Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	43.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Юриспруденция

1937-1938-yillarda repressiyalar manbalar asosida

KIRISH
Sovet davlati tarixi - bu siyosiy qatagonlarning uzluksiz tizimidan iborat: Inqilob
va Fuqarolar urushi, Polshaga bostirib kirish, “bosmachilik”ka qarshi kurash,
Afg'onistonga birinchi tajovuz (1928-y.), “kollektivlashtirish”, “quloqlashtirish”
Leningrad va Ozarboyjondan deportasiya qilish, “Katta qirg'in” 1939 va 1941- yil
25-iyunida Finlyandiyaga bostirib kirish, Polshaga ikkinchi tajovuz (1939-y),
Ikkinchi jahon urushi, xalqlarning deportasiya qilinishi (qrim tatarlar, koreyslar va
boshqalar), kosmopolitizmga qarshi kurash, Vengriya (1956-y) va
Chexoslavakiyaga (1968- y) bosib kirish, dissidentlarga qarshi kurash, Afgoniston
urushi, sovet harbiylarining Yaqin Sharq, Vetnam, Laosdagi qurolli ziddiyatlardagi
ishtiroki, “O'zbeklar ishi” yoki “paxta ishi” va h.k.z. O'zbek xaJqi boshiga mislsiz
darajada katta fojialarni keltirgan, yuz minglab begunoh vatandoshlarimizning
yostig'ini quritgan - 1937-1938-yillardagi “Katta qirg‘in”ni esa shubhasiz
“XXasrvabosi” deb atash mumkin. Sovet hukumati “Katta qirg'in” davrida zamon
va makonga insoniy qadriyatlar nuqtai nazaridan munosabatda bo'luvchi, hur
fikrlaydigan, totalitar tizimga qarshi chiquvchi o‘z dushmanlarini shafqatsizlarcha
mahv qildi. SSSR Ichki ishlar xalq komissari, “temir narkom” nomini olgan
Nikolay Yejov tomonidan 1937-yil 30-iyuldagi “Sobiq quloqlar, jinoyatchilar
vaboshqa sovetlarga qarshi unsurlami qatagon qilish operatsiyasi to‘g‘risida”gi
00447-sonli mutlaqo maxfiy operativ buyruqqa muvofiq 1937-yil 10-avgustdan
1938-yil 1-yanvargacha bo'Igan vaqtda O'zbekiston bo'yicha jami 10700 kishi
qamoqqa olingan, ulardan 3613 kishi 1-toifa bo'yicha otuvga, 7087 kishi 2-toifa
bo'yicha 8-10 yil qamoq jazosiga hukm qilingan. 1937-1939-yillaming o'zidagina
O'zbekiston SSR Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD)ning “uchlik”lari

Moskvaga borib taqalgan. Sudlangan 9 kishining barchasi otishga hukm qilingan.-
1936-yil 13-noyabr. SSSR NKVDsi quyi tashkilotlarga “yashirin sotsial
inqilobchilami” aniqlash va yo‘q qilish haqida farmoyish yuborgan. Joylarda
ozodlikda bo'lgan va badarg'a qilingan sobiq eserchilarni qamoqqa olish
boshlangan.- 1936-yil 13-noyabr. NKVDning “Temiryo‘l transportidagi
xalokatlarga qarshi kurashishni kuchaytirish to‘g‘risida”gi buyrug'i chiqarilgan.
Uningmazmunigakorahar birhalokatga qo'poruvchilik natijasi sifatida qarash kerak
bo'lgan.- 1936-yil 29-noyabr. SSSR Prokurori oldingi yillarda nihoyasiga
yetkazilgan yong'inlar, avariyalar, sifatsiz mahsulotlar ishlab chiqarish va shunga
o'xshashlar bilan bog'liq jinoiy ishlarni “aksilinqilobiy zarakunandalik alomatlarini
aniqlash va aybdorlami yanada qattiqroq javobgarlikka tortish maqsadida”
qaytadan tekshirish tog'risida topshiriq bergan.- 1936-yil 4- va 7-dekabr. VKP(b)
MK Plenumi bo'lib o'tgan. Unda Yejovning fosh etilgan trotskiychi guruhlar, ular
tomonidan uyushtirilgan qo'poruvchihklar, “trotskiychilar ishi” bo'yicha
qamalganlarning soni (bir necha ming kishi) haqidagi hisoboti tinglangan. Yejov
bo‘lajak sud jarayoni aybdorlari Pyatakov, Radek va boshqalar nomini ma’lum
qilgan hamda Buxarin va Rikovlarga nisbatan yangi ayblar bildirgan, shuningdek,
“sovetlarga qarshi o‘ng markaz” borligini e'lon qilgan. Yejovning mamzasi
bo'yicha Buxarin va Rikovning “trotskiychilar jinoyatlari”ga va terrorchilikka
aloqadorligi muhokama qilingan. Bu borada qabul qilingan qarorda xususan
bunday deyilgan: “O'rtoq Stalinning Rikov va Buxarin haqidagi masalaning hal
bo'lmaganligi tognsidagi taklifi qabul qilinsin. Keyingi tekshimvlar davom
ettirilsin...”- 1936-yil 17-dekabr. SSSR Xalq Komissarlari sovetining
“Aksilinqilobchi unsurlami Ozarboyjondan Eron va SSSRning ayrim hududlariga
kochirish to‘g‘risida”gi Qarori chiqqan. Bundan maqsad chegara yaqinidagi
hududlami ishonchsiz unsurlardan tozalash edi.

tomonidan taqdim etilgan 200 ta jinoiy ish ko'rilgan. 200 ta ayblanuvchidan bir
kishi ozod etilgan, 2 kishi otuvga hukm etilgan, 32 nafariga 8 yillik qamoq jazosi
belgilangan. Qolganlari 10 yilga kesilgan.- 1937-yil 9-dekabr. SSSR NKVDsining
1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR NKVDsi “uchligi”ning yig'ili- shi
bo'lib o'tgan. Yig'ilish bo'yicha tuzilgan 59-bayonnomada 204 ta, 60-bayonnomada
212 ta, 61-bayonnomada 196 ta jinoiy ish korilganligi qayd etilgan. 59-bayonnoma
bo'yicha 204 kishiga hukm chiqarilgan: 3 kishi otilgan, 4 kishiga 8 yil MTL
berilgan, bir 72 va 80 yoshli ikki maxbus ozod etilgan. 60-bayonnoma bo'yicha 2
kishi otilgan, 53 ayiblanuvchiga 8 yil MTL jazosi belgilangan. 61-bayonnoma
bo'yicha 82,77,70 yoshh 4 mahbus ozod etilgan, 4 nafari otuvga, 29 tasi 8 yilga
hukm etilgan. Qolganlariga 10 yil MTL jazosi belgilangan.- 1937-yil 10-dekabr.
SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR NKVDsi
“uchligi”ning yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ilishning 62-bayonnomasida 205 ta, 63-
bayonnomasida 141 ta, 64-bayonnomasida 219 ta jinoiy ish ko'rilganligi qayd
etilgan. Shu kuni jami 565 kishi ustidan hukm chiqarilgan. Shulardan 14 tasi ozod
etilgan, 61 nafari otuvga hukm qilingan, 21 kishiga 8 yil, qolganlariga 10 yildan
MTL jazosi belgilangan.- 1937-yil 11-dekabr. SSSR NKVDsi barcha ommaviy
operatsiyalar (“quloqlar”, “millatchilar” bilan bog'liq) muddatini 1938-yil 1-
yanvargacha uzaytirish to'g'risida Direktiva qabul qildi. Demakki, chekistlardan
yanada ko'proq qon to'kish talab qilindi. - 1937-yil 11-dekabr. SSSR NKVDsi
ommaviy josuslik va millatchilik faoliyatida ayblangan greklar orasida qatag on
o'tkazish togrisida Direktiva qabul qilgan. 1937-1938-yillar mobaynida 12557 ta
grek sudlangan, shulardan 10545 nafari otib tashlangan.- 1937-yil 14-dekabr.
SSSR NKVDsi “latishlar ishi” bo'yicha qatag'onni “qochib o'tgan finlar, estonlar,
litvaliklar, bolgarlar”ga ham tadbiq qilish togrisida Direktiva chiqargan. “Estonlar
ishi” bo'yicha 1937-1938-yillarda 9735 kishi sudlangan, shulardan 7998 nafari otib
tashlangan, “finlar ishi” bo'yicha 11066 kishi jazolanib, shulardan 9078 nafari

qamoqxonalariga 8-15 yil muddatlar bilan hukm etgan. Kollegiyaning 1938-yil 4-
16-oktabr kunlari Toshkentda bo'lgan sayyor yig'ilishiarida jami 507 nafar
o'zbekistordiklar taqdiri hal etilgan.- 1938-yiI 4-oktabr. SSSR Oliy sudi Harbiy
kollegiyasi sayyor sessiyasi raisi harbiy yurist Alekseev O'zbekiston SSR Ichki
ishlar xalq komissari, davlat xavfsizligi mayori Derenik Zaxarovich Apresyanga
rasmiy talabnoma yo'Ilagan. Bu talabnomaga kora 1938-yil 4-oktabrda SSSR Oliy
sudi Harbiy kollegiyasi sayyor yig'iUshi 52 mahbusni oliy jazoga - otuvga hukm
qilgan va hukm zudlikbilan ijro etilgan.- 1938-yil 4-oktabr. Davlat xavfsizligi katta
leytenanti Shishkin Ishchi-dehqonlar qizil armiyasi Bosh harbiy prokurori
yordamchisi, 1-rangdagi harbiy yurist Shulsan ishtirokida otuvga hukm qilingan 52
mahbus ustidan hukmni ijro etganliklari to‘grisida dalolatnoma tuzgan. - 1938-yil
5-oktabr. Toshkentda SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasining sayyor yig'ilishi
bo'lib o'tgan. Yig'ilishda 36 mahbus oliy jazo - otuvga hukm qilingan. Ular orasida
yangi o'zbek adabiyotining ulkan namoyandalari Abdulla Qodiriy, Fitrat, Cho'lpon
va boshqalar bo'lgan.- 1938-yil 5-oktabr. SSSR Oliy Sudi sayyor harbiy kollegiyasi
raisi O'zbekiston SSR ichki ishlar xalq komissari, davlat xavfsizligi mayori
D.Z.Apressyanga 00601-sonli o‘ta maxfiy farmoyish yo'llagan. Unda 1938-yil 5-
oktabrda harbiy kollegiyaning sayyor sessiyasida oliy jazo - otuvga hukm
etilganlar haqidagi hukmni zudlik bilan ijrosini ta'minlash to'g'risida farmoyish
berilgan.- 1938-yil 5-oktabr. Davlat xavfsizligi katta leytenanti Shishkin Ishchi-
dehqonlar Qizil armiyasi Bosh harbiy prokurori yordamchisi, 1-rangdagi harbiy
yurist Shulsan ishtirokida otuvga hukm qilingan 36 mahbus ustidan hukmni ijro
etganliklari tog'risida dalolatnoma tuzgan.- 1938-yil 7-oktabr. Toshkentda SSSR
Oliy sudi Harbiy kollegiyasiningsayyoryig‘ilishibo‘lib o'tgan. Yig'ilishda 39
mahbus oliy jazo - otuvga hukm qilingan.- 1938-yil 7-oktabr. SSSR Ohy Sudi
sayyor harbiy kollegiyasi raisi 0 ‘zbeldston SSR ichki ishlar xalq komissari, davlat
xavfsizligi mayori D.Z.Apressyanga 00603-sonli o‘ta maxfiy farmoyish yo'llagan.

bo'lib Uzoq Sharqdagi koreyslar ommaviy deportatsiyaga uchragan. Mazkur
qarorning chiqishi bilan 1937-yilning oktabr-noyabr oylarida respublikaga 74500
koreyslar (16307 oila) kochirib keltirilgan.- 1937-yil 29-avgust. SSSR
NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida 0 ‘zSSR NKVDsi
“uchligi”ning yig'ilishida 66 kishi ustidan hukm chiqarilgan, shundan 36 kishi 1-
toifa bo'yicha otuvga hukm etilgan.- 1937-yil 29-avgust. SSSR NKVDsi Davlat
havfsizligi Bosh boshqarmasining “Ishchi-dehqonlar Qizil armiyasi qismlaridagi
zaharlanish va bakteriologik qo'poruvchiliklarga qarshi tezkor chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi sirkulyari e'lon qilingan.- 1937-yil 1-sentabr. StalinVKP(b) Uzoq
Sharq o'lkasi 1-kotibi Vareykisga, Uzoq Sharq maxsus Qizil bayroqli Armiya
qo'mondoni Blyuxerga va Uzoq Sharq o'lkasi NKVD boshqarmasi boshlig'i
Lyushkovga quyidagi mazmunda shifftelegramma yo'llagan: “Koreyslarni
ko'chirish - yetarli darajada pishgan ish, biz bu borada bir oz kechikkan bo'lishimiz
ham mumkin... ko'chirishni tezlikbilan amalga oshirish darkor”.- 1937-yil 4-
sentabr. “Quloqlar operatsiyasi”ning ikkinchi bosqichi boshlangan. Ikkinchi
kategoriya bo'yicha qamoqqa olina boshlangan.- 1937-yil 5-sentabr. Siyosiy byuro
Polshadan qochib o'tganlarni, Polyak sotsialistik partiyasi azolari va boshqalarni 10
yilga qamoq jazosiga hukm qilishga ruxsat bergan.- 1937-yil 8-sentabr. Stalin
nomiga yozilgan maxsus ma'lumotnomada ichki ishlar xalq komissari N.Ejov
qatagon bo'yicha maxsus operatsiyaning dastlabki natijalari togrisida quyidagicha
axborotni bergan: “Joriy yil (l937-yil)ning 1-sentabrigacha 146225 kishi qamoqqa
olingan... Qamoqqa olinganlarning “uchliklar” tomonidan 31530 tasi otishga hukm
etildi... Operatsiyaning birlamchi natijalari zarbaning to'g'ri berilganligini
korsatmoqda... Amalga oshirilayotgan qamoqqa olishlar ko'pchilik aksilinqilobiy
guruhlarni fosh qilish imkonini bermoqda... qishloq xo'jaligida, sanoatda va
transportda”.- 1937-yil 8-sentabr. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli
qarori asosida O'zSSR NKVDsi “uchligi” jami 125 kishi ustidan hukm chiqargan.

