2-sinfda fe’l yasovchi qo’shimchalar mavzusini o‘rganish metodlari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	192.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

2-sinfda fe’l yasovchi qo’shimchalar mavzusini o‘rganish metodlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
QODIROVA GULMIRANING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: 2-SINFDA FE’L YASOVCHI QO’SHIMCHALAR MAVZUSINI
O‘RGANISH METODLARI
Bajardi : ___________________________
Ilmiy rahbar:_______________________
TERMIZ-2023
1

MAVZU: 2 -SINFDA FE’L YASOVCHI QO’SHIMCHALAR
MAVZUSINI O‘RGANISH METODLARI
REJA:
Kirish …………………………………………………………………… 3
I.Bob. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumi ustida ishlashning
nazariy asoslari
1.1. Fe’l mavzusiga qo’yilgan D.T.S talablari …………………………..5
1.2.Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini
o’rganish metodikasi…………………………………………………….9
II.Bob.2-sinfda fe’l yasovchi qo’shimchalar mavzusini o‘rganish
metodlari
2.1 2-sinfda “Narsa va shaxs harakatini bildirgan so'zlar” bo’limini o’rganishga
doir dars ishlanmalari ………………………………………………..16
2.2. “Fe’l” mavzusini o‘rganishdagi asosiy vazifalar… ………………….23
Xulosa ………….………………………………………………………..30
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………31
2

KIRISH
Hozirda Respublikamiz ta’lim sohasidagi asosiy mavzulardan biri
o’quvchilarga bilim berishda yangi usullarni topish o’rganish va buni ta ’ lim
jarayonida samarali qo ’ llash . Bundan ko ’ zlangan asosiy maqsad respublikamiz
ta ’ lim sohasini yanada yaxshilash va shu qatorda bilim oluvchilar bilim
samaradorligini yaxshilash . Ko’rgazmali qurollardan foydalanish asosida dars
berish ana shunday metodlardan biridir.
O’quv materialini ko’rgazmali qurollardan foydalanish asosida o’rganish
metodlari bilish foydaliligini oshiradi, ularga hamma narsani bilishga qiziqish va
havas tug’iladi. Ammo darsda ko’rgazmali qurollardan foydalanish yakkayu –
yagona maqsad emas. Ular o’quv vazifasini talab qilingan taqdirda qo’llanishi
mumkin.
Bugungi kunda ona tili kursining o’zagini qayta qurish ishlari davom
etmoqda. Bundan maqsad boshlang’ich sinf o’quvchilariga beriladigan
ta’limning mazmunini ona tili fanining mazmuni bilan yaqinlashtirish, ona tili
o’qitishning nazariy darajasini olishdir. Boshlang’ich ona tili kursini o’qitishda
metodika fani oldida yangi muammolar bilan bir qatorda eski muammolarni
yangicha mazmunda yechish turibdi. “Fe’l” so’z turkumini o’rganish
o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi. Fe’l mavzusi 1 –
sinfdan boshlab o’rganiladi. Dastur bo’yicha 1 – sinfda so’zlarning ma’nosiga
23 soat ajratilgan. 2 – sinfda “fe’l” mavzusiga 54 soat ajratilgan. 3 – sinfda
“Fe’l” so’z turkumi sifatida o’rganilib jami (64 soat) ajratilgan. 4 –sinfda “Fe’l”
mavzusiga jami (28 soat) ajratilgan. Ko’rinib turibdiki “Fe’l” mavzusini
o’rganish 3 – 4 sinflarda hiyla murakkab, shuning uchun biz 4 –sinf
o’quvchilarini shu so’z turkumining muhim jihatlari bilan tanishtiramiz.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini
o’rganish usullarini ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti : Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini
o’rganish jarayoni ;
3

Kurs ishining predmeti: Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini
o’rganishning mazmuni, shakl va metodlari;
Kurs ishining vazifalari :
boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumi ustida ishlashning nazariy
asoslarini tahlil qilish;
boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini o’rganish metodikasini
takomillashtirish;
2 - sinfda “Narsa va shaxs harakatini b i ldirgan so'zlar” bo’limini
o’rganishga doir dars ishlanmalari ni ishlab chiqish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 bob va 2 bo’lim, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumi ustida ishlashning nazariy
asoslari
1.1 Fe’l mavzusiga qo’yilgan D.T.S talablari
Boshlang ’ ich sinflarda “ Fe ’ l ” mavzusi 1 – sinfdan boshlab o ’ tiladi . Mazkur
mavzuga sinfda (so’zlarning ma’nosi) mavzusida to’xtalgan bo’lib, mazkur
mavzuga jami 23 soat ajratilgan bo’lib, bunda qo’yilgan bilim ko’nikma va
malakalar quyidagilardan iborat. 1
O’quv yilining oxiriga kelib o’quvchi quyidagilarni bilishi kerak.
So’zlarning ma’nolariga ko’ra guruhlanishi. Ko’nikmalarni egallashni
kerak; talaffuzi va yozilishi mos bo’lgan so’zlarni to’g’ri yoza olishi.
Malakalarga ega bo’lish kerak: namunali matnni grafik talablar asosida
ko’chirib yozish;
Fikr bayonida adabiy tilda faol qo’llaniladigan fe’llardan foydalanish.
2 – 3 so’zli 4 – 5 gapni eshitib yozish. 2 – sinfda “Fe’l” mavzusi huddi 1 –
sinfdagidek so’z mavzusi o’tiladi. Bu mavzuga 2 – sinfda 54 soat ajratiladi.
O’quvchilar bilan, bilim ko’nikma va malakasiga qo’yilgan talablar quyidagilar:
So’zlar yordamida gap tuzish va yozilishni.
berilgan mavzuga doir gap tuza olishni: O’quvchi quyidagilarni uddalay
olishi zarur.
So’zni, gapni va matnni, harflarni tushirib qoldirmay, ortiqchasini
qo’shmay, o’rnini almashtirmay husni xat qoidalariga rioya qilgan holda
ko’chirib va eshitib to’g’ri yozish.
4 – 5 bo’g’inli so’zlarning bir yo’lga sig’may qolgan qismini keyingi yo’lga
bo’g’inlab ko’chirish;
kitob, maktab, oftob, odob, ozod kabi so’zlar oxirida kelgan b va d
yozilishini;
farzand, xursand, baxt, do’st kabi o’quvchi nutqida ko’p uchraydigan.
1
Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent.: O’zbekiston. NMIU,
2016, 56 bet
5

so’zlarga so’roq bera olishni va shu so’z nimani bildirishini;
fe’l mavzusiga oid 2 – 3 gap tuza olish va uni yozilishi;
rasmlar asosida 5 – 6 fe’l qatnashgan gap tuza olish va uni yoshni; 3 sinfda
fe’l “so’z turkumlari” sifatida o’rgatilib, o’quvchining bilim, ko’nikma va
malakasiga qo’yiladigan talablar quyidagilardan iborat.
fe’l bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni, fe’l yasovchi qo’shimchalarni.
Ko’nikmalarni egallashi kerak.
- ma bo’lishsizlik fe’l hosil qiluvchi qo’shimchalarni to’g’ri yoza olishni
so’z yasovchi qo’shimchalar asosida fe’l turkumini yasay olishni: Malakani
egallashi kerak. Fe’l mavzusi doirasida 5 – 6 gapli bo’glanishli nutq tuza olishi
va ma’lum tayyorgarlikdan so’ng uni yoza olishi;
Nutq madaniyatni og’zaki va yozma nutqda fe’l so’z turkumiga tegishli
bo’lgan so’zlarni ifodalashni o’rganishi;
4 – sinfda “Fe’l” mavzusiga jami 28 soat ajratilgan bo’lib, bunda
o’quvchining, ko’nikma va malakasiga qo’yilgan talablar quyidagilardan iborat.
- So’z turkumlari, ularning belgilarini. Ko’makchilarni egallashi kerak;
- fe’l, fe’l zamonlarini (o’tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon);
- fe’l zamon qo’shimchalari, ularning imlosi;
- fe’lning tuslanishi;
- fe’llarning 3 zamoni va ularning hosil qilinishi: shaxs – songa tuslanishi:
Malakani egallashi kerak.
- gaplarning elementar sintaktik tahlil qilish;
- o’rganilgan qoidalarga oid 80 – 90 so’zli matnni husni xat qoidalariga
rioya qilgan holda ko’chirib va eshitib yoza olishi;
- berilgan matnga mustaqil reja tuzish, qayta hikoyalash va yozma bayon
qilishi.
- berilgan mavzu yoki rasm asosida kichik matn tuzib, yoza olishi;
Fe’llarni shaxs – son. Fe’l zamonlari ularning gapdagi vazifasini o’rganish.
Fe’llar shaxs – son qo’shimchalarini oladi. Tillarning shaxs – son
qo’shimchalari bilan o’zgarishi tuslanish deyiladi. Masalan, o’qidim o’qiyapmiz,
6

