylanmasmikin?
Shoira Zulfiyaning dunyoga kelishi, shoir va xalqaro miqyosdagi jamoat arbobi
bo‘lib yetilishi tasodifmikin?
Ko‘hna Shoshning eng qadimgi hunarmandlar va ziyolilar o‘chog‘i – O‘qchilar
mahallasida katta fayziyob xonadonda qalin qora jingalak sochli qizaloq
tug‘ilganda sana 1915 yil 1 mart edi. Bunday jingalak qora sochli bola tug‘ilganda
atrofdagi barchaning yuzi yorishib, quvonchlaridan lablarini yig‘ishtirolmay,
barobar: “Qo‘zichoq tug‘ildi!” – deydilar. Chaqaloqning onasi Hadicha aya biroz
mashaqqat chekkan bo‘lsa-da: “Voy, bu nomi bilan tug‘ildi, sochlarining
qo‘ng‘iroqlarini qarang… Zulfizar bu Zulfizar!” – deb juda ohangdor qilib aytti.
Uning ismini Zulfiya qo‘ydilar.
Birinchi jahon urushi avjga minib borardi. Bolqonda, Boltiq bo‘ylarida, Dnepr,
Dnestr, Don tomonlarda, Yaqin Sharqda, Shomda,Afrikada dunyoni qayta bo‘lish
uchun qattol urush borardi. Yuz ellik milliondan ortiq odam uning komiga
tortilgandi. Shoshning ko‘hna O‘qchi mahallasi garchi u qon daryo bo‘lib oqqan
yerlardan juda olisda edi, lekin biri-biridan dahshatli xabarlar kelib turardi. Ular
o‘sha paytlarning jasoratli “Turon”, “Taraqqiy”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi
Farg‘ona”, “Oyina” degan gazeta-jurnallarida bosilardi. Behbudiy kabi ulug‘
taraqqiyparvarlar voqea joylaridan o‘z ko‘rgan-kechirganlarini bayon qilardilar,
avomning ko‘zlarini ochishga intilardilar.
Zulfiya tug‘ilganda, o‘lkada ijtimoiy fikr shakllanish pallasiga kirgandi.Zulfiya
tavallud topgan katta qo‘rg‘on xonadonda zamon voqealari qizg‘in muhokama
12

qilinardi, gazetalar o‘qilardi, karvonlar qabul qilinardi, zero ular bu xonadon
ustaxonasida tayyorlangan temir-cho‘yan-po‘lat-tunuka mahsulotlar o‘zining sifati,
pishiqligi, uzoq xizmat qilishi bilan dovruq qozongandi. Juda katta temirchilik
ustaxonasida ish doim qizg‘in edi. Ishga yaroqli barcha xesh-aqrabolar, mahallalik
shogirdlar bunda sidqidildan xizmat qilishardi. Zulfiyaning qulog‘iga Hadicha aya
aytgan jonuzor allalar bilan birga ustaxonaning daranglagan chaqmoq sadolari ham
to‘xtamay kirgan. Shuning uchun “o‘t”, “chaqmoq”, “alanga” va barcha o‘t bilan
bog‘liq obrazlar, tashbehlar uning uchun tug‘ma va tabiiy.
Mashhur Amerika tilshunosi Noam Chomskiy “Til va tafakkur” (“Yaz ы k i
m ы shleniye», M, 1972) kitobida tilshunoslikda yangi –g‘oyalarni ilgari surarkan,
ular bilan birga yangidan yangi terminlar va ilmiy tushunchalarni ham qo‘llaydi.
Ular, chunonchi, “vrojdennaya umstvennaya struktura”, “vrojdennaya ideya”,
“ovladeniye znaniyem i povedeniyem” ( “tug‘ma aqliy tuzilma”, “tug‘ma g‘oya”.
“bilim va xulqni egallash” singari) kishini til falsafasi bilan bog‘liq tarzda juda
qattiq o‘ylatadi. Bularning tagiga yetib borish oson bo‘lmasa ham, ular o‘z ilmiy
jozibasiga ega. Zulfiyada shunday tug‘ma aqliy tuzilma tushunchasi bilan aniq
izohlanadigan badiiy hodisalar oz emas. Tug‘ma xususiyatga ega obrazlar va
fikrlash tarzi oz emas. Falsafada ratsionalizm va syurratsionalizm yo‘nalishining
otasi fransuz faylasufi Bashlyar biron san’atkor o‘z ijodida ma’lum bir stixiyali
obrazlarga muntazam va ko‘p murojaat etayotgan bo‘lsa, bu uning yuragida
kompleks harakat qilayotganligini bildiradi. Shu kompleksni topilsa, badiiy asarni
yaxshi tushunish mumkin. Asar shu kompleks orqali yaxlitlik kasb etadi. Agar
kompleks bo‘lmasa, o‘zakdan mahrum asar g‘ayrishuurga yetib bormaydi va sovuq
uydirma, soxta bo‘lib tuyuladi. Bashlyar tabiat asosidagi to‘rt unsur –suv, o‘t,
havo, tuproqni – tasavvur gormonlari deb ataydi. Ushbu stixiyalar ongda o‘z
dinamik harakatiga ega. Ular obrazlar to‘dalari (uyurlari)ni harakatga soladi. Ular
borliqni intim tarzda o‘zlashtirish va o‘zgartirishga yordam beradi, katta sintezni
yuzaga chiqaradi va tasavvurni muntazam tusga kiritadi. Shoirona yagonalik va
xayol quvvati shulardan hosil bo‘ladi.
13

Zulfiya nur to‘la, uchqun to‘la muhitda dunyoga keldi va shular bag‘rida o‘sdi,
xayollari shulardan quvvatlandi. U shu muhitning tug‘ma g‘oyalariga bag‘irdosh
edi. Shuning uchun uning tashbehlari nur, uchqun, o‘t-olov, chaqmoq… zamirida
tug‘iladi. Zulfiyaning she’riy energetik komplekslari shular. Istagan she’ringizda
bular badiiy oqim maqomida. Hayot va ijodda shaxsning o‘rniga juda katta
ahamiyat berib qaragan personalistlar sharoitni yengib chiqish, sharoit taqozo
etgan shartlarni yengib o‘tish san’at shaxsiyatining eng yuksak faolligidir
(Nedonsel) deyishadi. Zero Zulfiyaning faolligi – she’riyat va o‘z navbatida
she’riyatning faolligi shaxsiyat. Uning she’riyatining har qatorida she’r yaratuvchi
qiyofa turadi, har qatorda qiyofa shakllanadi va bu qiyofa har damda hayotiy
butunlik sari harakatlanadi. Butunlik sari harakat Zulfiya ijodiyotining insoniy,
badiiy falsafasidir. Butunlikni, ya’ni odamning o‘zini to‘la odamday his qilishi va
to‘la odamday ish qilishini falsafa deyish mumkinmi? To‘rt tomondan hayot
chegaralanganda butunlik hissi bo‘ladimi? Butunlik moddiy; butunlik jismoniy;
butunlik ruhoniy, Zulfiya she’riyatida bular g‘oyalar kompleksiga aylanib
ulgurgan. Shaxs g‘oyasi ijod g‘oyasi bilan chambarchas bog‘langan. Ijod g‘oyasi
Zulfiya borlig‘ining asosi: “She’r bo‘lib el ichra yuraman men chaqnoq”.
Butunlikka to‘siq bo‘luvchi, uni parchalovchi kuchlar ham mudom mavjud va
bular she’riyatning mangu ziddiyatlarini yuzaga chiqaradi.
Yigirmanchi yillarning boshi va birinchi yarmida xotin-qizlar bilim yurti
(dorilmuallimot) deb atalgan ilk o‘quv dargohlarida oz sonli qizlar qatorida bilim
olgan mashhur Oydin Sobirovalar (yozuvchi, shoira, jamoat arbobi Oydin) davrida
o‘zbek xotin- qizlari zulmatdagi mazlumalar deb atalar va ularning sotsialistik
baxtiyorlikka intilayotgani va hatto erishgani har qadamda qattiq ta’kidlanardi.
Oydin Sobirova erkiga erishgan xotin-qizlar timsoli kabi taqdim, targ‘ib va tashviq
qilinardi. Oydin Sobirova ham shu ijtimoiy teatr sahnasidagi rolni to‘la qabul qilib
o‘zlashtirgan, uni muvaffaqiyat bilan o‘ynar va bu o‘ziga ham juda yarashar va
yoqardi.
14

Zulfiya 1931-yilda xotin-qizlar bilim yurtiga o‘qishga kirganda, (bilim
yurti ularning O‘qchi mahallasida joylashgan edi), bilim yurtini bitirgach va
to qirqinchi yillarning yarmigacha asosan Oydin Sobirovaning ta’sirida bo‘ldi
va unga shogird ekanligidan faxrlanardi. Lekin o‘ttizinchi yillarda endi
yigirmanchi yillardan farqli o‘laroq Zulfiya kabi yangroq qizlar zulmatdan
chiqqan, qutulgan, mazlumalik paranjilari, paranji — chachvon ichidagi
qoloqliklardan qutulgan, baxtiyor nurli kelajak sari dadil odim otayotgan
hisoblanardilar. Zulfiya shu davr ijodini eslashni yoqtirmaydi, Balki
sotsialistik erk ichida yangi tusdagi erksizlik zanjirlari quyilganligini u o‘ta
zukkolik bilan fahmlab qolgan edi. O‘sha davrdagi fikrlovchi
shaxsiyatlarning juda ko‘p ziddiyatlari asosan shundan – yangi mafkuraning
munofiqliklaridan kelib chiqardi. Va qanchalab asl jonajon ayollar bunaqa
taraqqiyotni qabul qilishni istamaganliklari uchun jazo koloniyalariga
tortildilar, taqdirlari mahv etildi.
Zulfiya Oydin Sobirova izidan borib nashriyotda ishladi, akademiya
aspiranturasida o‘qidi. 1932 yilda Zulfiyaning taqdirida burilish boshlandi. U
Hamid Olimjon, Uyg‘un, G‘afur G‘ulom, Oybek, Muzayyana Alaviya bilan
yaqindan tanishdi, ilk she’rlari bilan yozuvchilar davralariga kirdi. Hamid Olimjon,
G‘afur G‘ulom, Oybek, Uyg‘un adabiyotda hayqiriq solgan yillar edi. Ularga
ergashdi.Ular tiyrak va o‘ta tuyg‘un qizchaning intilishlarini bajonidil qo‘llab-
quvvatladilar.
Zulfiyaning zakovati kuchli edi. Qo‘llov uning tug‘ma talantini ochdi. 1914 – 15
yillar Turon-Turkiston diyorlari uchun uzoq davom etgan umidsizlik, tushkunlik,
kelajakni ko‘rolmaslik va bulardan o‘zini batamom ojiz sezish vaqtlari tugab — bir
zamonlar mislsiz ulug‘ ishlarni ro‘yobga chiqargan diyor endi jahon urushi
zamonida yana ijtimoiy burilish yasashga qodirdek ko‘rinardi. Zulfiya shunday
mamlakat hayotida yangilanish boshlanadigan damda dunyoga keldi. Bu
tug‘ilishda azal sirli ma’rifatning yana ham sirliroq intilishlari zuhur etmagan deb
kim aytoladi? Behbudiy, Almaiy, Avloniy, Qodiriy, Cho‘lpon, Munavvarqori,
15

