3-sinfda qoldiqli bo‘lish algoritmini o‘zlashtirish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	110.4KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	26 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Asadbek Mamarizayev

Ro'yxatga olish sanasi 09 Aprel 2024

143 Sotish

3-sinfda qoldiqli bo‘lish algoritmini o‘zlashtirish metodikasi

Sotib olish

О ’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
Sirtqi ta’lim О ’zbek tili va adabiyoti ta’lim y о ’nalishi
“ 3-sinfda qoldiqli bo‘lish algoritmini o‘zlashtirish metodikasi ” mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
________________________________
(imzo)
Toshkent-2024
MUNDARIJA
1

KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BOB. QOLDIQLI BO‘LISH DARSLARINING MAZMUNI VA UNI
TASHKIL ETISH
1.1. Boshlang‘ich sinflarda qoldiqli bo‘lishni o‘rgatishda o‘qituvchining vazifasi.. 5
1.2 .Boshlang‘ich sinf matematika darslarida qoldiqli bo‘lishni o‘rgatish
metodikasi................................................................................................................ 11
II BOB.Qoldiqli bo‘lish darslarida o‘quvchilarni o‘z-o‘zini nazorat qilishga
o‘rgatish
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini qoldiqli bo‘lishni o‘rgatishda o‘z-o‘zini
nazorat qilishga o‘rgatish........................................................................................ 18
2.2 . Qoldiqli bo‘lishga o‘rgatish darslarini tashkil etish......................................... 23
XULOSA ................................................................................................................ 28
FOYDALAN I LGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................................... 30
KIRISH
2

Kurs ishining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasida shakllangan uzluksiz
ta’lim tizimi barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlash jarayonining
samarali tashkil etilishini ta’minlashga xizmat qiladi. Uzluksiz ta’lim tizimi
doirasida faoliyat olib boruvchi ta’lim muassasalari ilg‘or, demokratik hamda
insonparvar g‘oyalarga tayangan, hamda yangicha mazmunga ega bulgan
ta’limjarayonini tashkil etishda muhimo‘rin tutadi. Bu muhim vazifaning ijobiy hal
etilishi ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan yangicha yondashuvni taqozo
qiladi. Sh. M. Mirziyoyev
Shu o‘rinda alohida ta’kidlash joizki, oliy ta’lim muassasalarida bo‘lajak
mutaxassislarni tayyorlash jarayoni talabalarda zaruriy ishlab chiqarish iqtisodiy
mazmunga ega faoliyat, ko‘nikma va malakalari sifatini shakllantirishga e’tiborni
qaratish talab etiladi. Biroq, ta’lim jarayonlarini takomillashtirishga qo‘yilayotgan
yangi, yanada yuqoriroq talablar, shuningdek, talabalarning kasbiy ko‘nikma va
malakalarini, yangi pedagogik texnologiyalarni rivojlantirish bilan yangicha
fikrlovchi mutaxassisni shakllantirish imkonini beruvchi sharoitlarning ishlab
chiqilmaganligi o‘rtasida obyektiv qarama-qarshilik mavjud. Har tomonlama
barkamol insonni shakllantirish bugungi jamiyatimiz oldida turgan dolzarb
masalalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining maqsadi. Ushbu kurs ishimizning maqsadi 3-sinf
o‘quvchilarining qoldiqli bo‘lish mavzusini mukammal o‘rganishlariga erishish.
Kurs ishining predmeti. 3-sinf matematika darsligi.
Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish jarayoni.
Kurs ishining vazifasi.
- boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan qoldiqli bo‘lish mavzularini o‘rganish;
-bu mavzuning asosi bo‘lgan ko‘paytirish va bo‘lish amallarini
mustahkamlash;
- o‘rganganlik darajasini tekshirish;
- mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalar bilan tanishish;
- o‘quvchilarni o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgatish;
3

Kurs ishining amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishimizdan Boshlang‘ich
ta’lim fakulteti talabalari o‘quv qo‘llanma sifatida foydalanishlari mumkin.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishimiz: kirish, ikki asosiy bob, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

4

I BOB. QOLDIQLI BO‘LISH DARSLARINING MAZMUNI VA UNI
TASHKIL ETISH
I.1. Boshlang‘ich sinflarda qoldiqli bo‘lishni o‘rgatishda o‘qituvchi ning
vazifasi
Davlat ta'lim standardlari va Milliy dastur o‘quvchilarning har biriga ta'lim
olishda teng imkoniyatlarni yaratib berish,har birining yuqori natijaga
erishishlarini rag‘batlantirish va shu orqali o‘quv- bilim jarayonining farqli tashkil
etilishini ta'minlash uchun da'vat etilgan. Davlat ta'lim standarlari va Milliy
dasturning o‘quv fani bo‘yicha, ta'lim sohalari bo‘yicha ishlab chiqarilishi o‘quv
fanlarining variantini tanlash asosida o‘quv metodik majmualar, jumladan,
boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishni takomillashtirishni nazarda tutadi.
Boshlang‘ich sinflarda arifmetik amallar bajarishni bog‘lanish va bilimlarni
muvofiqlashtirish tamoyili asosida o‘quv fanlarining ichki bog‘liqligi va o‘quv
fanlari aro uzviylikni ta'minlashga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining asosiy vazifalari :
Hozirgi zamon o‘qituvchisi qanday ijobiy sifatlarga ega bo‘lishi lozim.
Avvalo, zamonaviy bilimlar , ilg‘or tajribalar hamda pedagogik mahoratni yuqori
darajada egallaganligi, pedagogik izlanish vazifasiga mos tadqiqotlar metodlari
majmuasini shakllantira olishi, nazariy tadqiqot va amaliy tajriba-sinov ishlarini
o‘tkazish malakasiga ega bo‘lishi, o‘qitadigan o‘quv fanidan o‘quv dasturi, DTS,
Milliy Dastur da rsliklar , va o‘quv-metodik qo‘ l lanmalar, elektron darsliklarni
yarata olishi va amalda qo‘llay olishi lozim. O‘zining pedagogik faoliyatini doimiy
takomillashtirib borishi, kasbiy sifatlarini rivojlantirishi, o‘z-o‘zini nazorat qilish
va baholash malakasini egallash , yangi pedagogik g‘oyalami ishlab chiqa olish,
zamonaviy axborot texnologiyalarini dars jarayonida qo‘ llash ko‘nikmalariga ega
bo‘lishi, o‘qitishning istiqbolli yo‘nalishlari talablari asosida metod, shakl va
vositalami yaratish va ularni ta ’lim jarayonida uzviy qo‘ llash malakalarini bilishi
kerak.
5

O‘qituvchi —odobli, adolatli hamda “ bola qalbining injeneri ” dir. Bolaning
ijobiy va salbiy xususiyatlari ba’zan murabbiydan o‘tishini psixolog olimlar
ta’kidlab o‘tishgan. Chunki o‘quvchi o‘qituvchining yurish-turishi, k iyinishiga,
gapirishiga taqlid qiladilar. Bola garchi yosh bo‘ lsa -da, uning inson ekanligini
yoddan chiqarmaslik kerak , uni ko‘pchilik oldida obro‘sizlantirmaslik, g‘ururini
toptamaslik kerak.
O‘qituvchi - pedagogik va psixologik jihatdan o‘z ixtisosligi bo‘yicha maxsus
ma’lumotga ega, kasbiy tayyorgarlikka va yuksak axloqiy fazilatlarga boy, ta’lim
muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsdir. O‘qituvchi ta’lim jarayonida
o‘qitish shakllarini optimal darajada tashkil etishni, barkamol shaxsni
shakllantirish nazariyasini turli yangi g‘oyalar bilan boyitishni puxta bilishi lozim.
Hozirgi kunda o‘qituvchining pedagogik mahoratida “Bilish, tushunish, qo‘llash,
tahlil qilish, sintez qilish, baholash” kabi didaktik qobiliyatlar ta’lim berishning
muhim kategoriyalari sifatida e’tirof etilgan. Shaxsga ta’lim-tarbiya berish
nihoyatda murakkab jarayon , qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk
arboblari jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uni tashkil etish mazmuni
va nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilovchi muhim
ahamiyatga molik bo‘lgan omil ekanligi ta’kidlanadi.
O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimiga bevosita daxldor barcha sohalarni
butunlay isloh qilishga nisbatan jiddiy talablar qo‘yilgan. Chunonchi, bu borada
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov quyidagilarni qayd
etadi: “Ta’lim islohoti bizni demokratik o‘zgarishlar, yangi jamiyat barpo yetish
yo‘lidan dadil yetaklovchi, barchamizni harakatlantiruvchi ichki kuch bo‘lmog‘i
zarur. Har birimizga ayon bo‘lsinkim, ta’lim-tarbiya tizimini o‘zgartirmasdan
turib, odamlar ongini, demakki, ularning turmush tarzini ham o‘zgartirish mumkin
emas”. Bugungi kun o‘qituvchisiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar mazmuni yil
sayin yangilanib, zamon talablariga moslashib bormoqda. Zamonaviy o‘qituvchi
ta’limni qanday tashkil etishi kerak:
6

