4-sinf ona tili darslarida o‘quvchilarni reja tuzishga o‘rgatish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	81.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	15 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

4-sinf ona tili darslarida o‘quvchilarni reja tuzishga o‘rgatish metodikasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: 4-sinf ona tili darslarida o‘quvchilarni reja tuzishga o‘rgatish
metodikasi
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I Bob. Boshlang‘ich ta‘limda ona tili o‘qitish metodikasi .............................................................................. 5
1.1. Boshlang‘ich sinflar DTSda ona tili o‘qitishning maqsad va vazifalari ................................................... 5
1.2. To‘rtinchi sinf ona tili darsligidagi mavzular va ularga ajratilgan vaqt me’yorlari ............................... 10
II Bob. To‘rtinchi sinf ona tili darslarida reja tuzishga o‘rgatish metodikasi ............................................... 15
2.1.To‘rtinchi sinf ona tili darslarida matn rejasini tuzishning o‘ziga хos хususiyatlari .............................. 15
2.2. To‘rtinchi sinf ona tili darslarida o‘qish darslari materiallari bilan ishlashda reja tuzishga o‘rgatish
yo‘llari ........................................................................................................................................................ 26
Xulosa ........................................................................................................................................................ 30
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 31
Kirish
Mavzuni dolzarbli: Bugungi kunda mamlakatimizda ta’lim tizimini tubdan
isloh qilish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirish va shu asnoda barkamol
avlodni kamol toptirish masalasi dolzarb va ustuvor vazifa sifatida e’tirof
etilmoqda. Zero, Kofi Annan ta’biri bilan aytganda, "Ta’lim har bir jamiyatda, har
bir oilada taraqqiyot zaminidir".
2

Ta’lim jarayonida amalga oshirilayotgan barcha yangiliklar negizida yosh
avlodni har jihatdan komil va yurt kelajagiga munosib hissa qo sha oladigan shaxsʻ
sifatida tarbiyalash, ularning dunyoqarashini rivojlantirishga alohida urg u
ʻ
berilmoqda. "Ta’lim hayotga tayyorgarlik emas, ta’lim – bu hayotning o zi" deydi
ʻ
Jon Dyui. Darhaqiqat,ta’lim jarayoni hayot bilan uzviy bog‘lanmas ekan, bilimlar
kompetentlikka yo‘l ochmasligi shubhasiz. Shu nuqtayi nazardan, bugungi kunda
maktab ta’limi tizimida yangi darsliklar, yangi manbalar yaratildi. Jumladan,
ta’limdagi tub o zgarishlarga olib kelgan yangi Milliy o quv dasturi asosida
ʻ ʻ
endilikda o quv fanlari chiziqli tartibda emas, spiralsimon tarzda o‘qitilishi
ʻ
belgilab olindi. Ya’ni mavzular takroriy emas, balki bir-birini mantiqan davom
ettiruvchi hamda soddadan murakkabga tomon yo‘naltirilgan tarzda kiritildi. Bu
esa darsliklar bosqichida takrorlarning oldini oladi, bolaning yangi bilim va
ko‘nikmalarga ega bo‘lishida yordam beradi.
Ona tili darslarida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish ustida
muntazam ish olib borish juda muhim ishdir. Maktabda o‘quvchilarning nutq
madaniyatini va orfografik savodligini oshirishda grammatik bilimlarga asoslanadi.
O‘quvchi adabiy tilning qonun-qoidalarini o‘rganib olgandan so‘ng, uni turli
orfografik, punktua ц ion va nutq o‘stirishga oid mashqlar orqali mustahkamlay
borib, o‘z fikrini to‘g‘ri ifodalash (yozma va og‘zaki) malakasini hosil qiladi, bu
esa boshqalarning fikrini to‘g‘ri tushinishga ham imkon beradi.
O‘quvchilar nutqidagi х atolarning ko‘pi imloni ongli bilmasligidan kelib
chiqadi. Maktabda umumiy madaniyatning bir ko‘rinishi hisoblangan nutq
madaniyati, asosan, grammatika va grammatik mashqlar asosida egallanadi.
Bunday mashg‘ulotlar o‘quvchilarni o‘z fikrini qisqa, i х cham ifodalashga, oz so‘z
bilan ko‘p fikr anglatishga o‘rgatish kerak. Bu ishlarni amalga oshirishning asosiy
tayanchlaridan biri grammatika o‘qitishdir. Grammatikaga oid bilimlar berishda
reja tuzishga o‘rgatish ham eng asosiy ishlardan sanaladi. Ishimizga dolzarb
masala qilib ona tili darslarida o‘quvchilarini reja tuzishga o‘rgatish yo‘llari
yuzasidan bilimlar berishni tanlashimiz ham bejiz emas, negaki o‘quvchilar imlosi
3

va nutqini to‘g‘ri shakllantirishda bog‘lanishli nutq o‘stirish ustida olib boriladigan
amaliy ishlarning ahamiyati bag‘oyat kattadir.
Kurs ishining maqsadi: To‘rtinchi sinf ona tili darslarida o‘quvchilarini reja
tuzishga o‘rgatish yo‘llari yuzasidan nazariy va amaliy tavsiyalar berish
Kurs ishningi predmeti . To‘rtinchi sinf ona tili darslarida reja tuzishga
o‘rgatish metodikasi
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Boshlang‘ich sinfda ona tili o‘qitishning maqsad va vazifalarini belgilab
olish;
2. Boshlang‘ich sinflarda reja asosida hikoyalashni o‘tkazish yo‘llarini tahlil
etish;
3. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida reja asosida hikoyalashni o‘tkazish
orqali ta‘limning zamonaviy usullaridan foydalanish yo‘llarini taklif etish;
4. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida reja asosida hikoyalashni o‘tkazishning
ma‘naviy-a х loqiy ahamiyatini belgilash.
Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik
adabiyotlarni o‘rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so‘rovnomalar, ilg‘or
o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
4