Tavallo,Xislatning o‘tli faryodlari bu tug‘ilishda in’ikos etmagan deb kim ishontira
oladi? Bu mistika yoki metafizika emas, bu tarix va xalq o‘ziga kerakli farid
zotlarni ayni o‘z paytida kechikmay yaratishiga yana bir dalildir. Xalqning asablari
bunday tarixiy onlarda tarang tortilmasa, Zulfiya singari xotin-qizlar taqdirida
yangi xalqa, yangi tole anjumani boshlanarmidi? Nega esa u sochlari timqora
jingalak zulfizar qiz bo‘lib tug‘ildi? Azamat o‘g‘illar izidan Isroil degrezning ulug‘
xonadonida orzuli qiz bo‘lib tug‘ildi. Oydan, kundan tug‘ilgandek bo‘lib tug‘ildi.
Nega qizcha 1932 yili chiqqan ilk kitobchasini “Hayot varaqlari” deb atadi? Rus
tilidan kirgan emasmi bu fikrlash yo‘sini? Til bilish orqali ko‘ngil ko‘zi bilan birga
fikrlash ko‘zi ham keng ochildimi? O‘zini ilk mashqlari bilan birga ayni hayot
bilan chambarchas bog‘ladimi? Keskin realistik yo‘l tanladimi? U keyinroq yozgan
qisqagina tarjima holida hayot varaqlarining ma’nosini tushuntirib o‘tganday
bo‘ldi: “… asl ustozim hayotning o‘zi edi” dedi. Hayot esa kunlar, haftalar, oylar,
yillar, fasllardan iborat va har bir damu soatning o‘z varag‘i bor edi uning nazarida.
Va u butun ijodiy hayoti davomida bu varaqlar obraziga doim murojaat qilib turdi.
Hatto so‘nggi “Xotiram siniqlari” asari ham qay bir tarzda varaqlar bilan
chambarchas bog‘lanadi-da, Zulfiya ijodiyotiga mundarija tomondan bir butunlik
bag‘ishlaydi. Ushbu varaqlar hammadan ortiqroq muallim, ibrat va zakoning koni
edi. U degrezning qizi ilk she’rlarini balki “Hayot ko‘rasi” deb ataganda
ma’noliroq bo‘larmidi? Ya’ni hayot cho‘g‘lari alangalanadigan degrez ko‘rasi, rus
tilida buni gornilo degan shoirona so‘z bilan yuritishadi.”Doim olov isi kelardi
otamdan. Otam po‘lat quyuvchi edilar. Men otamning cho‘g‘day po‘latni istagan
shaklga sola olganlarini, undan turli buyumlar yasaganlarini, bundan rosa hayratga
tushganlarimni ham kechagiday eslayman… otam… uning qo‘lida jilmayib
turgandek qizg‘ish cho‘g‘…” Axir bo‘lajak shoira otasining hech qachon
o‘chmaydigan ko‘rasidan toblanib chiqmadimi, ko‘zlari po‘lat eritadigan
cho‘g‘larning alangasidan yulduzday porlamadimi va o‘zi yigirma to‘rt yosh, aqli
esa ming yosh Hamidni maftun qilib qo‘ymadimi? Zulfiyaning yarqiroq yulduzi
yer yuziga kelib tushguncha degrezlarning necha-necha avlodlari hayot
otashgohiga kelib ketmadi? O‘qchilar, degrezlar, cho‘yan quyuvchilarning
16

avlodlari mashhur edilar ko‘hna Shoshu Iloq diyorida! Uzoq ko‘z ilg‘amas
tarixdan mashhur ko‘hna Shosh kamonchilari! Oybolta, kamon, shamshir, qozon
ustalari! Yuz yil kapkir urilganda ham teshilmas, siyqalanmasdi ularning
turmushbop, ro‘zg‘orbop qozonlari! Temir g‘o‘lalari mumday erirdi va muloyim
bo‘lib qilichlarga do‘nardi! To‘rt unsurdan biri cho‘g‘ dunyo yaralishi va
qurilishida hamisha faol qatnashadi. Suv va havodan cho‘g‘ning kuchi ortadi va
toshlarni eritadi, Zulfiya bobosi mulla Muslim va otasi usta Isroilning ko‘rasida
lovullagan cho‘g‘day edi. Uning jingalaklarida olam va tiriklikning sirlari
o‘ynardi. Uning Akmal Ikromov kadrlari qatorida yuksak lavozimlarda jon
kuydirib ishlagan akasi Normat Isroilov suyukli singlisining ilk kitobchasini
qo‘liga olib shunday azamat burgutday yigit to‘liqib ketib yig‘lab yuborgan edi.
” To‘rt akam bor edi, biri biridan ko‘rkam, kuchli, mard yigitchalar… yerga ursa
ko‘kka sapchiydigan akalarim… Ajoyib do‘stlar edik… Ba’zan she’rlarimga o‘sha
shaffof kunlarimning parchalari oqib kiradi. Lekin u bir tomchi xolos, balki
bolaligim, uni bezagan yaqinlarim haqida kitob yozish baxti menga nasib
etar…”( Hulkar Olimjonova shoira bu orzuli armonli ishga to‘qsoninchi yilarning
boshlarida qizg‘in kirishganliklari va ancha voqealarni qog‘ozga tushirganliklarini
aytadilar. Bu “Xotiram siniqlari” yozilayotgan paytlar edi, Shoira nihoyat o‘zining
uzoq orzu qilgan eng suyukli yozuviga o‘tirgandi. Ammo u shiddatdan ayrim
parchalargina qoldi, shoira o‘zi tug‘ilib voyaga yetgan ota-ona, ajdodlar
xonadonining tafsilotlariga hayot ekan, juda oz to‘xtalgan edi: “Men esa
hanuzgacha yozmaganman, lekin yozgim keladi” degan edi shoira buyuk armon
bilan, holbuki, “biz ajoyib do‘stlar edik” deydi shoira. Ular hamalari qo‘ng‘iroq
sochli quvnoq va tiyrak qizcha Zulfiya singillarini g‘oyat sevishar, erkalatishar,
doim unga madad berishardi, biz bu o‘rinda shoiraning tug‘ishganlari – usta Isroil
hamda chevar ayol Hadicha ayaning farzandlari haqida qisqacha ma’lumot keltirib
o‘tishni zarur deb bilamiz. Ismoil Isroilov. Ixtisosliklari veterinar vrach. Turli
idoralar va viloyatlarda faol tashkilotchilik ishlarida faoliyat olib borganlar. Olti
farzandlari bor. Taxminan 1898 yillarda tug‘ilib 80 yoshlarida olamdan o‘tganlar.
Qodirjon Isroilov. Farzandlari Minavar ayaning hikoya qilib berishlaricha, 1902
17

yilda tug‘ilganlar. Oliy ta’lim olganlar va turli hukumat idoralarida ishlaganlar.
Siyosiy jarayonlarning o‘zgarishlari bois keyinchalik ota kasbi degrezlikni davom
ettirganlar. Ikkinchi jahon urushi yillarida Toshkent tramvay-trolleybus deposida
xizmat qilganlar. 1992 yili olamdan o‘tganlar. Minavar, Qaynar, Bahodir, G‘ayrat,
Ahmadjon, Karimjon singari farzandlari bo‘lgan. Normat Isroilov. Tug‘ilgan
sanalari 1905 (taxminan). Moskvada oliy tahsil olganlar. Yirik siyosiy-jamoat
arbobi bo‘lib yetishgan. Repressiya qurboni bo‘lgan. Ahmadjon Isroilov.
Moskvada tahsil olgan. Shamollab og‘rib Toshkentda yosh vafot etgan. Buvinisa
Isroilova. Chevar. Uyda do‘ppi ko‘ylaklar tikishardi. Oyoqlariga igna kirib
zaharlanib yosh qazo qilgan. Karim Isroilov.Pedagogika instituti talabasi. Noxush
falokat natijasida yosh halok bo‘lgan.
Zulfiya Isroilova. (1915. 1 mart – 1996. 1 avgust). Ulug‘ shoira va jamoat arbobi.
Usta Muslim boboning Isroil, Hamdam (adib Adham Hamdamning otasi), Fayzi
(adib Ilyos Muslimning otasi), Rahmatjon, Huri, Jo‘ravoy singari farzandlari
bo‘lgan. Bizga bu muxtasar ma’lumotlarni olishda Minavar ayaning qizi
kuyunchak xalq ta’limi xodimi Gulchehra Shoumarova lutfan yordamlashdi.
Gulchehra ko‘p vaqtini Zulfiya opaning yonida o‘tkazar, shoiraga yaqindan
ko‘maklashardi. Opa uni suyub she’r ham bag‘ishlagandi. Bu she’rning
qo‘lyozmasi saqlanib qolgan. Gulchehraning ijozati bilan uni birinchi marotaba bu
yerda keltirib o‘tamiz:
“GULCH Е HRAGA
Gulchehram, kiyiknig ko‘zidek
Ko‘zlaring ko‘zimga mudom jo.
Qalbimni bilasan o‘zimdek,
Darkormas iltimos, iltijo.
Tilingdan to‘kilgan shakar so‘z
Mehringdan yayraydi dilginam
18