o’qiding, o’qiyapman, o’qiyapti, o’qidingiz. Fe’llaridagi ajratib ko’rsatilgan
qo’shimchalar shaxs – son qo’shimchalari (tuslovchi qo’shimchalar) dir.
Fe’llarda uch shaxs – son (I shaxs, II shaxs, III shaxs) va 2 son (birlik va
ko’plik) bor. Fe’ldagi har bir tuslovchi qo’shimcha ham shaxs, ham sonni
ko’rsatadi. Masalan, o’qidim fe’lidagi – m qo’shimchasi I shaxs birlikni,
o’qiyapsan fe’ldagi – son qo’shimchasi II shaxs birlikni ko’rsatuvchi shaxs –
son qo’shimchalaridir.
Shaxslar Birlik Ko’plik
I shaxs - m: tayyorladim - k: tayyorladik
- man: yozmoqchiman – miz: yozmoqchimiz
II shaxs - ng: tayyorlading - ingiz: tayyorladingiz
- san: yozmoqchisan. - siz: yozmoqchisiz
III shaxs - tayyorladi - (lar) tayyorladilar
- yozmoqchi - (lar) yozmoqchilar
- ishlayapti - (lar) ishlayaptilar.
Fe’llarda uch zamon bor:
1) o’tgan zamon
2) hozirgi zamon
3) kelasi zamon
Fe’l zamoni nutq so’zlanib turgan vaqt (payt) ga nisbatan belgilanadi
(aniqlanadi). Masalan: o’qidim, o’qigansan, harakatning nutq so’zlanib turgan
vaqtdan oldin bajarilganligini bildiradi, shuning uchun ular o’tgan zamon fe’li
sanaladi: o’qiyapman, o’qimoqdasan fe’llari harakatning nutq so’zlanib turgan
paytda bajarilayotganini bildiradi, shuning uchun bu fe’llar hozirgi zamon fe’li
hisoblanadi: o’qimoqchisan, o’qimoqchiman fe’llari harakatning nutq so’zlanib
turgan paytdan keyin bajarilishini bildiradi, shuning uchun ular kelasi zamon
deyiladi.
Fe’llarda zamon ma’nosi maxsus qo’shimchalar vositasida ifodalanadi.
Fe’lga qo’shiladigan – di, - gan, - yop, - moqda, - moqchi qo’shimchalari zamon
7

qo’shimchalaridir. Zamon qo’shimchalari fe’lga tuslovchi (shaxs - son)
qo’shimchalardan oldin qo’shiladi.
Fe’lning lingvistik xususiyatlari.
Boshlang’ich sinflarda quyidagilar fe’lning lingvistik xususiyatlari
sifatida o’rganiladi:
 so’roqlari yordamida;
 fe’llar zamon bilan o’zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon,
o’tgan zamon, kelasi zamon;
 hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? So’rog’iga javob bo’ladi, hozirning
o’zida, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni
bildiradi;
 O’tgan zamon fe’li nima qildi? So’rog’iga javob bo’ladi, harakatning
oldin, ya’ni nutq so’zlayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi;
Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? So’rog’iga javob bo’ladi, harakatning
keyin, ya’ni nutq so’zlayotgan vaqtdan keyin bajarishini bildiradi. Boshlang’ich
sinf o’quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan so’roqdan bilib oladilar.
So’roqdan uning leksik ma’nosi ham bilinib turadi.
Fe’lning zamon formasini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarni
so’roqlardan to’g’ri foydalanishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu
maqsadga erishish uchun avval o’quvchilar bilan ishlanadi keyin o’qvchilar
e’tibori so’roq bilan fe’l zamonining bog’lanishini aniqlashga qaratiladi. Zamon
formasini hosil qilish uchun fe’lning II shaxs birlik formasi asos qilib olinadi.
Boshlang’ich sinflarda fe’lning bosh formasi o’rganilmaydi. Fe’lga so’roq
berish bilan fe’l zamoni hosil qilinadi.
Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe’lning
zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun
“Fe’l” mavzusini o’rganish jarayonida fe’lni zamon qo’shimchasi bilan o’rgatish
mashqi muntazam o’tkazib boriladi.
8

Fe’llar shaxs – son qo’shimchalari bilan tuslanadi. Shaxs – son
qo’shimchalari zamon qo’shimchalaridan keyin qo’shiladi. Masalan, o’qi fe’li
uch zamonda shaxs – son qo’shimchalari bilan quyidagicha tuslanadi.
S o n B i r l i k K o ’ p l i k
Z a m o
n
S h a x
s H o z i r g
i
Z a m o n O ’ t g a
n
z a m o
n K e l a s i
z a m o n H o z i r g i
z a m o n O ’ t g a n
z a m o n K e l a s i
z a m o n
I o ’ q i y -
m a n o ’ q i -
d i m o ’ q i m o
q c h i m a
n o ’ q i y a p s i z o ’ q i d i k o ’ q i m o q -
c h i m i z
I I o ’ q i y a
p m a n o ’ q i -
d i n g o ’ q i m o
q c h i s a
n o ’ q i y a p s i z o ’ q i d i n -
g i z o ’ q i m o q -
c h i s i z
I I I o ’ q i y a
p - t i o ’ q i d i o ’ q i m o
q c h i o ’ q i y a p t i l
a r o ’ q i d i l a r o ’ q i m o q -
c h i l a r
Fe’llarda shaxs – son haqidagi ko’nikmani shakillantirish uchun
mazmuniga mos shaxs – son q’shimchalarini qo’yish, berilgan fe’llarni hozirgi,
o’tgan, kelasi zamonda shaxs – son qo’shimchasi bilan tuslash, fe’llarni so’z
turkumi jixatidan tashkil qilish mashqlaridan foydalaniladi. 2
Fe’l mavzusini o’rganish jarayonida quyidagi mashq turlaridan
foydalanish mumkin:
Quyidagi savollarga javob bo’ladigan so’zlardan gap tuzish: Kim?
Qayerda? Nima qildi? (bolalar lagerda dam oldilar.)
Nuqtalar o’rniga gapning mazmuniga mos fe’lni qo’yib o’qing va yozing.
O’quvchilar berilgan yaqin ma’noli fe’llardan mosini tanlaydilar. Masalan, biz
2
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalkimiz bilan birga quramiz. - Toshkent.: O’zbekiston. 2017. - 488 bet
9

xayvonot bo’gini … (aylanmoq, sayr etmoq) Bunday mashqlar sinonim fe’llarni
ma’no ottenkasiga qarab farqlashga o’rgatadi.
Qarama – qarshi ma’noli fe’llarni topib gaplarni to’ldiring. Masalan,
birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar.
Nuqtalar o’rniga maqolning mazmuniga mos bo’lishsiz fe’llarni yozing.
(mehnatdan …, mehnatdan qo’rq) (gap bilan …, ish bilan shosh).
III sinfda o’quvchilarga fe’llarning shaxs son qo’shimchalari bilan tuslanishim,
fe’l zamonlari qo’shma fe’llar haqida bilim beriladi.
1.2. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini o’rganish metodikasi
Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish, dastur
materialining hajmi, uni har sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z
turkumini o’rganish vazifasi uning lingvistik xusisiyatlari va kichik yoshdagi
o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi. “Fe’l” mavzusini
o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l haqida dastlabki
tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutqini fe’llar bilan boyitish hamda
og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’stirish
o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bo’gliq
holda aytrim orfografik qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar bir –
biri bilan bo’gliq holda hal etiladi.
Fe’l ustida ishlashga tayyorgarlik savod o’rgatish davrida boshlanadi. Bu
davrda o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi. Fe’l uchun
tipik hisoblangan leksik grammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini
bildirishini umumlashtirish imkonini beradigan aniq manba yig’iladi. Fe’l ustida
ishlash mashqlarini “Alifbe” dagi so’z va matnlarni o’qish, rasmga qarab gap
tuzish bilan bog’lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda
mazmunga mos fe’lni topishiga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa
javob bo’lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar
kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni
mazmuniga mos so’zlar bilan to’ldiradilar:
Kuzda mevalar nima qiladi? … (pishadi).
10