 avvalo u o‘z mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim beradigan fanlardan pedagogik
texnologiyalarga asoslangan ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya
mashg‘ulotlarini mazmunan yaxlitligini ta’minlashi;
 pedagogik va axborot texnologiyalari hamda o‘quvchilar o‘quv faoliyatini
faollashtiruvchi metodlami qo‘llashi, o‘quv mashg‘ulotlarida pedagogik va axborot
texnologiyalarining so‘nggi yutuqlarini uyg‘unlashtirish malakasiga ega bo‘lishi;
 ta’lim muassasalarida fanlarni o‘qitish mazmuniga mos ravishda pedagogik
tizimni loyihalay olishi;
 ta’lim beradigan fanlar turkumini rivojlantirish istiqbollarini ochib berishga
qaratilgan ilmiy izlanishlami muntazam amalga oshira olishi;
 ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda jahonning rivojlangan mamlakatlarida
pedagogika va psixologiya sohasida erishilayotgan ilg‘or tajribalami amalda
mode rn izatsiya qilgan holda qo‘llashi;
 O‘rta Osiyo mutafakkirlarining boy ma’naviy meroslaridan ta’lim-
tarbiyaviy faoliyatda foydalanishi;
 darsning barcha turlarida, mashg‘ulotlarda zamonaviy axborot
texnologiyalari asosida o‘qitish metodlaridan foydalanishi ;
 o‘qitadigan fan turkumi bo‘yicha avtomatlashtirilgan ta’lim tizimi uchun
amaliy dasturlar paketini yaratishi lozim.
Zamonaviy o‘qituvchi qiyofasidagi shaxs pedagogik-psixologik jihatdan
yuksak tayyorgarlikka ega bo‘lishi uchun, unda quyidagi fazilatlar namoyon
bo‘lishi kerak (so‘z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o‘qituvchi tomonidan amalga
oshirilishi zarur bo‘ l gan vazifa, burch va mas’ uliyatlarni ifodalaydi):
1. O‘qituvchi mamlakatimizning ijtimoiy va siyosiy hayotida ro‘y
berayotgan o‘ zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur
anglab yetishi hamda bu borada o‘ quvchilarga to‘ g‘ ri, asosli ma’lumotlarni berishi
lozim.
2. Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya
yangi liklari va yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi.
7

3. O‘q ituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega
bo‘lishi, o‘ ustida tinimsiz izlanishi shart.
4. O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslaridan ko‘nikma va
malakaga ega bo‘lishi, ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda o‘quvchilarning yosh va
psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘z faoliyati tashkil etishi zarur.
O‘qituvchi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda pedagogik va axborot
texnologiyalarining eng samarali shakl, metod va vositalaridan unumli foydalana
olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.
1. O‘ qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega
bo‘lishi davr talabidir.
2. O‘ qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi,
kommunikativ layoqatini , pedagogik texnika sirlarini (nutq, chehra, qo‘l- oyoq va
gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) chuqur o‘zlashtirib olishga erishishi
lozim.
Ayniqsa, o‘qituvchi o‘zining individual nutq madaniyatiga ega bo‘lishi zarur,
uning nutqi quyidagi xususiyatlarni aks ettirishi kerak: a. nutqning to‘g‘riligi;
b. nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodali bayon etilishi;
g) nutqning sofligi (ya ’ni, nutq tozaligiga salbiy ta ’sir ko‘rsatuvchi
so‘zlardan holi bo‘lishi, faqat adabiy tilda ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb
yoki soha mutaxassisliklariga xos bo‘Imagan so‘zlar); varva- rizm (muayyan millat
tilida bayon etiladigan , o‘zga millatlarga xos so‘ zlarni noo‘rin qo‘llanilishi);
vulgarizm (haqorat qilishda qo‘ l laniladigan q o‘ pol so‘zlar) hamda konselyarizm
( o‘rni bo‘Imagan vaziyatlarda rasmiy so‘zlardan foydalanish) so‘zlaridan holi
bo‘lishi;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar hamda
ko‘chirma gaplardan o‘rinli va samarali foydalana olish). O‘qituvchining nutqi
sodda, ravon va tushunarli bo‘lishi kerak.O‘ qi tuvchi pedagogik-psixologik
mu lo qot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o‘zida bir qator sifatla rn i tarkib
8

topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo, mulohazali , bosiq, vaziyatni
to‘g‘ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatla rni o‘z iroda kuchi bilan bartaraf
etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O‘qituvchi o‘quvchilar, ota-onalar hamda
hamkasblari bilan mu l oqot jarayonida fikrini aniq va to‘ l a bayon etilishiga
ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiqdir. Ular bilan munosabat jarayonida so‘zni
salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksincha, o‘quvchining (yoki
hamkasbi, ota-onalar) muva f faqiyatlarini e ’tirof etishi, ularning yanada boyishiga
ishonch bildirishi, u bilan tillasha olishiga imkon beradi. Mu l oqot jarayonida
o‘qituvchining so‘zlaridan suhbatdoshiga nisbatan , samimiylik, do‘stona
munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko‘tarinki kayfiyatda bo‘lishi
zarur. O‘qituvchining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning
o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar orasida obro‘-e’tibor qozonishini
ta’minlaydi.
Boshlang‘ich sinflarda ko‘paytirish bo‘lish amalini bajarish talablarining
o‘quvchilar tomonidan bajarilishi ularning qoldiqli bo‘lishni tushunishlari
osonlashadi, u bilan bog‘liq amallarni to‘g‘ri bajarish imkoniyatlari oshadi va
tevarak zarur bilim, malaka va konikmalarni egallashlariga yordam beradi.
a) o‘quvchilarning tevarak atrofdagi tabiiy muhitga moslashtirish.
b)faoliyatning har-xil turlarini o‘quv mehnat, muloqotni egallash.
v)o‘z-o‘zini nazorat qilish hamda baholashga o‘rgatish.
g) muayyan, umumiy, tabiiy-ilmiy iqtidorning belgilangan darajasi uning
keyingi taraqiyotining tavsifi.
Shunday qilib, boshlang‘ich sinflarda qoldiqli bo‘lish amali bajarish jarayoni
o‘quv bilim jarayoniga matematika o‘qitish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va
malakalarigina emas balki shaxsning muayyan asosiy faoliyati majmuasi mehnat
o‘quv-biluv, kammunikativ-axloqiy va jismoniy-kamolatiga mos keladigan
fazilatlarining shakllanishini ham ta’minlaydi. Qoldiqli bo‘lish bilan o‘quvchi 3-
sinfdan boshlab tanishadilar. Bu vaqtgacha o‘quvchi qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish
9