I Bob. Boshlang‘ich ta‘limda ona tili o‘qitish metodikasi
1.1. Boshlang‘ich sinflar DTSda ona tili o‘qitishning maqsad va vazifalari
Boshlang‘ich ta‘limda ona tili ta‘limi mazmunining negizi quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
- gap va nutq, nutq tovushlari, ona tilining fonetik tizimi (fonetik tahlil – unli
va undosh tovushlar, jarangli va jarangsiz undoshlar), tovushlar va harflar, alifbo,
bosh va kichik harflar, tutuq belgisi;
- bo‘g‘in va bo‘g‘in tuzilishi, so‘zlarni bo‘g‘inlab ko‘chirish;
- so‘z va so‘z ma‘nolari (lug‘aviy tahlil – bir ma‘noli so‘zlar, qarama-qarshi
ma‘noli so‘zlar, ko‘p ma‘noli so‘zlar);
- so‘z tarkibi: o‘zak va qo‘shimcha (turlovchi va yasovchi), o‘zaklarda tovush
o‘zgarishi, bir necha shakldagi qo‘shimchalar (o‘zak va qo‘shimchalar imlosi);
- so‘z – nomlash mazmuniga ko‘ra guruhlash: predmetlar nomini bildiruvchi
so‘zlar, predmetlarning harakatini, belgisini, sanog‘ini bildiruvchi so‘zlar,
predmetga ishorani ifodalovchi so‘zlar (shaxsga nisbatan – kishilik olmoshi);
- gap, gapning fikr bildirish maqsadiga ko‘ra turlari (darak, so‘roq, buyruq va
his-hayajonni bildiruvchi gaplar), gapda tinish belgilarining ishlatilishi (nuqta,
so‘roq, undov va h.k.), yozma nutqda ishlatiladigan muhim (ayrim) belgilar :
vergul, qavs, ikki nuqta, ko‘p nuqta;
- gapning tuzilishi: gapning asosiy mazmunini bildiruvchi bo‘laklar (ega va
kesim), asosiy mazmunini to‘ldiruvchi bo‘laklar (ikkinchi darajali bo‘laklar –
ularning turi va nomlaridan mustasno);
- gapda so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi, so‘zlar birikmasi (ega va kesim
munosabatidan mustasno), gapning uyushiq bo‘laklari, ularning o‘zaro bog‘lanishi
(ohang, bog‘lovchi so‘z yordamida);
- gap va matn, matnning tuzilishi: mavzu, voqea tafsiloti, asosiy fikr bayoni,
xulosa chiqarish, reja tuzish, sarlavha, xatboshi, dialog, monolog gaplar, bayon,
kichik insho, og‘zaki, yozma ijodiyot;
- х abar, xat, maqola, tabriknoma, taklifnoma, e‘lon yozish, ro‘yxat tuzish.
- alifbe davrida kitob bilan ishlash ko‘nikmasini hosil qilish;
5

- so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish;
- bo‘g‘inlab o‘qishdan ongli, sidirg‘asiga, tez, to‘g‘ri, ravon va ifodali
o‘qishga erishish;
- kichik hajmli bir necha she‘rni yod olish;
- 2-3- sinflarda yozuvchilarning ismi-sharifi, asarlarining nomlari haqida
to‘laroq tushuncha hosil qilish;
- badiiy asarlarni sharhli, ijodiy va ifodali o‘qish;
- asar syujeti voqealari o‘rtasidagi bog‘lanishni, qahramonlarning
fe‘latvorlarini aniqlash, qiyosiy tavsiflash;
- o‘qigan asarlari yuzasidan o‘z fikr-mulohazalarini og‘zaki va yozma tarzda
izchil ifodalash;
- so‘z boyligini oshira borish va nutqida faol qo‘llash;
- 4- sinfda o‘qigan asarlari yuzasidan mustaqil reja tuzish;
- badiiy asarlarni estetik tahlil qilish;
- o‘qigan asarlari yuzasidan savol-topshiriqlar tuzish;
- nasriy asar mazmunini to‘liq, qisqartirib, shaxsini o‘zgartirib hikoyalash; -
badiiy asarlarni o‘zaro qiyoslab, tegishli xulosalar chiqarish.
4- sinf
O‘qish texnikasi Miqdoriy ko‘rsatkich: minutiga 80-90 so‘z.
Talablar:
a) so‘z va iboralarni to‘g‘ri, obrazli o‘qiy olish;
b) gap ohangiga rioya qilgan holda ravon o‘qish;
c) gapdagi tinish belgilarini talaffuzda aks ettirish;
d) sanash va ajratish ohanglaridan to‘g‘ri foydalanish;
e) ohangga rioya qilish;
f) ilmiy atamalarni to‘g‘ri talaffuz qilish.
g) 20 ta she‘rni yoddan bilishlari, ertak, maqol, tez aytish, topishmoq,
qo‘shiq, alla, hikoya, qissa kabilar haqida ta‘rif bera olishlari lozim.
Matnning xarakteri: til jihatdan ravon, nasriy-nazmiy bolalar adabiyoti hamda
xalq og‘zaki ijodi namunalari. 1
1
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullaev Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent: O’zbekiston, 1992.
6

