• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 45.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 27 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

ibrohim muxtorov

Дата регистрации 10 Май 2024

76 Продаж

3-sinfda ona tili va o’qish savodxonligi darslarida o’quvchilarning yozuv malakalarini shakllantirish usullari.

5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Abduqodirov A. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – 184 b. 2. Rajabova F. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarning yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish. – Toshkent: Fan, 2020. – 156 b. 3. Qurbonova Z. Yozma nutqni rivojlantirish metodikasi. – Toshkent: Iqbol, 2021. – 132 b. 4. Qurbonov Yo. Ona tili darslarida interfaol metodlardan foydalanish. – Samarqand: Ilm ziyo, 2019. – 144 b. 5. Mavlonova R. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: TDPU, 2020. – 200 b. 6. Shermatova M. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. – 176 b. 7. Yo‘ldoshev M. Ona tili darslari: nazariya va amaliyot. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 168 b. 8. Nuriddinova Z. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan yozma ishlar ustida ishlash. – Toshkent: O‘qituvchi, 2017. – 122 b. 9. Islomova M. Yozuv malakalarini shakllantirishda innovatsion yondashuvlar. – Toshkent: Ilm, 2021. – 140 b. 10. Berdaliyev A. Boshlang‘ich ta’lim: muammo va yechimlar. – Buxoro: BuxDU, 2019. – 112 b. 11. Shodmonova N. Boshlang‘ich sinfda savod o‘rgatish asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 188 b. 12. Qodirova N. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish va yozuv darslari. – Andijon: AndMI, 2020. – 170 b. 13. Raxmatova M. Yozma nutqni o‘stirish metodikasi. – Toshkent: Iqbol, 2019. – 150 b. 14. Soliyeva G. Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish yo‘llari. – Toshkent: Ilm ziyo, 2018. – 138 b. 32 nashr qilingan “Ona tili”, “O‘qish” darsliklarida bu masalaga asosan matn ustida ishlash haqida ma’lumotlar berilgan. Boshlang‘ich sinflar uchun tayyorlangan 2-4- sinf “Ona tili” dasturida dastlab, kichik matnlar yaratish, matn yaratish usullari haqida ma’lumotlar beriladi. Uning uchun reja tuzliladi va matn o‘rganilishidan bir hafta oldin o‘quvchilarga e’lon qilinadi. Yoki 4-sinfda Q.Muhammadiyning she’ri o‘rganilayotganda she’rning bolalar uchun yozgan asarlari namoyish e’tilib, ular haqida qisqa hikoya qilib beriladi. Matnni ifodali o‘qishda, masalan, 3-sinfda o‘rganiladigan Jumaniyoz Jabborovning “Istiqlol” she’rini magnitafon orqali o‘qib eshittiriladi. Demak, boshlang‘ich sinda matn ustida ishlash usullari xilma-xil bo‘lib, biz ularni o‘z faoliyatimizda takomillashtirib boramiz. Boshlang‘ich sinfda she’riy asar ustida ishlash ham o‘z metodikasiga ega. Bunda birinchi bosqich she’riy asarni o‘qishga tayyorgarlik, ikkinchi bosqich esa asar mazmunini tahlil qilishdir. Bunda quyidagi bosqichlar amalga oshirilishi mumkin: 1. Tanlab o‘qish. Bu topshiriq orqali o‘quvchi berilgan vazifaga xos parchani o‘qiydi. Masalan, 4-sinfda “Tabiatdagi o‘zgarishlar berilgan qismini topib o‘qing” degan topshiriq berilsa, ular “Oltin kuz” qismini ifodali o‘qiydilar va hokazo. 2. Matnni tasvirlash. Unda birinchidan so‘z bilan ikkinchidan grafik tasvirlash amalga oshiriladi. So‘z bilan tasvirlashda o‘quvchilar o‘z so‘zlari bilan qayta hikoya qiladilar. Bunda tabiat hodisalari, manzaralar, kishilarning ko‘rinishi, hulq atvorlari qayta badiiy tasvirlab beriladi. Demak, bu boshlang‘ich sinf o‘quvchilari og‘zaki nutqining o‘sishiga yordam beradi. Grafik tasvirlash esa ko‘pincha uyda bajariladi. Buning uchun o‘quvchilar tasvirlanadigan matn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan o‘qib chiqadilar. Mazmunni o‘lashtirib bo‘lgach, unga mos rasm chizadilar va hokazo. Demak, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matn tuzishga o‘rgatish turli usullar yordamida amalga oshiriladigan o‘qituvchining ijodiy faoliyati hisoblanadi. Lekin hozirgacha bu borada qator ishlar amalga oshirildi. 19 3.Yozuv qurollarini to‘g‘ri tutish, to‘g‘ri qiya elementlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani chamalash va h.k. Harf elementlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun elementlar, osti va usti ilmoqli elementlar chizish. Bosh va kichik harflarni alohida yozish. Harf birikmalarini, bo‘g‘inni yozish, harflarni to‘g‘ri qo‘shib yozish malakasini hosil qilish uchun so‘z yozish. Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmadan bir tekisda, elementlarga ajratmay bog‘lab tez, bir maromda yozish, so‘zlarni qatorga to‘g‘ri joylashtirishdir. Shuni ta’kidlash kerakki, savod o‘rgatish davrida bola harflarni yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni ko‘z oldiga keltirib, fikrlab oladi, ba’zan harf shaklini havoda “chizadi”, harf namunasini ko‘chiradi, tarkibini tahlil qiladi, uni qanday yozishni o‘zicha sekin gapiradi: o‘qituvchi o‘quvchi yoniga o‘tirib, ruchkani to‘g‘ri ushlatadi va uning qo‘li bilan harfni yozishni ko‘rsatadi yoki o‘zi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta jismoniy kuch sarflaydi. Savod o‘rgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha so‘zni yozishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993-yil 2- sentabrda “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. 1995-yil 6-mayda qonunga o‘zgartirishlar kiritildi. Bu alifbodagi harflarning asosiy xususiyati bosmasdan, qo‘lni uzmasdan bog‘lab yozishga mo‘ljallangan. Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmadan bir tekisda, elementlarga ajratmay bog‘lab tez, bir maromda yozish, so‘zlarni qatorga to‘g‘ri joylashtirishdir. Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka, xattaxtada yozish uchun bo‘rdan foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida bolalarni yozuvga o‘rgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz, silliq qog‘oz ishlashtilgan bo‘lsa, keyin quyuqyopiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanilgan. Bunday daftar yozuvga o‘rgatilgan bola boshlang‘ich sinflarni bitirgunga qadar besh xil daftarga o‘rganishni talab etilar edi. Hozirgi vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab qilinadi: 2sinfdan, ba’zan birinchi sinfda o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir 8 • O‘quvchilar ona tilidan olingan bilim va malakalarni xotirlashga, esga olishga harakat qiladi; • Materiallarni bir-biriga solishtiradi, taqqoslaydi; • Xulosalar chiqaradi, orfografik bilimlarni mustahkamlaydi. Ayniqsa, og‘zaki nutqda h – x, b – p, d – t, z – s kabi birining o‘rniga ikkinchisi ko‘p qo‘llaniladigan undosh tovushlarning imlosini o‘rgatishda kakografiya usuli yaxshi samara beradi. Bunda xato yozilgan so‘zlarni o‘quvchilarga slaydlar orqali ko‘rsatish, sinf taxtasiga ataylab xato yozish, so‘zlari xato yozilgan tarqatma materiallarni qo‘llash kabi vositalardan foydalanish unumli. Masalan: Xato yozilgan so‘zlarni aniqlab, ularni imlo qoidalariga mos ravishda to‘g‘rilang va daftaringizga ko‘chirib yozing. Orombahsh, zahira, hoxish, xol-ahvol, hiyonat, ihlos, xar hil, xamma, Xindiston, hatti-xarakat, hayol To‘g‘ri yozilishi: orombaxsh, zaxira, xohish, hol-ahvol, xiyonat, ixlos, har xil, hamma, Hindiston, xatti-harakat, xayol. Kakografiya usuli leksikologiya bilan bog‘liq mavzularni o‘tishda ham qo‘l keladi. Matn ichida bir tovush bilan farqlanuvchi dars-darz, bob-bop, mart-mard, qasr-kasr, qaram-karam, halok-halak, kaft-kift, asl-asil, asr-asir, oxir-axir-oxur, chog‘-choq-choh singari paronim so‘zlarni xato yozib, o‘quvchilardan ularni to‘g‘rilab yozishni so‘rash ulardagi bilimlarni mustahkamlashga olib keladi. Xato yozilgan paronim so‘zlarni toping, ularni imlo qoidalariga mos ravishda to‘g‘rilab, daftaringizga ko‘chiring. Birovga choq qazisang, o‘zing tushasan. Mart bir o‘ladi, nomart – ming. Qarz ikki qo‘ldan chiqadi. Onangni kiftingda ko‘tarsang, singlingni kaftingda ko‘tar. Dunyoga boq, qaddi sendek kim bor yana, Dovrug‘i ham dardi sendek kim bor yana, Xalq bo‘lishga haddi sendek kim bor yana, Moziyni yot etay desang – xalq bo‘l, elim! [4, 10-bet]. 