Ilohim, surmali qora ko‘z
Ko‘zyoshin bilmasin, qizginam!
Dillarni xush etar isming bor,
Donolik, odobing – latofat.
Vaqt kelib bo‘lajak senga yor
Yigit ham baxsh etsin saodat.
O‘shanda ko‘zlaring meningmas,
Sevganing qalbiga bo‘lsin jo!
O‘zing-la olib bor quvonch, baxt,
Kutmayin iltimos, iltijo!
1983 yilda yozilgan bu she’r 20 noyabr 1984 yilda Gulchehraga shoira tomonidan
qo‘lyozmada taqdim etilgan).
Dunyo yaralishida cho‘g‘ning sifatlari ko‘p. Bittasi shuki, u doim o‘z davrasiga
tortadi. Jozibasi bilan jamlaydi. Yana bir siri: u chorlaydi, birlashtiradi: yer
zimistonligida hayot davom etayotganligidan darak beradi. Ana endi shulardan
keyin Zulfiyaning butun she’riyatida jamlash, birlashtirish, davraga chorlash
g‘oyasi nihoyatda kuchli jaranglaganligini va bu yuqoriroqda aytganimiz tug‘ma
g‘oya ekanligini anglatadi. Loaqal mashhur “Mushoira”ni, loaqal “Quyoshli
qalam”ni, loaqal “Xotiram siniqlari”ni eslaylik. Umuman uning qaysi bir she’ri va
qaysi bir satri bu g‘oyalardan xoli! Sababini anglagandirsiz: bu axir o‘sha Isroil
usta ko‘rasidagi cho‘g‘ning shu’lalari! Ko‘radagi azaliy cho‘g‘lardan emasmi bu:
Harorat ne o‘zi?
Harorat, harorat
ming yillar…
Bezovta etgan his emasmi harorat?
Zero yurakdagi hislar ko‘radagi cho‘g‘lar kabi emasmi Zulfiya she’riyatida?
Zulfiya taqdirida bir emas ikkita jahon urushi aks etadi. U keyinchalik
faoliyatining xalqaro miqyosiga ko‘ra ozodlik va tenglik, adolatga intilgan xotin-
19

qizlarning ovoziga aylandi. Uni Osiyo kengliklarida timsol deb qabul qildilar. Jom
dashtlarida har bahorda lolalar chaman ochilsalar, bu besabab emas. Yer
tug‘ilganda bu yerlarga anvoyi lolalar urug‘ini tashlagan, lolalar makon topgan,
Zulfiya pedbilim dargohida o‘qib yurgan,(Matbuot ma’lumotlariga ko‘ra, 1918
yilning iyulida yangi sho‘ro maktablari uchun muallimlar tayyorlaydigan
pedagogik kurslar ochilgan. 1919 yildan ular olti oylik kurslarga aylangan. 1919
yilning fevralida turk tilidan o‘qitiladigan pedkurs ochilib, unga Munavvarqori
mudir tayinlangan. Ayni paytda xotin-qizlar pedkursi ishga tushgan, keyin shu
asosda pedbilim yurti tashkil bo‘lgan. S.Jiyanxonov va M.Islomovaning
kitobchasida yozilishicha, (“Qutlug‘ dargoh”, Toshkent -2002) o‘quv rejalari va
dasturlarini Munavvarqori tuzgan. 1920 yildan bular inprosga aylantirilgan. 1923
yilda inprosni o‘zbek tilida yettita xotin-qiz bitirib chiqqan. Saodat Shamsiyeva,
Jahon Obidova singari ilg‘or talantli ayollar shu inprosni birinchi bitiruvchilardan
bo‘lganlar. 1930 -31 yilda ta’lim-tarbiya texnikumini 11 qiz va uch yigit bitirdi. Bu
yerda Toshpo‘lat Normuhamedov (Talas), Oqil Sharafiddinov, Zufar Qodirov dars
bergan, Zulfiya 1931-32 yillarda shu pedbilim yurtida o‘qidi.
Bilim yurtidan ko‘p mashhur kishilar yetishib chiqdi. Adiblardan Uyg‘un va Ramz
Bobojon ham shu dargohda o‘qiganlar). Toshpo‘lat Sa’diy va Muzayyana
Alaviyadan Navoiyni o‘rganayotgan chog‘laridayoq tiyrak qiz tuyg‘unlik bilan
o‘zini anglashga va bu orqali shaxsiyatini she’rda namoyon etishga jazm etgan edi.
Zero u bir so‘zli usta hunarmandning qizi — azmi uzoqlarni ko‘zlagandi. Unda
o‘zni namoyon etmoqlikning barcha yashovchan kurtaklari mavjud va jazm bilan
o‘sishga intilardi. So‘fizoda, Hamza,Cho‘lpon, Avloniy, Oybek, G‘afur G‘ulom
kabi ulug‘ ijtimoiy ovoz shoirlari tinmay xotin-qizlarni ozodlik, faollikka
chaqirardilar. O‘zlikni namoyon etish zamonning o‘tli shiorlaridan edi. Baxtli
damlarning qabariq yulduzlari kulib boqardi Zulfiyaga. “Bu yillarda mening
hayotimga yana bir quvonch to‘lqini kirdi. Bu – Hamid Olimjon edi… Hamid
Olimjon mening uchun talabchan ustoz, mehrli do‘st edi. She’rlarimni ilk bor
hayajondan titrab unga o‘qirdim. U ayovsiz tahrir etardi. Yillar o‘tdi, yillarning biri
bilan qo‘shilib Hamid Olimjon ham o‘tdi… So‘ng hayotimga yo‘llar kirib keldi…”
20

Quyoshdan to‘kilganman
Ushlay olaman o‘tni –
deydi Zulfiya. Tug‘ma g‘oyalarga hayratlanmay ilojing yo‘q. Bu g‘oyadan u
so‘nggi damgacha voz kechmadi: Sakson yil lovullab so‘nmagan o‘tman, dedi u
oxirida.
Zulfiya xayol bilan qalin do‘stlashgan va mudom xayol dunyosiga g‘arq edi.
Savdo-sotiq, bozor dunyosi uni hech qachon qiziqtirmagan, qachon biron do‘kon
ostonasiga qadam qo‘yganligini ham eslolmasdi.
Zulfiyani qiynagan, azoblarga qo‘ygan narsa: u hech qachon o‘tmish yuklaridan
qutulolmasdi, bu yuklarning zalvori doim yelkalarini ezib yotar va bir zum ham
o‘z iskanjasidan bo‘shatmasdi. Ota-onadan ayrilish, azamat akalarining dog‘i-
hijroni, go‘zal singlisi Buvinisaning alamli o‘limi, talaba ukasining hech
kutilmagan halokati, ayniqsa, 1944 yilda suyukli umr hamdami Hamid
Olimjonning falokatga uchragani hayotsevar ayolning qalbida hech o‘chmas
chandiqlar qoldirdi. Bu chandiqlar vaqt o‘tib bitganday bo‘lsa ham, tinimsiz
og‘rirdi. Nega deganda, Zulfiya ularning hammalarini behad sevardi, hayotini
ularsiz tasavvur qilolmasdi. Ular ulkan sevgi va mehrga arziydigan odamlar edilar.
Bu ayriliqlar azobini yanada kuchaytirardi: kazolikal azobu va la azobul oxirati
akbaru lav konu ta’lamun (Azob shunday. Agar bilsalar, oxirat azobi yanada katta.
Qalam,33). Zulfiyaning real hijron va ayriliqlar azoblari, dardlari haqida
yozganlari allaqachonlar uning tarjimayi holining intim doirasidan toshib chiqib
ketgan va tor doiraga mutlaqo sig‘may qolgan:
Hijronning, faryodning dudlarin to‘kdim,
Yuragim so‘kildi bo‘lak va bo‘lak…
Yig‘lab kelib, yig‘lab ketar odamzot
Libosimday qora she’rlarni yozdim…-
Hijron yurakdan chiqib she’rga ko‘chib, ijtimoiy narsaga, ijtimoiy hodisaga
aylandi. Urush va urushdan keyingi yillarda millionlab yurak-bag‘ri dog‘li
21

ayollarning nola-faryodlariga hamohanglik topdi. Zulfiya o‘z dardida ularning
barchalariing dardlarini olovli so‘zlarda ifodalaganday bo‘ldi. Zulfiyaning o‘zi
ham jumla jahon dardli karvoniga qo‘shilib borayotib umuminsoniyat dardini
kuylayotganini bildi, buni yurakdan tuydi, bu kuylar qalbining juda nozik chilvir
torlariga mangu esh bo‘lib qolganligini angladi. Shu anglamda ijtimoiy inson
tug‘ildi, ijtimoiy inson yuzaga chiqdi. Hatto butun insoniyatning dard-alamga
limo-lim she’r so‘zini hisobga olganda ham, favquloddaligi bilan ajralib turadigan
ifodalar yurak qa’rlaridan otilib chiqdi;
Hijroning qalbimda, sozing qo‘limda,
Hayotni kuylayman, chekinar alam.
Tunlar tushimdasan, kunduz yodimda,
Men hayot ekanman, hayotsan sen ham!
Bunda hijrondan ham kattaroq, buyukroq bir narsa bor. Zulfiya katta yurak va katta
aql egasi – shu narsani topgan va fikr qudug‘idan tortib olgan. Bu matonat,
qat’iyat, sadoqat, nazokat, adolat hammasi bir bo‘lib jamlangan, insonning borliq
mazmuniga aylangan bir narsa. Uning nomi bor. Lekin bu nomni – bir so‘zni
aytish, topib joyiga qo‘yish juda qiyin. Tinimsiz o‘ylash, Zulfiya kabi tinimsiz
xayol olamiga g‘arq bo‘lishning natijasi kabi topiladi u yagona so‘z! Zulfiya bu
favqulodda porloq so‘zlarni ayni o‘ttiz yoshga to‘lganda, 1945 yilda yozgan. Bu
so‘zlar ahd maqomiga ko‘tarildi. Yuksak ahd-paymonday eshitildi va ahd-
paymonday qabul qilindi. Keyin Zulfiya to to‘qsoninchi yillarning o‘rtalarigacha
nima yozmasin, har bir satrining har bir so‘zida bu quyosh so‘zlar shu’la sochib,
har bir so‘zini yoritib, ichidan ham, tashqarisidan ham ma’nodor va mazmundor
qilib turdi. Millionlab ayollarga dalda bo‘ldi bu so‘zlar! Yana millionlagan ayol
zotiga kelajakda dalda bo‘lajak! Zulfiyaning qaysi she’rini ochib qaramang, shu
ohang, shu umidbaxsh matonat, toqat va iroda yangrab turadi. Shu ulug‘ so‘zlarni
yozib Zulfiya behad xayolchan bo‘lib qoldi. Shunda uning lablariga nimtabassum
qo‘ndi. U o‘lmaydigan irodaning tabassumi edi. Dardlar tug‘yonlari ko‘zyoshlari
bo‘lib quyulgan chog‘larda ham uning labidan bu nimtabassum arimadi. Iroda agar
22

odam shakliga kirsa shunday tabassum qiladi. Uning behad xayol dunyosiga g‘arq
bo‘lganligining boisi shunda:
Ajinlar iz solgan keng peshonamni
Istiqbol hayotbaxsh qo‘li silasin.
Qatag‘on yillari yutgan jigarlar
Dog‘ini tortmoqqa toqat tilasin!
Yillar,
Nodir onlar,
Sevgi,
Hijronim,
Dilimni zamzamlab, ketmagan uchib…
Bor bo‘lsa beshmi, o‘n muxlis she’rxonim,
Yozmoq – baxt qalamim uchini o‘pib…
Bu satrlarni Zulfiya 1994 yilda yozdi. 45- yilda yozilgan yuksak ahdga bu satrlarni
qiyos qilib Zulfiyaning inson va ijodkor sifatida kimligi va shaxsiyatining
miqyosini anglaymiz. Nima uchun Tixonovday, G‘afur G‘ulomday, Qaysin
Quliyevday, Rasul Gamzatovday.Indira Gandiday, Mustay Karimday, Chingiz
Aytmatovday buyuk insonlar uning missiyasini ardoqlaganliklariga tushunib
yetamiz. Zulfiya yuqorida parcha keltirilgan she’rini “Iqrorga vaqt yetdi” deb
atagan edi. Uning iqrorlari o‘ylovchi, anglovchi aqllarni larzaga soldi.
Zulfiya hayot po‘rtanalariga har damda duch kelib, so‘ng ijtimoiy tayanch izladi.
O‘tganlar yodi va she’r unga shunday tayanch bo‘ldi. Hamid Olimjon unga
she’riyatning sir asrorlarinigina emas, insoniy ma’rifat bilan ham oshno qildi.
Zulfiya Hamid Olimjondan qat’iyat va iroda bilan yashashni o‘rgandi. Zulfiyaning
fe’l-atvorida, azal zuvalasida qonida bu xususiyatlar bor edi, Lekin Hamid Olimjon
ohangrabosi bois bular Zulfiya jonida intizom tusiga kirdi. Bilim yurtida
Zulfiyaning intizomiga havas qilishardi. Bu unga onasi Hadicha ayadan o‘tib
kelayotgan tug‘ma fazilat edi. Ammo fazilat Hamid Olimjon tufayli intizomli
23