va bo‘lish amallarini mukammal o‘rganishlari kerak. Qoldiqli bo‘lishni
o‘rganishda o‘qituvchi vazifalari quyidagilar:
1. O‘quvchilarni ko‘paytirish va bo‘lish arifmetik amallarni ma’nosi
bilan tanishtirish , ularning ba’zi xossalari (ko‘paytirishning o‘rin almashtirish
xossasi, sonni yig‘indiga va yig‘indini songa ko‘paytirish xossasi, yig‘indini songa
bo‘lish xossasi) va ular orasidagi mavjud bog‘lanishlar bilan, bu amallar
komponentlari bilan natijalari orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar bilan tanishtirish;
1. Ko‘paytirish jadvalini puxta bilishni va undan bo‘linmani topishda
foydalana olishni ta ’ minlash;
2. O‘quvchilarni jadvaldan tashqari ko‘paytirish va bo‘lish usullari bilan
ko‘paytirish va bo‘lishning maxsus hollari ( nol soni bilan ko‘paytirish va bo‘lish,
1 ga ko‘paytirish va bo‘lish) qoldiqli bo‘ li shning jadval hollari bilan tanishtirish.
O‘qituvchi bu kabi qoidalar asosida qoldiqli bo‘lishga kirganda o‘quvchining
o‘zlashtirishi yaxshi bo‘ladi. O‘quvchilarning qoldiqli bo‘lish amalini bajarishga
o‘rgatish metodikasining nazariy asoslari Davlat ta'lim standartlari va Milliy dastur
o‘quv fani bo‘yicha o‘quv -metodik majmualar (dastur, o‘quv rejasi, darstliklar )ni
yaratish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi, shuningdek o‘quv fanlararo
bog‘lanish va bilimlarni muvofaqiyotlashtirish tamoyili asosida o‘quv fanlarni
bog‘lanishi ta'minlashga xizmat qiladi. Yangi matematika kursida, avvalgiga
o‘xshash, arifmetika asosiy o‘rinni egallaydi. Shuningdek arifmetik boshlang‘ich
o‘rganish uslubi ham mukammallashtirilgan qoldiqli bo‘lish boshlang‘ich sinflarda
arifmetikaning bir qo‘shimchasi sifatida ko‘paytirish, bo‘lish amallaridan so‘ng
o‘tiladi.
10

1.2. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida qoldiqli bo‘lishni o‘rgatish
metodikasi
Hozirgi paytda maktablarda boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning
asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarni har tomonlama yetuk insonlar qilib
tarbiyalash hisoblanadi. Bunda ularda matematika fani bo‘yicha bilimlar berish
bilan birga ularga o‘rganilayotgan bilimlarni asosli va puxta bo‘lishini ta'minlash,
ularni qo‘llay olish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish muhim ahamiyatga
ega. Ayniqsa matematika darslarida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish hamda
ularni kelgusida olingan bilimlarni ongli hayotiy faoliyatida muvaffaqiyatli
qo‘llashlari uchun zarur ko‘nikma va malakalarni shakllantirish boshlang‘ich
matematika ta'limining asosiy vazifalariga aylanishi lozim. Shu nuqtai nazardan
o‘quv jarayonida matematik masalalar, jumladan hayotiy mazmunli, ularning
to‘plagan tajribasiga asoslangan masalalarni yechish usullariga va ularni qo‘llashga
o‘rgatish o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularni ta'lim mazmuni va o‘rganilayotgan
tushunchalarni mohiyatini ochib berishda foydalanish, o‘zaro aloqadorlikda va
o‘quvchilar am
Interfaol metod – ta’lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi
o‘rtasidadagi faollikni oshirish orqali o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini
faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni
qo‘llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy
mezonlari: norasmiy bahs – munozaralar o‘tkazish, o‘quv materialini erkin bayon
etish va ifodalash imkoniyati,o‘quvchilar tashabbus ko‘rsatishlariga imkoniyatlar
yaratilishi, kichik guruh, sinf jamoasi bo‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish va
boshqa metodlardan iborat bo‘lib, ular ta’lim – tarbiyaviy ishlar samaradorligini
oshirishda o‘ziga xos ahamiyatga ega.
7 ta yong‘oqni 3 o‘rtoq teng taqsimlab olishmoqchi bo‘lishdi. Bolalarning har
biriga nechtadan
yong‘oq tegadi?
Yechilishi:
7 : 3 = 2 (1 qold.). 1 – qoldiq son.
11

Javob:
2 tadan yong‘oq tegadi. 1 ta yong‘oq qoldiq sifatida ortib qoladi.
7 : 3 = 2 (1 qold.) ifoda quyidagicha o‘qiladi: 7 ni 3 ga bo‘lsak, bo‘linma 2 ga teng
bo‘ladi va 1 qoldiq qoladi .
Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo‘nalishlardan biri
interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir. Barcha fan
o‘qituvchilari shu jumladan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari ham dars
mashg‘ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko‘lamda
foydalanmoqdalar. Interfaol metodlarni qo‘llash natijasida o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o‘z fikrini bayon qilish, uni
asoslangan holda himoya qila bilish, sog‘lom muloqot, munozara, bahs olib borish
ko‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi.
Interfaol degani, o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida o‘zaro hamkorlik tufayli
dars samaradorligini oshadi, yangi darsni o‘quvchi mustaqil harakat, mulohaza,
bahs-munozara orqali o‘rganadi, qo‘yilgan maqsadga mustaqil o‘zi darsda
o‘quvchi faol ishtirok etgan holda kichik guruhlarda javob topishga harakat
qiladi,ya’ni ham fikrlaydi, ham baholaydi, ham yozadi, ham gapiradi, ham
tinglaydi, eng keragi o‘zi faol ishtirok etadi. Interfaol usullarining negizidagi
topshiriq mazmunini anglab yetgan o‘quvchilar ta’lim jarayoniga o‘zlari bilmagan
holda qiziqish bilan kirishib ketadilar.
Boshlang‘ich sinflarda qo‘llanadigan texnologiyalaridan foydalanishning
maqsadi: o‘quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin
fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakillantirishdan iborat. Hozirda keng
qo‘llanib kelayotgan interfaol metodlar turlari juda ko‘p bo‘lib, ularning hammasi
ham boshlangich ta’limda qo‘llash uchun yaroqli emas.
O‘quvchilar yangi mavzuni yaxshilab o‘zlashtirib olishlari uchun oldin
o‘tilganlardan bo‘lishning mohiyati, qoldiqsiz bo‘lishning jadval holatlari kabi
masalalarni bilish zarur.
Qoldiqli bo‘lish bilan birinchi tanishishni teng qismlarga bo‘linishga doir
sodda masalaning tegishli yozuvlarini doskada bajarib yechishdan boshlash lozim.
12

Masalan, o‘qituvchi nabor polotnosining uchta qatoriga 6 ta doirachani baravardan
bo‘lib qo‘yishni va har bir qatorda nechta doiracha bo‘lishni topishni tavsiya qilish
mumkin. O‘quvchilar buning uchun 6 ni 3 ga bo‘lganda 2 chiqishini , ya’ni har bir
qatorda 2 tadan doiracha bo‘lishini tushuntirishadi. Olingan yaqqol namunadan
foydalanib, o‘qituvchi o‘quvchilarga “ har bir “ degani nima ekanligini eslatadi ,
bunda quyidagi savollarni beradi:
“ Birinchi qatorda nechta doiracha bor? Ikkinchi qatorda-chi? Uchinchi
qatorda nechta? Nima uchun? “
K eyin muammoli xarakterdagi masala taklif etiladi. Masalani amaliy
namo y ish qilib ko‘rsatib yechish maqsadga muvofiqdir . “Qizchada 7 ta qalam bor
edi. Qizcha qalamlarni uchta dugonasiga baravardan taqsimlab taqdim qilishga ahd
qildi. Bu ishni bajarishda unga yordam bering. ”
O‘quvchilar 7 ni 3 ta teng bo‘lakka ajratib bo‘lmasligini bilishadi. Ular bu
muammoning yechilishini qidira boshlashadi va qizcha 6 ta qalamni dugonalariga
sovg‘a qiladi, yettinchisi esa o‘zida qoladi degan xulosaga kelishadi (agar kerak
bo‘lsa, o‘qituvchi yordamida ). O‘quvchilarning qoldiqli bo‘lish bilan tanishishi
ana shunday boshlanadi.
Mustahkamlash uchun bir nechta shunga o‘xshash masalalar yechiladi, bunda
o‘quvchilar bo‘lishda hosil bo‘ladigan qoldiq bo‘linadigan sondan kichik
( bo‘luvchidan kichik) bo‘lishi kerak, degan xulosaga keltiriladi. Yangi material
bilan tanishishga tayyorlanish uchun ko‘paytirish jadvalidan berilgan songa
bo‘linuvchi sonlar qatorini takrorlash muhimdir. Masalan, 2 ga qoldiqsiz
bo‘linadigan sonlarni aytishni taklif etish mumkin va hokazo.
Bunday o‘yinni taklif qilish mumkin: o‘qituvchi ketma-ket sonlarni , masalan,
1 dan 30 gacha sonlarni aytadi. O‘quvchilar uni diqqat bilan tinglashadi va u
masalan, 3 ga qoldiqsiz bo‘linadigan sonni aytganda qo‘llarini ko‘tarishadi ( yoki 3
ga bo‘lish natijasini anglatuvchi raqamli kartochkani ko‘tarishadi).
O‘quvchilar maxsus tashkil etilgan kuzatishlar asosida o‘zlari xulosa
chiqarishlari juda foydalidir. Bu ishni quyidagicha o‘tkazish mumkin : o‘quvchilar
o‘qituvchi taklif etgan misollarni , masalan, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39,
13