28 • O’qigan matnga sarlavxa topishi; • To’gri, tez, ongli va ifodali o’qish malakalari shakllantirilishi. Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi – kichik va bosh yozma harflarni to’g’ri shakllantirish, harflami to’g’ri ulash, alifbeda o’qigan bo’g’in, so’z va gaplarni namunaga qarab yozish, harf, bo’g’in, so’z, gap diktantlarni yozish ko’nikmasini shakllantirish, izoxli, saylanma, ko’ruv, ta’limiy, diktant yoza olishlariga erishish, umuman grafik malakani shakllantirish. Sovod o’rgatish jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 2/3 qismi yozuvga ajratilsa, 20 tagacha so’z yoza olishlari talab qilinadi. Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o`zlashtiradilar, ammo ular maxsus o`qigunlariga qadar so`zni bo`g`inlarga bo`lishni, so`zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. 1-sinf o quvchilarida so`zni to`g`ri talaffuz qilish, bo`g`inlarga bo`lish, undagi har birʻ tovushni tartibi bilan aniq aytish ko`nikmasini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o`z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy mashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so`z tarkibida bir- biriga ta`siri kabi ayrim elementar bilimlarni o`zlashtirishga imkon beradi.1-sinfda fonetika va grafikani o`rganishga katta o`rin beriladi, chunki o`quvchilar o`qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi. Bo`g`in murakkab tushuncha bo`lgani uchun boshlang`ich sinflarda uning qoidasi berilmaydi. Dasturga ko`ra, o quvchilarda ʻ so`zni bo`g`inlarga bo`lish ko`nikmasini shakllantirish vazifasi talab etiladi. O`quvchilar so`zni bo`g`inlarga bo`lishda so`zda nechta unli bo`lsa, shuncha bo`g`in bo`ladi, degan tushunchaga asoslanadilar. Bu tushunchani ular savod o`rgatish davridayoq hosil qiladilar. Bolalar yozilgan so`zdan dastlab unli harfni topadilar, keyin so`zda nechta unli bo`lsa, uni shuncha qism (bo`g`in)ga bo`ladilar.1-sinfda o`quv yilining birinchi yarmida og`zaki va yozma tarzda bo g`inlarga bo`lish, shuningdek, o`qituvchi topshirig`iga ko`ra, muayyan bo`g`inli ʻ so`z tanlash mashqlari har kuni o`tkaziladi. So`zni bo`g`inlarga to`g`ri va tez bo`lish ko`nikmasini hosil qilish 1-sinfda o`tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga 17 interfaol dars usullari yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi. 3-sinfda ona tili va o‘qish savodxonligi faniga ajratilgan mavzular ichida matn tuzish, fikr bayoni, diktantlar, bayon yozish kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilarning yozuv malakalari izchil rivojlantiriladi. Ayniqsa, fikrni bayon etishga o‘rgatuvchi mustaqil mashqlar, rasm asosida hikoya tuzish, boshlanishi berilgan matnni davom ettirish kabi topshiriqlar orqali bolalarning yozuvdagi faolligi va fikrlash qobiliyati yuksaladi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari Kurs ishining maqsadi – 3-sinfda ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchilarning yozuv malakalarini shakllantirishning samarali usullarini aniqlash, amaliyotga tadbiq etish bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining vazifalari Boshlang‘ich sinf (3-sinf) o‘quvchilarida yozuv malakalarini shakllantirish bo‘yicha mavjud nazariy qarashlarni o‘rganish; Ona tili va o‘qish savodxonligi fanining o‘quv dasturini tahlil qilish orqali yozuv ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiluvchi mavzularni ajratib ko‘rsatish; Yozuv malakalarini shakllantirishga qaratilgan samarali pedagogik metod va yondashuvlarni tahlil qilish; Amaliy dars jarayonida yozuv malakalarini shakllantirishga qaratilgan interfaol usullar va topshiriqlarning samaradorligini o‘rganish; Tajriba asosida o‘quvchilarning yozuv faoliyatini rivojlantirishga xizmat qiluvchi uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti va predmeti Tadqiqot obyekti – boshlang‘ich ta’lim (xususan, 3-sinf)da ona tili va o‘qish savodxonligi darslari jarayoni. Tadqiqot predmeti – 3-sinf o‘quvchilarining yozuv malakalarini shakllantirishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar, o‘quv topshiriqlari va ularning natijadorligi. 4 Maktabda o‘qitish elementar o‘qish va yozishga o‘rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o‘quvchilar o‘qish va yozishga o‘rgatiladi, ya’ni o‘qish va yozish ko‘nikmasini egallaydilar. Savod o‘rgatish davrida o‘qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o‘qish va yozish ko‘nikmasi deyiladi. Bu ko‘nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko‘nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko‘nikmaga aylanmagan bo‘lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o‘quvchi harflarni tanib, ularni o‘qiy olmasligi mumkin. Yozish ko‘nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to‘g‘ri o‘tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo‘yish kabilar ham o‘rgatiladi. O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O‘qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur. O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O‘qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. O‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. O‘zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi. 1993 yildan boshlab o‘zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi. O‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o‘rgatish analitiksintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indan kerakli 10 I BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA YOZUV MALAKASINING AHAMIYATI 1.1. Yozuv malakasi haqida umumiy tushuncha O‘zbekistonimizda mustaqillik sharofati bilan barcha sohalarda tub islohotlar amalga oshirildi, iqtisodiy rivojlantirishning o‘zbek modeli, kadrlar tayyorlashning milliy dasturi ishlab chiqildi va bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda ta’lim sohasiga alohida e’tibor qaratilib, kelajak avlodni tarbiyalash borasida zarur shart-sharoitlar, imkoniyatlar yaratilmoqda. Bola kamolotining shakllanishi ko‘p jihatdan chiroyli yozuvga ham bog‘liq. Chiroyli yozish orqali bolalar boshqa fanlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Husnixatga o‘rgatishdan asosiy maqsad kichik yoshdagi o‘quvchilarga yozishdek murakkab jarayonni o‘rgatish orqali, ularning chiroyli yozuv malakalarini rivojlantirishdan iboratdir. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar o‘qishga o‘rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim: Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha katta va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza olish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida yozish. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, izohlab o‘qish bilan tekshirish. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Savod o‘rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar, oz fikrini, hatto bir so‘z bilan yozma ifodalash uchun ham yarim oylar otadi. Yozuv malakasi o‘qish malakasi bilan uzviy bogliqdir. Bola yomon oqisa, yozuvni egallashi qiyin bo‘ladi, chunki bo‘g‘inlab o‘qish malakasidan so‘ng bo‘g‘inlab yozish malakasi shakllanadi. Yozish va o‘qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega. 6 Ayniqsa, fonetika, grafika, orfografiya, leksika va morfologiya bo‘limlari bilan bog‘liq amaliy darslarni o‘tishda kakografiya usuli yaxshi samara beradi. Masalan, o‘quvchilarga unli va undosh tovushlar bo‘yicha yetarlicha ma’lumotlar berilgach, “Mustahkamlash darslari” yoki “Takrorlash darslari”da turli topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bunda asosiy e’tibor so‘zlarning aytilishi va yozilishi o‘rtasidagi farqqa qaratiladi. Tajribadan ma’lumki, o‘quvchilarning aksariyati ona tili darslarida imlo qoidalarini puxta o‘zlashtirmaydilar. So‘larni qanday aytilsa, shunday yozishga odatlanib qoladilar. Shuningdek, o‘quvchilarning nutqidagi dialektal xatoliklar ularning savodxonligiga soya solidi. Bu esa bora-bora ulardagi savodxonlik darajasining qotib qolishiga, so‘zlarning muntazam ravishda xato yozilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, o‘quvchilarning og‘zaki nutqida baho, bahor, bilan, yulduz, teatr, savol, orden, obod, marvarid, shanba, mas’ul, daryo kabi so‘zlarni boho, bohor, blan, yuldiz, tiatr, sovol, ordin, obot, marvarit, shamba, ma’sul, dayra tarzida talaffuz qilish va shu asosda xato yozish amaliyotda uchraydi. Bu narsa ularning unli va undosh harflar imlosi bo‘yicha ona tili darslarida yetarlicha bilim va malakaga ega bo‘lganliklarini ko‘rsatadi. Bu kabi xatoliklarning oldini olish maqsadida “O‘zbek tilining imlo qoidalari”dagi “Ayrim unlilar va undoshlar imlosi” yuzasidan tegishli nazariy ma’lumotlar mavzular o‘tilgach, quyidagicha topshiriq beriladi: So‘zlarni o‘qing, xato yozilgan o‘rinlarni topib, o‘zbek tilning imlo qoidalariga mos ravishda ularni to‘g‘rilang va daftaringizga ko‘chirib yozing. Bugalter, hayol, xayo, xolol, momila, xuqiq, rektir, kanferensiya, kampyuter, maylis va hokazo. To‘g‘ri yozilishi: buxgalter, xayol, hayo, halol, muomala, halol, huquq, rektor, konferensiya, kompyuter, majlis. Kakografik yo‘nalishdagi bunday topshiriqlarni bajarish bilan quyidagi natijalarga erishish mumkin: • O‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi aloqa mustahkamlanadi; 27 II BOB. 3-SINF ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA YOZUV MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH USULLARI 2.1. Yozuv darslarida qo‘llaniladigan metodlar va yondashuvlar Ona tilini o’qitishda o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari va usullari ta’lim tizimining takomillashuvi bilan bog’liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda. XX asrning oxirgi yillariga qadar o’qitish metodlari sifatida tushuntirish- bayon metodi, suhbat metodi, analiz-sintez metodi, mustaqil ish metodi, induktiv va deduktiv metodlar ona tili ta’limi darslarini tashkil etishda ko’proq qo’llanilib kelindi. Bayon qilish metodi ona tili darslarida qo’llangan asosiy metodlardan biri bo’lgan. Bunda o’qituvchi bayon qilishdan oldin o’quvchilarning o’rganilayotgan mavzu yuzasidan bilimlarini aniqlab olgan. Bu o’quvchilarni o’qituvchi bayonini kuzatib, tinglab borishga, faol bo’lishga undagan. O’qituvchining bayoni, ya’ni bayon qilish metodida grammatik mavzuning xususiyatidan kelib chiqib, o’qituvchi ma’lumotlarni o’z so’zlari bilan bayon qilib bergan. Bunda o’qituvchi zimmasiga o’rganilayotgan grammatik mavzuning muhim o’rinlarini aniq, lo’nda, misollar tahlili bilan izchil bayon qilib berish vazifasi yuklangan. Boshlang’ich sinflarda bayon qilish metodi o’quvchilarning yoshi va eslab qolish holatidan kelib chiqqan hołda 3-5 daqiqaga mo’ljallangan. Bayon qilish metodini qo’llash holatlari hozir ham uchraydi. Suhbat metodi boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitishda keng qo’llaniladigan va shu bosqich o’quvchilari tabiatiga mos metod sanaladi. Suhbat metodi savol-javob metodi deb ham yuritilgan. Suhbat metodi o’qituvchidan mavzuning xususiyatini o’zida aks ettirgan o’quv materialini topishni, grammatik mavzuning muhim belgilarini aniqlash, ularning o’xshash va farqli jihatlarini ajratish, o’xshash va farqli jihatlariga qarab guruhlash, umumlashtirishga, xulosa chiqarishga yo’naltirilgan savollar tuzishni, ularni o’quvchilarga izchil berib borishni talab etadi. 22 tovush bildirmaydigan harf-tutuq belgisi bilan tanishtiriladi. Tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o’qishni muvoffaqiyatli egallashlari uchun bo’g’inga bo’lish, bo’g’in chegarasini aniqlash, bo’g’indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan burini tuzish va o’qish, bo’g’in-tovush, tovush-harf, tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu davrda bo’g’inlab o’qish asosi shakllantiriladi: ikki harf yopiq, ikki harfni ochiq, uch harfli yopiq bo’g’inlar (il, ol, la, lo, nom, lim) o’qishga o’rgatiladi. Alifbo davrini o’rganiladigan tovush-harfhing murakkabligini hisobga olib 3 bosqichga ajratish mumkin: 1-bosqichda o-na, a-na, il, in, bi-lan, tuzilishidagi so’zlar; 2-bosqichda artikulyatsiyasi qiyin bo’lgan r, k, v, f kabi undoshlar va yo’lbars, do’st, rasm kabi tuzilishidagi so’zlar; 3-bosqichda 2-bosqichda harf birikmalari pd, s, z, 2 tovushni ifodalaydigan, tutuq belgisi va jurnal, jirafa, tong, so’ng, bodring, choynak, shudring kabi so’zlar o’qishga o’rgatiladi. Alifbe davrining oxirida o’quvchilar quyidagi bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishlari zarur: • Hamma tovushlarni tanishi va har qanday xolatda to’g’ri talaffuz qilishi; • So’zni bo’g’in tovush, tovush-harf tahlilini bilishi, so’zdagi tovushlarning izchil tartibini aniqlay olishi, kerakli tovushni so’z va bo’g’inga ajrata olishi; • Kesma harf va bo’g’inlardan so’z tuza olishi va o’qishi; • 2-3-4 bo’g’inli so’zlarni butinlab o’qishi, adabiy-orfoepik talaffuz bilan o qishi; ʻ • Gaplarni ohangiga rioya qilib o’qishi; • O’qigan matnning mazmunini tushunib, ongli o’qishi; • O’qigan matn mazmunini savollar asosida soddagina qilib qayta hikoyalab berishi; 16 Gaplardagi choh, mard, momard, qars, kaft, kift, yod so‘zlari noto‘g‘ri yozilgan. Buni faqat o‘ylash, fikrlash, leksikologiya bo‘yicha o‘tilganlarni eslash, xotirlash va zaruriy xulosalar chiqarish orqaligina topish mumkin. Bu esa o‘quvchilarning xotirasini mustahkamlashga yordam beradi, ulardagi mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Kakografiyaning yana bir