Sabzavotlar nima qiladi? … (yetishadi).
Bolalar nima qilayaptilar? (dam olayaptilar). (ishlayaptilar).
Fe’lga so’roq berishga o’rgatish o’g’zaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat
bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar? Nima qiyaptilar? Nima
qilmoqchilar? Kabi so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida fe’l
zamonlarini o’rganishga tayyorlash demakdir.
I sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishni (o’rganishga tayyorlash
demakdir) aniqlash maqsadida beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga
so’zlarni tanishga, so’zni so’roqqa mos ravishda o’zgartirishga (nima qildi?)
(o’qidi). Nima qilamiz? O’qiymiz, nima qilmoqchi? O’qimoqchi kabi
o’rgatiladi.
II sinfda fe’lni o’rgatish. Bu boshqichning asosiy vazifasi “fe’l – so’z
turkumi” degan tushunchalarni shakllantirish, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarning
ma’nosi va shakliga qarab faqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik
qo’shimchasining talaffuzini va imlosini o’rgatish hisoblanadi.
Dasturga ko’ra, bu sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’rganiladi. Mavz
suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun o’qish darsida kimlar o’qidi. Rahim
ham o’qidimi? Kim so’zladi? Ravshan so’zladimi? Ra’no kutubxonaga bordimi?
Halima gapiryaptimi savollarida ham foydalanadilar.
III sinfda fe’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifasi:
1) fe’lning shaxs – son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon q’oshimchasi
bilan o’zgarishi haqida tushuncha berish va dastlabki ko’nikma hosil qilish,
fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli yoki bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi haqidagi
bilmni chuqurlashtirish.
2) nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini rivojlantirish . Shu maqsadda
nutqda sinonim va antonym fe’llardan, matn bilan bog’liq holda o’z va ko’chma
ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan tanishtirib borishga qaratilgan mashqlardan
foydalanis.
3) O’tgan zamon qo’shimchasining talaffuzi va yozilishi haqida ko’nikma hosil
qilish.
11

4) Qo’shma fe’llar va ularning doim alohida yozilishi haqida tushuncha berish
va dastlabki ko’nikma hosil qilish hisoblanadi.
1-sinfda fe’l ustida ishlash. Fe’l ustida ishlashga tayyorgarlik savodga
o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik
ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik h isoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi;
fe’l uchun tipik hisoblangan leksik-grammatik ma’noni, ya’ni predmetning
h arakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan aniq material
yig‘iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini “ Alifbe”dagi so’z va mashqlarni
o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog‘lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi
o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni topishga, so’z nimani
bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga yordam beradigan
sh aroit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni
kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmunga mos s o’zlar bilan to’ldiradilar:
Kuzda mevalar nima qiladi?... (pishadi), s abzavotlar nima qiladi?... (etiladi),
daraxt barglari nima qiladi?... (sarg‘ayadi). Bolalar nima qilyaptilar?... (dam
olyaptilar), ...(o’ynayaptilar), ... (ishlayaptilar).
Fe’lni o’rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlar
mavzusini o’rganishdan boshlanadi (1-sinf, o’q uv yilining 2-yarmi). Fe’l
leksik ma’nosi bilan grammatik ma’nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima
qilyapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi,
arraladi, sakradi, (nima qiladi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan
foydalanish bilan, o’quvchilar o’zlari bajargan harakatlarni aytishni so’rab, ular
bergan javobini (fe’lni) s o’roql ar i bil an xatt axtaga yozib, suhbat o’ tkazish
bi lan t ushunt i r il adi . O’ quvchi l ar ni so’ r oq ber i sh bi l an hol at bildiradigan
uxlayapti, o’ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni ham tanlashga o’rgatib borish
muhim ahamiyatga ega. Bunday mashqlar o’quvchilarda predmet harakatini
keng ma’noda tushunish ko’nikmasining shakllana borishiga yordam beradi.
Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir- biridan
farqlash ko’nikmasini shakllantirishni talab etadi. B u n i n g u c h u n
o ’ q i t u v c h i f e ’ l n i n g h a r x i l s h a k l l a r i d a n foydalanib, maxsus mashqlar
12

o’tkazadi. Nima? so’rog‘iga javob bo’lgan so’z bilan nima qildi? (Nima
qilyapti? Nima qiladi?) s o’rog‘iga javob bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima?
so’rog‘iga javob bo’lgan so’zlar guruhi predmetni bildirishi, nima qildi?
so’rog‘iga j a vo b bo’ l g an so ’ z l ar e sa pr ed m e t h ar a ka t i ni b i l di r i s hi
ani ql anadi . Taqqosl ash ot va f e’ l ni ajr at i shga o’ r gat adi , u larning nutqda
bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi.
Fe’lga so’roq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi, o’quvchilar h arakat
bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildi?, nima q ilyapti?, nima
qilmoqchi? so’roqlarini, ikki va undan ortiq kishi tomonidan bajarilsa, nima
qildilar?, nima qilyaptilar?, nima qilmoqchilar? s o’roqlarini berishni
bilishlari zarur. Bunday s o ’ r o q l a r g a j a v o b b e r i s h g a o ’ r g a t i s h o ’ z
n a v b a t i d a , f e ’ l zamonlarini o’rganishga tayyorlash demakdir.
1-sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishini aniqlash maqsadida
beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog‘iga
javob bo’ladigan so’zlarni tanlashga, s o’zni so’roqqa mos ravishda
o’zgartirishga ( nima qildi? – o’qidi, nima qilamiz? – o’qiymiz, nima
qilmoqchi? – o’qimoqchi kabi) o’rgatiladi.
2-3-sinflarda fe’lni o’rganish. Bu bosqichning asosiy vazifasi “fe’l –
so’z turkumi” degan tushunchani shakllantirish, bo’lishli va bo’lishsiz
fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab farqlash ko’nikmasini hosil qilish,
bo’lishsizlik qo’shimchasi (-ma) ning talaffuzi va imlosini o’rgatish
hisoblanadi.
Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasavvur hosil
qilish uchun o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni,
ya’ni o’quvchilarning o’zlari bajarayotgan ish-harakatni aytishni so’raydi,
suhbat o’tkazadi. Suhbatda “O’qituvchi nima qildi? O’quvchilar nima
qildilar? Hozir o’q ituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima qilyaptilar?
Endi o’q uvchilar nima qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?” kabi
savollardan ham foydalanadi. Suhbat jarayonida o’quvchilar o’qituvchi
rahbarligida fe’llarni so’rog‘i bilan yozib boradilar. Masalan, nima qildi? –
13