bayonnomaga ko'ra esa, 137 mahbus otuvga, 26 nafari 10 yil qamoq jazosiga hukm
etilgan.- 1938-yil 10-fevral. SSSRNKVDsining 1937-yildagi00447-sonli qarori
asosida O'zSSR NKVDsi “uchligi”ning yig'ilishi bo'lib o'tgan. Kunning birinchi
yig'ilishi qarorlari 72-sonli bayonnoma bilan tasdiqlangan. Unga kora 145 nafar
ayblanuvchi otuvga, 3 nafari 10 yil qamoq jazosiga hukm qilingan. Shu kuni
o'tkazilgan ikkinchi yig'ilishning 74-bayonnomasidan ma'lum bo'lishicha 137
mahbus otuvga, 22 nafari 10 yil mehnat-tuzatuv lageriga hukm qilingan, 1 kishi
qamoqda vafot etgan va 1 kishining ishi qayta ko‘rishga topshirilgan.- 1938-yil 11-
fevral. SSSR NKVDsi lagerlardan “Polsha josusligi alomadari” bo'yicha qamalgan
mahbuslami ozod qilishni taqiqlovchi takroriy 0051-sonli buyruqni chiqargan.
Ozod qilishdan ikki oy muqaddam materiallarni NKVD huzuridagi Maxsus
kengashga muddatini uzaytirish uchun taqdim qilish shart bo'lgan.- 1938-yil 13-
fevral. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida OzSSR
NKVDsi “uchligi”ning yig'ili- shi bo'lib o'tgan. Yig'ilishning 75-sonli
bayonnomasida 58 nafar maxbus otuvga, 1 nafari 10 yil MTLga hukm qilinib, 1
nafari vafot etganligi uchun tergov ishlari to'xtatilganligi korsatilgan. Shu kungi
yana bir yig'ilish 76-sonli bayonnomasida 82 mahbus ustidan hukm chiqarilib,
ularning hammasi otuvga hukm qilingan. 3-yig‘ilishda 88 kishi otuvga, 39 nafari
10 yil MTLga hukm qilingan.- 1938-yil 14-fevral. SSSR NKVDsi menshevik va
anarxisdar bo'yicha ishni kuchaytirish to'g'risda Direktiva qabul qilgan. Bunday
ishlar bo'yicha tergovni menshevik va anarxistlarning o‘nglar va trotskiychilar,
shuningdek xorijiy razvedka bilan aloqasi borlarni aniqlash lozim deb korsatilgan.
VKP(b) safiga qo'shilgan mensheviklarga alohida e'tibor qaratish buyurilgan.-
1938-yil 14-fevral. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida
O'zSSR NKVDsi “uchligi” yig'ilishi 70 mahbusni otuvga, 14 nafarini 10 yil
MTLga hukm qilgan.- 1938-yil 16-fevral. SSSR NKVDsi “Afgon liniyasi”
bo'yicha operatsiya o‘tkazish to'g'risida Direktiva chiqargan. Siyosiy muxojirlar,

afg'on koloniyalari oqsoqollari, chegaradan qochib o'tganlar, diniy sektalar
rahbarlari, Afg'onistonning diplomatik tashkilodari bilan aloqada bo'lgan barcha
shaxslar qamoqqa olingan. Asosiy qamoqqa olishlar Orta Osiyoda bo'lgan - 557
kishi sudlangan, shulardan 366 nafari otuvga hukm qilingan.- 1938-yil 16-fevral.
SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447- sonli qarori asosida O'zSSR NKVDsi
“uchligi”ning yig'ilishi bo lib o'tgan. Yig'ilishning 82-sonIi bayonnomasiga ko'ra
98 kishi otuvga, 9 mahbus 10 yil MTLga hukm qilingan. Yig'ilishning 83-sonli
bayonnomasiga ko'ra 112 nafar mahbus ustidan hukm chiqarilgan, ulardan 106
nafari otuvga, 6 tasi 10 yil qamoq jazosiga hukm etilgan. 84-sonli bayonnomada
esa 83 mahbus otuvga, 18 tasi 10 yil qamoq jazosiga hukm qilingani, 1 nafari
qamoqxonada vafot etgani qayd etilgan. 85-bayonnomada 108 maxbus otuvga, 6
maxbus 10 yil MTLga hukm qilinganligi ko'rsatilgan. 86-sonli bayonnomasiga
ko'ra 109 ayblanuvchi otuvga, 9 mahbus 10 yilga MTLga hukm qilingan.- 1938-yil
17-fevral. Siyosiy byuro Ukraina uchun “quloqlar operatsiyasi” bo'yicha
qo'shimcha 30 ming kishini qamoqqa olish to'g'risida Farmoyish chiqargan.- 1938-
yil 17-fevral. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR
NKVDsi “uchligi”ning 3 ta yig'ilishi bo'lib o'tgan. Birinchi yig'ilishning 87-sonli
bayonnomasiga ko'ra 69 mahbus otuvga, 7 mahbus 10 yil MTLga hukm qilingan.
Ikkinchiyig'ilishning 88-sonli bayonnomasiga ko'ra 96 mahbus otuvga, 3 kishi 10
yil MTLga hukm qilingan. Uchinchi yig'ilish 89-sonli bayonnomasida esa 85 kishi
otuvga, 8 mahbus 10 yil qamoq jazosiga hukm qilinganligi qayd etilgan.- 1938-yil
23-fevral. SSSR NKVDsi qatagon qilinishi lozim bo'lgan shaxslami aniqlash
uchun pasportlarda foto nakleykadan foydalanish to'g'risida Direktiva chiqargan.
Pasportlardagi fotokartochkalar 1937-yil 23-oktabrdan joriy qilingan edi.- 1938-yil
2-13-mart. “Sovetlarga qarshi o'ng trotskiychilar bloki” ishi bo'yicha Moskvada
uchinchi ochiq siyosiy sud jarayoni bo'Iib o'tgan. Buxarin, Rikov, Krestinskiy,
Rakovskiy, Ikromov, Xo'jaev, Yagoda va boshqalar S.M.Kirovning o'ldirilishida,

qamoqxona va lagerlarga qamash to‘g risida”gi 00693-sonli buyrug'i chiqarilgan.-
1937-yil 28-oktabr. SSSR NKVDsining “Germaniya, Yaponiya, Italiya, Polsha
elchixonalari va vakolatxonalari xodimlari tomonidan josuslik, terrorchilik hamda
qo'poruvchilik faoliyadariga barham berish to‘g‘risida”gi 00698-sonh buyrug'i
chiqarilgan. Xorijiy vakolatxonalar va elchixonalar bilan aloqasi bo'lgan
fuqarolami qamoqqa olish ko'zda tutilgan.- 1937-yil l-oktabr-
5noyabr.NKVDning“SSSR01iySovetiga saylovlar munosabati bilan cherkov va
sektalardagi qo'poruvchilik ishlarini olib borishga harakat qilayotgan aksilinqilobiy
faollarning yo‘q qilinishini taminlash” haqidagi Direktivasi chiqarilgan.- 1937-
yil3-noyabr. SSSRNKVDsiningommaviyoperatsiyalami (“quloqlar”, “millatchilar”
vatan xoinlari oila a'zolariga qarshi) jadallashtirishbilan bog'hq Direktivasi
chiqarilgan.- 1937-yil 4-noyabr. NKVD Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasining
“Ishchi-dehqon Qizil armiyasi harbiy omborlaridagi qo'poruvchilik bilan kurashish
to‘g‘risida”gi sirkulyari e’lon qilingan.- 1937-yil 13-noyabr. SSSR NKVDsining
1937-yiIdagi 00447-sonli qarori asosida 0 ‘zSSR NKVDsi “uchligi'ning yig'ili shi
bo'lib o'tgan. Yig'ilishning 33-bayonnomasiga kora 242 ta jinoiy ish ko'rilgan. Jami
331 ayblanuvchi ustidan hukm chiqarilgan. Shulardan 70 nafari otuvga hukm
qilingan. 34-bayonnoma bo'ykha esa 164 ta jinoiy ish ko''rihb, 273 kishi
jazolangan, shulardan 87 kishi otilgan.- 1937-yil 17-noyabr. SSSR NKVDsining
1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida OzSSR NKVDsi “uchligi”ning yig'ili- shi
bo'hb o'tgan. Mazkur yig'ilishda 14S ta jinoiy ish korilgan. 269 nafar ayblanuvchi
ustidan hukm chiqarilgan, 53 nafari otuvga mahkum etilgan.- 1937-yil 21-noyabr.
SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR NKVDsi
“uchligi”ning yig'ilishi bo'lib o'tgan. 36-bayonnomaga ko'ra 133 ta jinoiy ish
yuzasidan 177 kishi jazolangan, 21 nafari otuvga hukm qilingani qayd etilgan. 37-
bayonnomaga ko‘ra esa 243 ta jinoiy ish kiritilgan. 365 kishi jazolangan, 27 nafari
otib tashlangan.- 1937-yil 22-noyabr. SSSR NKVDsi Davlat xavfsizligi Bosh

boshqarmasi komir ishlab-chiqarish sanoatida o‘ng-trotskiychi tashkilotlarning
fosh qilinishi munosabati bilan tarmoqqa oid obektlarda tezkor agentura ishlarini
kuchaytirish to'g'risida Sirkulyar chiqargan.- 1938-yil 24-iyun. Mudofaa xalq
komissarligi armiya safldan nemis, latish, polyak, eston, litvalik, fin, rumin, koreys
va SSSR xalqlariga mansub bo'lmagan boshqa millat vakillarni boshatish to'g'risida
Direktiva chiqargan. Bo'shatilganlar NKVD tomonidan “tekshirilgan” va qatagbn
qilingan. - 1938-yil 28-iyun. NKVD Ishchi-dehqonlar Qizil armiyasi- dagi
“tolmachyov-belomss” muxolifati ishtirokchilarini liisobga olish va qamash
to'grisida Direktiva chiqargan. Armiya ichidagi ushbu ochiq muxolifat 1927-1928-
yillarda Ishchi-dehqonlar Qizil armiyasida yagona boshqaruv joriy qilinishi
munosabati bilan vujudga kelgan. 1938-yildan boshlab mazkur muxolifatga
mansublik ham “sovetlarga qarshi trotskiychi tashkilot” azosi sifatida talqin
qilingan.- 1938-yil 6-12-iyul. NKVD Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasining
Uzoq Sharq o'lkasida qatagonni kuchaytirish togrisida bir qator direktivalar
chiqargan. “7 kun ichida oq gvardiyachi isyonchi muxolifat ishtirokchilarini, sobiq
oq ofitserlami, oqlar armiyasi va turli sovetlarga qarshi to'dalaming sobiq faol
ishtirokchilarini, sobiq partizanlardan bo'lgan sovetlarga qarshi unsurlami,
sovetlarga qarshi faollarni, ruhoniylar va sektalar azolari- ni, barcha josuslar va
josuslikda shubha ostiga olingan nemis, polyak, koreys, latish, fin, eston, grek,
eroniy, xarbinlami muomaladan chiqarish boyicha ommaviy operatsiyani
tayyorlash” buyurilgan.- 1938-yil 21-iyul. NKVDning mahbuslarni lagerlarga tez
jo'natish maqsadida ular ishini ko'rib chiqishni tezlashtirish to'g'risidagi direktiva
chiqargan.- 1938-yil 29-iyul. Hasan ko'li atrofida sovet-yapon qurolli to‘qnashuvi
boshlangan.- 1938-yil 31-iyul. Siyosiy byuro Uzoq Sharq uchun “quloqlar
operatsiyasi” bo'yicha qo'shimcha “limit” berib, 1-kategoriya uchim 15 ming odam
va 2-kategoriya uchun 5 ming odamni ajratishni buyurgan.- 1938-yil 10-avgust.
SSSR NKVDsi lagerlardan qochishlarga qarshi kurashishni va mahbuslaming

5. Shamsutdinov R. Qatagbn qurbonlari. 5-kitob. -T.: Sharq, 2009.
6. Rustambek Shamsutdinov. Ozbekistonda sovedaming qatagon siyosati va
uning oqibatlari. 1-kitob. -T.: Sharq, 2012-yil. -430 B.
7. Sovershenno sekretno. Xalqaro oyhk gazeta sonlari.
8. Snitkovskiy V. “Bolshoy Terror” (1937-1938). -M ., 2012
9. “Qatag on qurbonlari xotirasi” muzeyi arxivfondi materiallari.