qat’iyat va intizomli hodisa. U rang-barang shakllarga kiradi, qahramonlik
darajasiga ko‘tariladi.
Men Zulfiya she’riyatida mayinlikni uchratmaganman. Menga Zulfiya she’riyati
boshdan oyoq qirrador bo‘lib tuyuladi. Bunda har bir so‘z, qofiya, ibora, jumla
qirrador. Zulfiya chaqmoq tashbehiga tez-tez murojaat etadi. Nega? Chunki uning
she’ri intiutiv tarzda qirradorlikka intiladi. Chaqmoq qirrador. Olmos qirrador.
Ildiz qirrador. Bular qirrador bo‘lmasaydi hayot degan narsani yaratmasdi. Zulfiya
she’riyatida qirradorlik uning shaxsiyati bilan chambarchas bog‘liq holda tashqi
ongdan ko‘ra ongosti hodisalari bilan ko‘proq bog‘liq.
Bu hatto Zulfiyaning badiiy tarjimalarida, Lesya Ukrainka, Pushkin, Nekrasovdan
qilgan tarjimalarida ham badiiy poetik shakl sifatida ko‘zga tashlanadi. Qayerdan
bu qirradorlik? U po‘lat erituvchilar olis avlodlaridan, Muslim bobo, Isroil
degrezdan o‘tib kelayotgan, tomirlarda oqayotgan tug‘ma genetik bog‘lanish.
Badiiy qirradorlik oxiri 90- yillarda yaratilgan she’rlar va ayniqsa, “Xotiram
siniqlari”da o‘zini to‘la badiiyat bilan namoyon etdi. Mangu og‘riqlar tilga kirdi.
Ana endi shu qirrador qat’iyat hayotning barcha katta-kichik voqea- hodisalarini
tartib-nizomga kiritib izga soldi va to‘la hukmparmo bo‘ldi. Bilim yurtida ne-ne
nurga yo‘g‘rilgan xayollar quchog‘ida yurgan o‘n yetti yashar qizcha “Hayot
varaqlari”da shuni orzu qilmaganmidi, alp qomat akasi Normat kitobchada oltmish
yil keyin keladigan voqealarni ko‘rib ko‘ziga quvonch yoshlarini olmaganmidi?
Intizomli qat’iyat, qirrador intizom Zulfiya siymosida tom kamolga yetmadimi?
Zulfiyaning intizomi ilhom yaratardi. Bu noyob, shukuhli, she’riyat parvozidagi
intizom edi, U she’riyatda falsafaga, falsafiy g‘oyaga aylangandi.
Uning siymosida so‘z bilan ifodalanmagan, aytilmagan qimmatlar chamasi,
aytilgan va ifodalanganlaridan beqiyos ko‘proq. Uni o‘rtagan, qiynagan, og‘ir
iztiroblar iskanjasiga solgan hollar – uni erkalagan, sharaflagan, ardoqlagan,
she’riyat gultojini boshiga kiydirgan hollardan ko‘proq edi.
24

Shodiyonada qayg‘u, qayg‘uda shodiyona omuxta edi. Va bunga o‘sha zamonada
chora, davo, xalos yo‘q edi. U “birlik,birodarlik bor yerda yuksalish bor” deb o‘tdi.
Va oxirida “ asl ustozim hayotning o‘zi edi” dedi va baxtiyor, beg‘ubor, injuday
bolaliligiga qaytdi. Yana o‘n yetti yoshdagi o‘z “hayot varaqlari”ga tugal sodiq
qoldi.
QABARIQ YULDUZ BOLALIGINING MUSAFFO OSMONIGA KO‘TARILDI.
“Salom! – deyman xayol binafshasiga,-
Sensiz ko‘ngil bog‘im qolardi g‘arib!
…Hech mast bo‘lganmisiz sof nash’asiga
Boshin xiyol egib tursa jilmayib?…
II. BOB. ZULFIYA IJODIDA VATAN VA HIJRON MOTIVI
25

2.1. Zulfiya ijodida vatan madhi
Shoira Zulfiya ham barcha shoir va shoiralar kabi vatanparvarlik,
mehnatsevarlik, insonparvarlik, ishq-muhabbat ruhi bilan sug‘orilgan mavzularda
ijod qildi. Ijodining asosi Vatanga bo‘lgan muhabbat, uning go‘zalligi, tabiat
manzaralari, vatanparvarlik, mehnatsevarlik kabi mavzular bilan boyib bordi. Bu
davrda shoiraning obrazli tafakkurda qanchalik kamolga erishganini uning ,,Hayot
varaqlari“ to‘plamidan joy olgan ,,Mening Vatanim“ she ri misolida ko‘rishʼ
mumkin:
Bog‘laring gullarga burkangan bahor,
Ilk sevgi qalbimga kirdi yashirin.
Salqin kechalarni o‘tkazib bedor,
Toshqin suvlaringga aytdim ishq sirin.
Bu she riy satrlar shoiraning ilk she rlaridan bo‘lib, Vatan go‘zal-ligi tavsifini
ʼ ʼ
oshiqlar ko‘zi bilan sodda til va samimiylik ila ona-Vatanning go‘zal ta rifini
ʼ
keltiradi. Hayot shunday go‘zal va lazzatbaxsh. Shoirani maftun qilgan narsa ham
ana shu – ona-Vatanning beqiyos go‘zal tabiati-yu, bag‘ri issiq ekani. She rning
ʼ
har bir satri jo‘shqinlik ruhi bilan sug‘orilganligi ham ana shundan.
Men shunda tug‘ildim, ko‘rdim dunyoni,
Hayotga ilk qadam qo‘yganman shunda.
Tilim nutq topdi, ko‘zim dunyoni,
Mehr va erk bilan yashadim kunda.
Vatan mavzusini yoritishda shoira rang-barang badiiy-tasviriy vositalardan unumli
foydalanib, mavzuning turli-tuman yangi tomonlarini kashf etadi:
Go‘dak tushunchamda Vatan deb bildim,
Ko‘zni qamashtirgan ko‘m-ko‘k bog‘ingni.
Ko‘rganda qirg‘oqdan ketolmay qoldim,
26

Oyga ko‘zgu bo‘lgan sof bulog‘ingni.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Yerdan bosh ko‘targan har bir giyoga,
Bog‘bon muhabbati, mehri-la boqdim.
Har g‘unchang, har guling ko‘zim erkalab,
Men g‘amsiz, alamsiz qo‘shiq-la oqdim.
Bu she r shoiraning yoshlik chog‘ining gullagan, bokiralik ruhi bilan sug‘orilganʼ
davrini esga soladi. Bu ona-Vatan tabiatining shoirona his etib, yurak harorati bilan
kuylangan ajoyib satrlardir. Bunda shoiraning peyzaj (manzara) yaratish
mahoratining rivojlanib borayotganini aniq his etsa bo‘ladi. Shoira hayotga hayrat,
jo‘shqinlik bilan boqib, his-tuyg‘ularini go‘zal tashbehlar bilan aks ettira
boshlaganini ko‘rish mumkin.
Аmmo, endigina ozod diyorimizda zavq-la hayot nashidasini surayotgan
xalqimizning turmushiga 1941 yil, 22 iyunga o‘tar kechasi qo‘qqisdan boshlangan
Ikkinchi jahon urushi raxna soldi. Hayot lazzatlaridan hayratlanish, mehnatdagi
jo‘shqinlik o‘rnini dushmanga nisbatan nafrat, g‘azab egalladi. Urushning to‘foni –
olimu ijodkor, barcha mehnat ahlining qo‘liga qurol berib kurashga chorladi.
Zulfiya bilan bir safda ijod qilayotgan bir guruh ustoz ijodkorlar ham qalam
o‘rniga qo‘liga qurol olib, jangga otlandi. Bir guruh ijodkorlar esa garchi o‘zlari
front orqasida bo‘lsalar ham ularning butun fikri-zikri frontga – jang maydoniga,
mard jangchilarimiz taqdiriga, g‘alaba mavzuiga qaratildi. Ular yaratgan yuzlab
asarlar o‘z o‘quvchilarini Vatanga muhabbat, dushmanga nafrat va g‘alabaga
ishonch ruhida tarbiyalashga xizmat qildi. Zulfiya ham ijodkorlar do‘stlari safida
turib urushning birinchi oylaridayoq biri otasini, biri o‘g‘lini, biri og‘a-inisini, biri
sevimli yorini frontga kuzatib, ular o‘rnida kunni tunga ulab mehnat qilayotgan
o‘zbek ayollarining lirik obrazini yaratishga kirishadi. Shoiraning 1942-yil kuzida
yozilgan ,,Hijron“ sarlavhali she rida hijronning achchiq damlarida orzu-umidini
ʼ
so‘ndirmagan yosh kelin obrazini ko‘ramiz:
27