40 sonlarini 3 ga bo‘lishadi, keyin 4 ga, keyin esa 5 ga va 6 ga bo‘lishadi.
Misollar ni og‘zaki yozuvlarsiz yechishadi. O‘qituvchi doskaga bo‘luvchi va
qoldiqni jadval ko‘rinishida yozadi ( agar qoldiq bir necha marta takrorlansa , u
yozuvda takrorlanmaydi). O‘quvchilar bo‘luvchi va qoldiqlarni taqqoslashadi ,
bo‘luvchi qoldiqdan katta bo‘lishi kerakligi haqida xulosa chiqarishadi. Bu yerda
o‘quvchilar nima uchun qoldiq bo‘luvchiga teng yoki undan katta bo‘lmasligini
tushuntirishlari muhimdir.
Bunga 1-navbatda boshlang‘ich sinf o‘quvchisining o‘qish, yozish tezligining
kichikligi va sinfda aksariyat hollarda 30 tadan ortiq o‘quvchi o‘qishi bo‘ladi.
Interfaol metodlar nisbatan kichik auditoriyalarga (30 tagacha ) va ko‘proq
uzluksiz ta’lim tizimining o‘rta va yuqori bo‘ginlariga mo‘ljallangan bo‘lib,
boshlang‘ich sinflarda qo‘llash tajribalari juda kam. Shuning uchun yangi
texnologiyalarning faqat boshlang‘ich sinf matematika darslarida qo‘llash mumkin
bo‘lganlari haqida so‘z yuritamiz.
Interfaol metod sinfda o‘tiladigan mavzular yuzasidan muammoli
vaziyatlarni muhokama qilishda “Aqliy hujum, Adashgan zanjirlar, Savol bering,
Insert, BBB, Bahs – munozara, Muammoli savollar, Kichik guruhlarda ishlash,
Burchaklar metodi, Kubiklar metodlari” asosida bahs, munozara orqali ularni
yechimini topishda yaqindan yordam beradi.
“Aqliy hujum” texnologiyasini qo‘llash bir muammoni hal qilish yo‘lidan
turlicha va iloji boricha ko‘proq taklif, fikr – mulohazalarni yig‘ishdan iborat.
Avvaliga har qanday takliflar qabul qilinadi. Keyin esa, ularning ichidan eng
ma’qulini tanlab olinadi. Bu metodni qo‘llashda eng nozik tomoni hamma
takliflarni ― es lab qolishdir. Shuning uchun ularni yozib borish kerak bo‘ladi.
O‘qituvchi ularni shartli belgilar va qisqartirishlar bilan doska yoki daftar qog‘ozga
yozib boradi.
Matematika - turli shartli belgilarni juda keng qo‘llaydi. Matematika bir
turdagi shartli belgilardan boshqalarini keltirib chiqaradi. Aytish mumkinki,
matematika bu - ramziy mavhumiyatni o‘rganadigan fandir. Fanlar shohi endi-endi
tizimli tarzda o‘rganilayotgan davrlarda uning muomala tili ham juda sodda
14

bo‘lgan. Xususan, ilk matematik kitoblarni bitgan mualliflar, o‘zlari keltirmoqchi
bo‘lgan misollarni oddiy so‘zlashuv tilida, matn tarzida keltiraverishgan. Masalan,
“ falon buyumdan falonchasini bunchaga ko‘paytirsa, manabuncha bo‘ladi ”
qabilidagi gaplar bilan misollarni yozaverishgan.
Aslida, matematikada bo‘lish amalini ifodalash uchun hali hanuz turli
belgilardan foydalanilmoqda. Masalan, ba'zi matematika kitoblarida “ ÷ ” ishorasi
ham bo‘lishni bildirsa, boshqalarida “/” , va yana ayrimlarida “:” ham bo‘lish
kerakligini bildiradi. “ ÷ ” belgisini qo‘llashni 1659-yilda nemis matematigi Iogann
Ran o‘zining “ Teutsche Algebra ” asarida boshlab bergan (aytgancha, uning asarida
ko‘paytirish amalini yulduzcha, ya'ni, * belgisi bilan ifodalangan, bilasiz, bu belgi
hozirda ham ko‘paytirish amalini ifodalash uchun keng qo‘llaniladi .
Boshlang‘ich ta`limda bo‘lish amalini qo‘llash usuli Matematikada bo‘lish
ko‘paytirishga teskari amal. Unda bo‘lish ko‘paytirishning xususiy holi ekanligi
kelib chiqadi. Bo‘lish bilan bog‘liq bir masalaga ko‘paytirish orqali aniq va tez
javob topish mumkin.
Qoldiqli bo‘lishda esa sonlar ya'ni bo‘linuvchi bo‘luvchiga bo‘linadi, chiqqan
javob yoziladi qoldiqli qavs - () orqali ifodalanadi. Javobni tekshirish uchun
o‘quvchi ko‘paytirish jadvalini, sonlarning bo‘linish xossalarini yaxshi
o‘zlashtirgan bo‘lishlari kerak.
Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari bo‘lish amalini o‘rganishga kirisha
boshlaganda yechadigan bir masalani qaraylik: “8ta apelsinni har biriga 2 tadan
qilib likobchalarga qoyib chiqishdi, 2 tadan qilib necha marta apelsin qoyishdi?
Nechta likobcha kerak boldi? ” Masalaning savoliga javob bolish yordamida
topiladi: 8:2 = 4.
37 dona nok bor edi. Bitta idishga 7 dona nok sigsa, qancha nol ortib qoladi?
Yechish: 37 : 7=5 (2 qold.)
Masalan: 3 – sinfda mavzuga oid quyidagi mashqni hal qilish yuzasidan
hamma takliflarni yig‘ish mumkin. ―Quyidagi shaklda nechta to‘rt burchak bor?
Bunda takliflar to‘rtburchaklar sonini sanash usuliga oid bo‘lib, ularning sonini
to‘g‘ridan – to‘g‘ri aytish talab qilinmaydi. Bunda turli takliflar bildirish
15