muddati belgilash huquqiga ega bo'ldi. Awal faqat 5 yilgacha jazo muddatini
belgilashi mumkin edi.- 1937-yil 14-aprel. SSSR NKVDsining terrorchilik va
qo'poruvchilik qilmoqchi bo'lganlikda gumon qilinganlarni qamoqqa olish, partiya
va sovet hukumati rahbarlarini muhofaza qihshni kuchaytirish togrisida direktiva
e’lon qildi.- 1937-yil 21-aprel. NKVD va SSSR Prokurorining qamoqdagi
trotskiychilarni muddatdan ilgari ozod qilishni taqiqlovchi direktivasi chiqarilgan -
1937-yil 28-aprel. Siyosiy byuroning “Donbass ko'mirchilik sanoatidagi muhandis
va xo'jalik boshqaruvchilarini dalilsiz ayblash amaliyotini qoralash tog'risida'gi
direktivasi chiqarilgan. Bu direktiva ommaviy ishdan bo shash hollarining
kamayishiga olib keldi va shu bilan tarmoqning butkul barbod bo'lish oldini oldi.-
1937-yil 29-aprel. SSSR NKVDsi Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasining
“mensheviklar partiyasini qayta tuzishga yo'naltirilgan noqonuniy faoliyat olib
borayotgan”hkda, terrorchi- lik-qo‘poruvchilik qilish kayfiyatida bo‘lgan, sovet
hukumatini qurol kuchi bilan ag'darish maqsadida eserlar, trotskiychilar va o‘ng
kuchlar bilan blok tuzishga intilganlikda shubha ostiga olingan sobiq mensheviklar
tog'risidagi direktivasi chiqarildi. Unda mensheviklar maxfiy tashkilotlarini zudlik
bilan yo‘q qilish haqida korsatma bergan.- 1937-yil 7-may. SSSR NKVDsining
Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasining VKP(b) rahbarlariga qarshi terrorchilik
harakatlarini tayyorlashda ayblangan jismoniy tarbiyachilar orasida tezkor-
agentura faoliyatini kuchaytirish to‘g‘risida direktiva qabul qilgan.- 1937-yil 14-
29-may. “Ishchi dehqonlar Qizil armiyasidagi harbiy-fashistik fitna” ishi bo'yicha
aybdorlar qamoqqa olindi.- 1937-yil 23-may. Siyosiy byuroning “trotskiychilar,
zinovevchilar va boshqa sovetlarga qarshi uyushmalarga aloqador bo'lganligi
uchun VKP(b)dan chiqarilgan barcha shaxslar”ni Moskva, Leningrad (hozirgi
Sankt-Peterburg), Kievdan badarga qilish to‘g‘risidagi qarori chiqargan. Qarorda 5
yildan ortiqqa hukm qilingan yoki otib tashlangan barcha muxolifatchilarning
oilalarini badarga qilish belgilab qo'yilgan.- 1937-yil 8-iyun. SSSR NKVDsi

berilgan.- 1938-yil 10-oktabr. Toshkentda SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasining
sayyor yig'ilishi bo'Iib o'tgan. Yig'ilishda 33 mahbus oliy jazo - otuvga hukm
qilingan va hukm o‘sha kuniyoq ijro etilgan.- 1938-yil 10-oktabr. SSSR Ohy Sudi
sayyor harbiy kollegiyasi raisi O'zbekiston SSR ichki ishlar xalq komissari, davlat
xavfsizligi mayori D.Z.Apressyanga 00606-sonli o‘ta maxfiy farmoyish yo'Uagan.
Unda 1938-yu 10-oktabrda harbiy kollegiyaning sayyor sessiyasida oliy jazo -
otuvga hukm etilganlar haqidagi hukmni zudlik bilan ijrosini taminlash to'g'risida
farmoyish berilgan.- 1938-yil 11-oktabr. Toshkentda SSSR Oliy sudi Harbiy
kollegiyasining sayyor yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ihshda 26 mahbus oliy jazo -
otuvga hukm qilingan va hukm o'sha kuniyoq ijro etilgan.- 1938-yil 11-oktabr.
SSSR Ohy Sudi sayyor harbiy kollegiyasi raisi O'zbeldston SSR ichki ishlar xalq
komissari, davlat xavfsizligi mayori D.Z.Apressyanga 00607-sonh o‘ta maxfiy
farmoyish yo'llagan. Unda 1938-yil 11-oktabrda harbiy kollegiyaning sayyor
sessiyasida ohy jazo - otuvga hukm etilganlar haqidagi hukmni zudlik bilan ijrosini
ta'minlash tognsida farmoyish berilgan.- 1938-yil 13-oktabr. Toshkentda SSSR
Oliy sudi Harbiy kollegiyasining sayyor yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ilishda 42
mahbus ohy jazo - otuvga hukm qilingan va hukm o sha kuniyoq ijro etilgan.-
1938-yil 13-oktabr. SSSR Oliy Sudi sayyor harbiy kollegiyasi raisi 0 ‘zbekiston
SSR ichki ishlar xalq komissari, davlat xavfsizligi mayori D.Z.Apressyanga
00608-sonli o‘ta maxfiy farmoyish yo'llagan. Unda 1938-yil 13-oktabrda harbiy
kollegiyaning sayyor sessiyasida oliy jazo - otuvga hukm etilganlar haqidagi
hukrrmi zudlik bilan ijrosini taminlash to'g'risida farmoyish berilgan.- 1938 yil 14
oktabr. Toshkentda SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasining sayyor yig‘ilishibo‘lib
o'tgan. Yig'ilishda 36 mahbus oliy jazo - otuvga hukm qilingan va hukm osha
kuniyoq ijro etilgan.- 1938-yil 14-oktabr. SSSR Oliy Sudi sayyor harbiy
kollegiyasi raisi O'zbekiston SSR ichki ishlar xalq komissari, davlat xavfsizligi
mayori D.Z.Apressyanga 00609-sonli o‘ta maxfiy farmoyish yo‘llagan. Unda

oblastlarida 1937-yil 5-avgustdan, Turkmaniston, O'zbekiston, Tojikiston va
Qirg'iziston respublikalarida esa 10-avgustdan boshlash topshirilgan. Operatsiyani
to'laligicha 4 oy muddatda tamomlash ko'zda tutilgan.- 1937-yil 1-avgust. VKP(b)
MKning g'alla tayyorlashdagi zararkunandaliklarga qarshi kurashish to'g'risida
qarori chiqarilgan.- 1937-yil 2-avgust. I.V.Stalinning O'zbekiston KP(b) MKga
rahbar xodimlar tarkibiga o'zgartirishlar kiritish haqidagi 1167/sh-sonli
shifrtelegrammasi kelgan. Unda xususan quyidagi jumlalar mavjud: “... VKP(b)
MK Karimovni boshqa nomzod bilan almashtirishni talab qiladi. Boltaboevni XKS
raisi lavozimiga nom- zod sifatida korsatish mumkin emas, chunki hibsga olingan
Risqulov, Xo'janov, Atabaev, Fayzulla Xo'jaevlar unga qarshi ko'rsatma bermoqda.
XKS raisi etib To'rabekovni ko'rsatishga harakat qiling. Bizning nazarimizda,
O'zbekistonda sovetlarga qarshi unsurlarga qarshi kurash olib borilayotgani yo‘q,
Ikromov esa shunday unsurlar orasida qolganki, ularni ko'rmayapti va e'tibor
qilmayapti”- 1937-yil 3-avgust. VKP(b) MKning vilnvatlar ho'vicha rayonlarda
qishloq xo'jaligi sohasidagi |zararkunar(dAllte)u4i4M>i 2-3 tadan ochiq sud
jarayonlarini o'tkazish togrisidagi Direktivasi chiqarilgan.- 1937-yil S-avgust.
“Quloqlar operatsiyasi” bo'yicha ommaviy qamoqqa olishlar boshlangan.- 1937-yil
S-avgust. NKVDning 00447-sonli buyrug'i asosida “quloqlar operatsiyasi”ni
GULAGda o'tkazish tog'risida direktivasi chiqarilgan. Lagerlar uchun 1-kategoriya
(otuvga hukm qilinadiganlar) soni belgilab berilgan. Hukm “uchlik”lar tomonidan
lager mamuriyatining ma'lumotnomasi asosida chiqarilgan.- 1937-yil 7-avgust.
Vishinskiy respublikalar, o'lkalar, oblastlar prokurorlariga 00447-sonli buyruq
ijrosi jarayonida prokurorning oldindan sanksiyasi talab etilmasligi togrisida
topshiriq bergan.- 1937-yil 10-avgust. SSSR Ichki ishlar xalq komissarligi
(NKVD)ning 1937- yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR NKVDsi “uchligi”
1-son bayonnoma bilan 64 kishini otuvga va 4 kishini 10 yil muddatga mehnat-
tuzatuv lageriga jonatish hukmini chiqargan.- 1937-yil 11-avgust. SSSR

qoporuvchi guruhlami yoq qilish” operatsiyasini 1938-yil 15-apreligacha
uzaytirish, jinoiy ishlami amaldagi suddan tashqarida ko'rib chiqish tartibini saqlab
qolish to‘g‘risidagi Farmoyishi chiqarilgan. Xuddi shunday operatsiyani bolgarlar
va makedoniyaliklar- ga nisbatan o'tkazish haqida ham korsatma berilgan.- 1938-
yil 31-yanvar. Siyosiy byuroning “Chegaradan qochib o'tganlar to‘g‘risida”gi
Farmoyishi chiqarilgan. Ularga nisbatan jazo usullarni kuchaytirish ko'rsatilgan.
Jinoiy maqsadlarni ko'zlab SSSRga qochib o'tganlar aybi tasdiqlangan taqdirda
otuvga, qolganlarini 10 yil qamoq jazosiga hukm qilish topshirilgan.- 1938-yil 1-
fevral. Siyosiy byuroning Uzoq Sharqdagi lager- larga qo'shimcha 12 ming kishihk
limit belgilash tog'risida farmoyishi chiqarilgan. 1938-yil 4-fevral. SSSR
NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR NKVDsi
“uchligi”ning yig'ilishi bo'lib o'tgan. 66-sonli bayonnomaga ko'ra 68 mahbus
otuvga, 38 mahbus lOyilmuddatbilanmehnat-tuzatuvlageriga, 1 nafarmahbus ozod
etishga hukm qilingan. Shu kundagi 2 yig'ilishning 67-sonli bayonnomasiga ko‘ra,
72 malibus otuvga, 49 mahbus 10 yil, 2 mahbus 8 yil muddat bilan mehnat-
tuzatuvlageriga hukm qilingan.- 1938-yil 5-fevraI. SSSR NKVDsi GULAG
tizimida o'rmon lagerlarining ikkinchi navbati ochilgan. Vyatsk, Krasnoyarsk,
Onejsk, Severo-Uralsk, Unjenskva Usolskmehnat-tuzatuvlagerlari ochilgan.- 1938-
yil 7-fevral. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR
NKVDsi “uchligi”ning yig'ilishi bo'lib o'tgan. 68-sonli bayonnomada qayd
qilinishicha, 81 mahbus otuvga, 45 mahbus 10 yil qamoq jazosiga hukm qilingan.
Shu kungi ikkinchi yig'ilishning 69-sonli bayonnomasi asosida jinoiy ishi ko'rilgan
165 kishidan 134 nafari otuvga, 30 maxbus 10 yil qamoq jazosiga hukm etilgan. 1
kishining tergov ishlari to'xtatilib, jazodan ozod qilingan.- 1938-yil9-fevral.
SSSRNKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida 0 ‘zSSRNKVDsi
“uchligi”ningyig‘ilishibo‘lib o'tgan. Yig'ihshning 70-sonli bayonnomasida 114
ayblanuvchi otuvga, 43 mahbus 10 yil qamoq jazosiga hukm etilgan. 71 -sonli

1937-YIL
1937-yil 8-yanvar. Adliya xalq komissari va SSSR Prokurori harbiy trebunallarga
“harbiy, diplomatik yoki davlat sirlarining oshkor qilinishi bilan bog'liq bo'lgan”
jinoiy ishlami ayblanuvchi va himoyachilarning ishtirokisiz korib chiqishga buyruq
berdi. Mazkur toifaga vatan xoini, josuslik va qoporuvchilikda ayblanganlar ishi
kirar edi.- 1937-yil 9-yanvar. SSSR XKSning 1936-yil 17-dekabrdagi qaroriga
asosan NKVD aksilinqilobiy unsurlami SSSRning alohida hududlariga ko chirish
togrisida qaror chiqargan. Bu qarorga kora Boku va Ozarboyjon SSRning chegara
rayonlaridan 2500 eronlik fuqarolami, qochib o'tgan sobiq kommunistlami,
shuningdek, “aksilinqilobiy unsurlar” - ilgari qamalib, jazoni o‘tab qaytgan
“quloqlar”, beklar, mullalaming 700 nafar oilasi ko‘chirilgan.- 1937-yil 23-30-
yanvar. Moskvada “Parallel antisovet trotskiychilar markazi”ning ishi bo'yicha
ikkinchi ochiq sud jarayoni bo'lib o'tgan. Ayblanuvchilar G.L.Pyatakov,
K.B.Radek, L.P.Serebryakov, G.Ya.SokoInikov va boshqalar. Ular
bo'yintovlamachilikda, qo'pomvchilikda va kapitalizmni tiklash hamda SSSRni
parchalab tashlash maqsadida Germaniya va Yaponiya manfaatlari yo'lida josuslik
qilganlikda ayblangan. 13 nafar ayblanuvchi otishga hukm qilingan, hukm 1937-yil
1-fevralda ijro etilgan. Matbuotda “xalq dushmanlari”ga nisbatan aholida kuchli
nafrat uyg'otishga qaratilgan maqolalar chop etilgan.- 1937-yil 9-fevral. “Sotsial
revolyutsionerlar yo'nalishi” bo'yicha amaliy chora-tadbirlami kuchaytirish
to'g'risida NKVDning quyi tashkilotlarga topshirig'i chiqarilgan.- 1937-yil 18-
fevral. VKP(b) MK Siyosiy byurosi azosi, Og'ir sanoat xalq komissari
G.K.Ordjonikidze “yurak falaji”dan vafot etadi. Ordjonikidze 1936-yildan o‘zi
rahbarlik qilgan tarmoq xodimlarini himoya qihsh maqsadida Stalinning qatag'on
siyosatiga bir muncha qarshilik ko'rsatgan. U aynan Stalin topshirig'i bilan
o'ldirilgan, degan fikrlar ham bor.- 1937-yil 21-fevral. Trotskiychi qoporuvchi va
josuslik tashkilotlarini tor-mor qilish chora-tadbirlarini jadallashtirish borasida