...Yorim, sevar yorim jo‘nadi jangga,
Mening yuragimga tushdi hijron-dog‘.
Men sevgan dildorningsevgan yurti bor,
Ishq doim erk uchun hijronga rozi.
Bu hijron mangumas, visoli ham bor –
Qahraton qishlarning bo‘lganday yozi.
Shoiraning lirik qahramoni ijtimoiy hayotning faol ishtirokchisi. U kunduzi front
uchun ishlaydi. Mehnatning mohiyatini chuqur tushunadi. Qilayotgan g‘ayrati jang
maydonlarida jon olib, jon berayotgan sevimli yoriga madad bo‘layotganini yaxshi
biladi. Аmmo tunlari-chi... uyqusiz hijron tunlarida shirin xayollarga beriladi. Bu
hol muallif xayollarida ham yuz beradi. Shularni o‘ylagan lirik qahramon ham,
uning fikrlarini tasdiqlagan shoira ham
Bu hijron mangumas, visoli ham bor –
Qahraton qishlarning bo‘lganday yozi
deb, qalb qumsashlariga, xayollarga taskin beradi.
Urush davri Zulfiyaning ma naviy dunyosi hissiyotlar bilan boyib boradi, buʼ
hissiyotlar badiiy obrazlarda ifodalash mahorat manbaiga aylanadi:
O‘sha o‘tli daryo zo‘r to‘lqinida
Totli bir lazzatda par kabi oqdim.
Yurak kuyga kirdi ishq yolqinida,
Shu ishq kitobiga ilk marta boqdim.
Urushdan avval ishq kitobining sahifasi shunday lazzatbaxsh edi, davomi undan
ham shirinroq. Аmmo urush... urushning dahshatli kunlaridan, tunlari xayol olib
qochishlaridan lirik qahromonning qalbi yonsa-da, chidashga majbur. Urushning
28

og‘ir kunlari birma-bir o‘taveradi, muhabbat cho‘g‘i esa sovimaydi, balki, aksincha
kuchayadi, jamiki yor xotiroti bilan bog‘liq bo‘lgan narsalar yodga va tilga
kelaveradi. Yor xayoli bilan visol orasida hijron jilva qilib turaveradi. Bunday
vaqtda tunlarni bedorlikda o‘tkazayotgan lirik qahramon – yorini urushga kuzatgan
yosh ayol, – g‘alaba damlarini orziqib kuta-kuta qo‘liga igna oladi, o‘z dardini
xirgoyi qilib, palak tikish bilan mashg‘ul bo‘ladi:
Uni tikaverdim, kechalar bedor,
Qarshimda surating, tortdim qatimni.
Xayolimda sensan doim aziz yor,
Ishqing bilan chekdim sevgim xatini.
Bu satrlarda uyqu qochgan uzun tunlarda yorini o‘ylab palak tikib o‘zini ovutgan
muqaddas va samimiy pok yor obrazi gavdalanadi.
Umuman olganda, Zulfiyaning urush yillarida yaratilgan ana shunday o‘nlab
she rlarida hijron azobini chekayotgan o‘zbek xotin-qizlarining haqqoniy obraziʼ
yaratilganini ko‘rish mumkin.
2.2. Zulfiyaning hijronni kuylagan she’rlaridagi o‘ziga xoslik haqida
Mevaning toti u yetishgan og ochga qanchalik bog liq bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
ijodkorning bitganlari uning shaxsiyatiga ham shunchalik aloqadordir. Sobiq
29

sho ro davridagi ijodkorlar orasida Zulfiya she riyati shu jihatdan, ayniqsa,ʻ ʼ
ajralib turadi. Uning nozik chizgilar, go zal tashbihlar bilan bir vaqtda “inson
ʻ
ruhiyatini g ajib tashlay oladigan” ayriliqdan tug ilgan tiyiqsiz iztirob,
ʻ ʻ
taqdirning notantiligiga po rtanavor isyon aks etgan lirikasi shoira shaxsiyati
ʻ
va ruhiyatidagi inja manzaralardir, deyish mumkin.
Zulfiya ijodida hijron, sadoqat to g risidagi she rlar salmoqli o rin egallaydi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Bu – tabiiy hol. Negaki, u o zining ikki kishi uchun yashalgan uzoq umri
ʻ
davomida ayriliqning ellik ikki yillik yo lini bosib o tib, hijron kuychisi va sadoqat
ʻ ʻ
timsoliga aylandi. Shoiraning nihoyasiz ayriliqning hasratlari aks etgan she rlarida
ʼ
badbinlik, umidsizlik, noshukurlik, so ngsiz qayg uga asirlik tuyg ulari yo q.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Uning hijronzada she rlarida suyguvchi, suygani bois ayriliqdan qattiq kuyguvchi,
ʼ
ammo hayotdagi yorug liklarni ko ra olguvchi va ko rganiga shukronalik qilguvchi
ʻ ʻ ʻ
shokira ayol sezimlari aks etgan.
Zulfiyaning mashhur “Bahor keldi seni so roqlab” asarida uning hijron
ʻ
mavzusidagi barcha boshqa she rlaridagi kabi kuchli dard, chegarasiz hijron aks
ʼ
etgan. Ulkan insoniy alam, o kinchning she rga yo g rilgan samimiy ifodasi
ʻ ʼ ʻ ʻ
she rxonning ko nglini titratadi. Chunki titragan ko ngilning manzarasi o qirman
ʼ ʻ ʻ ʻ
ruhiyati va hissiyotini ham titratishi tayin. She rda ifoda etilgan shoira, bahor, yel
ʼ
timsollarining bari sog inch dardiga mubtalo. Ularning uchalasi ham o rik
ʻ ʻ
gullariga maftun bo lib, bahor yellarini “baxtim bormi deya” so roqqa tutgan,
ʻ ʻ
shoiranida, bahornida, yelnida yaxshi ko rgan jingala sochli xayolchan yigit Hamid
ʻ
Olimjonni birday sog inishgan. Bu dard uch qayg ukashni bir-biriga
ʻ ʻ
yaqinlashtiradi, ularni bir-birini suyashga, bir-birini tuyishga undaydi.
Birinchi to rtlik mazmun-mohiyati bilan she rga kirish vazifasini
ʻ ʼ
o taydi. Lirik qahramonning atrofidagi hamma narsa bahor qaytib kelganidan
ʻ
darak beradi. Tabiat marhamatli, unda fasllar aylanib kelaveradi. Ko klam
ʻ
go zalligiga burkangan olam – to kis. Unda bultur bor bo lgan narsalarning
ʻ ʻ ʻ
deyarli barchasi bu yil ham mavjud. Lekin lirik qahramon, bahorning o zi va
ʻ
30

sarin yel uchun olam to kis emas. Ular kimnidir qo msaydi, qidiradi, topgisiʻ ʻ
keladi.
She rning ikkinchi bandida lirik qahramon izlayotgan odamining tabiati
ʼ
qandayligini tuydirishga diqqat qaratiladi:
Qancha sevar eding, bag rim, bahorni,
ʻ
O rik gullarining eding maftuni.
ʻ
Har uyg ongan kurtak hayot bergan kabi
ʻ
Ko zlaringga surtib o parding uni.
ʻ ʻ
O qirman ko klamni yaxshi ko rgan, o rik gullariga maftun bo lib, sha niga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
she rlar bitgan, bahorda uyg ongan har bir kurtak go yo unga hayot berganday
ʼ ʻ ʻ
ko zlariga surtib o padigan odamning tabiati, hissiyot olamini sezganday bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Bahorning uni izlab sarsari kezishini ham bu shaxsning qandayligini ko rsatuvchi
ʻ
belgi deyish mumkin. She rda bahorning holati: “Qishning yoqasidan tutib so radi
ʼ ʻ
seni, Ul ham yosh to kdi-yu chekildi nari” misralari orqali berilishi ko klamga
ʻ ʻ
muhabbat qo yib, uni ham o ziga shaydo qilgan shaxs tabiati haqida muayyan
ʻ ʻ
tasavvur uyg otadi. Bahorning qish yoqasidan tutishi shoira ko ngil holatini
ʻ ʻ
ifodalashi bilan birga yaralish fasli ko klamning yo qotish fasli qishga
ʻ ʻ
munosabatini ham aks ettiradi. Olamni ramziy idrok etishga odatlangan
xalqimizning badiiy tajribasi bu o rinda “qish” timsoli o lim ramzi sifatida
ʻ ʻ
kelayotganligini anglatadi. Qishning bahor bergan haq savolga javob topolmay
ko z yoshi to kishi, nari chekinishi bilan lirik qahramonning ko klam yeli
ʻ ʻ ʻ
so roqlari qoshida lol qolishi holatidagi uyg unlik tasviri she rxonni o ziga rom
ʻ ʻ ʼ ʻ
etadi. O qirman o z husnu ko rkini ko rsatmoqchi bo lib shoir yigitni bog lardan,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yashil qirg oqlardan qidirgan shabbodaning uni topolmagach, qahr bilan bo ronga
ʻ ʻ
aylanib jarliklarga bosh olib ketishi, alamdan tog larning toshini soylarga qulatishi
ʻ
tasvirini tabiiy qabul qiladi. Sezgir o qirman lirik qahramonning yanoqlari
ʻ
za faronligi sabablari to g risida ham o yga toladi.
ʼ ʻ ʻ ʻ
31

She rda lirik qahramon yotog iga kirib, uni savolga tutgan tong yeliningʼ ʻ
dardi insonning dardi kabi samimiy va chin tasvirlangan. Bu misralar bilan
tanishayotgan o qirman tomog iga yig i tiqilganday bo ladi. Lirik qahramon, yel
ʻ ʻ ʻ ʻ
va bahorning she rda aks etgan qayg uzada holatlarini tuyish she rxon hissiyotini
ʼ ʻ ʼ
junbushga keltiradi. She rning kuchi ham odamni ana shu holatga sola bilganida:
ʼ
… Qani o sha kuychi, xayolchan yigit?
ʻ
Nechun ko zingda yosh, turib qolding lol?
ʻ
Nechun qora libos, sochlaringda oq?
Nechun bu ko klamda sen parishonhol?
ʻ
Yelning sog inch va alam to la bu savollari qarshisida lol qolgan, o ttizga
ʻ ʻ ʻ
ham kirmay sochlariga oq oralagan, qora libos kiygan parishonhol ma shuqa ne
ʼ
qilarini bilmay, uning etagidan tutib, u bilan birga qabristonga – oshiq yoniga
ketadi. Yelning alam zo ridan aftoda kezib, og ochlarning hali uyg onmagan
ʻ ʻ ʻ
kurtaklariga g amnok so zlashi, hali ochilmagan g unchalar bag rini chok-chok
ʻ ʻ ʻ ʻ
etishi holati tasviri katta ta sir kuchiga ega. She rda tabiat hodisalari bilan shoira
ʼ ʼ
dardining mohirona uyg unlashuvi inson ham, tabiat ham taqdir irodasi oldida ojiz
ʻ
ekanini ko rsatadi. Ko klam ham, yel ham ma shuqa singari bu yo qotishga
ʻ ʻ ʼ ʻ
ko nishga majbur. Ular ko nmay ilojlari yo qligini bilishadi, ammo ayriliqqa
ʻ ʻ ʻ
ko nikish ham qo llaridan kelmaydi. Tirik jonki bor hayotning azaliy qonunlari
ʻ ʻ
bilan hisoblashishga majbur. Ana shu majburiyat she r qahramonini yashashga
ʼ
mahkum etadi. Qolaversa, shoira suyuklisining hayotini davom ettirish, jo shqin
ʻ
ovozini so ndirmaslik uchun ham yashashi kerak. She rning so nggi bandidagi:
ʻ ʼ ʻ
“Hijroning qalbimda, sozing qo limda, Hayotni kuylayman, chekinar alam. Tunlar
ʻ
tushimdasan, kunduz yodimda, Men hayot ekanman, hayotsan sen ham”
misralarida aks etgan nekbin samimiyat, ikki kishi uchun yashash mas uliyatini
ʼ
zimmasiga olgan lirik qahramonning qat iy ishonchi o qirman ko nglida chuqur iz
ʼ ʻ ʻ
qoldiradi. So nggi bandning ifoda tarziga e tibor qilgan she rxon shoiraning qator
ʻ ʼ ʼ
badiiy kashfiyotini sezadi. Chunonchi, misralarda “h” tovushining to rt bor
ʻ
32