mumkin.Eng maqbuli avval 1 katakli, keyin 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 katakdan tuzilgan
to‘rtburchaklar sonini sanashni taklif qilish mumkin. Yoki biror ifoda qiymatini
qulay usulda hisoblash yuzasidan takliflar yig‘iladi. Masalan: 3 – sinfda mavzuga
oid quyidagi mashqni hal qilish yuzasidan hamma takliflarni yig‘ish mumkin.
―Quyidagi shaklda nechta to‘rt burchak bor. Bunda takliflar to‘rtburchaklar
sonini sanash usuliga oid bo‘lib, ularning sonini to‘g‘ridan – to‘g‘ri aytish talab
qilinmaydi. Bunda turli takliflar bildirish mumkin. Eng maqbuli avval 1 katakli,
keyin 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 katakdan tuzilgan to‘rtburchaklar sonini sanashni taklif
qilish mumkin. Yoki biror ifoda qiymatini qulay usulda hisoblash yuzasidan
takliflar yig‘iladi Masalan: 1 dan 20 gacha bo‘lgan barcha natural sonlar
yig‘indisini topish yo‘li so‘raladi. Hamma takliflar qabul qilinadi. Ularning bir
nechtasi bo‘yicha yig‘indi topiladi va usullar taqqoslanadi. Eng qulay usulni taklif
qilgan guruh yoki juftlik taqdirlanadi. Darsda berilgan masala, misol va topshiriqni
juft bo‘lib hal qilishi ham o‘quvchilarni o‘zaro fikr almashishga, bir – birini
to‘ldirishi, kerak bo‘lsa bir – biriga o‘rgatishga o‘rgatadi. Bunday usulni ―
juftlikda ishlash deb ataladi. O‘qituvchi o‘quvchilar mustaqil hal qilishi mumkin
bo‘lgan istalgan vazifani juftlikda topshiradi. Bunday topshiriqni ijodiy xarekterda
bo‘lishi maqsadga muvofiqroqdir.
“Adashgan zanjirlar” usuli boshlang‘ich sinflarda biror bir ketma – ketlikni
tiklash uchun qo‘llanadi. Bunda o‘qituvchi biror mavzu, tushuncha, algoritmga oid
ketma – ketlikni alohida – alohida va tartibsiz qo‘yadi. O‘quvchilar tartibsiz
joylashgan so‘zlarga mantiqiy bog‘langan zanjirni tuzishlari kerak. Bu metodni 4-6
kishilik guruhda qo‘llash ham, butun sinf bilan ishlash ham mumkin. O‘qituvchi
bilim uzatuvchi rolidan o‘quv jarayonini tashkil qiluvchi, o‘qish faoliyatini
boshqaruvchi, o‘quvchilar faolligini psixologik va pedagogik jihatdan oqilona
qo‘llab-quvvatlab rivojlantiruvchi roliga o‘tishi, deb hisoblaymiz. Ta’limning
globallashuvi sharoitida ta’lim sohasi bilan jamiyatning rivojlanib borayotgan
ijtimoiy ehtiyojlari o‘rtasida nomutanosiblikning yuzaga kelganligi kuzatilmoqda.
Ta’lim tizimi oldiga barkamol shaxsni shakllantirish, ta’lim sohasi bilan mehnat
bozori o‘rtasidagi nomutanosiblikni qisqartirish hamda axborot texnologiyalaridan
16

foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish kabi yangi, dolzarb vazifalar
qo‘yilmoqda. Mazkur vazifalar pedagogik texnologiya nazariyasini yaratish va
ta’lim jarayonini puxta loyihalashga erishish zaruriyatidan kelib chiqadi.
Qayd etilganidek, pedagogik texnologiyaning nazariy asoslarini ishlab
chiqish dolzarb vazifa sanalib, ta’lim texnologiyalarini yaratish muammolari
bo‘yicha olib boriladigan umumiy va amaliy tadqiqotlarga keng yo‘l bergan holda
ushbu nazariya mohiyatini to‘laqonli aks ettiruvchi terminologiyani
shakllantirishni taqozo etadi. Bugungi kunda nazariy va amaliy jihatdan puxta
asoslangan umumiy ishlanmalarning mavjud bo‘lishi alohida ahamiyat kasb etadi.
Zero, umumiy nazariy bazaga ega bo‘lmasdan turib, ayrim muammolarni hal etish
mumkin emas. Pedagogik texnologiya nazariyasi va uni ta’lim jarayonida qo‘llash
muammolariga bag‘ishlangan zamonaviy tadqiqotlar mazkur nazariyaning ta’lim
rivojini ta’minlashdagi ahamiyatini chuqur anglab yetish, uning imkoniyatlarini
aniqlash va keng ko‘lamli axborot maydonini egallashga yordam beradi
Pedagogik texnologiya nazariyasini shakllantirish va undan foydalanish
mexanizmini bilish, ta’lim jarayonini rivojlantirish va boshqarishning eng samarali
shakl va metodlarini aniqlash imkonini beradiki, buning nafaqat nazariy, balki
amaliy ahamiyati ham beqiyosdir. Ta’lim nazariyasi va amaliyotida pedagogik
texnologiyalarni tadqiq etish ishi fanlararo (pedagogika, psixologiya,
metodologiya, pedagogik metodologiya, falsafa, sotsiologiya va boshqa fanlar)
aloqadorlik va bog‘liqlik asosida yondashuvni talab etadi. Ko‘rsatib o‘tilgan fan
yo‘nalishlarining har birida ta’lim texnologiyalarining ma’lum nazariy jihatlari va
texnologiyani ta’lim jarayoniga tatbiq etishda alohida o‘rin tutuvchi qulay shart-
sharoitlari bir qator to‘liq tahlil qilingan.

17

II BOB. QOLDIQLI BO‘LISH DARSLARIDA O‘QUVCHILARNING
O‘Z-O‘ZINI NAZORAT QILISHGA O‘RGATISH
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini qoldiqli bo‘lishni o‘rgatishda o‘z-
o‘zini nazorat qilishga o‘rgatish
Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o‘qituvchining dars
boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o‘qituvchi va
o‘quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi,
ushbu jarayonda aniq maqsadga yo‘naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim
tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi
mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish
mumkinligini ifodalashga qiladi.
Bu funksiyalar ta’lim metodini qo‘llash jarayonida, bir-biridan ajratilgan
holda yoki ketma-ket joriy etilmaydi, aksincha bir-biriga o‘zaro singib ketadi.
Misol uchun , tashxisli funksiya o‘qituvchining bir qator metodlardan yaxlit
foydalanishi evaziga bajariladi.
“ Ta’lim metodi ” atamasi bilan birga ko‘p hollarda “ metodik usul ”
(sinonimlari – pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo‘llaniladi. U
ta’lim metodining tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi
alohida qadam sifatida ta`riflanadi. Har bir ta’lim metodi muayyan ta’lim usullarini
chog‘ishtirish orqali joriy etiladi. Metodik usullarni xilma-xilligi ularni
tasniflashga imkon bermaydi, biroq o‘qituvchi faoliyatida tez-tez qo‘llaniladigan
usullarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Namoyish (ko‘rgazmali, obyektiv – tajriba,
amaliy va aqliy harakatni namoyish etish, hokazolar)
1. O‘qituvchilarning kuzatuvi (sinfda va sinfdan tashqari (shu jumladan.
sayohat va ekskursiyalar) jarayonlarda.
O‘quvchilarning o‘quv predmetlari bo‘ yicha o‘zlashtirish holati va
hodisalarni kuzata borib, turli fan o‘qituvchilarining ko‘rsatmalari bo‘yicha ularni
qismlarga taqsimlab har bir o‘quvchining o‘ziga xos, o‘xshash va muhim
jihatlarini aniqlashga yo‘naltiriladi.
18

Bilimlarni o‘zlashtirish manbayi bo‘lib muayyan predmet (yoki jarayon),
tajriba, model, xaritalar xizmat qiladi. O‘qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini
belgilash, uni ma ’ lum shaxs zimmasiga yuklash , obyektni belgilash, umumiy
rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va
umumlashtirishdan iboratdir.
O‘tgan asrning 80-yillaridan boshlab o‘quvchilarning bilish faoliyati
xarakteriga mos ta’lim tasnifi yaratildi.
Ushbu metodlar, mualliflarning ta`kidlashlaricha, bir-biridan o‘quvchilarning
ta’lim mazmuni turlarini o‘zlashtirishda amalga oshadigan bilish faoliyatlari
xarakteri va o‘quvchilarning xilma-xil faoliyatlarini tashkil etuvchi o‘qituvchi
holati bo‘yicha farqlanadi.
Shuningdek, V.F.Palamarchuk va V.I.Palamarchuklar ta’lim metodlarining
uch o‘lchovli modelini taklif qilishgan. Unda bilimlar manbayi, o‘quvchilarning
bilish faolligi va mustaqillik darajasi hamda o‘quv-bilishning mantiqiy yo‘li yaxlit
tarzda chog‘ishtiriladi.
S.G.Sho‘avalenko ta’lim metodlari tasnifini to‘rt belgi asosida asoslovchi
quyidagi tetroeddik yondashuvni taklif etadi:
1) mantiqiy-mazmunli;
2) manbali;
3) mazmunli;
4) tashkiliy boshqaruvchi.
I.P.Podlasiy birmuncha keng tarqalgan ta’lim metodlari tasnifiga yaqinlashar
ekan, quyidagi fikrni ta`kidlaydi: Boshqa bir qator ta’lim metodlari tasnifi ham
mavjud. Masalan, nemis didakti L.Klinbeig ta’lim jarayonida metodlarni
hamkorlik shakllari bilan uyg‘unlashtirishga alohida urg‘u beradi va quyidagi
metodlarni ko‘rsatadi:
- matematikadagi ko‘paytirish amalini bajarishga o‘rgatish metodikasi. Bu
mavzu ustida ishlashda o‘qituvchi oldida turgan asosiy maqsadlar quyidagilardan
iborat:
19