Uzoq Sharq o'lkasidan O'rta Osiyo va Qozog'istonga 1717781 kishidan iborat jami
36442 oila deportatsiya qihngan. Shular bilan birga ushbu o'lkadan yana 10 mingga
yaqin xitoy, polyak, nemis va boshqa millat vakillari badarga qilingan.- 1937-yil 2-
oktabr. SSSR XKSning josuslik, buzg'unchilik va qo'poruvchilik bilan bog'liq
jinoiy ishlar bo'yicha jazoni kuchayti- rib, ilgarigi 10 yil qamoq muddati o'rniga 25
yilgacha qamoq jazosini joriy qilish to'grisidagi qarori chiqarilgan.- 1937-yil 2-
oktabr. VKP(b) MK Siyosiy byurosi azosi A.A.Andre- ev Stalinga quyidagi
mazmundagi shifrotelegramma yo'llagan: “Tojikistondagi holat bilan tanishib
chiqdim. Dushmanlar bu yerda puxta ish olib borganlari va ozlarini juda erkin his
qilganliklari konnib turibdi. XKS raisi va o‘rinbosarlari, MIK raisi va kotibi,
deyarli barcha xalq komissarlari, 15 rayon komissari qamoqqa olindilar va ulaming
o'miga hali hech kim tayinlanmadi. Yana ishdan bo'shatish va qamoqqa olishga
to‘g‘ri kelmoqda...”- 1937-yil 2-oktabr. VKP(b) MK va SSSR XKSning
“Chorvachilikdagi buzqunchiliklarga qarshi kurashish chora- tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori chiqarilgan. Unda “har bir respublika, o'lka va viloyatlarda 3-6
ochiq ko'rgazmali sud jarayonlarini tashkil etish, buzg'unchiligi fosh etilganlarni
otuvga hukm qilish” taklif etilgan.- 1937-yiI 4-oktabr. NKVD Davlat xavfsizligi
Bosh boshqarmasining o‘z-o‘zini o'ldirish holatlarining oldini olish maqsadida
qamoqxonalardagi mahbuslar ustidan nazoratni kuchaytirish haqidagi sirkulyari
e’lon qilingan. Shu darajaga borilganki, hatto tashqaridan olinadigan dori-
darmonlarning ham bo'lishi taqiqlangan.- 1937-yil 8-oktabr. SSSR Prokurorining
“mish-mishlar” uchun jazoni kuchaytirish tog'risidagi buyrug'i chiqqan.- 1937-yil
11-oktabr. SSSR NKVDsining chegara oldi Ozarboyjon va Qozog'istondan
kurdlarni hamda qatagonga uchraganlaming oila azolarini ko'chirish tog'risidagi
Direktivasi chiqarilgan.- 1937-yil 23-oktabr. SSSR NKVDsining “SSSR davlat
chegaralarini buzganlar - chegaradan qochib o'tganlarni (SSSR hududiga
o'tganligining sabahlaridan qat’i nazar) qatag on qilish operatsiyasi va ulami

va jinoyatchilami ro'yxatga ohsh topshirilgan. Shu bilan birga “ro'yxatdagilami ikki
toifaga: 1) ishlari “uchliklar” orqah mamuriy yo‘l bilan o'tkazihb, qamoqqa olish
va otishga hukm qilinadigan o‘ta tajovuzkor unsurlar; 2)
SSSRNKVDsikorsatmasiga ko‘ra, turli hududlarga badarga qilinadigan, nisbatan
faol bo'lmagan, lekin dushmanhk kayfiyatida bo‘lganlar”ga bo'hsh buyurilgan.-
1937-yil 5-iyul. Siyosiy byuroning “Jazoga tortilgan xalq dushmanlarining turmush
ortoqlari to‘g‘risida”gi Qarori chiqarilgan. Unga ko'ra “barcha fosh qilingan so‘l-
trotskiychi josus xalq dushmanlarining turmush ortoqlari kamida 5-8 yil muddatga
lagerlarga qamalishi”, bolalari esa bolalar uyiga joylashtirihshi kerak edi.- 1937-yil
7-iyul. SSSR Prokuraturasi “bezorilik harakatlarini yoki oshkora shovinistik va
aksilinqilobiy xurujlar”ni RSFSR JK 58-10-moddasi (sovetlarga qarshi tashviqot)
yoki S9-7-moddasi (milhy yoki diniy adovatni targ'ib qilish) bilan tasniflash
to‘g‘risida farmoyish bergan.- 1937-yil 9-iyul. I.V.Stalin va V.M.Molotovning
A.I.Ikromovga “uchhk” tarkibini o'zgartirish togrisidagi 906/sh-sonli
shifrtelegrammasi yuborilgan. Unda O'zbekiston MK kotibi Akmal Ikromovga
“uchhk”ka Karimovdan boshqa odamni kirgizish taklif qilingan. Karimovning
Fayzulla Ho'jaevning sovetlarga qarshi guruhi bo'yicha shubhali ekanligi bayon
etilgan. Mazkur shifrtelegrammada “Ne Karimov i Baltabaev, a Tyurabekov”
(“Karimov va Boltaboev emas, balki To'rabekov”), degan qayd mavjud.- 1937-yil
11-iyul. Siyosiy byuro O zbekiston SSR bo'yicha sovetlarga qarshi unsurlarni
tekshirish yuzasidan “uchlik”ni tasdiqlagan. Bu “uchlik” Akmal Ikromov, Sodiqjon
Boltaev va Zagvozdinlardan tashkil topgan. Shu qaror bilan O'zbekiston SSR
bo'yicha 1489 kishini otish va 3962 kishini surgun qihsh tasdiqlangan.- 1937-yil
14-iyul. Mahbuslar kuchi bilan qurilgan Moskva- Volga kanalining ochilish
marosimi bo'lgan. Qurihsh jarayonida bir necha yuz mahbuslar va yollangan
quruvchilar qamoqqa olingan. Shulardan 218 tasi kanal ochihshi marosimida Stalin
va Yejovga suiqasd qilishni tashkillashtirishda ayblanib, otib tashlangan.- 1937-yil

Shulardan 84 nafari otuvga hukm qilingan.- 1937-yil 10-sentabr. SSSR XKS va
VKP(b) MKning “har bir viloyat va o'lkada don-dunni saqlashda zarakunandalik
qilganlar ustidan 2-3 korgazmali sudlarni o'tkazish, aybdorlarni otib tashlash va
shu haqda mahalliy matbuotda e'lon qilish” lozimligi haqidagi telegrammasi
jonatilgan.- 1937-yil 12-sentabr. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli
qarori asosida O'zSSR NKVDsi “uchligi”ning yig'ili- shi bo'lib o'tgan. 9-sonli
bayonnoma asosida 117 kishi otuvga hukm qilingan.- 1937-yil 14-sentabr. Ichki
ishlar xalq komissari N.Ejov maxsus xabarnomasida Stalinga “Polyaklar
operatsiyasi” bo'yicha 1937-yil 10-sentabriga kelib 23216 ta odam qamoqqa
olinganligi haqida ma’lumot bergan.- 1937-yil 14-sentabr. SSSR MIK “Ittifoqdosh
respublikalar- ning amaldagi JPKiga o'zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi qarori
chiqqan. Qarorga binoan Jinoyat prosessual kodeksga quyidagi o'zgartirishlar
kiritilgan: 1. Zararkunandalik va qoporuvchilik bilan bog'liq ishlarda ayblov
hulosasi aybdorlarga ish sudda ko'rilishidan 1 sutka oldin topshirilsin; 2. Siyosiy
jinoyatlar bilan bog'liq ishlarda shikoyat arizalariga yo‘l qo'yilmasin; Otuv hukmi
ijrosi bo'yicha avf qilish haqidagi so'rovlar rad 3. etilsin.- 1937-yil 17-sentabr.
SSSR NKVDsi sobiq jazolanganlaming rejimli hududlarda yashashlariga bo'lgan
taqiqlarni kuchaytirish to'g‘risida Sirkulyar qabul qilingan.- 1937-yil 20-sentabr.
NKVDning “Xitoy-Sharq temir yo'lida ishlovchi sobiq “xarbinchilar”dan iborat
yapon agenturasi va Manchjoudan qaytgan muhojirlarning terrorchilik va josuslik
faoliyati munosabati bilan chora-tadbirlar haqida”gi 00593-sonli buyrug'i chiqqan.
“Xarbinchilar hniyasi bo'yicha 1937-1938-yillarda 46317 kishi jazoga tortilgan,
shulardan 30992 kishi otuvga hukm etilgan.- 1937-yil 28-sentabr. SSSR XKSning
“Uzoq Sharq o'lkasiga yapon josuslarining kirib kelishi oldini olish” maqsadidagi
“Koreyslarni Uzoq Sharq o'lkasidan badarg'a qilish to'g‘risi”dagi qarori chiqqan.
Mazkur qarorda SSSRning boshqa hududlarida yashovchi koreyslarning ham
deportatsiya qilinishi nazarda tutilgan edi. 1937-yilning oktabr oyi oxiriga kelib,

boshqarmasining energetika xo'jaligida germaniyalik josus- qoporuvchilar guruhini
aniqlash bo‘yicha ishlarni kuchaytirish tog'risidagi Direktiva chiqargan.- 1937-yil
28-noyabr. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonliqaroriasosida
OzSSRNKVDsi“uchligi”ning yig'ilishi bo‘hb o'tgan. Yig'ilishda 111 ta jinoiy ish
ko‘rilgan. 159 ayblanuvchi ustidan hukm chiqarilgan. 20 nafari otuvga hukm
qilingan.- 1937-yil 30-noyabr. SSSR NKVDsining “Latviya josuslari”ga qarshi
qatagon operatsiyasi to‘g‘risda Direktivasi chiqarilgan. Siyosiy muhojirlar va
Latviyadan qochib o'tganlar, latish klublari va jamiyatlarining faollari, jumladan
“Latish oqchilari” klubi azolari vaboshqalar qatag'on qilingan. “Latishlar liniyasi”
bo'yicha 1937-1938-yillarda 21300 kishi sudlangan, shulardan 16575 kishi otib
tashlangan.- 1937-yil 1-dekabr. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli
qarori asosida 0 ‘zSSR NKVDsi “uchligi”ning yig'ihshi bo'lib o'tgan. Yig'ilishning
44-bayonnomasi asosida jami 123 jinoiy ish korilib, 145 nafar mahbus ustidan
hukm chiqarilgan. Shulardan 14 nafari otuvga hukm etilgan.
OzSSRNKVDsiDavlat xavfsizligi boshqarmasi tomonidan taqdim qilingan jinoiy
ishlar asosida 45-sonli bayonnoma tuzihb, unda turli viloyatlardan kelgan 73 ta
jinoiy ish korilgan. 110 nafar mahbus ustidan hukm chiqarilgan. Shulardan 29
nafari otib tashlangan. 46-sonli bayonnoma bo'yicha O'zSSR NKVDsining Fargona
va Buxoro sektorlari tomonidan taqdim etilgan 109 jinoiy ish bo'yicha 172 shaxs
ustidan hukm chiqarilgan. 63 nafari otuvga hukm qilingan. 47-bayonnoma asosida
O'zSSR NKVDsining Chinoz rayon bo'limi, Toshkent stansiyasi temiryo‘1
militsiyasi, Qurama rayon bolimi, Oltiariq rayoni bo'limi, Andijon sektori
tomonidan taqdim etilgan jami 122 jinoiy ish ko‘rilib, 147 ta odam ustidan hukm
chiqarilgan, shulardan 50 nafari otib tashlangan.- 1937-yiI 2-dekabr. SSSR
NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR NKVDsi
“uchligi”ning yig'ili- shi bo'lib o'tgan. Yig'ilishning 48-bayonnomasi asosida
O'zSSR NKVDsi Buxoro sektori, Davlat xavfsizligi Boshqarmasining 4-bo‘Iimi,

15-iyul. A.I.Ikromov I.V.Stalinga Toshkentdan 1263/sh-sonli shifir telegramma
yo'llagan. Unda barcha o'zbek rahbar xodimlari tekshirib chiqilgani, O'zSSR Xalq
Komissarlari Soveti raisi bo'hshi mumkin bo'lgan ikki nomzod tanlab olingani, ular
partiyaga, stalincha Markaziy Komitetga sossiz sadoqatli ekani aytilgan.- 1937-yil
16-20-iyul. NKVDning markaziy va hududiy bo'limlari rahbarlarining “quloqlar
operatsiyasi'ni rejalashtirish va amalga oshirishga bag'ishlangan yig'ilishi bo'lib
o'tgan.- 1937-yil 20-iyul. Stalinning topshirig'i bilan VKP(b) MK Siyosiy byurosi
ichki ishlar xalq komissari Yejovga mudofaa sanoati zavodlarida ishlayotgan
barcha nemislarni qamoqqa olish to‘g‘risida topshiriq bergan.-1937-yil 20-iyul.
NKVDning “temiryo‘1 transportida ishlaydigan polyaklar, Polshadan qochib
o'tganlar, siyosiy muhojirlar va siyosiyayriboshlanganlarni, polyak armiyasi harbiy
asirlarini, sobiq polyak legionerlarini, polyak aksilshoroviy partiyalarining sobiq
azolari va boshqalarni, ular obrosini to'kadigan materiallar bor-yoqligiga
qaramasdan, batafsil ro'yxatga olishga kirishilsin” mazmunida topshirig'i
chiqarildi.- 1937-yil 24-iyul. Bakteriologik qo'poruvchilikning oldini olish chora-
tadbirlari tog'risidagi NKVD Direktivasi e’lon qilingan Unda suv ta'minoti va
bakteriologik stansiyalarda, ilmiy- tadqiqot institutlari va laboratoriyalarda faoliyat
korsatayotgan, mikrobiologiya bilan shug'ullanayotgan “xorijiy fuqarolar, sovet
fuqaroligini qabul qilgan sobiq chet elliklar, chet mamlakatlar bilan bog'liq bo'lgan
shaxslarni” qamoqqa olish buyurilgan.- 1937-yil 25-iyul. SSSR NKVDsining
“Transport sohasi hamda mudofaa zavodlarida ishlayotgan va josuslikda shubha
qilinayotgan germaniyalik fuqarolarni qatag on qilish operatsiyasi to g‘risida”gi
00439-sonli buyrug'i chiqarilgan. “Nemis operatsiyasi” bo'yicha 1937-1938-
yillarda 55005 kishi jazolangan, shulardan 41898 kishi otib tashlangan. 1937-yil
27-iyul. NKVD Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasining razvedkadagi harbiy
fitna ishtirokchilarini qamoqqa olish to‘g‘risidagi farmoyishi chiqarilgan.- 1937-yil
29-iyul. NKVD ishchi-dehqon militsiyasi Bosh boshqarmasining temiryo‘llarni