qaytarilgani, “t” bilan boshlanadigan ikki so zning yonma-yon keltirilgani,ʻ
“qalbimda”, “qo limda”, “yodimda” so zlarining musiqiy ohangdoshligidan
ʻ ʻ
mohirona foydalanish she rning ta sir darajasini oshirib, uni hijron lirikasining
ʼ ʼ
yuksak namunalaridan biriga aylantirgan.
Shoiraning ayriliq ifodasi bo lmish yana bir she ri “Ko rganmiding
ʻ ʼ ʻ
ko zlarimda yosh” deb ataladi. She rning birinchi bandida gul berishning ikki
ʻ ʼ
shakli tasvir etilgan. Oldin oshiq lirik qahramon – ma shuqaga gul keltirgan bo lsa,
ʼ ʻ
o lim ularning o rnini almashtiradi. Lirik qahramonning: “Endi har chog men
ʻ ʻ ʻ
eltaman gul”, – degan hasrati sababi shunda.
Zulfiyaning hijron lirikasida unga hamisha tabiat hamdard. Bu holat
she rning ikkinchi bandida yaqqol aks etgan:
ʼ
Keldim. Uzoq qoldim men sokin,
Sening aziz boshingda yolg iz.
ʻ
Osmon tiniq edi va, lokin
Parcha bulut yetib keldi tez.
Osmon tiniq bo lishiga qaramay, yo q yerdan parcha bulutning yetib kelishi,
ʻ ʻ
lirik qahramonning ko zlarida yosh ko rib, uning iztiroblariga bardosh qilolmay,
ʻ ʻ
duv-duv yosh to kishi tasvirining ta sir darajasi, samimiyligi, haqqoniyligi, hayotiy
ʻ ʼ
asosi she rxonni o yga toldiradi.
ʼ ʻ
She rning so nggi bandidagi dastlabki ikki misra o qilganda, ikki munglug
ʼ ʻ ʻ ʻ
jonning holatidan o qirman yuragida ham ismsiz bir og riq paydo bo lib, ko zga
ʻ ʻ ʻ ʻ
yosh qalqitadi. Bu misralar o qirman ko nglida qani edi, shoira izlayotgan odam:
ʻ ʻ
“Keldingmi?” – deb yotgan joyidan bosh ko tara qolsa, degan istakni uyg otadi.
ʻ ʻ
She rxonda ana shunday tuyg uni paydo qilishning o zi shoir uchun eng yuksak
ʼ ʻ ʻ
natijaga erishmoqdir. Asl intim lirika namunasigina shunday quvvatga ega bo ladi.
ʻ
Odam o zganing emas, o zining tuyg ulari tasvirini bergandagina samimiy bo la
ʻ ʻ ʻ ʻ
oladi. Zero, sinchkov adabiyotshunos Fayzulla Salay qayd etganidek, intim
33

lirika:”… samimiy do stlik, muhabbat, vafo va sadoqatni tarannum etuvchi lirikʻ
asarlardir. Intim lirika paydo bo lishi jihatdan g oyat qadimiydir. Negaki, ilk san at
ʻ ʻ ʼ
asarlarida kishilararo munosabatlar yetakchi o rin tutganligiga shubha yo q… Dil
ʻ ʻ
rozi, muhabbat izhori, hijron dardi, visol quvonchi barcha xalqlar she riyatining
ʼ
doimiy motivlaridan sanaladi”.
Zulfiyaning “Sen qaydasan, yuragim” she ri Hamid Olimjon vafotidan bir
ʼ
yil o tgach yozilgan bo lib, unda hijron o tida qovrilayotgan alamdiyda ayolning
ʻ ʻ ʻ
chin tuyg ulari yorqin aks ettirilgan. O quvchini she rning ohangi o ziga jalb etadi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Mazmuni g amdan iborat she rning ohangi ham g amgin. Bu ohangda adoqsiz
ʻ ʼ ʻ
g am og ushidagi shoiraning shikasta ovozi, yo qsil ruhi aks etadi. Hazin ohang
ʻ ʻ ʻ
o qirman tuyg ulari ko zini ochib, she r ruhi tuyilishini osonlashtiradi.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Zulfiya uchun Hamid Olimjon ham sevimli yor, ham maslakdosh do st, ham
ʻ
ustoz edi. Endi u – yo q. Yig lamaslik, g amga cho kmaslik imkonsiz. Iroda ojizlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilmoqda. Atrofda odam ko p-u, lirik qahramon “yakka-yolg iz”. Chunki uning
ʻ ʻ
suygani olamda birgina edi, xolos. Uning o rnini bosib, qahramonni yolg izlikdan
ʻ ʻ
xalos eta oladigan odam yo q. Uning xayoli o zi bilmagani holda yo qotganini
ʻ ʻ ʻ
izlash bilan ovora. Yorini yo qotganidan dunyoning rangsizlanib qolganini shoira:
ʻ
“Birdan qalbim keksarib”, – deya ifodalaydi. Bor-yo g i o ttiz yoshdagi shoiraning
ʻ ʻ ʻ
dardu hasrati she rda bandma-band oshib boraveradi: “Qayga ketding, yuragim,
ʼ
Bitdi bardosh va toqat. Suhbatingdir tilagim, Tilda hasratim qat-qat”. Ayriliq
zo ridan tili va dilida hasratlar qat-qat bo lgan mushtipar ayolning ruhiyati ushbu
ʻ ʻ
misralarda yaqqol aks etgan.
Zulfiya yoridan ayrilgan kezlarda odam o z g amini aytish imkonidan ham
ʻ ʻ
mahrum ekani fojia ko lamini yana kuchaytiradi. Negaki, hukmron mafkura sovet
ʻ
tuzumida yashayotgan odamlarning hammasidan yoppasiga baxtiyorlikni talab
qilardi. Qayg u haqida gapirayotgan odam mavjud tuzumning dushmani sanalardi.
ʻ
Zulfiyaga, yuragi alamlardan pora bo lgan yorga, hijrondan o rtanayotgan beva
ʻ ʻ
ayolga, norasida farzandlarining so roqlariga javob topib bera olmayotgan bag ri
ʻ ʻ
qon onaga, baxtsizlikdan o rtanayotgan shoiraga g am to g risida, hijron
ʻ ʻ ʻ ʻ
34

to g risida keragidan ortiq yozmoqda degan ayb qo yiladi! Bu da voni begonalarʻ ʻ ʻ ʼ
emas, uni yaxshi biladiganlar, yonida yurganlar qilishadi. Ushbu holat she rda,
ʼ
garchi, “Yig laysan deb do stlarim ta na qilar. Netay men?” tarzida muloyim bir
ʻ ʻ ʼ
hazinlik bilan ifodalangan esa-da, bu misralar zamirida adoqsiz va unutilmas alam
silqib yotibdi.
Ahdida ustuvor va tuyg ulariga xiyonat qilmagan shoiraning kechinmalari
ʻ
sovimaydi. Alami, hijroni har zumda yangilanib, tobora kuchayib boraveradi.
Ro zg ori, farzandlari, kitoblari, do stlari yo qotgan kishisini qayta-qayta esga
ʻ ʻ ʻ ʻ
solavergani bois quyidagi o tli satrlar qog ozga inadi: “Sovush bermaydi menga,
ʻ ʻ
Yoqib ketganing olov”. Muhabbatning olovi – mangu yongulik qudratga ega. Aql
yorning qaytib kelmasligiga iqror bo lsa ham, ruh bunga ko nikmaydi, u berahmlik
ʻ ʻ
bilan qaytmas bo lib ketgan yorga talpinaveradi. Sadoqatli shaxsning azoblari
ʻ
tinimsiz davom etaveradi. Ushbu dramatik holat shoiraning shaxsigagina tegishli
bo lsa-da, u kechirgan tuyg ular chin bo lgani bois boshqalarga ham begona emas.
ʻ ʻ ʻ
Shoiraning “Ne baloga etding mubtalo” she rida Hamid Olimjon nomi
ʼ
to g ridan-to g ri tilga olinmaydi. Ammo shoiraning hayot yo li bilan birmuncha
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tanish bo lgan har bir o qirman she rning u haqda ekanligini tuyishi tayin.
ʻ ʻ ʼ
She rdagi alamli murojaat, javobsiz savollar kimga atalganini aniqlashga urinish
ʼ
shunga olib keladi. She r 1945 yilda yozilgan. Fojia ro y berganiga yil o tgan,
ʼ ʻ ʻ
lekin uning alamlari eskirgan emas. “O tdi oylar g am bilan oqib, Dil topmadi
ʻ ʻ
zarra tasallo” misralarida shoiraning insoniy dardi ko lami tasvir etiladi. Oylarning
ʻ
g am bilan oqishi tasviri tuyg uning miqyosi va shiddatini o qirman tasavvurida
ʻ ʻ ʻ
gavdalantirishga xizmat qiladi. Ayriliq tufayli paydo bo lgan g am daryoday
ʻ ʻ
oqmoqda. Hijron oylari ana shu g am o zanida oqib bormoqda. Vaqt tinimsiz o tib
ʻ ʻ ʻ
borayotir. U har qanday dardni unuttirishi kerak. Lekin vaqtning o tishidan shoira
ʻ
dili zarra qadar tasalli topa olmayapti. Haqiqiy va ulkan yo qotish oldida vaqt ham
ʻ
ojiz.
Ikkinchi banddagi “Ko z ochgani qo ymaydi alam, Boshim qo ysam
ʻ ʻ ʻ
kuydirar bolish” misralarida teran poetik ma no o ta ta sirli shaklda ifoda etilgan.
ʼ ʻ ʼ
35