1) O‘quvchilarni qo‘shish va ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish amallarining
mazmuni bilan tanishtirish;
2) Hisoblash usullaridan o‘quvchilarni o‘nlik foydalanishlarini ta'minlash:
a) sonni qismlari bo‘yicha qo‘shish va ayirish usuli;
b) Yig‘indining o‘rin almashtirish xossalaridan foydalanish qo‘shish usuli;
c) sonlarni ayirishda qo‘shishning tegishli holini bilishdan yoki yig‘indi va
qo‘shiluvchilardan biri bo‘yicha ikkinchi qo‘shiluvchilarni topish malakasidan
foydalanadigan holda yig‘indi bilan qo‘shiluvchilar orasida bog‘lanishlarni
bilganlikda asoslanib ayirish usuli;
3) Qo‘shish va ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish ko‘nikma, malakalarni
shakllantirish. Qo‘shish va ayirishni o‘rganish ishini o‘zaro bog‘langan bir nechta
bosqichga bo‘lish mumkin. O‘quvchilarda og‘zaki va yozma ko‘nikmalarni tarkib
toptirish matematika dasturining asosiy yo‘nalishlardan biridir.
O‘qituvchi o‘z-o‘zini tarbiyalashi uchun, avvalo o‘zini atroflicha chuqur
o‘rganishi, o‘z ishidagi yutuq va kamchiliklarni ko‘ra olishi kerak. O‘z-o‘zini
o‘rganish va boshqa kishilarni anglash uchun ham zarurdir. Boshqa yutuqlarni
o‘rganmay, o‘zini boshqalar bilan qiyos qilmay turib, o‘zini shaxs sifatida
o‘rganish mumkin emas. O‘zini anglash, o‘zini baholash xususiyati boshqa kishilar
bilan munosabat jarayonida, birgalikdagi faoliyat vaqtida tarkib topadi.
Eng avvalo o‘qituvchi o‘zida pedagogik qobiliyatning qanday xislatlari
borligini o‘rganishi kerak. Pedagogik faoliyaga muhabbat qo‘ygan o‘qituvchi ishga
chin ko‘ngildan berilib ishlaydi, hech qanday formalizmga yo‘l qo‘ymaydi. O‘z
kasbini sevgan o‘qituvchi doimiy ravishda g‘oyaviy-siyosiy saviyasini oshirish va
bilim doirasini kengaytiradi, o‘z predmetini chuqur bilish ustida qunt bilan
ishlaydi.
O‘z-o‘zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi. O‘z shaxsiy
fazilatlarini tahlil qilishga, xatti-harakatlarini muhokama qilishga o‘rgatadi. O‘z -
o‘zini nazorat qilish uchun o‘zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy odatlarining
ortib borishi va aksincha, salbiy odatlarining kamayib borishini kuzatib boradi.
20

O‘z-o‘zini baholash o‘qituvchiga o‘z imkoniyatlarini baholashga, o‘ zidan qoniqish
hosil qilishga yordam beradi.
O‘qituvchi o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan birga o‘z ustida tinmay ishlab,
o‘ zining g‘oyaviy-siyosiy ongini doimiy ravishda o‘stirib va takomillashtirib
pedagogik mahorat texnikasini shakllantirib boradi. O‘ qituvchi o‘ zning butun
kuch-quvvatini, imkoniyati, o‘ zida bor hamma qimmatbaho narsalarni o‘z
o‘quvchilariga, xalqqa beradi. Shu bilan birga o‘z bilimi, tajribasi, imkoniyatlari va
saviyasini to‘ldirib borishi ham kerak. O‘qituvchi, bir tomondan, o‘zida borini
beradi, ikkinchi tomondan, o‘ziga xalqdan, hayotdan, fandan hamma yaxshi
narsalarni olib hazm qiladi va o‘zlashtirgan hamma yaxshi narsalarni yana
yangidan bolalarga beradi.
Ilg‘or o‘qituvchi hamma vaqt pedagogika sohasidagi yangiliklarni bilishga
intiladi, boshqa o‘qituvchilarning tajribalaridan foydalanishga hamda o‘z shaxsiy
tajribalaridan foydalanishga umumlashtirishga harakat qiladi.
O‘z-o‘zini rivojlantirish jarayoni o‘ziga xos tarzda murakkab va ilgari bu
haqda o‘ylamaganlar uchun tushunarsizdir. Ba'zan bu avtomatik ravishda sodir
bo‘ladi, hatto odamning o‘ziga ham sezilmaydi. Ammo samarali natijaga osonroq
va tezroq erishishga yordam beradigan o‘z-o‘zini rivojlantirishning ishlab
chiqilgan usullari mavjud. O‘z-o‘zini anglashning to‘g‘ri usullarini tanlab,
maqsadlaringizga erishish va o‘zingizning "men" ni iloji boricha yaxshilash juda
oson. Shuning uchun ba'zan o‘z sohangizdagi mutaxassis, psixolog yoki malakali
murabbiydan yordam so‘rash juda muhimdir. Ba'zan siz haqiqatan ham o‘zingizga
tashqi tomondan qarashingiz kerak. Bunda hech qanday murakkab narsa yo‘q,
kamera qo‘yish va kundalik harakatlaringizni videoga tushirish kifoya.
Professional sohada bu sizning mahoratingizni oshirishga, o‘z kamchiliklaringizni
ko‘rishga yordam beradi. Ko‘pincha, ko‘plab psixoanalitiklar "o‘tmishingdan voz
kechishni" chaqiradilar. Ammo bu mutlaqo to‘g‘ri usul emas. Ha, bir joyda bu
haqiqatan ham kerak, lekin rivojlanishga qaror qilganlar uchun emas, balki
yaxshilanadi. Shaxsiy o‘zgarishlarni sezish mumkin emas, agar ularni solishtirish
21

uchun hech narsa bo‘lmasa. Shuning uchun, yaxshi va shaxsiy o‘sish uchun
o‘zgarishlarni ko‘rish uchun ba'zan o‘tmishdagi shaxsga qarash foydali bo‘ladi.
Yigirma birinchi asr ma'lumotlar bilan to‘lib-toshgan, ba'zida bizning
miyamiz unga dosh bera olmaydi, hissiy va aqliy ortiqcha yukni boshdan
kechiradi. Sizning orqangizda shunday tashvishli holatni payqab, zudlik bilan
o‘zingiz uchun dam oling! Dam olish paytida asosiy narsa gadjetlarda, Internetda
o‘tirish emas, balki o‘zingizni keraksiz ma'lumotlar oqimidan butunlay
chalg‘itishdir. Bundan tashqari, "yangi bosh" ga yanada qiziqarli, foydali g‘oyalar
keladi! Agar xavf oqlangan bo‘lsa, bu juda mos keladi. Bema'ni xavfga kelsak,
kelajakda keraksiz yo‘qotishlar va muvaffaqiyatsizliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun
ehtiyot bo‘lishingiz kerak. Kasbiy o‘z-o‘zini rivojlantirish uchun ba'zida hayajon,
xavfli harakatlar kerak bo‘ladi, asosiysi bu bilan haddan tashqari berilmaslikdir.
Agar shaxs izlansa, o‘z qobiliyatlari ustida ishlasa, o‘zidagi yaxshi
fazilatlarni kamol toptirsa, uning obro‘si, mavqei ham shu darujada yuksaladi,
doimo el nazarida bo‘ladi. O‘qituvchi o‘zida kuzatuvchanlikni, odilona
talabchanlikni, samimiyatni, g‘amxo‘rlikni tarbiyalashi lozim. O‘qituvchining
mustaqil bilim egallashi va malakasiii oshirishi zaruriy shartlardandir. Sharq
mutafakkirlari o‘qituvchi o‘zi o‘qib o‘rgansa o‘qituvchi bo‘la oladi, agar u o‘qishni
to‘xtatib qo‘yar ekan, unda o‘qituvchilik ham o‘ladi, deb xaqqoniy aytganlar
Qoldiqli bo‘lish amalini o‘rganishdan oldin bolalar ongiga uning ma'nosini,
mazmunini yetkazish kerak. Bu vazifa turli xil amaliy ishlarni bajarish asosida
o‘tkaziladi. U: “o‘nlik” mavzusini qo‘shish va ayirish amallarning ma'nosi ikki
to‘plam elementlarini birlashtirish va to‘plamdan uning qismlarini ajratish kabi
amallar yordamida olib boriladi. Qoldiqli bo‘lishning uning komponentlari bilan
natijasi orasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish asos bo‘lib hizmat qiladi. Demak,
o‘qitishning 1-bosqichida abstrakt bo‘lgan narsa navbatdagi bosqichda yanada
abstraktroq bilimlarni shakllantirish uchun aniq asos bo‘lib hizmat qiladi.