O‘zgalar fikri va matn mazmunini anglash malakasi
Miqdoriy ko‘rsatkich: 10 minutda 4-5 sahifa.
Talab: Og‘zaki nutqning to‘g‘ri, ravon va ta‘sirchan bo‘lishi, monologik
nutqning ravonligi, dialogik nutqda o‘zaro muloqotning ta‘sirchanligi, izchilligi,
mantiqiy jihatdan aniqligi.
Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
Miqdoriy ko‘rsatkich: 75-80 so‘zdan iborat diktant yoza olish.
talablar:
a) imlo-xatolarga yo‘l qo‘ymaslik;
b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi;
Diktant turlari: saylanma diktant, lug‘at diktanti, ta‘kidiy diktant, yoddan
yozuv diktanti, nazorat diktant, izohli diktant, ko‘rsatkich diktant.
Miqdoriy ko‘rsatkich: 5-6 gapdan iborat bo‘lgan matn (fikr ehtiyoji bilan
bog‘liq mavzu asosida) yaratish.
Talablar:
a) matndagi gaplarning mazmunan o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi,
mavzu
doirasida birlashishi;
b) matnda xatboshining yaxlitligi va fikr izchilligini ta‘minlash;
c) uyadosh so‘zlardan (gul: atirgul, ra‘nogul, binafsha, lola) foydalana
olish.
Matnning xarakteri: xotira asosida manzara, voqea-hodisa, narsa-buyum, joy,
kinofilm va hokazolarning tasviri, kichik insho, xat- х abar.
Boshlang‘ich sinf o‘quv dasturida 4-sinf ona tili darslarida egallanadigan
bilimlar darajasi quyidagicha belgilanadi 2
.
Nutq, matn va gapni farqlash. Og‘zaki va yozma nutqni to‘g‘ri shakllantirish.
Matn mazmunini qayta hikoyalatish. Matndagi asosiy fikrni aniqlay olish.
Matnning tuzilishini aniqlash, uni qismlarga ajratish, ular orasidagi
bog‘lanishni izohlay olish. Matnga sarlavha topish.
2
Boshlang‘ich ta‘lim o‘quv dasturi. Toshkent, 2008.
7

Ta'limiy bayon. Berilgan matn asosida hikoya yozish; muhokama va tasvir
janri elementlari qatnashgan bayon yozish. Matnni qisqartirib, ijodiy qayta
hikoyalash asosida bayon yozish. Tanlab qayta hikoyalash asosida bayon yozish.
Ta'limiy insho. Qismli (qismlarga ajratib berilgan) rasmlar va mavzular bitta
rasmda ifoda etilgan ko‘rinish asosida, shuningdek, o‘qilgan, kuzatilgan,
eshitilgan, ko‘rilgan voqea va hodisalar asosida material to‘plash, reja va shu
asosida insho yozish. Bayon va insho rejalarini tuzishda o‘quvchilarni mustaqil
fikrlashga yo‘llash.
O‘quv yili davomida o‘rganiladigan imlosi qiyin so‘zlar: agronom,
akvarium, antenna, artist, astoydil, atele, avtomobil, avtonazoratchi, bashariyat,
binafsha, boychechak, brigada, daromad, dastyor, dastlab, dehqon, depo, dirijyor,
dollar, domino, do‘kon, ehtiyoj, ehtiyot, ekskavator, eskalator, e‘zozlamoq,
fabrika, faoliyat, faxrlanmoq, ferma, festival, firma, fonarcha, futbol gavjum,
giyoh, gramm, go‘sht, hadya etmoq, handalak, haqiqat, harbiy, hayvonot, hasharot
hikoya, hofiz, hudud (chegara), hunarmand, hunarmandchilik, hurriyat, ikkita, ilm-
ma'rifat, iste‘dodli, ishonch jarroh jahon, jayron, jonivor, kasseta, kilogramm,
kilovatt, kofe, kolleksiya, kosmonavt, kungaboqar, ko‘hna (qadimgi), la'l
(qimmatbaho tosh),leytenant, madhiya, majmua, masjid, mavsum, mayor,
mehnatsevar, mehribon, mehr-oqibat, metall, metro, me‘mor, militsioner,
muhandis, murojaat qilmoq, muvaffaqiyat, mo‘jiza, na‘matak, ne‘mat, nomzod,
nota, ohangrabo, oromgoh, parashyut, patent, payvandlamoq, piyola, pomidor,
portfel, projektor, pulemyot, qahramon, qandil (lyustra), qimmatbaho, qumursqa,
rassom (musavvir), rostgo‘y, ruhlanmoq, sabzavot, samolyot, samovar, sellofan,
sentner, seyalka, sport, suxandon (diktor), tabiat, tanaffus, tashakkur, taassurot,
telefon, tennis, termos, tramvay, transport, trolleybus, ufq, urf-odat, vagon,
velosiped, vokzal, voleybol, xursand, xayrlashmoq, xiyobon, xizmatchi, xohlamoq,
xokkey, yelpig‘ich, yiroq (uzoq), yop-yorug‘, zehnli, ziyrak, zog‘orabaliq, zag‘cha,
o‘qariq, o‘chirg‘ich, g‘amxo‘r, g‘ijjak, g‘ilof, g‘o‘zapoya, shaxmatchi, shifer,
8

charm, choyshab, cho‘tka. (Bu xildagi so‘zlar darslikning oxirida lug‘at sifatida
berilgan). 3

IV sinf o‘quvchisining bilim, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan
talablar:
Bilishi kerak.
— Gap, gap bo‘laklari, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar, uyushiq
bo‘laklar, undalmalarni;
— tovush va harf, uning belgilarini, unli va undosh tovushlarni, jarangli-
jarangsiz undoshlarni, bo‘g‘in, alifboni;
— o‘zak, o‘zakdosh so‘zlar, so‘z yasovchi qo‘shimchalar, so‘z o‘zgartuvchi
qo‘shimchalar;
—so‘z turkumlari, ularning belgilarini.
Ko‘nikmalarni egallashlari kerak.
 ot, otlarning egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanilishi;
 kelishik qo‘shimchalarining talaffuzi va imlosi;
 sifat, sifatlarning imlosi;
 son, sanoq va tartib sonlarni, raqamlar bilan ifodalangan tartib sonlar
imlosini;
 olmosh, kelishik olmoshlarining kelishiklar bilan qo‘llanilishini;
 fe‘l, fe‘l zamonlarini (o‘tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon);
 fe‘l zamon qo‘shimchalari, ularning imlosi;
 fe‘llarning tuslanishini;
 gap bo‘laklarini; bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlay olish;
 otlarni kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llay olishini;
 sifatlarning yozilishini, qo‘shib, ajratib, chiziqcha bilan yozishni; -
sonlarning, tartib sonlarning yozilishini;
 fe‘llarning uch zamoni va ularning hosil qilinishini; shaxs- songa
tuslanishini.
Malakani egallashi kerak:
3
G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Shermatova U. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent: O’qituvchi, 2009.
9