ko‘rinishi matn ichida noto‘g‘ri berilgan so‘zlarni to‘g‘rilashdan iborat. Gaplarni o‘qing, noto‘g‘ri yozilgan so‘zlarni orfografiya qoidalariga mos ravishda ko‘chirib yozing. Bug‘day noning bo‘masin, Bug‘day so‘zing bo‘sin. Ma’zali so‘zga qulog‘ charchamas. Toom lazati o‘zidan, Odam lazati – so‘zidan. Qulog‘dan kirgan soviq so‘z ko‘ngilga borip muz bo‘lar. Puling bo‘masa bo‘masin, shirin so‘zing bo‘sin. Tili shirinning do‘si ko‘p. Qatiq gap qarindoshga ham yoqmas. To‘g‘ri yozilishi: Bug‘doy noning bo‘lmasin, Bug‘doy so‘zing bo‘lsin. Mazali so‘zga quloq charchamas. Taom lazzati o‘zidan, Odam lazzati – so‘zidan. Quloqdan kirgan sovuq so‘z ko‘ngilga borib muz bo‘lar. Puling bo‘lmasa bo‘lmasin, shirin so‘zing bo‘lsin. Tili shirinning do‘sti ko‘p. Qattiq gap qarindoshga ham yoqmas. Bunday topshiriqlar o‘quvchilardagi ko‘rish, eslash, narsalarni bir-biriga solishtirish va zaruriy xulosalar chiqarish kabi aqliy-ruhiy xususiyatlarning rivojlanishiga turtki bo‘ladi. 29 15. Karimova S. Nutqni o‘stirishga oid mashqlar to‘plami. – Qarshi: Nasaf, 2017. – 120 b. 16. Jo‘rayev T. Ona tili ta’limida muammoli yondashuv. – Toshkent: O‘zbekiston, 2022. – 174 b. 17. Muminov A. Boshlang‘ich sinflarda mustaqil yozuv ishlarini tashkil etish. – Toshkent: TDPU, 2021. – 164 b. 18. Turg‘unova N. Boshlang‘ich sinflarda savodxonlikni oshirish yo‘llari. – Farg‘ona: FarDU, 2020. – 130 b. 19. Jumaniyozova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida savod o‘rgatish metodikasi. – Nukus: Qoraqalpoq, 2019. – 160 b. 20. Sayidova Z. Boshlang‘ich ta’limda interaktiv usullardan foydalanish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. – 148 b. 21. Xolmatova D. Yozma nutqni shakllantirishda ko‘rgazmalilik. – Toshkent: Ilm ziyo, 2019. – 110 b. 22. Yusupova N. Yozuv darslarining zamonaviy tashkil etilishi. – Toshkent: TDPU, 2020. – 124 b. 23. Qodirov T. Ona tili o‘qitishning psixologik asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2018. – 154 b. 24. Mamatqulova S. Yozuv malakasini shakllantirish bo‘yicha amaliy mashqlar. – Termiz: SurxDU, 2021. – 142 b. 25. Nurullayeva D. Boshlang‘ich sinfda savod o‘rgatish bosqichlari. – Toshkent: TDPU, 2019. – 136 b. 26. Yo‘ldosheva M. Yozma nutq va ijodiy fikrlashni rivojlantirish. – Toshkent: Iqbol, 2022. – 168 b. 27. Raximova M. Boshlang‘ich sinfda imloviy ko‘nikmalarni shakllantirish. – Buxoro: BuxDU, 2020. – 158 b. 28. Sobirova Z. O‘qish va yozuv darslarida metodik yondashuvlar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. – 172 b. 29. Ergasheva T. Yozuv malakalarini tekshirish va nazorat qilish. – Namangan: NamDU, 2018. – 134 b. 33 XULOSA Boshlang‘ich ta’lim – shaxs rivojlanishining eng muhim bosqichlaridan biri bo‘lib, unda o‘quvchining o‘qish, yozish, fikrlash, eslab qolish va o‘z fikrini mustaqil bayon etish kabi ko‘nikmalari shakllana boshlaydi. Ayniqsa, 3-sinf davri o‘quvchilarining yozuv malakalarini chuqurlashtirish va mustahkamlashda hal qiluvchi bosqich bo‘lib xizmat qiladi. Shu boisdan, mazkur kurs ishida aynan shu sinfda o‘quvchilarning yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratildi. Tadqiqot davomida o‘quvchilarda yozuv malakalarini shakllantirishga ta’sir etuvchi bir qator omillar o‘rganildi. Xususan, yozuv malakasi faqatgina chiroyli va to‘g‘ri yozish bilan cheklanmay, balki fikrni aniq, mantiqiy va izchil ifodalash, grammatik me’yorlarga amal qilish, imlo va uslubga e’tiborli bo‘lishni ham qamrab oladi. Bu esa, o‘z navbatida, ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida doimiy mashq qilishni, metodik yondashuvlar va pedagogik usullarni to‘g‘ri tanlashni talab etadi. O‘rganilgan adabiyotlar va olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, yozuv malakasini shakllantirishda quyidagi usullar o‘zining yuqori samaradorligini ko‘rsatadi: Ko‘rgazmali metodlar: darsda namunaviy yozuvlar, rasmlar, sxemalardan foydalanish orqali o‘quvchilarda vizual tushunchani shakllantirish; Ijodiy topshiriqlar: hikoya tuzish, gapni davom ettirish, surat asosida matn yozish orqali o‘quvchining erkin fikrlashiga imkon yaratish; Interfaol metodlar: klaster, aqliy hujum, guruhli ishlar, muammoli savollar vositasida o‘quvchini faol darsga jalb qilish; Differensial yondashuv: har bir o‘quvchining individual o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda yozuv topshiriqlarini berish. Tajribaviy kuzatuvlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning yozuv malakasini rivojlantirishda o‘qituvchining o‘zi yaratgan qulay va ijodiy muhit ham muhim ahamiyatga ega. Darslarda o‘yinli mashg‘ulotlar, qiziqarli matnlar, zamonaviy 30 marakkablashtirilib boriladi. 1-sinfda “Yozgan so’zlaringizni lug’atdan tekshiring “Rasmga qarab sabzavot nomlarini alifbo tartibida yozing”, “Rasmni kuzating” Unda tasvirlangan narsalarni aniqlang va ularning nomini yozing kabi topshiriqlar beriladi. Masalan, 88-mashqda “O’lkamda bahor" mavzusida sujetli rasm berilgan. O’quvchilar rasmni kuzatib narsa nomlarini yozadilar. Bunda bir o’quvchi 5 ta, ikkinchi o’quvchi 10 ta va hokazo so’z yozishi mumkin. Aslida rasmda 30 tadan ortiq narsa tasvirlangan: tog’, osmon, bulut, qor, terak, tol, o’rik, ko’ylak shirt, tufli, lenta, soch, bosh, qir, dala, o’t, gul, qo’l, oyoq, quloq, burun, yuz, og’iz, barmoq, bo’yin, qorin, yubka, jemper daraxt va hokazo. Bu o’quvchilarning e’tibor bilan kuzatishga yatuvchanlikka o’rgatadi. Analiz-sintez metodi savod o’rgatish darslariga rus-tuzem maktablari va tatar o’qituvchilarining faoliyati orqali kirib kelgan. Ona tili ta’limi jarayoniga analiz - tahlil grammatik hodisaning muhim belgilarini aniqlash maqsadida, o’rganilgan grammatik tushunchaning yangi qirralarini ochish va mustahkamlash maqsadida tatbiq etiladi. Fonetik, leksik, morfologik va sintaktik tahlil shu metodning amalda namoyon bo’lishdir. Sintez qismlarga bo’lib o’rganilgan grammatik materialni yaxlitlashdir. Masalan, ot, sifat, fe’l, son kabi so’z turkumlari o’rganilayotganda ularga oid so’zlar berilib, ular ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so’zlardan gap tuzish, aralash berilgan gaplarni voqealar rivoji asosida tartiblashtirib matn tuzish, mazmunan tahlil qilingan rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon bo’ladi. Analiz-sintez metodida ham o’quvchilarni faollashtirish o’qituvchining o’quvchilarga beradigan savol va topshiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga bog’liq bo’ladi. Induksiya metodida o’quvchilar o’qituvchi tavsiya etgan til dalillarini kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi. Deduksiya metodida o’quvchi tayyor qoida - ta’rif bilan tanishadi va uning mohiyatini til dalillari asosida ochadi. Bu metodlarning samarasi o’qituvchining savol-topshiriqlari mazmuni grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo’naltirilganligiga, izchilligiga, 25 MUNDARIJA KIRISH . .................................................................................................................... 3-4 I BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA YOZUV MALAKASINING AHAMIYATI 1.1. Yozuv malakasi haqida umumiy tushuncha....................................... 