22

2.2. Qoldiqli bo‘lishga o‘rgatish darslarini tashkil etish
Qoldiqli bo‘lishda qoldiq doim bo‘luvchidan kichik bo‘ladi. a va b natural
sonlar bo‘lsin. a ni b ga bo‘lganda to‘liqsiz bo‘linma c va qoldiq d bo‘lsa, ya’ni,
a:b=c ( d qoldiq) bo‘h, u holda, a=b*c+d, d>b bo‘ladi
bo‘ladi
Qoldiqli bo‘lishda bo‘luvchini topish uchun , to‘liqsiz bo‘linmani
bo‘luvchiga ko‘paytirib, hosil bo‘lgan ko‘paytmaga qoldiqni qo‘shish kifoya.
a va b – natural sonlar bo‘lsin. a ni b ga bo‘lganda to‘liqsiz bo‘linma c va d
bo‘lsa, yani, a:b = c (d qoldiq) bo‘lsa, u holda , a = b c + d, d<b< b="">
bo‘ladi</b<> a – bo‘linuvchi b – bo‘luvchi c – to‘liqsiz bo‘linma d – qoldiq.
Bo‘lishda qoldiq bo‘luvchidan doimo kichik bo‘lishi lozim Masala : 28 ni 9 ga
bo‘ling.
Yehish: 28 sonini 9 ga bo‘lib bo‘lmaydi chunki 9 ni ko‘paytirilganda 28 ni
beruvchi natural son yo‘q. 9, 18, 27, 36 sonlari ichida 28 yo‘q ammo bu sonlar
ichida 28 dan kichik va 9 ga bo‘linadigan eng katta natural sonlar bor.
28 ni hosil qilish uchun 27 ga 1 ni qo‘shish kerak 27 + 1 = 28
Demak 28 ni quyidagicha yoza olamiz : , bunda 28- berilgan ,
9 - bo‘lunuvchi, 3 – to‘liqsiz bo‘linma , 1 – qoldiq bo‘ladi
1-misol.
a) 9:3=3 b) 12:5=2(2 q) d) 18:6=3 e) 20:8=2(4 q)
f) 0:34=0 g) 124:5=24(4 q)
2-misol.
a) ha b) ha d) ha e) ha f) yo‘q 4-misol..
200:6=33 (2 q)
5-misol.
a) 546:5=109 (1 q) b) 308:7=44
d) 210:19=11 (1 q) e) 1230:7=175(5 q)
f) 12655:63=200(55 q) g) 54103:44=1229 (27 q)
6-misol.
a) 2053=84∙24+37
23

b) 4106=79∙51+77
d) 2891=2∙1000+891
e)1230=94∙13+8
7-misol.
a) 32∙24+13=781
b) 43∙25+17=1092
d) 119∙31+29=371 8
Endi qoldiqli bo‘lish uchun bitta dars ishlanmani havola etamiz.
3-sinf Dars: Matematika
Mavzu: Qoldiqli bo‘lishni tekshirish
Darsning maqsadi:
Ta`limiy : o‘quvchilarning qoldiqli bo‘lishni tekshirish bo‘yicha
bilim,ko‘nikma malakalarini shakllantirish.
Tarbiyaviy :tabiatni sevish va uni ardoqlash hissini uyg‘otish.
Rivojlantiruvchi :rasmga qarab masala tuzishva yechish ko‘nikmalarini
rivojlantirish.
Dars turi: o‘quvchilarning yangi bilim, ko‘nikma va malakalarini
shakllantiruvchi dars.
Dars jihozi: darslik, multimediali ilovalar, tarqatmalar, mvzuga oid
rasmlar,test savollari.
Darsning borishi:
I.Tashkiliy qism. O‘quvchilar bilan salomlashish.Navbatchi axborotini
tinglash.Kun yangiliklaridan so‘rash.Kuz faslidagi bayramlar haqida
suhbat.Bugungi dars maqsadi bilan tanishtirish.Bugungi darsimizni “Dam olish
vaqti”deb nomladik va bu darsni o‘yin tariqasida o‘tkazishni lozim topdik.Hozir
”Raqamlar saltanati”ga sayohat qilamiz.Guruhlarga bo‘lish.Har bir guruh nomi va
albatta sardori bo‘ladi.Guruhlarni jajji jonivorlar nomi bilan ataymiz.
I guruh “Quyoncha”.
II guruh “Ayiqcha”
III guruh “ Mushukcha”
24

Bugun guruh ishtirokchilari to‘rtta shart bo‘yicha bellashadi.
1-shart: Har bir guruh o‘quvchilari o‘z guruhi nomiga ta`rif berishlari kerak.
Hurmatli mehmonlar,jonivorlar haqida bolalar tomonidan berilgan ancha
ma’lumotlarni bilib oldingiz.
II. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifani guruhlar navbat bilan o‘iydilar .271-272-misol va masala
31: 2=15(1 qold) 37:3=12 (1 qold) 63:4=15(3 qold) 84:5=16(4 qold)
83:7=11 (6 qold) 88:6=14 ( 4 qold ) 93 : 7 =13(2 qold) 79:6=13(1qold)
272-masala Yechish:45+54=99 99:8=5 ( 9 qold) Javob:9 kg xurmo ortib
qoladi.
2. Shart: “Matematik estafeta”O‘tigan mavzularga oid misollar berish.
Guruhdagi har bir o‘quvchiga.Darsdagi mehmonlardan hakamlar
tayyorlash,guruhlarni baholab boradi.
III Yangi mavzu bayoni
O‘quvchilarga qoldiqli bo‘lishni tekshirish 273 –misol orqali ekranda
tushintirib berish.Ekranda qoldiqli bo‘lishnitekshirish usuli ko‘rsatiladi.31:7=4 (3
qold) Tekshirish: 4 x 7 +3=28+3=31
3. Shart 274 –misol
1- o‘quvchi:Bolalar,kamalak qachon paydo bo‘ladi?
O‘quvchilar: Yomg‘ir yog‘ganda, quyosh ko‘riganda.
2-o‘quvchi:Kamalak necha xil rangda bo‘ladi?
O‘quvchilar: Kamalak yetti xil rangda ko‘rinadi.
To‘g‘ri.Endi guruh sardorlari stolga qo‘yilgan ranglardan birini tanlab
olishadi.Misollarni musobaqa tarzida doskaga chiqib bajaradi.
17:2=8(1qol) . Tekshirish: 8x2+1=17
38:4=9 (2 qol) Tekshirish:9x4+2=38
64:6=10 ( 4 qol) Tekshirish:6x10+4=64
79:8=9 ( 7 qol) Tekshirish:9x8+7=79
25:3=8 (1 qol) Tekshirish: 3 x 8+1=25
47:5=9 (2 qol) Tekshirish: 9x5+2=47
25