 gaplarning elementar sintaktik tahlil qilish;
 o‘rganilgan qoidallarga oid 70-80 so‘zli matnni husnixat qoidalariga rioya
qilgan holda ko‘chirib va eshitib yoza olishi;
 berilgan matnga mustaqil reja tuzish, qayta hikoyalash va yozma bayon
qilish;
 berilgan mavzu yoki rasm asosida kichik matn tuzib, yoza olish;
 e‘lon, tabriknoma, taklifnoma yoza olish;
 quyidagi ma‘daniyat: iltimos, ruxsat, minnatdorchilik, kechirim, uzr, taklif
kabilarni ifodalaydigan so‘zlardan foydalanish.
Uddalay olishi kerak:
 kesma uzunligini chizg‘ich yordamida o‘lchash, kesma uzunligini
santimetrlarda, detsimetrlarda, detsimetr va santimetrlarda yozishni;
 chizg‘ich yordamida berilgan uzunlikdagi kesmani chizishni;
 rasmlardan, modellardan, atrofdagi narsalardan eng sodda geometrik
shakllar – uchburchak, doira, kvadrat, ko‘pburchak, kesmalarni topa olishi;
bu shakllarni birbiridan farqlashni;
 qismlardan geometrik shakllarni tuzishni, shakllarni qismlarga ajratishni.
1.2. To‘rtinchi sinf ona tili darsligidagi mavzular va ularga ajratilgan vaqt
me’yorlari
O‘zbekiston Respublikasi Х alq ta‘limi vazirligi darslik sifatida tasdiqlagan
to‘rtinchi sinf darsligi 4
vazirlikning darsliklar o‘rtasidagi tenderi g‘olibi bo‘lganligi
sababli o‘n yildan ortiq qayta nashr etilib, darslik sifatida umumiy o‘rta ta‘limning
to‘rtinchi sinfi uchun darslik sifatida amalda qo‘llanib kelinmoqda. Darslik 192 bet
bo‘lib, 475 mashqdan tuzilgan. O‘quv dasturi talabiga ko‘ra quyidagi bo‘limlar va
mavzular 170 soat davomida darslik asosida o‘qitiladi.
Gap (6 soat).
4
G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Shermatova U. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. – Toshkent: O’qituvchi, 2009.
192 b.
10

Gap, gapning maqsadga ko‘ra turlari, ularning turli, ma‘no ifodalashi.
Gapning his-hayajonni ifodalash xususiyati. Gapni tugallangan ohang bilan,
buyruq, tinch va his-hayajon ohangida o‘qish. Gapning ohangiga ko‘ra tinish
belgilarini qo‘llash (nuqta, so‘roq, undov belgilari). Gap tuzishga doir mashqlar:
so‘zlarni o‘zaro bog‘lab gap tuzish. So‘zlarni o‘rnida qo‘llab gap tuzish, gapda
noo‘rin qo‘llangan so‘z va gaplarni aniqlab, gapni qayta tuzish, tayanch so‘z
ishtirokida gap tuzish, gapni ijodiy davom ettirish, gapning bir turidan boshqa
turini hosil qilish, rasm asosida gap tuzish, chizmalar asosida gap tuzish.
Gap bo‘laklari (7 soat).
Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar, so‘roqlar yordamida gap bo‘laklarini
aniqlash, gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash va qaysi grammatik vositalar
yordamida bog‘langanini izohlash:
a) ohang yordamida bog‘lanish (masalan, katta bino, a‘lo o‘qing, ikki qadam
kabi);
b) so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar yordamida bog‘lanish (masalan, hikoyani
o‘qimoq, daraxtning bargi, senga aytmoqchiman kabi).
Ikkinchi darajali bo‘laklar ishtirok etgan gapni bosh bo‘lakli gapga
aylantirish, ega-kesimdan iborat gaplarga ikkinchi darajali bo‘lak qo‘shib yozish,
ularning mazmundagi farqini izohlash.
Uyushiq bo‘lakli gap (11 soat).
Gapda bir bo‘lakning birdan ortiq qo‘llanishi – uyushiq bo‘laklar. Bosh va
ikkinchi darajali bo‘laklarning uyushib kelishi. Uyushiq bo‘lakli gaplarni sanash
ohangi bilan o‘qish. Uyushiq bo‘laklarning bog‘lanishi:
1) sanash ohangi yordamida;
2) va, ammo, lekin, biroq so‘zlari yordamida.
Gapni qayta tuzish mashqlari: ikki gapdan uyushiq bo‘lakli bir gap hosil
qilish.
Uyushiq bo‘lakli gaplarda vergulning ishlatilishi.
Undalma (6 soat).
11