so’zladi, tushuntirdi; nima qildilar? – tingladilar, yozdilar; nima qilyapti? –
tushuntirayapti, so’rayapti, tinglayapti; nima qilayaptilar? – javob berayaptilar,
yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? – tekshiradi, ko’radi; nima
qiladilar? – ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar.
Suhbatdagi yoki o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil
qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qilayapti? nima qiladi? kabi
so’roqlarga javob bo’lib, predmet harakatini bildirgan so’zlar fe’l deyiladi. Fe’l
gapda kesim vazifasida keladi.
Mavzu yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish uchun so’roq berib
fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe’lni tanlab qo’yish, aralash berilgan
so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Dasturga ko’ra, 2-sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’ rganiladi. Mavzu
suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun “O’qish darsida kimlar o’qidi?, Shokir
ham o’qidimi?, Kim so’zladi?, Alisher so’zladimi?, Barno kutubxonaga boradimi?,
Abdulla-chi?, U qachon bormoqchi?, Hozir kim tushuntirayapti?, Hozir Tohir
gapiryaptimi?” kabi savollardan ham foydalaniladi. O’quvchilar so’roq berib
fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydilar va o’q ituvchi rahbarligida
tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe’l harakatning yuzaga chiqqanini, ya’ni
bajarilganligini (o’qidi, so’zladi) , hozir bajarilayotganini (tushuntirayapti) , endi
bajarilishini (boradi, o’qiydi) bildiradi. Bu fe’llar bo’lishli fe’llar deyiladi. Ayrim
fe’llar harakatning bajarilmaganligini (o’qimadi, so’zlamadi) , hozir
bajarilmayotganini (o’qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi)
bildiradi. Bunday fe’llar bo’lishsiz fe’llar deyiladi.
O’quvchilar bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni so’roqlari bilan ikki ustun
shaklida yozadilar va so’roqlarini bo’lishsiz fe’l qanday hosil bo’lganini
aytadilar. O’quvchilar bilimi mashqlar bilan mustahkamlanadi, bo’lishsizlik
qo’shimchasi -ma -mi shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha - ma shaklida
yozilishi tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni ma’nolariga
qarab farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun bo’lishli fe’ldan bo’lishsiz fe’l h osil
14

qilish, bo’lishsiz fe’llarning talaffuzi va yozilishini q iyoslash, bo’lishsiz fe’llar
bilan gaplar tuzish mashqlaridan foydalaniladi.
2-sinfda fe’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifalari
quyidagilar:
1. Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon qo’ shimchasi
bilan o’zgarishi haqidagi tushunchani berish va dastlabki ko’nikma hosil qilish;
fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli va bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi haqidagi
bilimni chuqurlashtirish.
2. Nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini rivojlantirish. Shu
maqsadda nutqda ma’nodosh va zid ma’noli fe’llardan matn bilan bog‘liq holda
o’z va ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan tanishtirib borishga qaratilgan
mashqlardan foydalanish.
3. Zamon qo’shimchalarining talaffuzi va yozilishi haqidagi ko’nikmani
hosil qilish.
4. Qo’shma fe’llar va ularning doim alohida yozilishi h aqidagi
tushunchani berish va dastlabki ko’nikmani hosil qilish hisoblanadi.
15

II.Bob.2-sinfda fe’l yasovchi qo’shimchalar mavzusini o‘rganish metodlari
2.1 2 – sinfda “Narsa va shaxs harakatini b1ldirgan so'zlar” bo’limini
o’rganishga doir dars ishlanmalari
80-dars Narsa va shaxs harakatini b1ldirgan so'zlar
Dasturga ko'ra 2- sinfda o'quvchilarni shaxs va narsalarning harakatini
bildirgan so'zlar bilan tanishtirish, ularda bunday so'zlarni shaxs va narsalar
nomini va belgisini bildirgan so'zlardan farqlash ko'nikmasini o'stirish vazifasi
qo'yiladi. O'quvchilarda harakat bildirgan so'zlarga nima qildi?, nima qildilar?,
nima qilyaptilar? nima qiladi?, nima qiladilar? so'roqlarini bera olish
ko'nikmasi shakllantiriladi.
So'zga so'roqni to'g'ri berish ko'nikmasi o'quvchilarni keyingi sinflarda
fe'lning zamon, shaxs-son shakllarini bilib olishga tayyorlashni ko'zda tutadi.
Bulardan tashqari o'quvchilar savollar yordamida so'zlar shaxs va narsalarning
nomini, harakatini, belgisini ifodalashini bilib oladilar. (So'zlarni so'roqlar
yordamida farqlashga o'rgatish so'z turkumlarini o'rganishda boshlang'ich
bosqich hisoblanadi.)
So'zga so'roq berish bilan bir vaqtda shu so'zning (fe'lning) leksik ma'nosini
aniqlashga, undan nutqda fikrni aniq ifodalash uchun foyda-lanishni kuzatishga
o'rgatish zarur.
O'quvchilar harakat bildiruvchi so'zning (fe'lning) umumiy leksik-
grammatik ma'nosini tushunishga o'rgatiladi. Ma'lumki, fe'l shaxs va
narsalarning harakatini bildiradi: yozdi, o'qidi, uxladi, topdi, tinchlandi,
shodlandi kabi.
Fe'llar harakat ifodalash bilan birga turlicha holatni, belgining o'zgarishini
ham harakat tarzida anglatadi: daraxt ko'kardi, o'rik gulladi , bola qizardi , ukam
uxladi.
Harakat tushunchasini bunday keng tushunish kichik yoshdagi o'quvchilar
uchun qiyinchilik tug'diradi.
O'quvchilar «shaxs va narsalarning harakati» tushunchasini to'g'ri anglab
yetishlari uchun nima qilmoq? so'rog'iga javob bo'lgan shaxs va' narsalarning
16

biror aniq ishni bajarishini bildirgan turli leksik ma'noni ifodalaydigan so'zlar
(fe'llar)dan foydalanish zarur.
Mavzu. Shaxs (kishi)lar va narsalarning harakatini bildirgan so'zlar haqida
tushuncha.
Maqsad. Shaxs va narsalarning harakatini bildirib, nima qildi?, nima
qilyapti?, nima qiladi? so'roqlariga javob bo'lgan so'zlar bilan tanishtirish; shaxs
va narsalar harakatini bildirgan so'zlarga beriladigan so'roq bilan shu so'zning
ma'nosini taqqoslash ko'nikmasini o'stirish.
B) Tarbiyaviy: Vatanga, tug’ilib o’sgan yurtga mehr- muhabbatni
tarbiyalash;
C) Rivojlantiruvchi: o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini
rivojlantirish.
Darsning turi: yangi bilim beruvchi
Darsning metodi: aralash; _______________
Darsning jihozi: darslik, elektron darslik, plakat va tarqatmalar.
Darsning borishi.
I. Kim ? nima?so 'roqlariga javob bo 'Igan so 'zlaryuzasidan takrorlash.
— Bir so'z bilan ayting va kim? so'rog'iga javob bo'lgan so'zlarni chap
tomonga, nima ? so'rog'iga javob bo'lgan so'zlarni o'ng tomonga ustun shaklida
yozing.
I. Bolalarta'lim-tarbiya oladigan o'quvyurti. (Maktab .) 2. Maktabda
o'qiydigan bola. (O'quvchi .) 3. G'o'za ekilgan dala. ( Paxtazor.) 4. Paxta
yetishtiruvchi dehqon. (Paxtakor .) 5. Mevali daraxtlar ekilgan joy. (Bog'.)
Bog'ni parvarish qiladigan odam. (Bog'bon.)
Namuna: Kim? O'quvchi . Nima? Maktab.
O'quvchilar bajargan ish tekshiriladi.
— Kim ?, nima ? so'roqlariga javob bo'lgan so'zlar nimalami bildiradi?
O'qituvchi xulosalaydi. Kim? so'rog'iga javob bo'lgan so'zlar kishilarning,
nima? so'rog'iga javob bo'lgan so'zlar narsalarning nomini bildiradi.
17