58:7=8 ( 2 qol) Tekshirish: 8x7+2=58
95:9=10 ( 5 qol ) Tekshirish:9x10+5=95
93:7=13 ( 2 qol ) Tekshirish: 7x13+2=93
275-masala
Masalaga mos rasmni doskaga ilish.O‘quvchilar rasmga qarab masala
tuzadilar.Nok haqida suhbat o‘tkazish .Nok rangi kuz faslining rangi bilan monand
ekanligi haqida tushuncha berish.Kuzda pishadigan mevalarni ingliz tilida va rus
tilida ayttirish.
Bozordan 37 kg nok keltirildi. Nok 4 ta vazaga 8 tadan solindi.Qancha nok
ortib qolgan?
Yechish: 8x4=32 37-32=5 Javob: 5 ta nok ortib qolgan.
Dam olish daqiqasi qizlar ijrosida “Aylana”qo‘shig‘i
276-misolni ekranda bajartirish.Tomonlari 9 sm va 5 sm bo‘lgan to‘g‘ri
to‘rtburchak chiziladi.(ichidagi qism bir kv.sm ga teng kvadratlarga ajratiladi) va
tomoni 3 sm bo‘lgan kvadrat qirqib olinadi.Qirqilgan kvadratlar rangi
o‘zgaradi.Ortib qolgan yuza hisoblanadi.
277-boshqotirma 3 ta 2 raqamidan 24 sonini hosil qila olasizmi?20 sonini-
chi?
Yechish: 1) 22+2=24 2) 22-2=20
IV.Yangi mavzuni mustahkamlash.
Test topshiriqlari ekran orqali beriladi.
Javoblar: 1) 15x2+12 2) 68 3) 72 4 ) 3 5) 21
4-shart: tezkor savol-javoblar:
“Quyoncha”guruhiga:
1.Loloning do‘sti kim? (Pepe)
2.Siz qachon ucha olasiz? (Tushda)
3.Tuyaning bolasi nima bo‘ladi? ( Bo‘taloq)
4.20+20 necha bo‘ladi? (40)
5.Oshga qovoq qo‘shsak nima bo‘ladi? (oshqovoq)
“Ayiqcha ” guruhi:
26

1.Simbaning amakisi kim? (Skar)
2.Hayvonlar qachon gapira oladi? ( Ertakda)
3. Ipi bor qush nima deyiladi? ( Varrak)
4.30+20 necha bo‘ladi? ( 50 )
5.Muzga qaymoqni qo‘shsak nima bo‘ladi?(Muzqaymoq)
“Mushukcha”guruhi:
1.Qimmatning opasi kim? (Zumrad)
2.Suvda qanday tosh bo‘lmaydi? ( Quruq tosh)
3.Qo‘yning bolasi nima deyiladi? ( Qo‘zichoq)
4.20+40 necha bo‘ladi? (60)
5.Choyga oqqand solsak nima bo‘ladi? ( Shirinchoy)
V.Darsga yakuni
Darsga yakun yasashda quyidagi she’r bilan tugatish.
Qoloqni kechirishmas,
Qilmang,derlar xatolar.
Kashfiyotlar qilsangiz,
Shunda olam tan olar.
VI.Baholash
O‘quvchilarni kartochkalari orqali baholash.
VII.Uyga vazifa :278-misol va 279-masala.
27

Xulosa
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning
arifmetik amallar bajarishni o‘rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini
o‘rganish va ularga individual yondashish darajasi bo‘yicha bilish topshiriqlarini
ularni hal etish jarayonida cheklash shart-sharoitlarini belgilashdan iborat bo‘ladi.
Psixologik-pedagogik nuqtai-nazardan o‘qituvchilar boshlang‘ich sinf
matematika darslarida o‘quvchilarining arifmetik amallar bajarishni o‘rganishini
tashkil etish didaktik “rintsi" larining o‘ziga xosliklari, o‘quv jarayonining didaktik
ta’minorai, didaktik ishlanmalar mohiyati va yo‘nalishi ko‘rib chiqilgan bu barcha
materiallarning boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning arifmetik
amallar bajarishni o‘o‘rganishini tashkil etish didaktik prinsiplarini shakllantirish
maqsad va vazifalariga m uvofiqligining ilmiy asoslangan tahlili berilgan.
Psixologiyadan ma’lumki, tafakkurning rivojlanishi shaxsning ijodiy aktivligi
orqali aniqlanadi. Masalalarni mustaqil yechishni tashkil qilish o‘qituvchiga
o‘quvchilarning mumkin bo‘lgan aqliy qobiliyatlari rezervlaridan foydalanish
imkonini beradi. Masalalarning yechishda predmetga bo‘lgan qiziqish rivojlanadi,
umuman mustaqillik, erkinlik, talabchanlik, mexnatsevarlik, maqsadga intilishlik
rivojlanadi.
Bolalarga ta’lim-tarbiya berishda kam matnli masalalarning roli kattadir.
Masalalar o‘quvchilarning fikr doiralarini kengaytirishga yordam beradi.
Qoldiqli bo‘lish amal i ga doir masalalar yechishda ko‘rgazmalikning
ahamiyati katta. Darslarda masalalar yechishda ko‘rgazmalikdan foydalanish
o‘quvchilarni faollashtiradi, ularning diqqatini oshiradi va rivojlantiradi, o‘quv
materialini mustaxkam o‘zlashtirishni ta’minlaydi va vaqtni tejash imkonini
beradi.
O‘quvchilarga qoldiqli bo‘lish amal i ga doir masalalarni yechishga
o‘rgatishdan oldin ularga ko‘paytirish va bo‘lish amallarini, xisoblash usullarini
o‘rgatish muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar bu xisoblash usullarini yaxshi
o‘zlashtirib olsalar masalalar yechishda qiynalmaydilar.
28

Qoldiqli bo‘lish amallariga doir masalalar yechishda bir nechta xil usullarda
yechishni namayon etsa bo‘ladi.
Boshlang‘ich sinfda qoldiqli bo‘lish amallarini hamda ular orasidagi
bog‘lanishlarni yaxshi o‘ zlashtirsalar yuqori sinflarda masalalar yechishga
qiynalmaydilar.
29

Foydalanilgan adabiyotlar .
1. Axmedov M va boshqalar “Birinchi sinf matematika darsligi” Toshkent,
“Sharq” 2018yil.
2. Axmedov M va boshqalar “Birinchi sinf matematika darsligi” Toshkent,
“Uzinkomsentr” 2019 yil.
3. Bekba y eva N.U va boshqalar “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish
metodikasi” Toshkent, “O‘qituvchi”, 2018 yil.
4. Bekbayeva N.U, Yangiboeva E.Ya “Ikkinchi sinf matematika darsligi”
Toshkent “O‘qituvchi”, 2019 yil.
5. Bekbayeva N.U, Yangiboeva E.Ya “Ikkinchi sinf matematika darsligida
metodik qo‘llanma” Toshkent “O‘qituvchi”, 2020 yil.
6. Bekbayeva N.U, Yangiboeva E.Ya “Uchinchi sinf matematika darsligida
metodik qo‘llanma” Toshkent “O‘qituvchi”, 2018 yil.
7. Bekbaeva N.U, Yangiboeva E.Ya “Uchinchi sinf matematika darsligi”
Toshkent “O‘qituvchi”, 2019 yil.
8. Jumaboyev M.E “Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish
nazariyasi” Toshkent, Ilm-ziyo”, 2020 yil.
9. Jumabo y ev M.E va boshqalar “Matematika o‘qitish metodikasi” Toshkent,
“Ilm-ziyo”, 20 18 yil.
10. Juma y ev M.E “Matematika o‘qitish metodikasidan praktikum”,
Toshkent, “O‘qituvchi”, 20 19 yil.
11 . Jumaboyev M.E, Gadjiev Z.G‘ “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish
metodikasi” Toshkent, “O‘qituvchi”, 2018 yil.
16 . . Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori, Toshkent ,,Sharq’’
nashriyot- matbaa kontserni , 1998-yil. 78 bet
17 . Ta’lim taraqqiyoti. O‘zbekison respublikasi xalq talimi vazirligining
axborotnomasi. Toshkent ,,Sharq, 7-maxsus son 1999-yil. bet
30

_______________________________________________ ta’lim yo nalishiʻ
talabasi
______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs
ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi,
mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Ishdagi
kamchiliklar_______________________________________________
______________________________________________________________
_
______________________________________________________________
____
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
31

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni(yoritib berishi, tushunchasi,ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________
____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________
____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________
____________________
(FISH) (imzo)
32

Sotib olish