Undalma so‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxs ekanligi. Bosh kelishikdagi ot
bilan ifodalanishi, uning o‘ziga xos xususiyati: gap tarkibida gap bo‘lagi vazifasini
bajarmasligi, gapda boshqa bo‘laklar bilan bog‘lanmasligi, o‘ziga xos undash,
chaqirish ohangi bilan aytilishi, gapning boshida, oxirida, o‘rtasida qo‘llanishi.
Undalma qatnashgan gaplarda undash yoki chaqirish ohangining kuchli yoki
kuchsizligiga qarab, undalmadan so‘ng vergul yoki undov belgisining qo‘yilishi.
Amaliy jihatdan nutqda undalmani o‘rinli qo‘llash, undan to‘g‘ri
foydalanishga e‘tibor berish: nutq (gap) tarkibida qo‘llangan undalmalarni aniqlay
olish, mazmuniga ko‘ra ularni undash yoki chaqirish ohangi bilan o‘qish. Undalma
bilan boshqa bo‘laklar orasiga qo‘yilgan vergulni, undov belgisini aniqlab, izohlay
olish.
Gapdan undalmalarni tushirib o‘qish, mazmunidagi o‘zgarishni izohlash.
Gapda undalma qo‘shib o‘qish, gap mazmunini izohlash.
Nutq. Matn (5 soat).
Matnning tuzilishi, bir kishining nutqi, ikki va undan ortiq kishining nutqi.
Matnni gapdan farqlash. Matndagi asosiy fikrni aniqlash. Matn tuzish, uni ifodali
o‘qishni mashq qilish, qayta hikoyalash, sarlavha.
Tovushlar va harflar (10 soat).
Unli va undosh tovushlar, ularning harfiy ifodasi. Talaffuzi va yozilishi farq
qiladigan unli tovushli so‘zlarning talaffuzi va imlosi. Jarangli va jarangsiz
undoshlarning talaffuzi va yozilishi, ular orasidagi farqni aniqlash. Bir xil qo‘sh
undoshli so‘zlarning, so‘z oxirida qator kelgan undoshli so‘zlarning, x-h tovushli
so‘zlarning, tutuq belgili so‘zlarning talaffuzi va imlosi. Bo‘g‘in. So‘zlarni
bo‘g‘inlarga bo‘lish, unli tovushlarning bo‘g‘in hosil qilishi, so‘zlarni bir satrdan
ikkinchi satrga bo‘g‘inlab ko‘chirish. So‘zlarni bo‘g‘in-tovush va tovush-harf
jihatdan tahlil qilish. Alifbo. So‘zlarni alifbo tartibida qayta tuza olish. Alifboning
ahamiyatini bilish. Yod olish, lug‘atdan foydalanish malakasini shakllantirish.
So‘z va so‘z tarkibi (5 soat).
So‘z, uning tarkibiy qismi, o‘zak va qo‘shimchalar, qo‘shimchalarning
vazifasiga ko‘ra turlarini, so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar, so‘z
12

tarkibini aniqlashga oid mashqlar, o‘zak va qo‘shimchalarni aniqlash va tegishlicha
belgilash.
Matndan o‘zakdosh so‘zlarni ajrata olish. Bir xil o‘zakli so‘zlar hosil qilish.
So‘z yasovchi qo‘shimchalar, o‘zakdosh so‘zlarni hosil qilishni bilish, tilning
rivojlanib, boyib borishi haqida elementar tushunchani shakllantirish.
So‘z turkumlari (3 soat).
Ot. Otning ma‘no turlari, shaxs otlari, narsa otlari, joy otlari. Kim?, nima?,
qayer? so‘roqlaridan biriga javob bo‘lishi. Otlarning bosh va kichik harflar bilan
yozilishi. Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi.
Sifat. Sifatning ma‘no turlari va so‘roqlari (qanday? qanaqa?).
Sifatlarning otga bog‘lanishi. Ikkinchi darajali bo‘lak.
Son. Sonning necha?, qanch a?, n echanchi? so‘roqlariga javob bo‘lishi.
Sonning otga bog‘lanishi.
Fe‘l. Fe‘lning harakat bildirishi va so‘roqlari (nima qildi ?, nima
qilyapti?,nima qilmoqchi?). Bo‘lishli va bo‘lishsiz fe‘llar. Ot, sifat va fe‘lga doir
o‘zakdosh so‘zlar tizimini tuzish.
SHu so‘z turkumlari ichida uchraydigan ma‘nodosh, qarama-qarshi ma‘noli, bir xil
shaklli, ko‘p ma‘noli so‘zlar ustida ishlash. O‘rganilgan yasovchilar yordamida bir
turkumdan ikkinchi turkumga oid so‘zlar hosil qilish.
Ot (40 soat).
Otlarning egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi.
Nutqda otlarning egalik qo‘shimchalarini olgan va olmagan holda qo‘llanishi.
Egalik qo‘shimchalarining unli va undoshdan keyin qo‘shiladigan shakllari. Egalik
qo‘shimchasi qo‘shilgan otlarning talaffuzi va imlosi.
Otning kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi. Matnda va nutqda otlarning
bir kelishikda bo‘lishi. Kelishik qo‘shimchali otlarning talaffuzi va imlosi.
Kelishik qo‘shimchali otlarni birikma tarzida yozish. Kelishik qo‘shimchalarining
otni otga, otni fe‘lga bog‘lashi.
Egalik va kelishik qo‘shimchalarini chizmalarda belgilash (kitobning varag‘i).
Ot yasovchi qo‘shimchalar. O‘quvchilar nutqini otlar bilan boyitish.
13

Sifat (17 soat).
Shaxs va narsaning rangini, shaklini, hajmini, mazasini, xususiyatini
bildirishi, sifatlarning ot bilan ohang yordamida bog‘lanishi. Sifatlarning gapda
ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida kelishi. Ko‘m-ko‘k, oppoq, sap-sariq, och sariq,
to‘q qizil kabi sifatlarning talaffuzi, yozilishi, belgini kuchaytirib, kamaytirib
ifodalashi (amaliy tushuncha). Sifatlarning yasalishi.
O‘quvchilar nutqini sifatlar bilan boyitish.
Son (11 soat).
Sonning shaxs va narsaning sanog‘ini (miqdorini) va tartibini bildirishi.
Tartib sonlarning imlosi. Sonlarning otga bog‘lanib kelishi. Sonlarning otga ohang
yordamida bog‘lanishi. Sonlarning gapda ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida
kelishi. Sonlarni o‘zi bog‘langan so‘z bilan birikma tarzida yozish. Sonlarning
yozuvda harfiy ifoda, arab, rim raqamlari bilan ifodalanishi.
Sonlarning yozilishi (etti, sakkizinchi, 8- mart, 2003-yil, IV sinf)
Sonlarning metr, gramm kabi so‘zlar bilan kelganda bitta so‘roqqa javob
bo‘lishi (amaliy), ikkov, o‘ntacha, beshtadan kabi qo‘shimcha sonlarning yozilishi
(amaliy).
Kishilik olmoshlari (11 soat).
Kishilik olmoshlari, ularning uch shaxsni ifodalashi. 3-shaxs (birlik va
ko‘plik) kishilik olmoshlarining ot o‘rnida qo‘llanishi. Kishilik olmoshlarining
kim? so‘rog‘iga javob bo‘lishi. Kishilik olmoshlarining kelishik qo‘shimchalari
bilan qo‘llanishi, imlosi. Ularning olmoshlarining bosh va ikkinchi darajali bo‘lak
vazifasida kelishi. Kishilik olmoshlaridan nutqda o‘rinli foydalana olish.
Fe‘l (28 soat).
Fe‘l, uning kesim vazifasida kelishi, fe‘llarning shaxs-son qo‘shimchalari
bilan tuslanishi. Shaxs-son qo‘shimchalarining so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha
ekani. Shaxs-son qo‘shimchalari harakatni uch shaxsning biri tomonidan
bajarilishini bildirishi. Shaxs-son qo‘shimchalarining -yap, -di zamon
qo‘shimchalaridan so‘ng qo‘shiladigan shakllari (amaliy). Shaxs-son qo‘shimchali
fe‘llarning talaffuzi va imlosi. Fe‘l zamonlari, ularning harakatni uch zamonning
14