4-14 1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuv ko‘nikmalarining shakllanish bosqichlari............................................................................... 14-20 II BOB. 3-SINF ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA YOZUV MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH USULLARI 2.1. Yozuv darslarida qo‘llaniladigan metodlar va yondashuvlar............. 21-23 2.3. O‘qish savodxonligi darslarida nutqni rivojlantirish orqali yozuvga tayyorlash.................................................................................................. 23-28 XULOSA ................................................................................................... 29-30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................ 31-32 2 3. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi bo‘yicha Miqdoriy ko‘rsatkich: 5-6 gapdan iborat bo‘lgan matnni fikr ehtiyoji bilan bog‘liq mavzu asosida yaratish. Talablar: – Mavzudagi gaplarningh mazmunini o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi ko‘rsatilgan mavzu doirasida birlashishi; – Harf va tinish belgilarini to‘g‘ri yozish – Husnixatda qatorlarni to‘g‘ri joylashtirish – So‘zlar orasidagi oraliqni to‘g‘ri belgilash – Tasvirda tilning ifoda vositalaridan foydalanish; – Matnda so‘zlarni takrorlashdan takrorlanishdan saqlanish va sinonimlarni qo`llay olish – Matnda xat boshilarining yaqinligi va fikr izchilligini ta’minlash – Uyadosh so‘zlardan foydalana olish – Boshlang‘ich ta’lim yakunida o‘quvchilar kamida 20 ta kichik hajmdagi she’rni yoddan aytib bera olishi shart Demak, DTS da ko‘rsatilgan talablarni to‘g‘ri bajarish uchun albatta , ona tili o‘qituvchilari oldiga katta talablar qo‘yiladi. O‘quvchilarning nutqiy taraqqiyotini ta’minlashda matn, uning tahlili va matn yaratish eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Zero, matn-inson tafakkurining voqealanishi, tugal bir mazmunining kashf etilishi, yuzaga chiqishidir. 21 chiziqli daftarga yozishga o‘tiladi.Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to‘g‘ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda saranjom-sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o‘quvchilar “Yozuv daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo‘lgani ma’qul. O‘qituvchi yozish vaqtida 65 gradus qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustida 25 gradus qiyalikda qo‘yilishini ta’kidlab turadi. Orfografiya grekcha “to‘g‘ri” va “yozaman” so‘zlaridan olingan bo‘lib, adabiy tilning yozma shakli bilan bog‘liq. Orfografiya to‘g‘ri yozish haqidagi qoidalar ko‘nikmasidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til normalari asosida yozma ifodalab bo‘lmaydi. O‘quvchilarning orfografik savodxonligi haqida g‘amxo‘rlik qilish tilning aniqligi, fikrni to‘g‘ri ifodalash, kishilar bilan o‘zaro xatosiz muomala qilish uchun g‘amxo‘rlik demakdir. Savod o‘rgatishda bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan bir vaqtda imloga oid malakani shakllantirishga ham zamin yaratiladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar: a) talaffuzi va yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarda tovush bilan harfning mosligini; b) so‘zlarni alohida yozishni, ya’ni yozuv vositasida so‘z ma’no birligi sifatida ajratishni; v)so‘zning satrga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo‘g‘inlab ko‘chirib yozishni, bunda bo‘g‘in hosil qilgan bir unli harfni qatorga ko‘chirib yozib bo‘lmasligi; g) gap boshida, shuningdek, kishilar ismida, hayvonlarga qo‘yilgan nomlarda bosh harfning ishlatilishini amaliy tarzda o‘rganadilar. Savod o‘rgatish davridayoq ko‘chirib yozish, diktant va ijodiy yozuvlardan foydalaniladi. O‘z-o‘zini tekshirishga o‘rganadilar. Yozuv darslarida ham o‘quvchilar nutqini o‘stirish, fikrlashga o‘rgatish asosiy vazifalardan hisoblanadi. MUHOKAMA VA NATIJALAR. O‘qish va yozish - nutq faoliyatining turi. 9 o‘qish o‘rgatilgan. O‘qish hijo (bo‘g‘in) usuli bilan o‘rgatilgan. O‘qishga o‘rgatishning “hijjai qadimiy” deb atalgan usuli uzoq vaqtlar davomida hech qanday o‘zgarishsiz davom etib kelgan. Tovush metodi bilan savod o‘rgatilganda, so‘zning eng kichik bo‘lagi, ya’ni nutq tovushlari asos qilib olinadi. So‘zning ma’nosini o‘zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: so‘zda tovushlar almashinishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir yangi so‘z hosil bo‘lishi mumkinligi bolalar ongiga yetkaziladi. Keyingi yillarda ham xat-savod tovush metodida o‘rgatilmoqda. Atoqli metodistlar (S.P.Redazubov, A.I.Voskresenskaya, K. Qosimova, Y.Abdullayev, O.Sharafiddinov va boshq.) tovush metodida xat-savod o‘rgatishni takomillashtirdilar. Arab alifbosida yozuvni o‘rgatish qiyin bo‘lgan. Bu alifbodagi harflar so‘zda qo‘llash o‘rniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozuvni o‘rganishni qiyinlashtirgan. Shuning uchun ko‘p maktablarda bolalarga o‘qish o‘rgatilib yozuv o‘rgatilmagan, chunki domla va otinoyilarning ko‘pchiligi o‘qishni bilib, yozishni bilmagan. Eski maktabda yozish chiziqsiz tekis oq qog‘ozga dastlab yo‘g‘onroq savag‘ich qalamda o‘rgatilgan; bolalar yozishni ozroq o‘rganganlaridan keyin qamish qalamda ham yozishgan, ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan. Yozishni o‘rgatish alifbo tartibida harflarning alohidaalohida shaklini yozdirishdan boshlangan. Avval alifni yozish o‘rgatilgan, keyin o‘xshash shaklli harflar bandlarga bo‘linib, o‘xshash unsuri bo‘lmaganlari esa ayrim-ayrim yozdirilgan. Ba’zi domlalar ayrim harflarning elementlarini yozishni ham alohida mashq qildirganlar. Shundan keyin harflarni nusxaga qarab alifbo tartibida katta- katta qilib yozish (bu mufradot (sarhad) deyilgan: bunday yozish bir-ikki yilga cho‘zilgan) o‘rgatilgan. Shundan keyin harflarni bir-biriga qo‘shib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni murakkabbot deyilgan. Harflarni birbiriga qo‘shib yozish mashqi bir necha bosqichga bo‘linib, harf birikmalarining ma’no anglatish- anglatmasligi umuman e’tiborga olinmagan, qanday qo‘shilish mashq qilinavergan. Ko‘pgina eski maktablarda bunday mashq “abjad yozish” bilan tugallangan. Murakkabbotdan keyin bayt, qit’a va ruboiylarni ko‘chirib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni muqattaot deyilgan. Bu mashqqa ham juda ko‘p 12 boshlashdan oldin o‘quvchilar bilan yuqoridagi ko‘rsatib o‘tilgan tushunchalar ustida ish olib borishi lozim. Bu o‘quvchilarga harflarning shaklini uning harakatini yaxshi tushunishlariga katta yordam beradi. 