II.Nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi? so'roqlariga javob bo 'Igan so
'zlar nimani bildirishi yuzasidan kuzatish.
Birinchi usul . O'quvchilar 188- mashqni topshiriqlari tartibida bajaradilar;
nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi? so'roqlariga javob bo'lgan so'zlar
kishilar va narsalarning harakatini bildiradi, degan xulosaga keladilar.
Ikkinchi usul. O'qituvchi bolalarga nima qilish kerakligi yozilgan topshiriqli
(masalan, xattaxtaga yozish, berilgan kitobni o'qish, rasmga qarab kishi va
narsalar qanday ishni — harakatni bajarayotgani haqida gap tuzish kabi)
kartochkalarni tarqatadi. O'quvchilar topshiriqni bajarishga tayyorlanadilar. lkki
o'quvchi chaqiriladi, ulardan biri o'qituvchi aytgan so'zni doskaga yozadi,
ikkinchisi berilgan kitobni o'qiydi; boshqa o'quvchilar ular bajargan ish-
harakatni kuzatadilar; keyin bir necha o'quvchi berilgan rasmga qarab, gap tuzib
aytadi. Kuzatish natijalari shakllantiriladi; o'qituvchi xattaxtaga, o'quvchilar
daftarlariga quyidagi tartibda yozadilar: 3
Kim? Nima qildi?
qizcha yozdi
bola o'qidi
Nima? Nimaqiladi?
qush uchadi
bulbul sayraydi
daryo oqadi
— Chap ustundagi so'zlar qanday so'roqqa javob bo'ladi? (Kim? yoki
nima?) Ular nimani bildiryapti? (Kishi — shaxs va narsalarning nomini
bildiradi.)
— O'ng ustundagi so'zlar qanday so'roqlarga javob bo'lyapti? Ular nimani
bildiryapti?
O'quvchilar nima qijyapti?, nima qiladi? so'roqlariga javob bo'ladigan
so'zlar aytadilar.
3
Boshlang`ich sinflarning takomillashtirilgan o`quv dasturi. Boshlang`ich ta`lim. 2006, 5-son.
18

Umumlashtirish. Nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi? so'roqlariga
javob bo'lgan so'zlar kishilarning va har xil narsalarning harakatini bildiradi.
III. Kishilarning va har xil narsalarning harakatini, ishini bildirgan
so'zlarni aniqlab bilib olish.
1. 189-190- mashqlarni bajarish.
2. Darslikdan qoidani o'qish, misollar aytish.
3. — Hayvonlar qanday ovoz chiqarishini o'ylab toping va gap tuzing.
O'qituvchi hayvon nomini aytadi, o'quvchilar gap tuzadilar. Sigir ma'raydi.
Ot kishnaydi. It vovullaydi. Mushuk miyovlaydi. Harakat bildirgan so'zlarga
nima qiladi? so'rog'ini beradilar.
4. Og'zaki mashq. Topishmoqni o'qing.
Oyogi yo 'q, qochadi.
Qanoti yo 'q, uchadi.
— Topishmoqning javobi — tutunning harakatini bildirgan so'zlarni
aniqlang, ularga so'roq bering. ( Nima qiladi? uchadi, qochadi .)
IV. Darsni yakunlash .
— Darsda nimalar haqida bilib oldingiz? Nimalarni o'rgandingiz?
V. Uyga vazifa . 191- mashq .
Nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi? so'roqlariga javob bo'lgan so'zlar.
192-193-mahsqlar
Maqsad. Harakat bildirgan so'zlarning (fe'lning) vaqt (zamon) bilan
o'zgarishi haqida tasavvur hosil qilish, bunday so'zlarga nima qildi?, nima
qilyapti?, nima qiladi? so'roqlarini berish va ulardan nutqda foydalanish
ko'nikmasini o'stirish.
B) Tarbiyaviy: Vatanga, tug’ilib o’sgan yurtga mehr- muhabbatni
tarbiyalash;
C) Rivojlantiruvchi: o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini
rivojlantirish.
Darsning turi: yangi bilim beruvchi
Darsning metodi: aralash; _______________
19

Darsning jihozi: darslik, elektron darslik, plakat va tarqatmalar.
Darsning borishi.
I. Uy vazifasini tekshirish.
II.Nima qilyapti?, nima qildi?, nima qiladi? so'roqlariga javob bo'lgan
so'zlarni kuzatish.
1. O'qituvchi bir o'quvchini xattaxta oldiga chiqaradi. Bolaga kitob beradi,
bola o'qiyotganda so'raydi:
— O'rtog'ingiz nima qilyapti? Bir so'z bilan ayting. (O'qiyapti.)
Bola xattaxtaga o'qiyapti so'zini yozadi va o'tiradi. O'qituvchi so'raydi:
— Endi u nima qildi? (Yozdi.) Endi u daftariga nima qiladi? (Yozadi.)
O'quvchilar bilan birga ish jarayonida o'qituvchi so'zlarni doskaga
yozadi va so'roqlarga moslab o'zgartiradi:
Nima qilyapti? Nima qildi? Nima qiladi?
o'qiyapti o'qidi o'qiydi
yozyapti yozdi yozadi.
Umumlashtiradi. Demak, harakat bildirgan so'zlar nima qilyapti?, nima
qildi?, nima qiladi? so'roqlariga javob bo'ladi.
III. Harakat bildirgan so'zlardan nutqda foydalanish ko'nikmasini o 'stirish.
192- mashqni birgalikda bajarish.
Bir o'quvchi mashq topshirig'ini o'qiydi. O'qituvchi so'raydi: «0'rtog'ingiz
nima qildi?» Bir so'z bilan ayting. (O'qidi.) O'qituvchi matnni ifodali o'qiy
boshlaydi va o'quvchilardan so'raydi: «Hozir men nima qilyapman?» Bir so'z
bilan ayting. (O'qiyapsiz.) Matnni o'qib bo'lgach, o'quvchilardan biriga o'qitiladi.
Bola o'qiyotganda so'raydi: «Aziz nima qilyapti?» Bir so'z bilan ayting.
(O'qiyapti.)
O'qituvchi mashq topshirig'ini va savollarni o'qiydi. Topshiriqlarni bajarish
yo'llarini tushuntiradi. Avval bir o'quvchi 1- savolni (Uch faslda yer nima
qiladi?) o'qiydi. Matndan bu savolga javob bo'lgan gap birgalikda toptiriladi va
javobni topgan o'quvchiga o'qitiladi. (Yer tabiatning uch faslida xayrli mehnat
qiladi.) Javobni barcha o'quvchilar daftarlariga xatboshidan boshlab yozadilar.
20

Keyingi savollarga javob ham shunday yo'l bilan toptiriladi va xatboshidan
yozdiriladi. O'quvchilar yozganlarini darslikdan tekshiradilar. Nima qiladi?
so'rog'iga javob bo'lgan so'zlar birgalikda aniqlanib, tagiga to'g'ri chiziq
chizdiriladi.
IV. Umumlashtirish .
Ish-harakat bildirgan so'zlar nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi?
so'roqlariga javob bo'ladi.
V. Uyga vazifa . 193- mashq.
Nima qilyapti?, nima qiladi? va nima qilyaptilar?, nima qiladilar?
so'roqlariga javob bo'lgan so'zlar. 194-197-mashqlar
Maqsad. Shaxs (kishi) va narsalarning ish-harakatini bildirgan so'zlarga
(fe'llarga) so'roq berish ko'nikmasini o'stirish; harakat bildirgan so'zlar (fe'llar)
bir kishi bajarayotgan, bajargan ishni (birlikni) va ko'p (ikki va undan ortiq)
kishilar bajargan ishni (ko'plikni) bildirishi haqidagi tasavvurni shakllantirish.
B) Tarbiyaviy: Vatanga, tug’ilib o’sgan yurtga mehr- muhabbatni
tarbiyalash;
C) Rivojlantiruvchi: o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini
rivojlantirish.
Darsning turi: yangi bilim beruvchi
Darsning metodi: aralash; _______________
Darsning jihozi: darslik, elektron darslik, plakat va tarqatmalar.
Darsning borishi.
I. Uy vazifasini tekshirish .
— Siz bu darsda so'zlar nima qilyapti?, nima qiladi? va nima qilyaptilar?,
nima qiladilar? so'roqlariga javob bo'lishini bilib olasiz.
II. Nima qilyapti? vanima qilyaptilar? so'roqlariga javob bo'lgan
so'zlarning qo'Uanishi yuzasidan kuzatish. 194- mashq.
Taqqoslang: agar so'z nima qilyapti?so'rog'iga javob bo'lsa, harakat necha
kishi (nechta bola) tomonidan bajarilyapti va so'z nima qildilar? so'rog'iga javob
21