birida bajarilishini bildirishi, o‘tgan, hozirgi, kelasi zamon fe‘llari, qo‘shimchalari.
Uch zamondagi fe‘llarning talaffuzi va imlosi. Fe‘l yasovchi qo‘shimchalar.
O‘quvchilar nutqini fe‘llar bilan boyitish.
O‘quv yili oxiridagi takrorlash (10 soat).
O‘quv yili oxiridagi takrorlash o‘rganilgan bilimlarni eslatish orqali sistemaga
solish va umumlashtirish maqsadida o‘tkaziladi.
O‘quvchilar bir darsda bir necha turdagi topshiriqlarni bajaradilar.
Takrorlash darslari matn, gap, gap bo‘laklari, tovush va harflar, tovushlarning
turlari, bo‘g‘in, alifbo, o‘zak, so‘z yasovchi, so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha, so‘z
turkumlari bo‘yicha o‘tkaziladi.
O‘quvchilar nutqi va yozuvidagi kamchiliklar hisobga olinadi.
Bu o‘qituvchining boshqa sinflarda ta‘lim jarayonini to‘g‘ri tashkil etishini
ta‘minlaydi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchilar lug‘ati – so‘zlar bilan ishlash
jarayonida maktab darsliklaridan keyingi zaruriy manba sifatida lug‘atlarga
murojaat qilish zaruriyati doimo mavjud. Bu zaruriyat, avvalo, savod o‘rgatish
davridanoq boshlanadi. So‘z ustida ishlaganda lug‘atlar so‘z imlosini tekshirishda
darhol yordamga keladi. O‘quvchilar bilan o‘quv yili davomida imlosi ustida
ishlanadigan ayrim so‘zlar darslik oxiridagi lug‘atchada berilgan.
II Bob. To‘rtinchi sinf ona tili darslarida reja tuzishga o‘rgatish metodikasi
2.1.To‘rtinchi sinf ona tili darslarida matn rejasini tuzishning o‘ziga х os
х ususiyatlari
Reja – biror ishni tartib bilan va o‘z vaqtida bajarish uchun oldindan belgilab
olingan aniq yoki ta х miniy mo‘ljal 5
. Reja bayon qilinadigan matnining asosiy
mazmunini aks ettirishi va voqea-hodisalarni izchil bayon etishga yordam berishi
kerak. Reja eng muhim va ikkinchi darajali fikr hamda hodisalarni, ular o‘rtasidagi
munosabatlarni aniqlashda o‘quvchilarga katta yordam beradi.
5
O‗zbek tilining izohli lug‘ati. 5 jildli. 3-jild. – Toshkent: O‘ME, 2007. – B.369.
15

O‘quvchilar reja tuzishga kirishishdan oldin matnning umumiy mazmuni
bilan tanishish uchun uni to‘la-to‘kis o‘qib chiqadilar; so‘ngra matn qismlarga yoki
boblarga bo‘lib o‘qiladi. O‘quvchilar har qaysi qismga sarlavha qo‘yadilar.
Qismlarning sarlavhasi savol yoki atov gap х arakteridagi qisqa jumlalardan iborat
bo‘lishi lozim. Reja tuzishdagi ishning bunday dastlabki usullari ko‘pincha
birinchida boshlanib keyingi sinflarda takomillashtiriladi.
O‘quvchilar reja tuzishda matnning har bir qismi qanday hodisa bilan
tugashini aniqlab olishlari kerak. Buning uchun o‘qituvchi matnning qismlarini
avval o‘zi aniqlaydi va matnga sarlavha qo‘yishni, keyinroq esa matndagi har qaysi
qismning tugagan joyini aniqlashni o‘quvchilarga topshiradi. Bunda -Qism qaerda
tugaydi, -Bu qismda nima haqida gapiriladi?, -Nima uchun bu qism shu erda
tugaydi? degan savollar beriladi. Reja tuzish uchun tanlangan matn tugallangan,
qismlarga oson bo‘linadigan, bu qismlar hajm jihatidan mumkin qadar baravar
bo‘lishi kerak. Demak, bayon matnining rejasini tuzishdan asosiy maqsad
o‘quvchilarni materialni reja asosida mantiqiy izchillik bilan bayon qilishga,
ularni bayon matnining rejasini mustaqil suratda tuzishga va tasvirlangan hikoya
yoki maqolaning mazmunini ya х shi tushunishga o‘rgatishdir.
Matn rejasini tuzishda turli usullardan foydalanish mumkin.
O‘quvchilar matnga reja tuzishni asosan ona tili va sinfda o‘qish darslarida
o‘rganadi.
O‘qituvchi matnni reja asosida qayta hikoya qilishni, dastlab, so‘zlarni to‘g‘ri
talaffuz etadigan eng ya х shi o‘quvchilarga topshiradi. Bu narsa o‘quvchilarni
qiziqtiradi. Boshqa o‘quvchilar o‘z o‘rtog‘ining hikoyasini eshitadilar, uning
nutqidagi yutuq va kamchiliklarni hisobga oladilar, o‘qituvchining nutqidan esa
namuna oladilar. So‘ngra ko‘pchilik o‘quvchilar matnni ana shunday qayta hikoya
qilib berishga o‘tadilar. Lekin yozma bayon o‘tkazish vaqtida bayon matnini
og‘zaki so‘zlab berishni bo‘sh o‘quvchilardan talab qilmaslik lozim. Chunki bu
narsa matnni o‘zlashtirishga salbiy ta‘sir qilishi mumkin.
Reja ikki х il bo‘ladi:
1) sodda reja;
16