Alamning zo ridan ko zini ocholmaydigan holga tushgan, yuragidagi g amʻ ʻ ʻ
o tining kuchi beva ayolning aslida muzday bo ladigan bolishini kuydirar darajaga
ʻ ʻ
yetgani ifodasi shoira tuyg ularini o qirmanga ham to la yuqtiradi. Ko ngilda
ʻ ʻ ʻ ʻ
yonayotgan ayriliq alangasi sabab yostiq boshni kuydirishi ifodasining shu qadar
shoirona berilishi o qirmanni befarq qoldirmaydi. She rda iztirobli tuyg ular g oyat
ʻ ʼ ʻ ʻ
izchil tasvirlangan: vujud va yurak qiynog i ifodasidan keyin bu qiynoqlarni bosish
ʻ
uchun kitob va qalamga qo l urilgani, ammo na kitob, na qalam qahramonni yupata
ʻ
olgani aks etadi. “Misralarim ko tarar nolish” satrida esa kuchli mantiq juda
ʻ
chiroyli ifodasini topadi: ayriliq iskanjasidagi odam g amni unutmoq uchun qo liga
ʻ ʻ
qalam olsa-da, qalam o z-o zidan yana nolani, yana dardni, yana hijronni
ʻ ʻ
ifodalayveradi! Chunki chinakam she r ko ngil holatining manzarasidir. Ko ngilda
ʼ ʻ ʻ
esa ayriliq dardi hukmron. Shoira o z hissiyoti xurujining quyuq manzarasini
ʻ
bergach, so raydi: “Nahot shuncha ma sum, shuncha pok Sevishmoqda alam bor
ʻ ʼ
shuncha”. Sirtdan qaraganda, bu so zlar oshiqqa qaratilganday ko rinsa-da, aslida
ʻ ʻ
taqdir, qismat so roqqa tutilmoqda. “Shuncha” so zining takror ishlatilishi
ʻ ʻ
g amining naqadar kattaligini o zi ham tuzukroq tasavvur qilolmayotgan kishi
ʻ ʻ
holatini aks ettirgan. Hushyor she rxon yuqoridagi misralarda Hamid Olimjonning
ʼ
mashhur “Ofeliyaning o limi” she ridagi “Hali sevishmoqda shumidir ma no?
ʻ ʼ ʼ
Faqat azob bordir qismatda, nahot?” satrlarining nuqsi borligi va bu tabiiy ekanini
anglaydi.
She rning so nggi bandi o qirmanni o ylashga undashi, tuyg ular rang-
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
barangligini sezishga yo naltirishi bilan ajralib turadi:
ʻ
Erib ketmagandim sevgingdan,
Bo lmaslikchun baxtingdan judo,
ʻ
Birga qolish uchun sen bilan
Kuyamanu bo lmayman ado.
ʻ
Shoira vujudidagi tuyg ular mavji uni baxtiyor damlar qatlanib yotgan
ʻ
xotiralar qirg og iga keltirib tashlaydi. U armon bilan eslaydi: tirikligingda sendan
ʻ ʻ
36

ayrilmaslik, baxtdan judo bo lmaslik uchun olovli muhabbating taftida eribʻ
ketmagandim. Endi qabring poyida sen bilan birga qolish uchun shamday
kuyamanu, ammo ado bo lmayman! Demak, avval, erish mumkinligida ayrilmaslik
ʻ
uchun atay erimagandim, endi senga qo shilish uchun atay kuyib ketmoqchimanu
ʻ
eriy olmayotirman! Bir yuksak tuyg uning ikki qarama-qarshi ma nolar
ʻ ʼ
tashiydigan baytlarda ifodalanishidagi ifoda go zalligi she rning badiiy qimmatini
ʻ ʼ
oshiradi.
Zulfiyaning “Sensiz” she ri 1970 yilda yozilgan. Mazkur she rni shoira
ʼ ʼ
hayotidagi fojianing bevosita aks-sadosi deyish qiyin, chunki oradan chorak asrdan
ko proq vaqt o tgan, oddiy tasavvurlarga ko ra, har qanday g am-alam unutilishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun yetarli fursat kechgan. She rning ohista boshlangan dastlabki misralari ham
ʼ
shuni tasdiqlaganday bo ladi: “Mana bir umrni yashadim sensiz, Qaytmas
ʻ
shodliklarning qaytishin kutib”. O quvchi ilk misralarning ma nosini chaqib, ular
ʻ ʼ
zamiridagi go zallikni ko ra olsa, quyidagilarni kashf etgan bo lardi: shodliklar
ʻ ʻ ʻ
oshiq bilan qabrga kirgan, shu bois qaytmas, lirik qahramon buni juda chuqur his
etadi. Ammo u umidvor inson, baribir qandaydir mo jiza yuz berib yorining
ʻ
qaytishini kutaveradi. Shu taxlit aldamchi umid bilan butun bir umr yashab
qo yilibdi! Shuning o zi – bir insonga yetgulik fojia. Ammo she rdagi fojiaviy
ʻ ʻ ʼ
ohang misrama-misra yanada yuksalib boraveradi. Chunki lirik qahramonning
yarador qalbini baxt ham, bahor ham, qish ham qiynaydi. Negaki, birovning baxti
o zining baxtsizligini esiga soladi, yorning sevgan fasli bahor qaytib kelaveradi,
ʻ
bahorni sevuvchi insonning o zi esa yo q. Qish – og ir kechadigan fasl, shu bois
ʻ ʻ ʻ
bari – bir bahorni – yo qotilgan sevgini esga tushiraveradi. Qayg uga ham befarq
ʻ ʻ
bo lolmaydi, zotan, har qanday insonning har qanday qayg usi qahramon
ʻ ʻ
qayg usiga o xshash, hamohang!
ʻ ʻ
U seviklisini unuta olmaydi, esdan chiqarishga urinsa ham, buning
uddasidan chiqolmaydi. Va ayriliqdan hadsiz qiynalib ketganlarida xayolan
yoridan so raydi: “Tirik ekan nega tashlab ketmading?” Bu misra – suygan
ʻ
odamning ilojsizlikdan, muhabbat va ayriliq qarshisidagi ojizlikdan bildirgan
37

noroziligining avj ifodasi. Shundan keyingi misralarda yorning tirikligida shoirani
tashlab ketishiga sabab bo lishi mumkin bo lgan xayoliy go zalning sifatlariʻ ʻ ʻ
keltiriladi. Shoiraning tasviricha, suyganidan tiriklikda ayrilganda, keyingi hijron
bu qadar og ir kechmagan bo lardi!
ʻ ʻ
Lirik qahramonning tuyg ulari – pokiza. U biladi hijron azobli, tirik turib
ʻ
ayrilish har nedan qiyin, lekin sevgan kishisining hayoti uchun har qanday azobga-
da tayyor: “Bilardim, qaydadir olasan nafas”. Shoira tuyg ular tasviri maromini
ʻ
buzmaydi. Lirik qahramon sevgisi rad etilgan har qanday ayol singari: “Bilaman,
rashk meni etardi halok, Afzal ko rganingni qarg ab o tardim”, – degan so zlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan o zining bir ayol sifatidagi asl tuyg ularini ochiq aytadi. Jonidan ortiq yaxshi
ʻ ʻ
ko rgan kishisining qandaydir boshqa birov bilan qaydadir nafas olishini his qilish
ʻ
qahramon uchun oson emas. Garchand, u bugunga kelib, qaytarilmas yo qotishlar
ʻ
qarshisida shunga ham rozi esada. Shu bois u nega tirikligingda tashlab keta
qolmading, ayriliqni kechirish osonroq bo larmidi deb iddao qiladi.
ʻ
Zulfiya she rlarining aksariyatida kuchli obraz, porloq fikr ko pincha
ʼ ʻ
so nggi bandda beriladi. Lirik qahramon o z qismatining taxirligidan nolib kelar
ʻ ʻ
ekan, tuyg ular junbushi borgan sari yuksalib boraveradi. So nggi bandda, nihoyat,
ʻ ʻ
shoira tan oladi: “Ma yus taqdiringga yashab men sherik, Mushkul bo layotir
ʼ ʻ
shodlik yaratmoq”. U yorining qismatisiz, uning ma yus taqdiriga sherik
ʼ
bo lmasdan yashay olmaydi. Noravo hayot esa undan “shodlik yaratishni” talab
ʻ
etadi. Shu bois lirik qahramon suyganidan norozi bo ladi, shu sabab alam bilan
ʻ
unga murojaat etadi: “Nega tirik ekan tashlab ketmading, Tashlab ketmading-sa
boshlab ketmading?!” Lirik qahramon holatining, tuyg ulari ko lamining yorqin
ʻ ʻ
ifodasi she rning so nggi ikki misrasiga go zal joylangan. She rning eng so nggi
ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ
qatorida “ekansan” so zining “sa” tarzida o ta qisqartirib berilishi ham, – sa shakli
ʻ ʻ
tufayli jumla qurilishidagi o zgarishlar ham qahramon ruhiy holatini quyuqroq
ʻ
ifodalashga, tasvirning ta sirchanligini oshirishga xizmat qilgan.
ʼ
Zulfiya faqat o z shaxsiy hayoti qobig ida qolishi mumkin bo lmagan
ʻ ʻ ʻ
miqyosdagi ijodkor edi. Shoira ayriliqdan o zga hayotiy yo nalishlarda ham
ʻ ʻ
38

ko plab sevgi she rlari, dostonlar, poetik manzaralar yaratgan ijodkordir.ʻ ʼ
Jumladan, shoiraning “Oydinda” she rida ko klamning yomg irdan keyingi
ʼ ʻ ʻ
tunlaridan birida yulduzlar charaqlagan osmon, olamni oqlikka o ragan oy, xayol
ʻ
kabi to zg in bulutlar go zalligini ko rib hayajonga tushgan shaxsning
ʻ ʻ ʻ ʻ
kechinmalari, hayratlari qaytarilmas yo sinda aks ettirilgan. Bu asar shoira
ʻ
she riyati yo nalishining sertarmoqligini ko rsatib, hassos qalbli ijodkorning ayriliq
ʼ ʻ ʻ
she rlaridan keskin farq qiladigan badiiy yuksak yaratiqlari ham borligini bildirishi
ʼ
bilan ahamiyatli. She rda oyning “jilib-jilmas”ligi, “anhorda qulun toy”ligi-yu,
ʼ
“gilosda shig il-shig il” aks etganligi, “bulutning xayolday yengil”ligi tasviri
ʻ ʻ
o qirman kayfiyatinida lirik qahramonnikiga sherik qiladi.
ʻ
Anhor tinimsiz to lqinlanib oqadi, shu bois unda aks etayotgan oy qulunday
ʻ
yugurik. Yomg ir yuvib ketgan gilos mevalarining har birida bittadan oy jilva
ʻ
qiladi, shu bois gilosda “oy shig il-shig il”. Hovuz oqmaydi, shu bois oy unga
ʻ ʻ
yaxlit oynaday bo lib yoyilgan, oyni yaxshiroq ko rmoq ilinjida egilgan shoira
ʻ ʻ
yana bir Oyga – o ziga ro baro keladi. U go zal malika yanglig ming-ming
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yulduzni sidirg asiga chayqab, yerga sudrab ketmoqda. Chunki tiniq osmonning
ʻ
hovuzdagi aksi ko kdagidan-da tiniq ko rinadi. Ortidan minglab yulduzlarni
ʻ ʻ
ergashtirib ketayotgan oyday malak o quvchi ko z oldiga keladi. “Sel unutgan
ʻ ʻ
ko lmaklar Misli oyning singani” misralaridagi chiroyli o xshatishdan tashqari “sel
ʻ ʻ
unutgan ko lmak” obrazli ifodasi haqida o yga tolish, uning tagiga yetishga urinish
ʻ ʻ
she rxonni yuksaltiradi. Samimiy tuyg ular ifodasi bo lmish she rdan hayratga
ʼ ʻ ʻ ʼ
tusha oladigan, chinakam she riy satrlar bag ridagi sehrni his qilishga qodir
ʼ ʻ
o quvchi ma naviy olamida ezgu sifatlar shakllanishi shubhasizdir.
ʻ ʼ
Shoiraning “Tun” she rida ko ngil holati tabiat manzarasiga mahorat bilan
ʼ ʻ
uyg unlashtirilgan. Bu asarning dastlabki ikki misrasiyoq kishi diqqatini tortadi:
ʻ
“Tog ortiga o tib ketdi kun, Sekin cho kdi toza, salqin tun”. Bir qaraganda
ʻ ʻ ʻ
kunning tog ortiga o tib ketishi va tunning kirib kelishi tabiatning jo n bir holati.
ʻ ʻ ʻ
Lekin bu holatning shoirona tasviri, bu tunda shoiraning bedorligi, qop-
qorong iligining o zi bilan ko ngillarda hadik uyg otuvchi tunning toza deb
ʻ ʻ ʻ ʻ
39