bo'lsa, harakat necha kishi (nechta qizcha) tomonidan bajarilyapti? (O'qituvchi
o'quvchilar javobini umumlashtiradi.)
O'quvchilar xulosani darslikdan o'qiydilar. O'z misollarini aytadilar.
III. Kishilar va narsalar harakatini bildirgan so'zlarni bilib olish. 195—
196- mashqlar.
IV. Darsni yakunlash.
— Darsda nimalarni bilib oldingiz?
V. Uyga vazifa. 197- mashq.
Nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi? so'roqlariga javob bo'lgan so'zlar.
198-200-mashqlar
Maqsad. O'quvchilarda so'zga berilgan so'roq bilan shu so'zning umumiy
leksik ma'nosini (shaxs va narsalarning) o'zaro bog'lanishi haqidagi to'g'ri
tasavvurni o'stirish. Matndagi nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi? kabi
so'roqlarga javob bo'ladigan so'zlarni farqlash ko'nikmasini shakllantirish.
B) Tarbiyaviy: Vatanga, tug’ilib o’sgan yurtga mehr- muhabbatni
tarbiyalash;
C) Rivojlantiruvchi: o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini
rivojlantirish.
Darsning turi: yangi bilim beruvchi
Darsning metodi: aralash; _______________
Darsning jihozi: darslik, elektron darslik, plakat va tarqatmalar.
Darsning borishi.
I. Uy vazifasini tekshirish.
II. Harakat bildirgan so'zlarni bilib olish. 198- mashq.
III. Harakat bildirgan so 'zlarni berilgan savollarga moslab o 'zgartirish.
199- mashq.
O'quvchilar harakat bildirgan so'zni qatnashtirib tuzgan va daftarlariga
yozgan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so'zning tagiga bitta,
u haqida nima deyilganini bildirgan so'zning tagiga ikkita to'g'ri chiziq
chizadilar.
22

IV. Darsni yakunlash.
— Darsda nimalarni o'rgandingiz? Shaxs va narsalarning harakatini
bildirgan so'zni boshqa so'zlardan farqlashni nima uchun bilish kerak? (Bunday
so'zlarni gapda to'g'ri qo'llash va o'z fikrimizni aniq ifodalash uchun kerak.)
V. Uyga vazifa. 200- mashq.
2.2. “Fe’l” mavzusini o‘rganishdagi asosiy vazifalar. Fe’l ustida izchillik
bo‘limlar orasidagi bog‘lanish, programma materialining hajmi, uni har bir
sinfda o‘rganish usullari va vositalari shu so‘z turkumini o‘rganish vazifasi,
uning lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi o‘quvchilarning bilish
imkoniyatlariga qarab belgilanadi.
“Fe’l” mavzusini o‘rganishda asosiy vazifalar: so‘z turkumi sifatida fe’l
haqida dastlabki tushunchani shaklantirish, o‘quvchilar nutqini fe’llar bilan
boyitish hamda og‘zaki va yozma nutqda fe’ldan to‘g‘ri foydalanish
ko‘nikmasini o‘stirish, o‘quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish,
grammatik mavzu bilan bog‘liq holda ayrim orfografik qoidalarni o‘zlashtirish
hisoblanadi. Bu vazifalar bir-biri bog‘liq holda hal etiladi.
Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari faqat uning muhim nazariyalari bilan
tanishtiriladi. Material tanlashda shu materialning nutq va imloga oid vazifalarni
hal qilishda qanchalik zarurligini hisobga olinadi.
Fe’lni o‘rganishda izchillik. 1-sinfda fe’l ustda ishlash o‘rganish davrida
boshlanadi. Bu davrda o‘quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga
qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik-grammatik ma’noni, ya’ni
predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan aniq
material yig‘iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini “Alifbe”dagi so‘z va
mashqlarni o‘qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog‘lab o‘tkaziladi. Bunda
o‘qituvchi o‘quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni topishga, so‘z nimani
bildirishini va qanday so‘roqqa javob bo‘lishini aniqlashga yordam beradigan
sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni
kuzatib yoki rasmlarni ko‘rib, gapni mazmunga mos so‘zlar bilan to‘ldiradilar
23

nima qiladi?... (etiladi), daraxt barglari nima qiladi?... (sarg‘aya boshlaydi),
bolalar nima qilayaptilar?... (dam olayaptilar)... (o‘ynayaptilar)... (ishlayaptilar).
Fe’lni o‘rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so‘zlar
mavzusini o‘rganishdan boshlanadi. (1-sinf, o‘quv yilining 2-yarmi), fe’l leksik
ma’nosi bilan grammatik ma’nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima
qilayapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi,
sakradi, (nima qiladi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan
foydalanish bilan o‘quvchilar o‘zlari bajargan harakatlarni aytishni so‘rab, ular
bergan javobni (fe’lni) so‘roqlari bilan doskaga yozib, suhbat o‘tkazish bilan
tushuntiriladi. Bolalarni so‘roq berish bilan holat bildiradigan uxlayapti,
o‘ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarning ham tanlashga o‘rgatib borish muhim
ahamiyatga ega. Bunday mashqlar o‘quvchilarda predmet harakatini keng
ma’noda tushunish ko‘nikmasini shakllana borishiga yordam beradi.
Dastur o‘quvchilarda so‘zlarga so‘roq berib, ularni bir-biridan farqlash
ko‘nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o‘quvchi fe’lning har xil
formalaridan foydalanib, maxsus mashqlar o‘tkazadi. Nima? So‘rog‘iga javob
bo‘lgan so‘z bilan nima qildi? (nima qilayapti? Nima qiladi?) so‘rog‘iga javob
bo‘lgan so‘zlar taqqoslanadi: nima? So‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlar esa
predmet bildirishi, nima qildi? So‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlar esa predmet
harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga o‘rgatadi.
Ularning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi.
Fe’lga so‘roq berishga o‘rgatish yuzaki bo‘lmasligi o‘quvchilar harakat
bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildi? Nima qilayapti? Nima qilmoqchi?
So‘roqlarini berishni bilishlari zarur. Bunday so‘roqlarga javob berishga
o‘rgatish o‘z navbatida, fe’l zamonlarini o‘rgatishga tayyorlash demakdir.
1-sinfda morfologik so‘roq so‘z nimani bildirishini aniqlash maqsadida
beriladi. O‘quvchilarni so‘zga so‘roq berishga, o‘qituvchi bergan so‘rog‘iga
javob bo‘ladigan so‘zlarni tanlashga so‘zni so‘roqda mos ravishda o‘rgatishga
(nima qildi? –o‘qidi, nima qilamiz? –o‘qiymiz, nima qilmoqchi? –o‘qimoqchi)
kabi o‘rgatiladi.
24