2) murakkab reja.
Matnning asosiy qismlarini va misollarni o‘z ichiga olgan reja sodda reja
bo‘ladi. Murakkab rejada sodda reja uchun tanlangan moddalar ikkinchi darajali
qismlarga ajratiladi; bu mayda qismlar voqeaning butun ikir-chikirini o‘z ichiga
oladigan yanada maydaroq qismlarga ajratiladi.
Matn rejasi ayrim matnni yoki matnning mavzusi, g‘oyaviy mazmuni, syujeti
va kompozi ц iyasini alohida-alohida yoritishga qaratilgan bo‘lishi mumkin.
Matnning rejasini tuzish katta ahamiyatga ega, chunki o‘ylab tuzilgan tadrijiy
reja o‘quvchi nutqining i х cham, pu х ta va aniq bo‘lishiga ko‘p yordam beradi.
Matnga yoki uning qismlariga qo‘yilgan sarlavhalar, bayon rejasi turlicha
ifodalanadi. Ular darak, so‘roq, undov yoki atov gaplardan iborat bo‘lishi mumkin.
Matnni qisqartirib bayon etish birinchi sinfdanoq boshlanadigan ish sanaladi.
Uchinchi sinfda matnni qayta so‘zlab berishdagi asosiy vazifa matndagi
izchillikni saqlash va rejaga amal qilishdir, chunki bu sinfda qayta so‘zlab
berishning asosiy tili hikoya qilishdir. To‘rtinchi sinfda esa matn mazmunining
to‘laligiga, birinchi va ikkinchi darajali materiallarni ajrata olishga, matnning
muhim tomonlarini anglay olishga e‘tibor qilish matnni qayta so‘zlab berishdagi
asosiy vazifadir. To‘rtinchi sinfda voqea-hodisalarni, х arakterlarni tasvirlab berish
qayta hikoya qilishning yangi turi hisoblanadi. Bu sinfdan boshlab matnni qayta
hikoya qilib berish bilan birga matnning g‘oyaviy tomonini ochib berishga ham
e‘tibor qilinadi. Matnni qayta so‘zlab berish bayonni uchun tanlanadigan hikoya
yoki parchaning faqat hajmi va mazmuniga emas, balki tiliga ham e‘tibor berish
zarur. O‘qituvchi bu matnlardagi yangi sintaktik qurilishlarni nazarda tutishi,
o‘quvchilar esa matndagi yangi so‘zlarni o‘z bayonlariga ongli ravishda kiritishlari
lozim. 6

To‘rtinchi sinfda qisqartirib qayta hikoya qilish uchun murakkab bo‘lmagan,
qisqa, qiziqarli, hikoya х arakteridagi matnlarni tanlash zarur. To‘rtinchi sinfda
dastlab hikoya yo‘li bilan yozilgan, keyin qisman tasviriy o‘rinlari bo‘lgan
6
Boshlang’ich sinf davlat ta‘lim standartlari. Boshlang’ich ta‘lim, 2005. – №5. – B.5-33.
17

matnlarni tanlash kerak. Beshinchi sinfda esa ilgarigilarga nisbatan murakkab
bo‘lgan matnlar ustida ish olib borish talab qilinadi.
Hikoyadagi so‘zlovchi sha х sni o‘zgartirib qayta hikoya qilishni to‘rtinchi
sinfdan boshlash zarur. Lekin bu sinf o‘quvchilaridan har vaqt ham bunday hikoya
qilib berishni talab qilish shart emas. Agar matn ancha qiyin bo‘lsa, u vaqtda
birinchi sha х s nomidan hikoya qilish shaklidan foydalanish ma‘qul.
Matnni qisqartirib bayon qilish uchun olib boriladigan barcha tayyorgarlik
ishlari jamoa bo‘lib uyushtiriladi. O‘quvchilar matndagi muhim va ikkinchi
darajali materiallarni ajrata olishlari kerak. Shundan so‘ng bayon yozishga
kirishiladi. Ammo bayon qilishni boshlashdan oldin o‘quvchilarga rejaning har bir
qismiga doir materiallarni alohida so‘zlatib boriladi va ularni mumkin qadar qisqa,
to‘g‘ri ifodalardan foydalanishga o‘rgatiladi, shu bilan birga, ayrim o‘quvchilarga
reja asosida qisqacha og‘zaki qayta so‘zlatiladi. O‘quvchilarga qisqa bayon yozish
uchun tayyorlanib kelish uyga vazifa qilib topshiriladi.
Aniq faktlarni umumlashtirish maqsadida tanlangan bayon matnlari biografik
х arakterda bo‘lgan asarlardan yoki asar qahramonining hayotini tasvirlovchi
boblardan olinishi muvofiqdir. Bunday ishning qimmati shundaki, o‘quvchi matnni
aktiv ravishda qaytadan ishlaydi, uni yangicha ifodalaydi.
Matnni bayon qilishda ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni o‘z o‘rnida ishlata
bilish va ularni biridan ikkinchisiga aylantira bilish malakasi ham alohida
ahamiyatga ega. O‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapga aylantirish o‘quvchilardan
ma‘lum ko‘nikma talab qiladigan ancha qiyin ishdir. SHuning uchun bu ish
to‘rtinchi sinfdan boshlanadi va beshinchi va to‘rtinchi sinflarda ham olib boriladi.
Ma‘lum bir asardan yoki uning tegishli bobidan bir epizodni ajratib olib
bayon etish to‘rtinchi sinf o‘quvchilari uchun eng qiziqarli ishdir. Ajratib olingan
bunday matn yuzasidan qayta hikoyalash uchun o‘qituvchi avval bu parchani o‘qib
beradi; bu parcha kichikroq bo‘lishi, o‘quvchilarning yozib olishi mumkin bo‘lgan
epizodlarni o‘z ichiga olishi kerak.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar ancha murakkab matnlar yuzasidan qayta
hikoyalay boshlaydidar. To‘rtinchi sinfda o‘quvchilar yirikroq asarlarning qisqa
18