1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuv ko‘nikmalarini Savod o’rgatishning tayyorlov hamda asosiy davri va undan keyingi davrda o’quvchilarni savodli yozishga o’rgatishda quyidagicha metodlardan foydalaniladi. Metodlar asosan o’qish jarayoni bilan birgalikda olib boriladi. Chunki o’quvchilar savodli o’qish jarayonidagina savodli yozish malakalarini o’zlashtiradilar. Analitik- sintetik metod. Analitik-sintetik tovush metodiga K.D.Ushinskiy asos solgan. Bu metod hozirgi kunga qadar ancha takomillashdi. Shu bois anaiitik-sintelik tovush metodi an’anaviy tamoyillarga va shakllanish, tashkil topish jarayonida bo’lgan tamoyiilarga ega. Metodning an’anaviy tamoyillari quyidagilar: l. Savod o’rgatishda analitik-sintetik tovush metodi shaxsni shakllantirish maqsadiga ko’ra ta’limiy va o’stiruvchi xarakterda bo’ladi, nutqiy mashqlar orqali aqlning o’sishini ta’minlaydi, o’qishning ongli olishini talab etadi. Analitik sintetik tovush metodida savod o’rgatish jarayoni 4 oy davom etadi. Bu jarayon 2 davrga bo’linadi:1 A) alifbegacha tayyorgarlik davri (2 xafta), B) alifbo (asosiy) davr 31 dekabrgacha davom etadi. Alifbogacha tayyorgarlik davri, o’z navbatida, 2 bosqichga bo’linadi: A) harf o’rganilmaydigan bosqich (2 xafta). B) unli tovush va harf o’rganiladigan bosqich (2 xafta) Savod o’rgatish jarayonidagi darslar predmetiga ko’ra ikki turli: “Alifbe” darsligi asosidagi o’qish darslari; “Yozuv daftari” asosidagi yozuv darslari. 1-bosqichning asosiy vazifasi o’quvchilarni maktab, sinf bilan, tartib- intizom qoidalari bilan tanishtirish. Ularga nutq, og’zaki va yozma nutq haq’ida, gap, nutqnnng gaplardan tuzilshi, so’z gaplarning so’zlardan tuzilishi; bo’g’in, 14 vaqt sarflangan; u ma’noli so‘zlarni yozish bilan boshlanib, duoyi salom (insho) yozish bilan tugallangan. Bola duoyi salom yozishni bilsa, “xati chiqqan” hisoblangan. Yozuvni o‘rgatish va husnixat mashq qildirishda “Mufradot” kitobidan foydalanilgan. Bu kitobchada har uchala mashq turi, ba’zi nashrlarda esa insho namunalari berilgan. Eski maktabda yozuvga o‘rgatishning birdan-bir yo‘li ko‘chirib yozish - nusxa ko‘chirish hisoblangan, natijada bolada yozma nutq ko‘nikmasi hosil qilinmagan. Bu mashq bolani juda zeriktirgan, hech o‘ylanmasdan yozishga odatlantirgan. Maktabxonada ijodiy ko‘chirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa usullarning qo‘llanilmaganligi orqasida bola chiroyli ko‘chirib yozish ko‘nikmasini hosil qilgan bo‘lsa ham, o‘z fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jumlalarni ham zo‘r-bazo‘r xato bilan yozgan. Eski maktablarda, madrasalarda o‘zbek tili o‘qitilmagan, natijada eski maktab bolalarigina emas, hatto madrasada bir necha yil umr o‘tkazgan ba’zi bolalar ham o‘z ismini to‘g‘ri yozishni bilmaganlar. Arabchada to‘g‘ri, chiroyli yozuvga o‘rgatish uchun xivalik shoir Shermuhammad Avazbiy o‘g‘li Munisning (17781829) “Savodi ta’lim” kitobidan foydalanilgan. Boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilarini husnixatga o‘rgatish jarayonida avvalombor o‘qituvchilarni husnixatga o‘rgatish, metod va usullari bilan qurollantirish kerak bo‘ladi. Shu bilan birgalikda o‘quvchilarda chiroyli, aniq va toza yozishga qiziqish va muhabbat uyg‘otish uchun birinchi navbatda o‘qituvchining o‘zi chiroyli yozishi lozim. 1-sinfda o‘qish darslarida o‘quvchilar tovush hamda bosma harflar bilan tanishtirilsa, tovush va harflarni analiz va sintez qilish orqali ularning nutqi o‘stiriladi. Shu kabi yozuv darsining ham ayrim spetsifik xususiyati bor. Masalan, agar o‘quvchilar o‘qish darsida «Alifbe» kitobidagi tayyor bosma harflardan foydalansalar, yozuv darsida bu narsa ko‘rinmaydi. Har bir harf va uning elementini o‘quvchining o‘zi namunaga qarab yozadi. Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga o‘rgatish o‘z navbatida quyidagi kabi qator tushunchalarni bilishni talab etadi: baland-past, bir xil, keng-tor, yaqin- uzoq, yuqoriga, pastga, o‘rta (oraliq), uzunroq-kaltaroq, teng, teng bo‘magan masofa, to‘g‘ri-qiya, chapga-o‘ngga. O‘qituvchi yozuv malakasiga o‘rgatishga 13 Har bir sinf yakunida o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar ta’lim predmetlari bo‘yicha ishlab chiqilgan o‘quv dasturlarida o‘z aksini topdi. Jumladan, I-IV sinf “ona tili” va “O‘qish” bo‘yicha quyidagi talablar belgilab qo‘yildi. 1. O‘qish texnikasi bo‘yicha miqdoriy ko‘rsatkich bir daqiqada 80-90 so‘zni o‘qiy olishi kerak. Bunda talablar: – harflarni to‘g‘ri talaffuz etish; – so‘zlarni to‘g‘ri o‘qish; – gap ohangiga rioya qilgan holda ravon va obrazli o‘qish; – gapda tinish belgilarini talaffuzda aks ettirish; – sanash va ajratishlardan to‘g‘ri foydalanish; – so`z urg‘usiga rioya qilish; – ohangga rioya qilish; – ilmiy atama va ramzlarni to‘g‘ri talaffuz qilish; 2. Matn mazmunini va o‘zgalar fikrini anglash malakasi bo‘yicha: Miqdoriy ko‘rsatkich: 10 daqiqada, 4-5 sahifali matn o‘qib qayta so‘zlab bera olish; Talablar: – og‘zaki, nutqning to‘g`ri ravon aniq tushunarli va tasirchan bo‘lishi; – monologik nutqning ravon bo‘lishi; – diologik nutqda ta’sirchan izchil, mantiqiy jihatdan aniq bo‘lishi. 2. Diktant yozish malakasi: Miqdoriy ko‘rsatkich: 40-50 so‘zdan iborat diktant yoza olish. Talablar: – imlo xatolariga yo‘l qo‘ymaslik. – ijodiy matnnning mantiqiy jihatdan izchilligi – berilgan izohlarning aniqligi – lug‘atlarning to‘g‘ri va aniq bo‘lishi 20 - o‘rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o‘rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi. Bunda o‘zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. O‘qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O‘qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi: 1. Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilish uchun rasmlarni ko‘z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, undan bo‘g‘inni aytishni talab qiladi. O‘quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki ularni qo‘shib bo‘g‘in, bo‘g‘indan so‘z hosil qilguncha, o‘qish jarayoni sustlashadi. 2. Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni yo‘qotib qo‘yadi, harfni, bo‘g‘inni, so‘zni qayta o‘qishiga to‘g‘ri keladi. O‘quvchining diqqati kengaygan sari bo‘g‘in va so‘zni butunligicha idrok eta boshlaydi. O‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o‘quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o‘stirishga katta e’tibor berish kerak. Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu bois savod o‘rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun ham maxsus xilma-xil mashqlar o‘tkazib borish maqsadga muvofiqdir. Yozuv jarayonida o‘quvchilar ruchkani to‘g‘ri ushlashni, daftarni to‘g‘ri qo‘yishni, harfni yozishda yozuv chiziqlari, ular bo‘ylab qo‘lni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sig‘ish-sig‘masligini mo‘ljallashi lozim. Yozuv jarayonida o‘quvchi ruchkani qog‘oz ustida sekin, ishonchsizlik bilan qimirlatadi, bir harfni yozib to‘xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba’zan chiziqdan chiqib ketadi, noto‘g‘rilarini bo‘yab, to‘g‘rilaydi. Savod o‘rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili eski maktabda o‘qish bilan yozish bir vaqtda o‘rgatilmagan, avval faqat 11 kiradi. O`quvchilar o`qish va yozish jarayonini egallashda mana shu ko`nikmaga tayanadilar. O`zbek grafikasida bo`g`in tamoyili yetakchi tamoyil hisoblanadi. O`quvchi so`zni to`g`ri yozish uchun uni avval bo`g`inlarga bo`ladi. Boshlang`ich sinflarda morfologiyadan “ot”, “sifat”, “son”, “fe`l”, “olmosh” tushunchalarini; siktaksisdan “gap”, “ega”, “kesim”, “ikkinchi darajali bo`lak”, “uyushiq bo`lak”, “undalma” kabi tushunchalarni; so`z yasalishidan “o`zak”, “qo`shimcha”, “o`zakdosh so`zlar” kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi "O`qituvchi tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish, o`quvchilar aqliy faoliyatini to`g`ri tashkil etish uchun tushuncha nimaligini, tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini, tushunchani o`zlashtirish qanday sharoitda bo`lishini ko`z oldiga aniq keltirishi lozim. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o`quvchilarda tushuncha juda ko`p qiyinchilik bilan shakllanadi "Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma`lum darajada rivojlangan bo`lishi lozim. Mavhum tafakkur ta`lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko`nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar yig`indisini shakllantirishga qaratilgan bo`lishi zarur". “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablariga ko‘ra “Boshlang‘ich ta’lim umumiy o‘rta ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan savodxonlik, bilim va ko‘nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgan ta’limdir” Shuning uchun ham “bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan boshlang‘ich sinflarga eng yetuk, eng tajribali murabbiylar bekitib qo‘yilishini oddiy oddiy mantiqning o‘zi talab etadi”. Darhaqiqat, shunday ekan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bizga erkin fikrlay oladigan ijodiy fikr mahsulini nutq shakliga mos ravishda og‘zaki va yozma bayon qila olish ko‘nikma va malakalarini egallagan barkamol avlodning boshlang‘ich avlodini yetkazib berishilari kerak. Buning uchun esa DTS talablariga mos erkin matn yarata oladigan o‘quvchilar tarbiyalash lozim. Jumladan, boshlang‘ich sinflarning 3-sinflari uchun 18 1 KIRISH XXI asr – bilim, texnologiyalar va zamonaviy tafakkur asridir. Bugungi globallashuv jarayonlarida har bir davlat taraqqiyotining negizini sifatli ta’lim tizimi tashkil etadi. O‘zbekistonda ham yosh avlodni intellektual, ma’naviy va jismoniy jihatdan har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Ayniqsa, umumiy o‘rta ta’lim tizimida boshlang‘ich sinflar — ya’ni o‘quvchining ta’limga bo‘lgan munosabati, bilim olishga bo‘lgan qiziqishi, savodxonligi shakllanadigan asosiy bosqich sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Boshlang‘ich ta’limda ona tili va o‘qish savodxonligi darslari o‘quvchilarning nafaqat savod chiqarishini ta’minlaydi, balki ularning mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma nutq orqali o‘z fikrini ifoda etish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Aynan shu bosqichda o‘quvchilarda yozuv malakasining shakllanishi boshlanadi va bu ko‘nikmaning sifatli rivojlanishi kelgusida ularning barcha fanlardagi muvaffaqiyatini belgilab beradi. Yozuv malakasi — bu o‘quvchining nutqiy faoliyatining eng muhim ko‘rinishlaridan biridir. Yozma nutq orqali bola o‘z fikrini aniq, mantiqan izchil, grammatik jihatdan to‘g‘ri va tushunarli bayon etishni o‘rganadi. Ushbu ko‘nikmaning shakllanishi esa izchil, bosqichma-bosqich olib boriladigan metodik yondashuvlarni, didaktik vositalardan samarali foydalanishni talab etadi. Ayniqsa, 3-sinfda o‘quvchilar endigina savod chiqarish bosqichini ortda qoldirib, yozuv malakasini mustahkamlash va uni ijodiy yo‘nalishda rivojlantirish bosqichiga o‘tadilar. Bu esa o‘qituvchidan metodik mahorat, pedagogik yondashuv va psixologik sezuvchanlikni talab qiladi. Shu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash kerakki, yozuv malakasi o‘z-o‘zidan shakllanmaydi. Bu borada o‘qituvchi tomonidan yaratiladigan dars muhitining samaradorligi, tanlab olingan topshiriqlarning yosh xususiyatlariga mosligi, shuningdek, o‘quvchilarning faolligini oshiruvchi o‘yinli va ijodiy metodlar asosiy omillar sifatida maydonga chiqadi. Ko‘rgazmali qurollar, multimedia vositalari, 3 - Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz? So’zlar ichidan shaxsni (kasb egasini) bildirayotgan so’zlarni topib, bir ustun qilib yozing. - Ikkinchi ustunga narsani bildirgan so’zlarni topib yozing. - Uchinchi ustunga harakatni bildirgan so’zlarni topib yozing va hokazo. O’quvchilar topshiriqni o’qituvchi yordamida bajarib bo’lgach, muammoli savol o’rtaga tashlanadi: Yuqoridagi so’zlar nimasiga ko’ra farqlanyapti? O’quvchilar “ma’nosiga ko’ra” degan fikrni ayta olmasalar, o’qituvchi bu muammoni hal qiladi: Bu so’zlar ma’nosiga ko’ra va so’roqlariga ko’ra farq qiladi. O’ylang, so’zlarni qaysi xususiyatlariga ko’ra guruhlarga ajratamiz? So’zlarni nechta guruhga ajratish mumkin? Savol-javoblardan ko’rinib turibdiki, o’quvchilar bilan suhbat rivojlantirilib borilyapti va o’quvchilar suhbat davomida yangi-yangi ma’lumotlarni egallab bormoqdalar. 3-4-sinflarga o’tganda bunday suhbatlar oxirida o’quvchilarning o’zlari xulosa chiqaradilar. Bunday suhbatlarda o’quvchilarning yoshi, saviyasidan tashqari, vaqt ham hisobga olinadi. Suhbat uzoq davom etsa, o’quvchilar charchab qoladilar, o’zlashtirish darajasi ham susayadi. 2.2. O‘qish savodxonligi darslarida nutqni rivojlantirish orqali yozuvga tayyorlash Boshlang’ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o’rganilgan mavzuni mustahkamlash qismida mashqlar ishlash jarayonida qo’llaniladi. O’quvchilar o’qituvchining topshirig’i bilan mustaqil ishlarni og’zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko’p vaqtni olmasligi, o’quvchilar kuchi yetadigan qilib, muayyan vaqt ichida txnjarishga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Mustaqil ishlash uchun topshiriq 1-sintdan boshlab beriladi va u asta-sekin 24 Boshlang’ich sinflarda suhbat metodining muammoli o’qitish metodi sifatida qo’llanilishi ta’limda o’quvchilarni faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Muammoli o’qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894-yilda asos solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o’zlashtirishga yordam berishgina emas, balki o’quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish hamdir. Bunda suhbat davomida o’qituvchining topshirig’i bilan o’quvchining oldiga biror muammo qo’yiladi va darsda muammoli vaziyat yaratiladi. Bu muammoni o’quvchi oldin egallagan bilimlari asosida hal etadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining hayotiy tajribalari kamligi sababli o’qituvchi muammoni hal qilishga yordamlashuvchi savollar beradi. Muammoni o’quvchi hal qila olmasa, uni o’qituvchining hal qilishiga to’g’ri keladi. Shuning uchun boshlang’ich sinfda muammoli o’qitish metodi yarim izlanishli muammoli metod deb ham yuritiladi. Masalan, muammoli o’qitish metodini leksik-semantik va grammatik mashqlarni tashkil etishda ham qo’llash mumkin. Bu metoddan 1- sinfdan boshlab foydalanish mumkin. Bu metod “Tovush va harf” mavzusini o’rganayotganda tovushning so’z ma’nosini farqlashdagi vazifasini tushuntirishda, “So’z ma’nosi”, “Nutq va gap” mavzularini o’rganishda ham qo’llanadi. Masalan, “So’z ma’nosi” mavzusini o’rganish uchun xat taxtaga turli ma’nodagi, ya’ni turli so’z turkumiga kiradigan so’zlar aralash holda yozib qo’yiladi. So’zlar: kitob, qurdi, shifokor, sakkiz, qizil, qalam, o’qidi, yashil, binokor, o’nta, o’qituvchi, sakkiz. O’quvchilar bilan quyidagicha savol-javob tashkil qilinadi: So’zlarni o’qing. - Birinchi so’z nimani bildiryapti? Narsanimi, shaxsnimi? - Bu so’zga qanday so’roq beramiz? Ikkinchi so’z harakatni bildiryaptimi yoki narsanimi? - Bu so’zga qaysi so’roqni beramiz? - Qaysi so’zlar sanoqni bildiryapti? - Bu so’zlarga qaysi so’roqni beramiz? Qaysi so’zlar rangni bildiryapti? 