qamog'iga hukm qilgan. 1 kishining ishi ko‘rib chiqish uchun NKVDga
yuborilgan. 1 nafar mahbus ozod qilingan. 4-bayonnomaga kora 1 mahbus otuvga
hukm qilingan. 5-bayonnomaga ko‘ra “uchlik” 8 mahbus ustidan hukm chiqargan.
9-sonli bayonnomaga ko‘ra 1 kishi otuvga, 4 mahbus 10 yil muddat bilan mehnat-
tuzatuv lageriga hukm qilingan. 10-bayonnomaga ko'ra, 46 nafar mahbus ustidan
hukm chiqarilgan, ulardan 12 nafari otuvga hukm qilingan. 11-bayonnomaga ko'ra
103 kishi jazolangan. Ulardan 10 nafari otuvga, 75 nafari 10 yil muddatga MTL
qamog'iga hukm qilingan. 12-bayonnomaga ko'ra, 56 mahbus ustidan hukm qayd
etilgan, shulardan 22 nafari otib tashlangan. “Uchlik”ning 13-bayonnomasida 1
mahbus otuvga, 4 tasi 10 yil MTLga hukm qilingani, 1 ta ish qayta ko'rishga
yuborilgani aytilgan. 1938-yil 22-sentabr. SSSR NKVDsining 1938-yiI 17-
sentabrdagi 00606-sonli operativ buyrug'i asosida O'zSSR NKVDsi huzuridagi
“uchlik” 3 ta yig'ilish o'tkazgan. Birinchi yig'ilishda 1 mahbus otuvga, 4 mahbus
10 yil MTLga hukm qilingan. 1 ish qayta ko'rib chiqish uchun Harbiy tribunalga
yuborilgan. Ikkinchi yig'ilishda S kishi otuvga, 6 nafar ayblanuvchi 10 yil, 2
mahbus 8 yil va 35 kishi 5 yil muddatlar bilan MTLga hukm qilingan. Uchinchi
yig'ilishda 17 kishi otuvga, 35 mahbus 10 yil, 4 mahbus 5 yil muddatlar bilan
MTLga hukm qilingan. 5 ta ish qayta korish uchun NKVD va Harbiy tribunalga
yuborilgan.- 1938-yil 29-sentabr. SSSRNKVDsi “aksiunqilob ochoqlariga aylanib
qolgan” mehnat posyolkalaridagi tartibni kuchaytirish togrisida direktiva
chiqargan. “Mehnat posyolkalaridagi aksilinqilobiy muxolifatni tag-tubi bilan yo q
qilish” buyurilgan.- 1938-yil 4-oktabr. Toshkentda SSSR OUy sudi Harbiy
kollegiyasining sayyor yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ilishda 51 mahbus oliy jazo -
otuvgahukm qilingan. Oshayillari SSSROliy sudi Harbiy kollegiyasi Moskva
shahri, Oktabrning 25 yilligi ko‘chasi, 23-uyda joylashgan. Harbiy kollegiya
SSSRning oliy sud organi bo'lib, 1936- yii 1-oktabridan 1938-yil 30-sentabrigacha
3051 kishini otuvga, 5643 kishini mamlakatning 60 ta shaharlaridagi

sharoitida yuzaga chiqishi mumkin bo'lgan muxolifat unsurlaridan tozalash;
2 .1937-yil mart - 1937-yil iyun. O‘ylab chiqarilgan “xoinlar” va “xorijiy razvedka
josuslari”, ziyolilar qatlamini yo‘q qilish, “quloqlar” milliy diasporalar vakillaridan
iborat bo'lgan tajovuzkor “ijtimoiy baza”ga qarshi ommaviy qatagonlar
rejasiniishlab chiqish. 3. 1937-yil iyul - 1938-yil oktabr. “Quloqlar” va
millatchilarga qarshi ommaviy qatagonlarni dekretlar bilan qonuniylashtirish va
o'tkazish, Qizil armiya tarkibidagi “harbiy-fashistik fitnachilar” qishloq
xo'jaligidagi “ziyonkorlik”ka qarshi kurashni shiddatlashtirish. 4. 1938-yiI - 1939-
yil. NKVD takribidan Yejov kadrlarini yo‘q qilish, ommaviy qatagon qihshni
to'xtatish, sudsiz, favqulodda hukm chiqarish holatlarini qisqartirish, qamoqqa
olinganlarni qisman ozod qilish. 1937-1938-yillardagi qatagonning avj olishiga
sababchi bo'lgan asosiy voqealar
1936-YIL
1936-yil 9-mart. VKP(b) MK Siyosiy byurosining “SSSRni josuslar, terrorchi va
qo'poruvchi unsurlarning kirib kelishidan himoya qiUsh chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori qabul qilingan. SSSRda “siyosiy muhojirlar ko'payib, ulaming
bir qismi bevosita kapitalistik davlatlarning razvedka va polisiya idoralarining
josuslari ekanligi” bahona qilinib, kommunistlarga SSSR hududiga kirish uchun
ruxsatnoma olish jarayonlari o‘ta murakkablashtiriladi, siyosiy muxojirlarning
barchasi qayta ro'yxatdan o'tkaziladi, MK qoshida N.I.Ejov raisligida “antisovet va
josus unsurlardan tozalash” maxsus komissiyasi tuziladi. kutubxonasi - 1936-yil
25-mart. SSSRIchki ishlarxalqkomissari G.G.Yagoda VKP(b) MIC Siyosiy
byurosiga “badarga qilingan va faol mehnat bilan mashg'ul bo'lgan barcha
trotskiychilarni qamash va uzoq lagerlarga jonatish, partiya hujjatlari so'nggi
tekshiruvida VKP(b) safidan ochirilgan trotskiychilarni alohida ajratib olib, NKVD
qoshidagi Maxsus kengash qarori bilan uzoq lagerlarga 5 yil muddatga surgun

mahalliy aholi bilan muloqot qilish imkoniyatini to'xtatish to'g‘risida direktiva
chiqargan.- 1938-yil 22-avgust. SSSR ichki ishlar xalq komissari birinchi
o'rinbosari lavozimiga M.P.Frinovskiy o'miga L.P.Beriya tayinlangan.- 1938-yil
29-avgust. Siyosiy byuro Chita oblasti uchun “quloqlar operatsiyasi” bo'yicha 3
ming kishilik “Iimit” ajratgan. Ijro muddati 1-noyabr deb belgilangan.- 1938-yil 1-
sentabr. “Pravda” gazetasi birinchi bora “Za Rodinu! Za Stalina” (Vatan uchun!
Stalin uchun!) shiori bilan chiqqan. - 1938-yil 15-sentabr. Siyosiybyuro
“aksilinqilobiy milliy tarkib bo'yicha qamoqqa olinganlarning xali ko'rib
chiqilmagan tergov ishlari”ni joylardagi “maxsus uchliklar”ga ko'rib chiqish uchun
topshirish, “maxsus uchliklar”ga 1- va 2-toifalar bo'yicha hukm chiqarish huquqini
berish, shuningdek, “uchliklar” tomonidan 1-toifa bo'yicha chiqarilgan hukmlarni
zudlik bilan ijro etish togrisidagi Farmoyish chiqargan. Maxsus “uchlik”lar tarkibi
UNKVD boshlig'i, oblast yoki o'lka komiteti 1-kotibi va prokurordan iborat
bo'lgan.- 1938-yil 17-sentabr. SSSR NKVDsi “SSSR NKVDsining 00485-sonli
buyrug'iga ko'ra (“milliy kontingent”) qamoqqa olinganlar ishini ko'rib chiqish
uchun “maxsus uchlik”lar tashkil qilish togrisda” buyruq chiqargan.- 1938-yil 17-
sentabr. SSSR NKVDsining 00606-sonli opera- tiv buyrug'i chiqarilgan.- 1938-yil
21-sentabr: SSSRNKVDsining 1938-yil 17-sentabrda- gi 00606-sonli operativ
buyrug'i asosida O'zSSR NKVDsi huzurida “uchlik” yig'ilishlari o'tkazilgan.
“Uchlik” 30 nafar mahbus ustidan hukm chiqargan. Ulardan 8 nafari otuvga, 14
tasi 10 yil va 2 kishi 8 yil, 4 nafari 5 yil muddatga MTL qamog'iga, 2 nafar mahbus
ishi qayta ko'rib chiqish uchun harbiy tribunalga yuborilgan. 21 sentabrdagi 2-
bayonnomaga ko'ra “uchlik” 22 nafar mahbus ustidan hukm chiqargan. Ulardan 7
nafari otuvga, 11 nafari 10 yil, 3 nafari 5 yil muddatga MTL qamog'iga hukm
qilingan. 1 nafar mahbusning ishini qayta ko'rib chiqish uchun Harbiy tribunalga
berishga qaror qilingan. 3-bayonnomaga ko'ra “uchlik” 57 ayblanuvchining 6
nafarini otuvga, 32 tasini 10 yil, 9 tasini 8 yil, 8 tasini 5 yil muddatlarga MTL

MUNDARIJA
KIRISH ….................................................................................... 3
1936- YIL..................................................................................... 5
1937- YIL......................................................................................8
1938- YIL......................................................................................26
XULOSA....................................................................................... 38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………….………….39

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
(202 guruh)
Mavzu: 1937-1938-yillarda repressiyalar
manbalar asosida.
KURS ISHI
Bajardi: Azizbek Imomaliyev
Rahbar: J.Iminov
Andijon-2025

“ijtimoiy buzg'unchi unsurlar”dan tozalash haqidagi buyrug'i chiqqan.- 1937-yil
30-iyul. NKVDning favqulodda “uchhk”lari “xalq dushmanlari”ga o'lim jazosini
tayinlash huquqini oldilar.- 1937-yil 30-iyul. SSSR Ichki ishlar xalq komissari,
Davlat xavfsizligi Bosh komissari Yejov tomonidan imzolangan SSSR
NKVDsining “Sobiq quloq qilinganlar, jinoyatchilar va boshqa sovetlarga qarshi
unsurlarni qatag'on qiiish operatsiyasi haqida”gi Ne00447-sonli tezkor buyrug'i
chiqarilgan. Qatag'onga qishloqlardagi va shaharga o'rnashib olgan sobiq quloqlar,
sotsialistik partiyalarning sobiq azolari, ruhoniylar, sobiq “oq gvardiyachilar”
hamda turli jinoiy moddalar bo'yicha sudlanganlar tortildi. Buyruqda birinchi
(otuv) va ikkinchi (lagerlarga qamash) kategoriyalar bo'yicha SSSRning har bir
hududi bo'yicha qatagon qilinadiganlar soni belgilab berilgan edi. Hukm
chiqaruvchi “uchlik”lar tarkibi ham qayd qilingan edi. Buyruqda O'zbekiston
SSRdan 750 kishi otuvga va 4000 kishi qamoq hamda surgunga hukm qihnishi
belgilab berilgan. Mazkur operatsiyani o'tkazish muddati bir necha bor uzaytirilib,
regionlarga yangi “limit”lar berilgan. 1938-yilning bahor-yoziga kelib nihoyasiga
yetgan “quloq operatsiyasi”da jami 818 ming kishi jazoga tortilgan, shulardan 436
mingtasi otib tashlangan.- 1937-yil 31-iyul. “Katta qirg‘in”ning avj nuqtasi:
VKP(b) MK Siyosiy byurosi Yejov tomonidan taqdim qilingan “Sobiq quloq
qilinganlar, jinoyatchilar va boshqa sovetlarga qarshi unsurlarni qatagon qilish
operatsiyasi haqida”gi Ns00447-sonh buyruqni tasdiqladi. Bir vaqtning o'zida
“quloqlar operatsiyasi” muddatlari, amalga oshirihsh ta'minoti tasdiqlangan,
shuningdek, ushbu operatsiya jarayonida jazoga tortilganlarni joylashtirish uchun
oltita yangi yogoch tayyorlash mehnat-tuzatuvlageri tashkil qihsh to‘g‘risida qaror
qabul qilingan.- 1937-yil 1-avgust. SSSR Xalq Komissarlari Sovetining Ns1244-
289-ss-sonli qarori qabul qilingan. Ushbu qarorda NKVD tomonidan quloq
qilinganlar, jinoyatchilar va boshqa sovetlarga qarshi unsurlarni zudlik bilan
qatag‘on qihsh operatsiyasi loyihasi tasdiqlangan. Operatsiyani ittifoqning barcha

hududlar bo'yicha VKP(b) va NKVD rahbarlariga quyidagi telegrammani
yuborgan ekan: “VKP(b) MKga malum bo'lishicha, oblast va o'lkalardagi partiya
komitetlari kotiblari UNKVD xodimlarini tekshirib ulami mahbuslarga nisbatan
jismoniy kuch ishlatayotganlikda ayblab, bu holatni jinoyat deb hisoblashayotgan
ekan. VKP(b) MK shuni uqdiradiki, NKVD amaliyotida jismoniy kuch ishlatish
usulini qo'llash 1937-yildan VKP MK ruxsati bilan joriy qilingan. VKP MK
bundan keyin ham istisno tarzida ochiqdan- ochiq va taslim bo'Imayotgan xalq
dushmanlariga nisbatan jismoniy kuch ishlatishni mutlaqo tog‘ri va maqsadga
muvofiq usul sifatida qo'lanishini zarur, deb hisoblaydi” Mutaxassislar 1938-yil
oxiri - 1939-yiI boshlarini “Katta qirg‘in”ning tugashi va “beriyacha iliqlik”
davrining boshlanishi, deb hisoblaydilar. Har holda bu davrda yiliga yuz minglab
emas 10 minglab odamlar otilgan. Lagerlarda esa millionlab odamlar og'ir mehnat,
ochlik, qahraton sovuq va turli kasalliklardan nobud bo'lganlar. Har yili siyosiy ayb
bilan asrga olinganlar shafqatsiz qiynoqlarga solingan... Xullas, dunyoda eng
insonparvar davlatman deb ko'krak kergan Sovet davlati hattoki iblisni ham lol
qoldiradigan turli usullar bilan, o‘z xalqi yostig'ini quritish va jabr-zulm qilishda
davom etdi
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Repressiya. 1937-1938 godi. Dokumenti i materiah. Mas'ul muharrir:
N.Karimov. -T.: Sharq, 2005. 1-kitob.
2. Shamsutdinov R. Qatagon qurbonlari (1937-yil 10-avgust - 5-noyabr). 2-
kitob.Masulmuharrir: N.Karimov.-T.: Sharq, 2007.
3. Repressiya. 1937-1938 gg. Dokumenti i materiali, 3-kitob. Jertvi Bolshogo
terrora iz Uzbekistana. -T.: Sharq, 2007.
4. Repressiya. 1937-1938 gg. Dokumenti i materiali, 4-kitob. Jertvi Bolshogo
terrora iz Uzbekistana. -T.: Sharq, 2008.