2-sinfda fe’lni o‘rganish.
3-sinfda fe’lni o‘rganish.
Bu bosqichning asosiy vazifasi “fe’l –so‘z turkumi” degan tushunchani
shakllantirish, bo‘lishliva bo‘lishsiz fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab
farqlash ko‘nikmasini hosil qilish, bo‘lishsizlik qo‘shimchasining talaffuzi va
imlosini o‘rgatish hisoblanadi.
Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o‘quvchilarda aniq tasavvur hosil
qilish uchun o‘qituvchilarda aniq tasavvur hosil qilish uchun o‘qituvchi ularga
shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya’ni bolalarning o‘zlari
bajaryotgan ish-harakatni aytishni so‘raydi, suhbat o‘tkazadi. Suhbatda
“O‘qituvchi nima qildi? O‘quvchilar nima qildilar? Hozir o‘qituvchi nima
qilayapti? O‘quvchilar nima qilayaptilar? Endi o‘quvchilar nima qiladilar?
O‘qituvchi nima qiladi?” kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat jarayonida
o‘qituvchilar o‘qituvchi rahbarligida fe’llarni so‘rog‘i bilan yozib boradilar.
Masalan, nima qildi? So‘zladi, tushuntirdi; nima qildilar? Tingladilar, yozdilar;
nima qilayapti? Tushuntirayapti, so‘rayapti, tinglayapti, nima qilayaptilar? Javob
berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? Tekshiradi, ko‘radi; nima
qiladilar? Ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar.
Suhbat va o‘quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo‘lagi jihatdan tahlil
qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? Nima qilayapti? Nima qiladi? Kabi
so‘roqlarga javob bo‘lib, predmet harakatini bildirgan so‘zlar fe’l deyiladi.
Fe’l gapda kesim vazifasida keladi. Mavzu yuzasidan o‘quvchilarda
ko‘nikma hosil qilish uchun so‘roq berib fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos
fe’lni tanlab qo‘yish, aralash berilgan so‘zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap
tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Dasturga ko‘ra bu sinfda bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar o‘rganiladi. Mavzu
suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat o‘qish darsida kimlar o‘qidi? Rahim ham
o‘qidimi? Kim so‘zladi? Ravshan so‘zladimi? Ra’no kutubxonaga boradimi?
Abdulla-chi? U qachon bormoqchi? Hozir kim tushuntirayapti? Hozir Halima
gapirayaptimi? Savollaridan ham foydalaniladi. O‘quvchilar so‘roq berib
25

fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydila va o‘qituvchi rahbarligida
tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe’l harakatning yuzaa chiqqanini, ya’ni
bajarilganligini (o‘qidi, so‘zladi, hozir bajarilayotganini (tushuntirayapti), endi
bajarilishini (boradi) bildiradi. Bu fe’llar bo‘lishli fe’llar deyiladi. Ayrim fe’llar
harakatning bajarilmaganligini (o‘qimadi, so‘zlamadi), hozir bajarilmayotganini
(o‘qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi) bildiradi. Bunday fe’llar
bo‘lishsiz fe’llar deyiladi.
O‘quvchilar bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llarni so‘roqlari bilan ikki ustun
shaklida yozadilar va so‘roqlarini bo‘lishsiz fe’l qanday hosil bo‘lganini
aytadilar. O‘quvchilar bilimli mashqlar bilan mutahkamlanadi, bo‘lishsizlik
qo‘shimchasi –ma, -mi shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha –ma, -mi
shaklida yozilishi tushuntiriladi. O‘quvchilarda bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llarni
ma’nolarga qarab farqlash ko‘nikmasini o‘stirish uchun bo‘lishli fe’ldan
bo‘lishsiz fe’l hosil qilish, bo‘lishsiz fe’llarning talaffuz va yozilishini qiyoslash,
bo‘lishsiz fe’llar bilan gaplar tuzish mashqlaridan foydalaniladi.
4-sinfda fe’lni o‘rganish.
Bu sinfda fe’lni o‘rganishning vazifasi:
1. Fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi, zamon
qo‘shimchasi bilan o‘zgarishi haqidagi tushunchani berish va dastlabki
ko‘nikma hosil qilish fe’lning leksik ma’nolari, bo‘lishli va bo‘lishsizligi,
gapdagi vazifasi haqidagi bilimni chuqurlashtirish.
2. Nutqda fe’ldan ongli foydalanish masalasini rivojlantirish. Shu
maqsadda nutqda sinonim va antonim fe’llarning matn bilan bog‘liq holda va
ko‘chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan tanishtirib borishga qaratilgan
mashqlardan foydalanish.
3. O‘tgan zamon qo‘shimchasining talaqquzi va yozilishi haqidagi
ko‘nikmani hosil qilish.
4. Qo‘shma fe’llar va ularning doim alohida yozilishi haqidagi
tushunchani berish va dastlabki ko‘nikmani hosil qilish hisoblanadi.
Fe’l zamoni formasining mohiyati ish-harakat qachon bajarilishini, ya’ni
26

ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytda, undan oldin va keyingi
bajarilishini taqqoslash asosida ochiladi. O‘quvchilar o‘zlari bajargan yoki
bajarayotgan harakatlarni kuzatadilar, shuningdek, keyin nima qilishlarini
muhokama etadilar. Xuddi shunga o‘xshash kuzatishni tabiatda bo‘layotgan
o‘zgarishlar yuzasidan ham o‘tkazadilar. Bu mavzu bahorda o‘tiladi. Shuning
uchun bolalar kuzatish asosida Bahor keldi. O‘rik, olcha gulladi. Gullar
ochilayapti. Endi gilos pishadi. Bahordan so‘ng yoz keldi. Yozda u lagerga
bormoqchi kabi gaplar tuzadilar.
Gapdagi fe’llarga so‘roq berib, ish-harakatining bajarilishi payti, ya’ni
ish-harakat bajarilayotganini (nima qilyapti? o‘qiyapti, ochilyapti), oldin
bajarilganini (nima qildi? o‘qidi, keldi, gulladi) va keyin bajarilishi (nima
qilmoqchi? Yodlamoqchi, bormoqchi) aniqlanadi. Aniq kuzatish asosida
yig‘ilgan bu leksik materiallar o‘qituvchi rahbarligida umumlashtiriladi va
xulosa chiqariladi.
1. Fe’llar zamon bilan o‘zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi
zamon, o‘tgan zamon, kelasi zamon.
2. Hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? so‘rog‘iga javob bo‘ladi,
hozirning o‘zida, ya’ni nutq so‘zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni
bildiradi.
3. O‘tgan zamon fe’li nima qildi? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, harakatning
oldin, ya’ni nutq so‘zlanayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi.
4. Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? so‘rog‘iga javob bo‘ladi,
harakatning keyin, ya’ni nutq so‘zlanayotgan vaqtdan keyin bajarilishini
bildiradi. boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan
so‘roqdan bilib oladilar. So‘roqdan uning leksik ma’nosi ham bilinib turadi.
Fe’lning zamon formasini yasash va bilib olish uchun o‘quvchilarni
so‘roqlardan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish ham muhim ahamiyatga ega. Bu
maqsadga erishish uchun avval kollektiv ravishda ishlanadi va o‘quvchilar
e’tibori so‘roq bilan fe’l zamonining bog‘lanishini aniqlashga qaratiladi. Zamon
formasini hosil qilish uchun fe’lning ikkinchi shaxs-birlik formasi asos qilib
27