ifodalanishi, uning kirishi “cho kdi” tarzida ta riflanishi kishini yon-veridagi narsa-ʻ ʼ
hodisalarga boshqacharoq, shoirona ko z bilan qarashga undaydi. She rga kirish
ʻ ʼ
vazifasini o tagan bu ikki misra tinglovchini ruhan tun quchog iga yetaklaganday
ʻ ʻ
bo ladi. Ular zamiridagi sokin va betakror ohang o quvchini shu holatga olib
ʻ ʻ
kiradi.
She rning keyingi bandi ohangi esa tamomila o zgachalik kasb etadi: “Men
ʼ ʻ
deraza ochganim chorbog , Sokin uxlar tun ko rpasida. Mayin qo shiq yoyilar har
ʻ ʻ ʻ
yon, Esib o tgan yel sharpasida”. Kirish misralardagi tunga munosib sokinlik
ʻ
o rniga ilk bandda quvnoq hayotbaxsh ohang, tabiatning cheksiz go zalligini ko ra
ʻ ʻ ʻ
oladigan, undan zavqlana biladigan, toshib chiqayotgan tuyg ularini ifodalashni
ʻ
uddalaydigan lirik qahramon tiynati aks etadi.
Misralarda “tun ko rpasiga burkangan chorboq”qa deraza ochgan shoira
ʻ
tuyg ulari, yel sharpasidan taralayotgan mayin qo shiqni ilg agandagi ko ngil
ʻ ʻ ʻ ʻ
holati o qirman tasavvurida gavdalanadi. Ikkinchi bandda she rxon diqqati tunni
ʻ ʼ
allalab oqayotgan suvga tortiladi. O qirman suvning tunni allalashi tasviriga ilk bor
ʻ
duch kelgani uchun bu chiroyli tashbih uni o ziga rom qiladi. Banddagi qolgan uch
ʻ
misra shoiraning bedorligi holatini ifodalaydi. Uning hamrohlari: “parcha qog oz”,
ʻ
“kichik bir qalam”, boshi uzra porlab turgan chiroq va suv allalayotgan sokin tun.
Mahorat bilan qilingan tasvir o quvchi ko z oldiga bedor lirik qahramon “berilib
ʻ ʻ
quloq sol”ayotgan tunning kuyi, quyilib kelayotgan xayollarning rang-barangligi
va ko ngildan kechayotgan tuyg ular ifodasiga so z topolmay shoshib qolgan
ʻ ʻ ʻ
qahramon holatini keltiradi. Sokin tunda ko nglida sodir bo layotgan
ʻ ʻ
kechmishlarga rang axtarib, topa olmay qiynalayotgan insonning holatini hissiyot
qo zg aydigan tasvirga aylantirish chin iste dod egasininggina qo lidan keladi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
“Tun”ning to rtinchi bandida parvona timsoli tasvirga tortiladi: “Sof yel
ʻ
esar… Parvona uchar, Chiroq atrofida o rgilib, O zin urib part bo ladi-yu,
ʻ ʻ ʻ
Stolimga tushadi kelib”. Shoira chirog i atrofida “o rgilib”, o zini olovga urib “part
ʻ ʻ ʻ
bo lgan” parvona mumtoz adabiyotda ko pincha ishq o tida o zini qurbon qilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
oshiq timsolida namoyon bo ladi. Mazkur she r o quvchilarni parvona kimning
ʻ ʼ ʻ
40

timsoli ekani to g risida o ylashga majbur qiladi. Keyingi bandda tun ta siridaʻ ʻ ʻ ʼ
shoira ko nglidan kechgan ismsiz tuyg ularning she r shaklida bir parcha qog ozga
ʻ ʻ ʼ ʻ
to kilishi jo ngina “men yozaman” shaklida ifodalangan.
ʻ ʻ
Shoiraning yuragi dunyodagi ezguligu yovuzlik, go zalligu xunuklikka ochiq ekani
ʻ
bois hayotdagi hamma narsa unga ta sir qilib, muvozanatdan chiqaradi. Hayot
ʼ
hodisalari tufayli ko nglida sodir bo layotgan bezovtalik, dard unga tinchlik
ʻ ʻ
bermaydi. U yozmasa, tuzalmaydi, yengillasholmaydi. Unga tunlari uyqu bermay
bedor qilgan ham shu – dard. Samimiy ko ngilda paydo bo lgan va so z bilan
ʻ ʻ ʻ
moddiylashgan dard qaysidir darajada, boshqalarga ham xosligi, ularning ko ngil
ʻ
torlarini cherta bilgani uchun ham shoiraning she rlari o zgalarga ta sir qiladi,
ʼ ʻ ʼ
huzur bag ishlaydi. O zgalargada “yuqadi”gan dard tufayli lirik qahramon tunni
ʻ ʻ
bedor o tkazib, tongni kutib oladi. Tun go zalligidan shuncha ta sirlangan shoira
ʻ ʻ ʼ
yorug tongning tasviriga kirishib o tirmaydi. Chunki uning tasviriga qalam ojiz…
ʻ ʻ
She rning: “Ko zlarimda erib ketdi tun, Yoyilmoqda, yorqin juvon kun”
ʼ ʻ
tarzidagi so nggi ikki misrasi salmoqli badiiy va majoziy ma no tashiydi.
ʻ ʼ
Ko zining oldida erib ketgan tun go zalligi ko nglida g alayon qo zg agan lirik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qahramon yoyilayotgan “yorqin juvon kun”ni katta umidlar bilan qarshilaydi.
Yorqin iste dod, betakror shaxsiyat, kamyob taqdir egasi bo lgan shoira
ʼ ʻ
Zulfiyaning ta sirchan she riyati uzoq yillar millat ahliga samimiyat saboqlarini
ʼ ʼ
berishda davom etaveradi.
41

XULOSA
Shoira sherlarining el aro mashhurligi tasodifiy emas. U bolaligidan
olamga hayrat ko‘zi bilan qarovchi, uning boshqalar ko‘rolmaydigan jihatlarini
ilg‘ovchi qizaloq ekanligi bilan ajralib turardi. Buning ustiga, oilasidagi muhit ham
yosh Zulfiyada badiiy ijodga ishtiyoqni alangalatardi.
Biz Zulfiya she’riyatida mayinlikni uchratdik. Zulfiya she’riyati boshdan
oyoq qirrador bo‘lib tuyuldi. Bunda har bir so‘z, qofiya, ibora, jumla qirrador.
Zulfiya chaqmoq tashbehiga tez-tez murojaat etadi. Nega? Chunki uning she’ri
intiutiv tarzda qirradorlikka intiladi. Chaqmoq qirrador. Olmos qirrador. Ildiz
qirrador. Bular qirrador bo‘lmasaydi hayot degan narsani yaratmasdi. Zulfiya
she’riyatida qirradorlik uning shaxsiyati bilan chambarchas bog‘liq holda tashqi
ongdan ko‘ra ongosti hodisalari bilan ko‘proq bog‘liq.
Zulfiya go‘zal oila muhitida go‘zal qalbli insonlar orasida ulg‘aydi. Xulosa
qilib aytadigan bo‘lsak, Zulfiya she’riyati ana shunday pokiza buloqlardan suv
ichgan ijoddir. Ayni shu sababdan uning tinchlik haqidagi, inson ruhiya-tini g‘ajib
tashlay oladigan hijron to‘g‘risidagi, tabiatning ajib bir holati borasidagi she’rlari
hech kimni befarq qoldirmaydi. Shu bois shoiraning barcha ayollarga, barcha
onalarga, barcha ma’shuqalarga xos, tushunarli, anglanarli bo‘lgan she’riyati aslo
eskirmaydi. Uning asarlarida halol inson tuyg‘ularining porloq yulduzi charaqlab
turadi.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.Zulfiya nomidagi Davlat mukofotini ta'sis etish buyicha takliflarni qо‘llab-
quvvatlash tо‘g`risida:О‘zbekiston.Respublikasi Prezidentining Farmoni.
1999.-№5.
2. О‘zbekiston Respublikasi Zulfiya nomidagi Davlat mukofotiga taqdim etish
yо‘riqnomasi. О‘zbekiston adabiyoti va san'ati.-1999.-30 okt.
4.Ibrohim M. She'r qalbiga kuchgan tug`yonlar.[ Zulfiyaning 85 yilligi]
O‘zbekiston adabiyoti va san'ati. 2000.3 mart.
5.Ibrohimov M. Quyoshli she'riyat ijodkori.-T.,1986
6.Maxmudova S. D unyom ichra topgan dunyomsan,xalqim. [Shoira
Zulfiyaxonimning hayot yo‘li ] Oila va jamiyat.-2004.-26fev.
7.Mirzaev I. Teranlik: Zulfiya - 80 yoshda O‘zbekiston adabiyoti va san'ati.-1995.-
25 yan.
8. Salimova Sh. Poyingizga chechaklar nisor[ 1 mart Zulfiyaxonim tavallud topgan
kun ]O‘zbekiston ovozi.-2001.-1 mart.
9.Sehru jozibali she'riyat malikasi [ Zulfiya – o‘zbek xalqining iqboli balqigan
suyukli qizi ] Qishloq xaqiqati.-1995.-2 iyun.
10. Sultonova M. Zulfiya.-T.,1985
11.Umurov H. Ko‘kning zuhrosi- yu, she'r zulfiyasi:[ Zulfiya haqida] Zarafshon. -
2001.-1 mart.
12.Shomansur R. Ustozning benazir mehri. 1995.-№2.-8 bet.
13.Ehtirom.[Nashrga tayyorlovchilar:R.Shomansurova,.Raxmonova].-T.,1995.
43

14.Qodirov P. Zulfiyaxonim mehrigiyosi: shoira Zulfiya xaqida Saodat.-2004.-№8.
15.G‘ulom Mirzo. Zulfiya: iftixor Bilan yashayapman. Xalq so‘zi.-1995.-25 yanv.
16.Zulfiya. Asarlar: 3 jildlik.J.1 Shalola.-T: Adabiyot va san'at nashriyoti,1985.-
416 b.
44

Zulfiya she’riyatida vatan va hijron motivlari

Sotib olish