23 Keyinroq bolalarda o‘z fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, tafakkurga, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta’sir etadi. ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA. Analitik-sintetik tovush metodi tamoyiliga muvofiq, o‘qish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya’ni o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar, yozuv darsida esa shu harfli so‘zni yozadilar. Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka, birinchidan, qo‘l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o‘zlashtirilgan birligi bo‘lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning to‘g‘ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va orfografik qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o‘z fikrini, taassurotini ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanishni talab qiladi. Yozishdan birdan bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar qanchalik tez anglab yetsalar, ularda yozma nutq malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va to‘g‘ri shakllanadi. Savod o‘rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar, o‘z fikrini, hatto bir so‘z bilan yozma ifodalash uchun ham yarim oylar o‘tadi. Yozuv malakasi o‘qish malakasi bilan uzviy bog‘liqdir. Bola yomon o‘qisa, yozuvni egallashi qiyin bo‘ladi, chunki bo‘g‘inlab o‘qish malakasidan so‘ng bo‘g‘inlab yozish malakasi shakllanadi. Yozish va o‘qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Keyinroq bolalarda o‘z fikrini yozma ifodalash malakasi biroz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, tafakkurga, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta’sir etadi. Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar mavjud: 1.Turli shakllar andozasi ustidan chizish. 2.Erkin rasmlar chizish. 7 so’zlarning bo’g’inlardan tuzilishi, so’zlarning bo’g’inlarga bo’linishi; tovush, bo’g’inlarning tovushlardan tuzilishini; tovushlarning unli tovush va undosh tovushlarga ajratilishini o’rgatish, ulardan amaliy foydalana bilish ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat. Bu davrda maxsus nushalar asosida o’quvchilarning bog’lanishli nutqi ustida ishlanadi. Ularga «Alifbe»da berilgan rasmlar asosida hikoyalar tuzdirishdan tashqari, o’zlari bilgan she’r, ertak, hikoya, tez aytish, maqol, topishmoq, halq ashulalari, alla, qo’shiqlar, latifalardan ayttirish lozim. Tayanch so’zlar asosida gap tuzdirish, «Alifbe» sahifalaridagi so’zlar, ularning ma’nolari ustida ishlash kabi ishlar uyushtiriladi. (Bu tarzdagi ishlar har bir darsda mavzularga bog’liq ravishda izchil davom ettirib boriladi.) Bu bosqichdagi yozuv darslarida o’quvchilarda daftar bilan, yozuv chiziqlari bilan tanishtirish, harf elementiarini yozishga o’rgatish, namunaga qarab grafik xatolarini aniqlash – o’z-o’zini tekshirish, harf oralarining tengligiga rioya qilish kabi ko’nikmalar hosil qilinadi. 2-bosqichda unli tovush va unli harflar o’rgatiladi. Bunda ularning uch xususiyatini: a) orizda to’siqqa uchramasligi; b) cho’ziq aytylishi; v) tarkibida faqat ovoz qatnashishi kabilarni o’quvchilarning amaliy ravishda puxta egallashlariga erishish lozim. Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga o’rgatish ko’zda tutiladi. Bu bosqichdayoq tovush va harf o’rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi. Bolalarga tovush qaqida ma’lumot kitob ochtirilmay beriladi. Tovushni ifodalovchi harf ko’rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid xususiyatlar (tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz, harflarni yozamiz, ko’ramiz, o’qiymiz) Ham izchil ravishda o’quvchilarni o’zlashtirishlarini xisobga olgan xolda ochila boriladi. Alifbo davri. Bu davr 31 dekabrgacha davom etadi. Unda asosan o’quvchilar undosh tovush va undosh harflar bilan tanishtiriladi. Undoshlar osondan qiyinga tamoyili asosida joylashtiriladi.Oldin sonor tovushlar (n, m, 1,) keyin esa b, k, d, t, s kabi undoshlar so’ngra ikki tovushni ifodalaydigan j harf birikmalari (pd s b), 15 axborot texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarning faolligini oshiradi va yozuvga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. Kurs ishida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun amaliy qo‘llanma sifatida foydalanilishi mumkin. Xususan, dars jarayonida foydalaniladigan topshiriqlar namunasi, o‘quvchilarning yoshi va psixologik xususiyatlariga mos metodlar dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Umuman olganda, boshlang‘ich ta’limda yozuv malakasining mukammal shakllanishi – o‘quvchining keyingi bosqichlardagi muvaffaqiyatli ta’lim olishi uchun mustahkam poydevor yaratadi. Yozuv malakasini shakllantirishda nafaqat o‘qituvchining kasbiy mahorati, balki metodik tayyorgarligi, darsga bo‘lgan ijodiy yondashuvi, o‘quvchining faoliyatini doimiy tahlil qilib borishi muhim omillardan biri sifatida e’tirof etiladi. 31 faoliyatni tashkil etish shakllariga, o’quv vositalari (darslik, turli xarakterdagi lug’atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga bog’liq bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, yuqoridagi barcha metodlarning muvaffaqiyati o’qituvchining beradigan savol-topshiriqlariga bog’liq. Yo’l-yo’lakay duch kelgan savollar bilan kichik yoshdagi o’quvchining anglash faoliyatini ishga solish kutilgan natijani bermaydi. So’nggi yillar davomida ta’lim tizimiga an’anaviy metodlar bilan birga zamonaviy pedagogik texnologiya usullari kirib keldi. Ulardan ona tili ta’limi jarayonida foydalanish bo’yicha yutuqlar qo’lga kiritildi. Bugungi shiddatli davr har bir insondan bolalik chog‘idan boshlab qunt bilan o‘qish, ilm va hunar o‘rganishni talab etmoqda. Ana shu talab asosida mamlakatimizda o‘ziga xos ta’lim tizimi yaratildi: “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” qabul qilindi. Ularda ta’limning boshqa sohalari qatori ona tili ta’limiga ham alohida o‘rin ajratilgan. Ona tili o‘quvchini mustaqil fikrlashga, mulohazalarni og‘zaki va yozma ravishda to‘liq bayon qilishga o‘rgatadi. O‘quvchining savodxonlik darajasini, uning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni ona tilidan hosil qilingan bilim va malakalari asosiga quriladi. Ma’lumki, har bir milliy til o‘zida moddiy olamni aynan, adyekvat aks ettirishdan tashqari ruhiy olamni, qayg‘u-alamlari-yu shodliklarini ham o‘rinda tugal ifodalaydi. Insonda har bir narsaga nisbatan o‘z munosabatini bildirish imkoniyati bor va bu imkoniyat har gal tilning muayyan shakllari orqali yuzaga chiqariladi. Kakografiya interfaol usullardan biri sifatida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, narsalarni bir-birlari bilan solishtirishga, izlanishga, masalaning yechimini topishga, eng muhimi ona tili darslarida olingan bilim va malakalariga asoslanib, muayyan mavzular bo‘yicha zaruriy xulosalar chiqarishga yordam beradi. O‘quvchilardagi loqaydlik, beparvolikni yo‘qotib, dadillikka, ijodkorlikka chorlaydi, mutelik, tobelik, nofaollik kabi salbiy xususiyatlarga barham beradi. 26
Купить