olinadi (Boshlang‘ich sinflarda fe’lning bosh formasi o‘rganilmaydi).
Fe’lga so‘roq berish bilan fe’l zamoni hosil qilinadi.
Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe’lning
zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun
“Fe’l” mavzusini o‘rganish jarayonida fe’lni zamon qo‘shimchasi bilan
o‘zgartirish mashqi muntazam o‘tkazib boriladi.
O‘quvchilarni fe’l zamonlarini ongli qo‘llashga o‘rgatish maqsadida
matnlardan foydalaniladi. Bunda fe’l zamonini aniqlash va biror fe’l formasidan
foydalanishni asoslash, shuningdek, fe’l zamonini o‘zgartirish, fe’llarni
muayyan bir zamonda ishlatib hikoya tuzish topshiriladi.
Dasturga ko‘ra, bu sinfda fe’llarda shaxs-son haqida tushuncha beriladi.
O‘quvchilarda o‘zbek tilida 3 shaxs: so‘zlovchi (1-shaxs), tinglovchi (2-shaxs),
o‘zga (3-shaxs) mavjudligi haqida dastlabki ko‘nikma “Otlarning egalik
qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi” va “Kishilik olmoshlari” mavzulari
o‘rganilayotganda hosil qilingan. “Fe’llarda shaxs-son” mavzusi shu
ko‘nikmaga asoslangan holda tushuntiriladi.
Suhbat asosida kishilik olmoshlari 3 shaxsni, birlik va ko‘plikni bildirishi
eslatilgach, o‘quvchilarga men olmoshini qatnashtirib gap tuzish topshiriladi.
Ular tuzgan gap o‘qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi (Men kitobni o‘qidim).
O‘quvchilar men 1-shaxs birlikda kishilik olmoshi ekanini aytadilar; o‘qidim
fe’lini so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilib, o‘qi- o‘zak- di- o‘tgan zamon
qo‘shimchasi, -m – ham qo‘shimcha ekanini aniqlaydilar. O‘qituvchi quyidagi
mazmunda tushuntiradi: ish-harakat so‘zlovchi (1-shaxs), tinglovchi (2-shaxs),
o‘zga (3-shaxs) tomonidan bajarilishi mumkin; ikkinchidan, ish-harakat yakka
(bir) yoki bir necha shaxs tomonidan bajarilishi ham mumkin. Fe’llarga
qo‘shilib, ish-harakatni bajargan shaxsni va sonni (ko‘plik va birlikni ham
bildiradigan qo‘shimchalar bor. Masalan, o‘qidim fe’lidagi –m qo‘shimchasi
shunday ma’noni bildiradi, u shaxs-son qo‘shimchasidir. Chunki –m o‘qish
harakatini bajara shaxsni (1-shaxsni) va sonini (bir kishi bajarganini) bildiryapti,
ya’ni ham shaxsni, ham sonni ifodalayapti. O‘qituvchi (xattataxtaga yozilgan
28

gaplarni ko‘rsatib) “Nuqtalar o‘rniga gapning mazmuniga mos bo‘lgan
fe’llarning shaxs-son qo‘shimchasini topib qo‘yib, gaplarni o‘qish” vazifasini
topshiradi. Mashq o‘qituvchi rahbarligida birgalikda bajariladi.
Suhbat asosida xulosa chiqariladi: Fe’llar shaxs-son qo‘shimchalari bilan
tuslanadi. Shaxs-son qo‘shimchalari zamon qo‘shimchalaridan keyin qo‘shiladi.
Fe’llarda shaxs-son haqidagi ko‘nikmani shakllantirish uchun mazmunga
mos shaxs-son qo‘shimchalarini qo‘yish, berilgan fe’llarni hozirgi, o‘tgan, kelasi
zamonda shaxs-son qo‘shimchasi bilan tuslash, fe’llarni so‘z turkumi jihatdan
tahlil qilish mashqlaridan foydalanadi.
Bu sinfda qo‘shma fe’llar va ularning yozilishi haqida ham ko‘nikma
hosil qilinadi. Mavzuni tushuntirish uchun qo‘shma fe’llar ko‘proq bo‘lgan matn
tanlanib, matnni o‘qish, so‘roq berib fe’llarni topish, nechta so‘zdan tuzilganini
va qanday yozilganini aytish topshiriladi. O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida
vazifani bajaradilar. Suhbat yordamida xulosa chiqariladi: ba’zi fe’llar ikki va
undan ortiq so‘zdan tuziladi, bitta so‘roqqa javob bo‘ladi (nima qildi? ko‘rib
qoldi, olib chiqdi kabi). Bunday fe’llar qo‘shma fe’llar deyiladi. Qo‘shma fe’llar
alohida yoziladi.
Qo‘shma fe’llar va ularning yozilishi haqidagi ko‘nikmani shakllantirish
uchun matndagi qo‘shma fe’llarni topish va yozilishini tushuntirish, berilgan
fe’llardan qo‘shma fe’llar yasash, qo‘shma fe’llar bilan gap tuzish mashqlaridan
foydalaniladi.
Tayanch so‘zlar: bo‘lishli fe’l, bo‘lishsiz fe’l, kesim, o‘tgan zamon, qo‘shma
fe’l, kelasi zamon, shaxs-son qo‘shimchasi tuslanish.
29

X u l o s a
Boshlang’ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilarning so’z
zahirasini boyitishdir. Bu maqsad barcha darslarda amalga oshiriladi. Xususan,
“ona tili” asosidagi darslar bu borada mas’ul va yetakchi fan sanaladi. Shuning
uchun ham so’z turkumlarini o’rganish bizga ona tili kursining yuqori sinflarda
o’qitilishiga zamin hozirlaydi. Chunki yuqori sinfda o’quvchilar fe’l so’z
turkumi sintaktik birliklarda kesim tushuncha orqali ifodalanadi.
Kesimning gapdagi vazifasi fe’lnikiga o’xshash farqli shundagi
“Morfologiya” da so’z turkumlari sifatida “sintaksis” da bo’lagi sifatida
o’rgatiladi.
Ana shuni hisobga olgan holda boshlang’ich sinflarda birinchi bo’lib so’z
turkumi sifatida “ot” mavzusi o’tilib, eng oxirida “fe’l” mavzusi o’tiladi.
Bu ikkala so’z turkumini qatnashtirsak gap hosil bo’ladi. Ana shularni
hisobga olgan holda biz so’z turkumi sifatida “fe’l” mavzusini o’rganish
jarayonini bosqichlarga bo’lib o’rgandik.
Suhbat jarayoni orqali o’quvchilarni “Fe’l” so’z turkumiga so’roq
berishga o’rgatish eng asosiy usullardan biri O’quvchilar bo’lishli va bo’lishsiz
fe’l shakllarini o’tish jarayonida ularni ma’nolariga qarab faqlash ko’nikmasini
o’stirish maqsadida taqqoslash ishlari olib borilib tajriba o’tkaziladi.
O’quvchilar nutqini fe’llar bilan boyitish hamda o’g’zaki va yozma
nutqda fe’llardan foydalanish ko’nikmasini o’stirish, o’quvchilarning asosiy
faoliyatini rivojlantirish grammatik mavzu bilan bog’liq holda ayrim orfografik
qoidalarni o’zlashtirishdir. Bu vazifalar bir biri bilan bo’liq holda hal etiladi.
30

F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r r o ’ y x a t i :
1. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. - Toshkent.: O’zbekiston. NMIU, 2016, 56 bet
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalkimiz bilan
birga quramiz. - Toshkent.: O’zbekiston. 2017. - 488 bet
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent
“Ma’naviyat”. 2008 y 173 bet.
4. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni. T.: 1997.
5. O`zbekiston Respublikasining Milliy dasturi. T.: 1998.
6. Boshlang`ich sinflarning takomillashtirilgan o`quv dasturi. Boshlang`ich
ta`lim. 2006, 5-son.
7. Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o`qituvchi 1999.
8. G`apporova T., Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o`qituvchi
1999.
9. G`ulomova X., G`apporova T. 1-sinf ona tili darsligi. T.: Sharq. 2003.
10. Qosimova K., Fuzilov S.,ne`matova A. Ona tili 2-sinf uchun darslik T.:
Cho`lpon. 2005.
11. Qosimova K., Ne`matova A. 2-sinfda ona tili darsligi T.: Cho`lpon 2004.
12. Fozilova S., Xudoberyonova M. Ona tili 2-sinf uchun T.: O`qituvchi
2005.
13. Xudoberganova M., Muxtorova M. 2-sinfda Ona tili darsligi. T.:
O`qituvchi 2005.
14. Ikromova R., G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shodmonqulova Sh. Ona
tili 2-sinf uchun T.: O`qituvchi 2007.
15. G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shermatova U. 2-sinfda ona tili darslari
T.: O`qituvchi 2003
16. Qosimova K. va b. “Boshlang`ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi”
T.,”Noshir”nashriyoti,2009y
31

2-sinfda fe’l yasovchi qo’shimchalar mavzusini o‘rganish metodlari

Sotib olish