otuvga hukm qilingan.1937-yil 17-dekabr. NKVDning lagerdan qochgan
mahbuslar ishini ko'rib chiqish, barcha qochoqlarni otib tashlash to g risidagi
Direktivasi chiqarilgan. 1937-yil 20-dekabr. Moskvada “Bolshoy teatr”da VChK-
NKVDning 20 yilhgi sharafiga tantanali yig'ilish bo‘lib o‘tdi. Siyosiy byuro
nomidan A.I.Mikoyan so‘zga chiqib “Bizda har bir mehnatkash - ichki ishlar xalq
komissarligidan”, “NKVD bu davrda tahsinga loyiq ishladi” va shu kabi so'zlarni
gapirdi.- 1937-yil 22-dekabr. NKVDning Uzoq Sharqdagi xitoylarni qatagon qilish
togrisidagi Direktivasi chiqarilgan. “Qo'poruvchilik harakadari yoki terrorchihk
maqsadlarini namoyon qilgan” barcha xitoylarni zudlik bilan qamoqqa ohshga
buyruq berilgan. Buyruq asosida duch kelgan odam qamoqqa olingan. 1937-yil 26-
dekabr. NKVD “milliy operatsiyalar”ni o'tkazish- da “qat'iyatlik va
shafqatsizlik”ni talab qilib Direktiva chiqargan. NKVD operatsiyalar muddati
tugaganligini e’lon qilganligiga qaramasdan qo'shimcha qamoqqa olishlami
o'tkazish haqida ko'rsatma bergan.- 1937-yil 27-dekabr. SSSR NKVDsining 1937-
yildagi 00447-sonli qarori asosida O'zSSR NKVDsi “uchhgi”ning yig'ilishi bo'lib
o‘tgan. 11 ta jinoiy ish bo'yicha 14 nafar ayblanuvchiga hukm chiqarilgan.
Shulardan 11 nafari otib tashlangan
1938-YIL
1938-yil 7-yanvar. NKVD Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasining harbiy
xizmachilarningxalq dushmanlariga qarshi qo'llanilayotgan qatagon haqidagi
yozishmalarini nazorat qilish tog'risidagiko'rsatmabergan. Shunday
mazmundagibarcha harbiy hujjatlarni ushlab, Davlat xavfsizligi boshqarmasining
5-bo‘limiga yuhorish haqida buyruq berilgan.- 1938-yil 9-yanvar. NKVD
transportdagi barcha quloqlar va sovetlarga qarshi unsurlarning mol-mulkini
musodara qilish togrisida farmoyish yuborgan.- 1938-yil 11-20-yanvar. VKP(b)
MK Plenumi bo'lib o'tgan. Plenumga Siyosiy byuroning Kuybishev oblastida

SSSR NKVDsining VKP(b)dan o'chirilganlar orasida tezkor-agentura ishlarini
kuchaytirish to‘g‘risidagi sirkulyari chiqqan. NKVDning ma’lumoticha, “umuman
olganda bir qancha hollarda VKP(b)dan o'chirilganlar josuslar, buzgunchilar,
qo'poruvchilar va terrorchilar safiniyanada to'ldirib, yapon-nemis-trotskiychilar
bandasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qoshilib ketmoqda” edi.- 1937-yil 28-iyun. VKP(b)
Garbiy-Sibir o'lka komissarligi kotibining o'lkada surgun qihngan “quloqlar”
orasidagi aksilinqilo- biy isyonkor tashkilotning fosh etilgani haqidagi maktubiga
ko'ra, Siyosiy byuro “jinoiy ishlami tezkor ko'rish uchun” G'arbiy-Sibir o'ikasida
“uchlik” tuzish to'grisida qaror qabul qilgan. “Uchlik” tarkibiga NKVD
Boshqarmasi boshlig'i - Mironov (rais), o‘lka komissarligi kotibi - Eyxe va o'lka
prokurori Barkov kiritilgan. Garbiy-Sibir o'lka “uchligi” 1937-38-yillardagi otishga
hukm qilish huquqiga ega bo'lgan sud tizimida bo'lmagan birinchi organ
hisoblanadi. Qatagon tegirmoni toxtovsiz insonlar hayotiga zomin bo‘la bordi.
1937-yilning ikkinchi yarmida stalincha qatagon yanada kuchaydi. Buni juda
koplab direktivalar e'lon qilinganligidan ham ko'rish mumkin.- 1937-yil 2-iyul.
Siyosiy byuro “Sovetlarga qarshi unsurlar tog'risida” qaror qabul qildi. Unda,
jumladan, quyidagilaryozilgan: “VKP(b) MK barcha o'lka va oblast
tashkilotlarining kotiblari va NKVDning barcha oblast, o'lka va respublikalardagi
vakillariga o‘z yurtiga qaytgan hamma quloqlar va jinoyatchilarni ro'yxatga olishni
taklif qiladi. Ulardan eng adovatlilari zudlik bilan qamoqqa olinib otib tashlansin.
Jinoy ishlar “uchlik”lar orqali o'tkazilsin, dushmanhk kayfiyati kamroq bo'lgan
unsurlarni qayta ro'yxatga ohb, NKVD ko'rsatmasiga ko'ra, hududlarga badarga
qihnsin. VKP(b) MK besh kun muhlat ichida MKga otishga va surgunga hukm
qilinadiganlar sonini taqdim qilishni taklif qiladi”. Bu hujjat asosida “quloqlar
operatsiyasi” boshlangan.- 1937-yil3-iyul. SSSRNKVDning266/15545-
sonlidirekti-vasi chiqarilgan. Unda NKVD barcha boshqarmalari rahbarlariga o‘z
viloyatlaridagi jazoni o'tab qaytgan, surgun va lagerlardan qochgan barcha quloqlar

Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasining “Sovetlarga tashkilotlariga qarshi qarshi
turk-tatar millatchi tezkor-agentura ishlari to‘g‘risida”gi direktivasi chiqarilgan.
O'zbekiston, Ozarboyjon, Tojikiston, Qozog'iston, Tatariston, Qrimda “millatchilik
unsurlari”ning faollashgani va ularning rahbar lavozimlami egallab olganligi,
“trotskiychilar va o‘ng buchlar bilan bloklarga birlashib, bevosita fashizm
yo'nalishidagi harakatlar qayd qilingani” “urush holatida SSSRga qarshi qurolli
harakatlar olib boruvchi qo'zg'olonchi kadrlarni uyushtirilayotganligi”, “joylarda
terrorchilik harakatlarini sodir etayotganligi va asosiy terrorchilik aktiga
tayyorgarlik korilayotganligi” qaydetilgan.- 1937-yil 11-iyun. SSSR Oliy sudining
maxsus sudi ishtirokida Qizil armiyadagi harbiy-fashistik fitna bilan bog'liq jinoiy
ish korilgan. Sakkizta harbiy boshliqlar - M.N.Tuxachevskiy, I.E.Yakir,
I.P.Uborevich, V.M.Primakov, V.K.Putin, A.I.Kork, R.P.Eydeman, B.M.Feldman
o‘lim jazosiga hukm qilingan va 12-iyunga o'tar kechasi otib tashlangan. Shundan
song armiyada yoppasiga qamoqqa olishlar boshlangan. 1937-1938-yillarda
marshallardan tortib oddiy askarlargacha Ishchi-dehqonlar Qizil armiyasi harbiy
xizmatchilaridan jami 32 mingga yaqini qatag on qilingan.- 1937-yil 15-iyun.
SSSR NKVDsining Moskva, Leningrad, Kiev, Rostov, Taganrog, Sochidan
(Siyosiy byuroning 23-maydagi qaroriga asosan) VKP(b)dan “chiqarib tashlangan”
shaxslar hamda qatagon qilinganlarning oila azolarini kochirish operatsiyasini
o'tkazish boyicha Yo‘riqnomasi chiqarilgan.- 1937-yil 21-iyun. Mudofaa ishlari
Xalq komissari va Ichki ishlar xalq komissarining Ishchi-dehqonlar Qizil
armiyasining komandir va oddiy tarkibidagi aksilinqilobiy harakatlarga aloqador
bo'lgan hamda o‘z aybini ixtiyoriy tan olgan (ya’ni boshqa kasbdoshlarini sotishga
tayyor bo'lgan) shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortmaslik tog'risidagi qo'shma
buyrug'i chiqarildi.- 1937-yil 23-29-iyun. VKP(b) MK Plenumi bo'lib o‘tgan.
Plenumda Ichki ishlar xalq komissari N.I.Ejov davlat va partiyaning barcha
bo'g'inlarida mavjud bo'lgan fitnachilik to'grisida ma'ruza qilgan. 1937-yil 26-iyun.

1938-yiI 14- oktabrda harbiy kollegiyaning sayyor sessiyasida oliy jazo - otuvga
hukm etilganlar haqidagi hukmni zudlik bilan ijrosini taminlash to‘g‘risida
farmoyish berilgan.- 1938-yil 15-oktabr. Toshkentda SSSR Oliy sudi Harbiy
kollegiyasining sayyor yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ilishda 25 mahbus oliy jazo -
otuvga hukm qilingan va hukm o'sha kuniyoq ijro etilgan.- 1938-yil 15-oktabr.
SSSR Oliy Sudi sayyor harbiy kollegiyasi raisi O'zbekiston SSR ichki ishlar xalq
komissari, davlat xavfsizligi mayori D.Z.Apressyanga 00610-sonli o‘ta maxfiy
farmoyish yo'llagan. Unda 1938-yil 15- oktabrda harbiy kollegiyaning sayyor
sessiyasida oliy jazo - otuvga hukm etilganlar haqidagi hukmni zudlik bilan ijrosini
taminlash togrisida farmoyish berilgan.- 1938-yil 14-noyabr. VKP(b) MK partiya
organlaridagi SSSR NKVD mas’ul xodimlarini hisobga olish va tekshirish
to‘g‘risida direktiva chiqargan. NKVD organlaridagi mazkur tekshiruv natijasida
NKVDni soxta yo‘l bilan tizimga kirib olgan dushmanlardan tozalash ko‘zda
tutilgan.- 1938-yil 25-noyabr. SSSR ichki ishlar xalq qomissari lavozimiga
N.I.Ejov orniga L.P.Beriya tayinlangan.- 1938-yil 22-dekabr. SSSR NKVDsi
suddan tashqari organlarning (uchlik, ikkilik, maxsus kengash) 17-noyabrgacha
chiqarilgan va ijro etilmagan yoki ayblanuvchiga e'lon qilinmagan hukmlari o‘z
kuchini yo'qotgan deb hisoblash to'g'risidagi direktiva chiqargan - 1938-yil 28-
dekabr. SSSRXKS, VKP(b) MK va VSSPSning “Mehnat intizomini tartibga solish,
davlat sug'urtasi amaliyotini yaxshilash vabu ishdagi suistemolchilikka qarshi
kurashish chora- tadbirlari togrisida” farmoyish chiqargan.
XULOSA
Korinib turibdiki, Stalin va Siyosiy byuro 1938-yilda qatagonni bir oz susaytiradi.
Biroq, bu holat ularning qonxor jallodlardan farishtalarga aylanib qolganini
anglatmaydi. Zero, 1939-yildagi ayrim hujjatlar ulaming ko'zlari hali ham qonga
to'ymaganidan dalolat beradi. Malum bo'lishicha, Stalin 1939-yil 10- yanvarda

Unda 1938-yil 7-oktabrda harbiy kollegiyaning sayyor sessiyasida oliy jazo -
otuvga hukm etilganlar haqidagi hukmni zudlik bilan ijrosini ta'minlash to'g'risida
farmoyish berilgan.- 1938-yil 7-oktabr. Davlat xavfsizligi katta leytenanti Shishkin
Ishchi-dehqonlar qizil armiyasi Bosh harbiy prokurori yordamchisi, 1-rangdagi
harbiy yurist Shulsan ishtirokida otuvga hukm qilingan 39 mahbus ustidan hukmni
ijro etganliklari tog'risida dalolatnoma tuzgan.- 1938-yil 8-oktabr. Toshkentda
SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasining sayyor yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ilishda
39 mahbus oliy jazo - otuvga hukm qilingan va hukm o'sha kuniyoq ijro etilgan.-
1938-yil 8-oktabr. SSSR Oliy Sudi sayyor harbiy kollegiyasi raisi 0 ‘zbekiston
SSR ichki ishlar xalq komissari, davlat xavfsizligi mayori D.Z.Apressyanga
00604-sonli o‘ta maxfiy farmoyish yo'llagan. Unda 1938-yil 8-oktabrda harbiy
kollegiyaning sayyor sessiyasida oliy jazo - otuvga hukm etilganlar haqidagi
hukmni zudlik bilan ijrosini ta'minlash to‘g‘risida farmoyish berilgan.- 1938-yil 8-
oktabr. Davlat xavfsizligi katta leytenanti ShishkinIshchi-dehqonlar qizil armiyasi
Bosh harbiy prokurori yordamchisi, 1-rangdagi harbiy yurist Shulsan ishtirokida
otuvga hukrn qilingan 40 mahbus ustidan hukmni ijro etganliklari tog'risidagi
dalolatnomani imzolagan.- 1938-yil 9-oktabr. Toshkentda SSSR Ohy sudi Harbiy
kollegiyasining sayyor yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ilishda 42 mahbus oliy jazo -
otuvga hukm qihngan va hukm o sha kuniyoq ijro etilgan.- 1938-yiI 9-oktabr.
Davlat xavfsizhgi katta leytenanti Shishkin Ishchi-dehqonlar qizil armiyasi Bosh
harbiy prokurori yordamchisi, 1-rangdagi harbiy yurist Shulsan ishtirokida otuvga
hukm qihngan 42 mahbus ustidan hukmni ijro etganliklari to‘g‘risida
dalolatnomani imzolagan.- 1938-yil 9-oktabr. SSSR Ohy Sudi sayyor harbiy
kollegiyasi raisi O'zbekiston SSR ichki ishlar xalq komissari, davlat xavfsizhgi
mayori D.Z.Apressyanga 00605-sonli o‘ta maxfiy farmoyish yo'hagan. Unda 1938-
yS 9-oktabrda harbiy kollegiyaning sayyor sessiyasida oliy jazo - otuvga hukm
etilganlar haqidagi hukmni zudlik bilan ijrosini taminlasn to‘g‘risida farmoyish

Kuybishev va Gorkiyning zaharlanishida, Lenin va Stalinga qarshi fitna
uyushtirilishida, SSSRni parchalash maqsadida qo'poruvchilik va fitnalar
uyushtirganliklarida ayblanganlar.- 1938-yil 15-mart. VKP(b)ning ko'zga ko'ringan
azolari Nikolay Buxarin, Aleksey Rikov, Nikolay Krestinskiy, Ikromov, Xo'jaev
jami 17 nafar ayblanganlar otib tashlangan. 1938-yil 23-mart. Siyosiy byuro
mudofaa ishlab chiqarish tarmog'ini polyaklar, latishlar, greklar va boshqa “milliy
guruhlar”dan tozalash tog'risida farmoyish chiqargan.- 1938-yil 23-aprel. NKVD
Davlat xavfsizligi Bosh boshqarma- si Leningrad, Moskva va boshqa shaharlardan
surgun qilingan, jazo muddati tugayotgan mahbuslami lagerlardan ozod qilishni ta
qiqlash to'g'risida Direktiva chiqargan.- 1938-yil 24-aprel. SSSR NKVDsi
buzgunchilik va qoporuv- chilikniyati borligida shubha ostiga olingan shaxslami
qamash, qatagon qilinganlaming qarindoshlari ortidan agentura kuzatuvini
kuchayti- rish (birinchi galda 15 yoshdan katta bolalami) hamda partiya va sovet
rahbarlarini ximoya qilish tog‘risidagi Direktiva chiqargan.- 1938-yil 21-may.
SSSR NKVDsi “NKVD uchliklariga jinoiy va sinfsizlashtirilgan unsurlar hamda
pasport tizimini qo'pol buzganlar jinoiy ishlarini olib borish yo‘riqnomasi e’lon
qilingan- dan keyingi “uchliklar” faoliyati tog'risida” buyruq chiqargan. Mazkur
buyruq 1935-yildan boshlab “ijtimoiy zararli” yoki “ijtimoiy xavfli” shaxslarni
badarga qilish yoki 3-5 yillik lager qamog'iga hukm qilish huquqiga ega bo'lgan
"militsiya uchliklari” faoliyatini tartibga solgan. 1937-1938-yillarda mazkur
“uchlik”lar 400 mingga yaqin kishilarni turli jazolarga hukm qilgan.- 1938-yil 4-
iyun. NKVD Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasi Maxsus bo'limlarga harbiy
aviatsiyadagi avariyalar tog'risda Direktiv chiqargan. Avariyalarga “fosh
qilinmagan dushmanlar faoliyatining natijasi” sifatida qaralgan.- 1938-yil 13-iyun.
UNKVDningUzoqSharqdagiboshqarmasi boshlig'i G.S.Lyushkov Yaponiyaga
qochib ketgan. Natijada Uzoq Sharq o'lkasida qatagonning yangi to'lqini
boshlangan.- 1938-yil 16-iyun. SSSR NKVDsi Davlat xavfsizligi Bosh

NKVDsining NKVD qamoqxonalaridagi qattiqqo'llikni kuchaytirish tog'risidagi
buyrug'i chiqqan. Buyruq asosida siyosiy mahbuslarga nisbatan qo'llanib kelingan
yengilliklar bekor qihngan.- 1937-yil 17-mart. SSSRda qishloq aholisi uchun
ma'muriyatning ruxsatisiz harakatlanish erkinhgini taqiqlovchi qonim qabul
qilingan. Amalda dehqonlarning erkinlik huquqidan maxrum etilganligi
qonuniylashtirilgan.- 1937-yil 23-mart. SSSR NKVDsining surgunda bo'lib jazo
muddati tugayotgan sobiq muholifatchilar - trotskiychilar, zinovevchilar, onglar va
boshqalarni ozodlikka chiqarishni toxtatish to‘g‘risidagi topshirig'i chiqqan.- 1937-
yil 27-mart. SSSR NKVDsining “cherkovchi va sektachilar” bo'yicha tezkor
agentura ishlarini kuchaytirish tognsidagi Sirkulyari chiqqan. Takidlanishicha,
yangi Konstitutsiya qabul qilinishi munosabati bilan “cherkovchi va sektachilar
”ning faolligi oshgan.- 1937-yil 29-mart. Siyosiy byuro “Mudofaa
xalqkomissarligiga VKP(b)dan ochirilgan barcha shaxslarni Qizil armiya
komandirlari tarkibidan boshatib yuborishni taklif qilish” tog'risida qaror qabul
qilgan.- 1937-yil 2-aprel. SSSR NKVDsi Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasi
(GUGB)ning Germaniya josuslik tashkilotlari faolligi- ning oshib borayotganligi,
ular tomonidan SSSRda terrorchilik akdari, qo'poruvchiliklar va “qo'zgolonchilar
bazasi”ni tuzish maqsadida “nemis axolisi o'rtasida ommaviy feshistik faoliyat olib
borilayotgan- Iigi” tog'risida direktivxatyozgan.- 1937-yil 3-apreI. NKVD Davlat
xavfsizligi Bosh boshqarmasi harbiy-kimyo sanoati tarmog'idagi trotskiychi va
o'nglarning sovetlarga qarshi tashkilotlari hamda tarmoqni dushman unsurlardan
tozalash to'g'risida Sirkulyar qabul qilgan.- 1937-yil 7-aprel. Siyosiy byuro
“Tergov qamoqxonalarida o‘z joniga qasd qilish hollarining davom etayotganligiga
e’tibor qaratishga ko'rsatma berish” haqida qaror qabul qildi.- 1937-yil 8-aprel.
Siyosiy byuro SSSR NKVDsi huzuridagi Maxsus Kengash to'g'risidagi yangi
Nizomni tasdiqladi. Maxsus Kengash josusiik, qo'poruvchilik, terrorchilik,
zararkunandachilik- da gumon qilingan shaxslarga 5 yildan 8 yilgacha jazo

SSSR NKVD Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasining direktivasi qabul qilingan.-
1937-yil 23-fevral - 5-mart. VKP(b) MKPlenumi bo'lib o'tdi. Plenum partiya
xodimlari va xalq orasida ommaviy qatag'onni boshlashni siyosiy tomondan
asoslashga bag'ishlandi. Yig'ilishning kattagina qismi “Buxarin-Rikov ishi”ga
bag'ishlandi. Ish xususida N.I.Ejov maruza qilgan. 27-fevral kuni ularning har
ikkalasi partiyadan ochirilib, qamoqqa olingan. 28-fevralda V.M.Molotov va
L.M.Kaganovich sanoat va transport tarmog'idagi “yapon- nemis-trotskiychi
agentlarning zararkunandalik, qoporuvchihk va josusligi saboqlari” togrisida
ma'ruza qilgan. 1-martda Yejov NKVDdagi dushmanlikharakatlari haqida nutq
so'zlgan. Stalinning 3-martda qilgan ma'ruzasida dushmanlarga qarshi shafqatsiz
kurash partiya faoliyatining ustuvor yo'nalishi deb e'lon qilingan. Stalinning
fikricha trotskiychilar va boshqa siyosiy dushmanlar bu - "xorijiy davlatlarning
josuslik tashkilotlari topshirig'iga ko'ra faoliyat ko'rsatayotgan ashaddiy va betayin
zararkunandalar, qo'poruvchilar, josuslar va qotillar to'dasi” bo'lib, ular bilan
kurashda “murosachilik uslubini emas, balki tag-tugi bilan sug'urib yoq qilish
usulini qo'llash kerak”. Plenumda Stalinni qo‘llab-quwatlab 73 kishi so'zga
chiqqan. 1937-40-yillarda shulardan 56 tasi otib tashlangan, 2 kishi o'zini o‘zi
otgan.- 1937-yil 27-fevral. Yejov Stalinga tasdiqlash uchun “SSSR Oliy sudi
Harbiy kollegiyasida sud qilinishi kerak bo'lgan shaxslar”ning birinchi ro'yxatini
taqdim qilgan. Unda 479 kishining nomi qayd qilingan bo'lib, ularning otishga
hukm qilinishi ham belgilangan edi. Keyingi yarim yil mobaynida bu kabi
ro'yxatlar NKVDdan tasdiq uchun Stahn hamda uning maslakdoshlariga muntazam
ravishda taqdim qilib borilgan. Ular imzo chekkach, ish Harbiy kollegiya sudi
tomonidan korib chiqa boshlangan. Mavjud 383 ta ro'yxatda 40 mingdan ortiq
odam nomi qayd etilgan. Ularning aksariyati otishga hukm etilgan.- 1937-yil 11-
mart. SSSR NKVDsining neft sanoati tarmog‘idagi yapon-trotskiychi qo'poruvchi
guruhlarni fosh etish to‘g‘risidagi direktivasi chiqqan.- 1937-yil 15-mart. SSSR

NKVDsining 00485-sonli “Polyak qoporuvchi-josuslik guruhlarini yo‘q qilish va
polyak harbiy tashkilotini tuzish to‘g‘risida”gi buyrug'i chiqarilgan. Polyak
armiyasining sobiq harbiy asirlari, Polshadan qochib o'tganlar, Polshadan kelgan
siyosiy muhojirlar, Polsha sotsialistik partiyasi va boshqa polyak siyosiy partiyalari
sobiq azolarining qatagon qilinishi fco'zda tutilgan. Harbiy-strategik sohalar
(transport, aloqa, mudofaa sanoati, armiya, havfsizlik organlari)da faoliyat
ko'rsatib kelayotgan polyak diasporasi vakillari, shuningdek polyak madaniy
jamoalari shafqatsiz qatagon qilingan. Shu buyruq asosida NKVD vakih hamda
SSSR Prokuroridan iborat “ikkilik”lar tuzildi. “Polyak operatsiyasi” bo'yicha 1937-
1938-yillarda 139815 kishi sudlangan, shulardan 111071 kishi otishga hukm
qilingan.- 1937-yil 15-avgust. SSSR NKVDsining “Xalq dushmanlari ayollari”ni
qatag'on qilish to‘g‘risida”gi 00486-sonli buyrug'i chiqarilgan. NKVD huzuridagi
0 ‘ta maxfiy bo'limning “vatan xoinlarining oila a’zolari”ni qamoqqa olish va 5-8
yilga hukm qilish hamda farzandlarini bolalar uyi, yashlarga joylashtirish tartibi
joriy qilingan. Dastlabki malumotlarga qaraganda mazkur operatsiya jarayonida 18
ming ayol qamoqqa olingan, 25 mingdan ziyod bolalar o‘z oilalaridan ajratilgan. -
1937-yil 16-avgust. NKVD GULAG tizimida Ivdel, Kargopol, Kuloy, Lokchim,
Tayshet, Tomsko-Asin va Ustvim mehnat-tuzatuv lagerlari tashkil etilgan.- 1937-
yil 17-avgust. “Polyak josusligi” togrisidagi buyruqni Moldova ASSRdagi "rumin
josuslari”ga nisbatan qo'llash to‘g‘risida NKVD direktivasi chiqarilgan. Birinchi
navbatda Ruminiyadan qochib o'tganlar va muhojirlar qamoqqa olinganlar. Tez
orada “rumin operatsiyasi” butun Ukraina hududida, keyinchalik SSSR miqyosida
amalga oshirilgan. Operatsiya jarayonida 8292 kishi sudlangan, shulardan 5439
kishi otib tashlangan.- 1937-yil 20-avgust. O'zbekiston SSR NKVDsi “uchligi”
yig'ilishi 2516-sonli ishni ko'rib, 9 kishini otuvga hukm qilgan- 1937-yil 21-avgust.
VKP(b) MK va SSSR XKSning “Uzoq Sharq o'lkasi chegara rayonlaridagi koreys
aholisini kochirish to'g‘risida”gi qarori chiqarilgan. 1937-yilda birinchilardan

Qoraqalpog'iston ASSR NKVDsi tomonidan taqdim etilgan jami 73 ta jinoiy ish
ko'rilib, 109 ta odam ustidan hukm chiqarilgan. 14 nafari otuvga hukm qilingan.
49-sonli bayonnomada NKVD Davlat xavfsizligi Bosh boqarmasi Toshkent
temiryo'llari bo'limi, 0 ‘zSSR NKVDsi Namangan shahar bo'limlari tomonidan
taqdim etilgan ishlar xususida chiqarilgan hukmlar qayd etilgan. Jami 110 ta jinoiy
ish ko'rilib, 114 ta odam ustidan hukm chiqarilgan. Shulardan 20 nafari otilgan.-
1937-yil 4-dekabr. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida
O'zSSRNKVDsi “uchligi”ning yig‘ili-shi bo'lib o'tgan. Yig'ilishning 50-sonli
bayonnomasida qayd etilishicha, 0 ‘zSSR NKVDsi Andijon sektori tomonidan
taqdim etilgan 103 ta jinoiy ish korilgan. 130 kishi jazolangan, shulardan 14 kishi
otuvga hukm qilingan. Shu kuni yig'ilishda tuzilgan 51-sonli bayonnoma bo'yicha
0 ‘zSSR NKVDsi Qoqon shahar bo'limi taqdim etgan 74 ta jinoiy ish qayd etilgan.
102 ta odam ustidan hukm chiqarilgan, 16 nafari otilgan. 52-sonli bayonnomada 73
ta jinoiy ish ko'rilgan. 93 odam jazolangan, shulardan 35 nafari otuvga hukm
qilingan. Otuvga hukm qilinganlar orasida taniqli tilshunos, adabiyotshunos va
jumalist Ashurali Zohiriy, dramaturg G'ulom Zafariy ham bo'lgan. Bir qator adabiy
va publisistik asarlar muallifi Gozi Yunus 10 yilga mehnat-tuzatuv lageriga hukm
etilgan. U 1942-yilda Vologda shahridagi lagerda vafot etgan. 1957-yilda
oqlangan.- 1937-yil 7-dekabr. SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori
asosida O'zSSR NICVDsi “uchligi”ning yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ilish qarorlari
53, 54, 55, 56, 57-sonli bayonnomalarda qayd etilgan. 53-bayonnomada 185 ta, 54-
bayonnomada 202 ta, 55-bayonnomada 217 ta, 56-bayonnoma- da 111 ta, 57-
bayonnomada esa 143 ta jinoiy ish yuzasidan chiqarilgan “uchlik” hukmlari bayon
etilgan. Shu kuni 919 dan ortiq kishi (bayonnomalardagi ayrim ishlarni o'qish
imkoni bo'lmagan) ustidan hukm chiqarilgan. 32 nafari otilgan.- 1937-yil 8-dekabr.
SSSR NKVDsining 1937-yildagi 00447-sonli qarori asosida 0 ‘zSSR NKVDsi
“uchligi”ning yig'ilishi bo'lib o'tgan. Yig'ilishda 0 ‘zSSR NKVDsi Andijon sektori

tomonidan 41 ming nafardan ko'proq kishi qamaldi. Shulardan 37 ming nafardan
ko‘prog‘i sudlandi, 6 ming 920 kishi otib tashlandi... Asossiz qamalib jinoiy
javobgarhkka tortilgan kishilar orasida partiya, sovet, xo'jalik xodimlari, harbiylar,
ziyolilar va kolxozchilar juda ko‘p edi kutubxonasi Shu bilan birga bevosita
qatag'onga uchragan millionlab odamlar orqasida ulardanda son jihatidan kop
jabrdiydalar - oila a’zolari, uzoq-yaqin qarindoshlari, dostlari bo'lganki, ularni
ishdan haydaganlar, yashash joylaridan chiqarib yuborganlar, ohy oquv yurtlariga o
qishga ham qabul qilmaganlar. “Xalq dushmanlari” bilan aloqada bo'lgan
insonlarga hattoki dostlari, hamkasblari, qo shnilari ham teskari qarab o'tganlar.
Rossiyalik va xorijdagi zamonaviy mutaxassislar stalincha qatag'onlaming 1934-
yildagi S.M.Kirovning o'ldirihshi bilan bog'laydilar. Kirovning o'limi natijasida
stalincha qatag'onlarning qonuniy asoslari shakllangan deyish mumkin. Binobarin,
uning oldindan puxta reja asosida amalga oshirilganligi hozirgi kunda hujjatlar
bilan tasdiqlangan. “Katta qirg‘in”ning ko'lami, tuzulishi va o'tkazilish
mexanizmlari ko‘p yillar mobaynida aksariyat omma, qolaversa tarixchilarning bir
necha avlodi uchun maxfiy bo'lib hisoblandi. Bugungi kunda esa oshkor etilgan bir
qancha manbalar asosida 1937-1938-yillardagi “Katta qirg‘in”ning oyma-oy va
hatto kunma-kun tarixini tiklash mumkin. Mazkur solnoma asosan
bolsheviklarning Butunrossiya kommunistik partiyasi (keyingi o'rinlarda VKP(b)
tarzida beriladi) MK va Ichki ishlar xalq komissarligi (keyingi o'rinlarda NKVD
tarzida beriladi) hujjatlari - qatagonlarning dinamikasi, g'oyaviyligi, son va
prosessual parametrlarini belgilab bergan direktivalar asosida tuzildi. “Katta
qirg'in” jarayonidagi qatag onlarningborishini kopchilik xorijiy mutaxassislar
quyidagi to‘rt asosiy davrga bo'lib o rganishni maqsadga muvofiq deb
hisoblaydilar: 1. “Katta qirg'in” mashinasining yurgizilishi (1936-yil oktabr - 1937-
yil fevral). Jazo organlarini qayta tuzish, partiya, harbiylar va mamuriyat xodimlari
orasidagi eng sara namoyandalarni oylab topilgan “imperialistik tajovuz” xavfi

qilish hamda “terrorchilikka aloqador” deb topilganlarni otish” haqida taklif
kiritdi.- 1936-yil 28-aprel. SSSRXalq Komissarlari Soveti “USSRdan 15000
polyak va nemis xo'jaliklarini kochirib, Qozog'iston ASSRning Qaraganda
oblastida xo'jaliklar sifatida joylashtirish haqida”gi qarori chiqarilgan. Majburiy
kochirishning sababi sifatida, chegaraga yaqin hududlarni ishonchsiz unsurlardan
tozalash ko'rsatilgan. Jami 69283 kishi kochirilgan.- 1936-yil 20-may. MK Siyosiy
byurosining trotskiychilami qatagon qilish to‘g‘risidagi qarori chiqarilgan.- 1936-
yil 9-iyun. SSSR Ichki ishlar xalq komissari G.G.Yagoda va SSSR Prokurori
Vishinskiy VKP(b) MK Siyosiy byurosiga 82 ta “terrorchilikka aloqasi bo'lgan
aksilinqilobiy trotskiychi tashkilot”ning ro'yxatini taqdim qilib, ularni sud qihshni
taklif qilgan. Ushbu ro'yxatda G.E.Zinovev, L.B.Kamenev va boshqalar ham
bo'lgan.- 1936-yil 29-iyul. VKP(b) MKning “Trotskiy-zinovevchi aksilinqilobiy
blokning terrorchilik faohyati to‘g‘risida”gi maxfiy xati chiqarilgan. Matbuotda
sobiq trotskiychilarga qarshi targ‘ibot kuchaytirilgan. Trotskiychilarning gestapo
josuslari bilan aloqasi borligi xabari tarqatilgan.- 1936-yil 19-24-avgust. Moskvada
“Sovetlarga qarshi birlashgan trotskiychi-zinovevchilar markazi” ustidan ochiq sud
jarayoni bo'lib o'tgan. Ayblanuvchilar G.E.Zinovev, L.B.Kamenev,
G.E.Evdokimov, I.N.Smirnov, S.V.Mrachkovskiy va boshqalar. Aybnomada
S.M.Kirovning o‘ldirilishi, Stalin, Voroshilov, Jdanov, Kaganovich,
Ordjonikidzega suiqasd uyushtirishga tayyorgarlik kabi jinoyatlar qayd etilgan. 16
ayblanuvchining hammasi “ijtimoiy himoya”ning oliy chorasiga hukm qilinib,
1936-yil 25-avgustda otib tashlangan. Mamlakatning turh hududlarida ham shunga
oxshash sud jarayonlari bo'lib, ularda 169 dan ortiq odam jazoga tortilgan.- 1936-
yil 14-sentabr. “Parallel sovetlarga qarshi trotskiychilar kutubxonasi markazi” ishi
bo'yicha 1937-yil yanvarida o'tkazilgan sudning bosh ayblanuvchisi
Yu.L.Pyatakov, ikki kundan so'ng esa K.B.Radek qamoqqa olingan.- 1936-yiI 25-
sentabr. VKP(b) MKSiyosiybyurosiga Sochidan Stalin va Jdanov tomonidan

P.P.Postishev tomonidan xalq dushmanlari deb e'lon qilinib, 30 ta rayon partiya
komitetlari rahbarlarini tarqatib yuborganligi “siyosiy zarar” va “provokatsiya” deb
baholandi va P.P.Postishev Siyosiy byuro azoligiga nomzodlikdan chiqarildi, ko‘p
o'tmay otib tashlandi. Uning o'rniga esa N.S.Xrushchev “saylandi”.- 1938-yil 15-
yanvar. SSSR NKVDsi “yashirin faoliyat olib borayotgan sotsial
revolyutsionerlarni batamom yo‘q qilish” (ayniqsa kommunistik partiya safiga
kirganlami) va armiyadagi sotsial revolyutsionerlami tozalash tog'risida
Direktivalar chiqargan. Ushbu topshiriqlar ijrosi jarayonida bir hafta ichida Ittifoq
bo'yicha jami 12 ming odam qamoqqa olingan.- 1938-yil 19-yanvar. Siyosiy byuro
Ozarboyjonning chegara hududlaridagi eroniylarni kocbirish hamda ularni
Qozog'iston va boshqa joylarga majburan joylashtirish tog'risida Farmoyish
chiqargan.- 1938-yil 21-yanvar. NKVDning Davlat xavfsizligi Bosh boshqarmasi
qamoqxonalari mamuriyatining mahbuslar bUan uchrashuvlar, ovqat va boshqa
narsalar berishga, maxbusning shu qamoqxonada ekanligi tog‘risida
ma'lumotnoma berish, ularning qarindoshlari bilan yozishma olib borish yoki
muzokaralar o'tkazishini ta qiqlovchi farmoyishi chiqarilgan.- 1938-yil 29-yanvar.
SSSR NKVDsi Sovet Ittifoqining barcha hududlarida “eroniylar operatsiyasi”ni
o'tkazish tog'risida Direktiva chiqargan. Erondan qochib o'tganlar, siyosiy
muhojirlar, SSSRga Erondan o'tgan qabilalar boshliqlari, diniy sektalar rahbarlari,
Eron koloniyalari oqsoqollari, ingliz-eron kapitali asnosida tashkil qilingan
firmalar xodimlari va boshqalar qamoqqa olingan. “Eroniylar liniyasi” bo'yicha
1938-yilda 13297 odam jazolangan, shulardan 2046 nafari otib tashlangan.- 1938-
yil 31-yanvar. Siyosiy byuroning “quloqlar operatsiyasi”- ni davom ettirish
to'g'risidagi Farmoyishi chiqqan. 22 region uchun qoshimcha 57200 kishiga limit
berilgan. Shulardan 48000 nafari 1-kategoriya - otuvga hukm qilinadiganlar
bo'lgan.- 1938-yiI 31-yanvar. Siyosiy byuroning 1938-yil 15-apreligacha “polyak,
latish, nemis, eston, fin, grek, eroniy, xarbinli, xitoy va ruminlar- dan iborat josus-

“Ortoq Yejovni Ichki ishlar xalq komissari lavozimiga zudlik bilan tayinlashni
mutlaqo zarur deb hisoblaymiz. Yagoda trotskiychi-zinovevlar blokini fosh qilish
ishida zimmasidagi vazifani kerakli darajada bajara olmadi” mazmunida
telegramma yo'llangan.- 1936-yil 26-sentabr. G.G.Yagoda Ichki ishlar xalq
komissari lavozimidan ozod qilinib, SSSR Aloqa ishlari xalq komissari etib
tayinlangan. N.I.Ejov VKP(b) MK kotibi va VKP(b) qoshidagi Partiya nazorat
komiteti raisi lavozimlari saqlangan holda SSSR Ichki ishlar xalq komissari
lavozimiga tavinlangan.- 1936-yil 29-sentabr. VKP(b) MK Siyosiy byurosi
“Aksilinqilobiy trotskiychi-zinovevchi unsurlarga munosabat tog risida” qaror
qabul qilgan. Unda, xususan, quyidagi bandlar bo'Igan: “a) songgi vaqtgacha
VKP(b) MK trotsldychi-zinovevchi ablafilarni xalqaro burjuaziyaning ilgor siyosiy
va uyushgan guruhi sifatida korar edi. Oxirgi faktlardan ma'lum bo'lishicha, bu
janoblar yanada tubanlikka ketib, endilikda ularga josus, ayg'oqchi, qo'poruvchi va
Yevropadagi fashistik burjuaziya zararkunandalari sifatida qarashga to'g'ri
kelmoqda... b) shundan kelib chiqqan holda nafaqat ishi tergovda korilayotgan,
balki badarga qilingan trotskiychi-zinovevchi ablahlarni ham jazolash zarurdir”.
Yuqoridagi satrlar ushbu masalaga MKda boshqacha mafkuraviy yondashuv paydo
bo'lganligidan dalolat beradi.- 1936-yil 4-oktabr. Siyosiy byuro Yejov va
Vishinskiyning ro'yxati bo'yicha 585 nafar odamni jazolashga ruxsat berish
haqidagi taklifini ko'rib chiqib, quyidagicha qaromi qabul qilgan: “O'rtoq Yejov va
Vishinskiylaming anksilinqilobiy terrorchi trotskiychi- zinovevchilar
uyushmasining faol ishtirokchlilaridan ro'yxat bo'yicha 585 kishini sud qilib,
jazolash to'g‘risidagi taklifi maqullansin”.- 1936-yil 19-22-oktabr. Novosibirskda
1936-yil 23-sentabrda Kuzbassdagi “Sentralnaya” konida sodir bo'lgan portlash
bo'yicha “Kemerovo prosessi” bo'lib o'tgan. Sudda “malum bo‘lishi”cha,
qo'poruvchilikni yashirin “trotskiychilar” guruhi eski mutaxassis muhandislar bilan
til biriktirgan holda uyushtirilgan bo'lib, fitnaning kutubxonasi bir uchun

1937-1938-yillarda repressiyalar manbalar asosida

Купить