bayonini so‘zlay olishi kerak. O‘quvchilardan kichik asarlarning qisqartirilgan
bayonini talab qilish foydalidir. Jumladan, masallarning qisqa bayonini talab qilish
o‘quvchilarning bu masallarni ya х shiroq o‘zlashtirishlariga imkon beradi. Bu
o‘rinda masallardan chiqariladigan a х loqiy х ulosalar e‘tiborga olinadi.
Har qanday material haqida yozilgan qisqa qayta hikoyalash o‘quvchilarning
mustaqil fikr va mulohazalari natijasi sifatida tugallanishi kerak.
To‘rtinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarni ц itatalardan foydalanishga o‘rgatish
zaruriyati tug‘iladi. O‘qituvchi u yoki bu х il bayonni o‘tkazayotgan vaqtda,
ц itatalardan foydalanish usullarini ko‘rsatishi kerak. O‘quvchilarga murakkabroq
matnlardan ц itata olishni, bu ц itatalar qaysi muallif va qaysi manbadan
olinganligini ko‘rsatishni o‘rgatish lozim.
Bog‘lanishli nutq o‘stirishda reja tuzish. Fikrni bayon etish ehtiyojini amalga
oshirishga qaratilgan, tugallangan mavzuni ifodalaydigai logik va grammatik
qoidalar asosida tuzilgan, mustaqil, tugallangan va o‘zaro bog‘langan ma‘noli
qismlarga bo‘linadigan nutq bog‘lanishli nutq deyiladi.
Bog‘lanishli nutq birligi deb hikoya, maqola, roman, monografiya, doklad,
hisobot kabilarni, maktab sharoitida esa o‘qituvchi bergan savolga o‘quvchilarning
keng, mukammal og‘zaki javobini, yozma bayon va inshoni hisoblash mumkin.
Boshlang‘ich sinflar metodikasida bog‘lanishli nutqdan mashq turlariga
quyidagilarni kiritish mumkin:
1) berilgan savolga keng, mukammal javob;
2) o‘qilgan asarni tahlil qilish, grammatik materialni o‘rganish;
o‘quvchilar lug‘atini faollashtirish bilan bog‘liq holda har х il matnli mashqlar;
3) muntazam o‘tkazilgan kuzatishlarni yozish, ob – havo kundaligini
yuritish;
4) o‘qilgan matnni turli variantda og‘zaki hikoyalash;
5) berilgan mavzu, rasm, kuzatishga oid boshlab berilgan yoki o х iri
berilgan hikoya, reja yoki syujet asosida o‘quvchilarning og‘zaki hikoyasi;
6) badiiy matnni hikoya qilish, yod olish, o‘quvchilar saviyasiga mos
matnlarni yoddan yozish;
19

7) ertakni tayyorlanmasdan aytish, kichik she‘r, hikoya tuzish;
8) namunasi berilgan badiiy, ilmiy – ommabop matn asosida bayon
yozish;
9) o‘qituvchi bergan matnni og‘zaki va yozma qayta tuzish (tanlab qayta
hikoya qilish va bayon, ijodiy qayta hikoyalash va bayon, hikoyani sahnalashtirish
kabilar);
10) har х il turdagi yozma insho, boshqa ijodiy ishlar.
Bu mashqlarning hammasi nazariyasiz, amaliy tarzda beriladi,
o‘rgatiladi.
Bog‘lanishli nutqqa oid asosiy ko‘nikmalar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
mustaqil mashq sifatida bog‘lanishli nutqni o‘stirishdan quyidagi
ko‘nikmalarni bilib oladilar:
Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to‘liq yoritish
ko‘nikmasi.
Inshoni asosiy fikrga bo‘ysundirish ko‘nikmasi.
Hikoya, insho uchun mavzuga taalluqli, uni yoritishga zarur bo‘lgan
materialni yig‘ish.
Materialni sistsmaga solish, uni tegishli izchillikda joylashtirish, matn
rejasini tuzish va shu reja asosida yozish ko‘nikmasi.
Fikrni ona tili qoidalariga rioya qilgan holda to‘g‘ri ifodalay olish
ko‘nikmasi.
Matnni og‘zaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish, ya‘ni barcha tayyorgarlik
ishlarini yakunlash ko‘nikmasi.
Yozilgan matnni takomillashtirish ko‘nikmasi. Bu ko‘nikma o‘z ijodiga
tanqidiy munosabatda bo‘lish asosida tarbiyalanadi.
Shuning uchun o‘quvchilarning bog‘lanishli nutqni o‘stirishga oid mashq
turlarining bir yillik rejasini tuzib olish tavsiya etiladi. Rejada o‘quvchilar
yoshiga mos bayon va inshoning barcha turlari hisobga olinishi zarur.
20

Bayon va insho janrlari. Matnli mashqlar, metodik tradi ц iyaga ko‘ra,
tasvirlash, hikoya qilish va muhokamaga bo‘linadi. Boshlang‘ich sinflarda bular,
asosan, tasvir yoki muhokama elementlari bo‘lgan hikoya tarzida uchraydi.
Har uchala janr uchun foydalaniladigan material harakterida ham, qurilishida
ham, til vositalarini tanlashda ham o‘z х ususiyatlari mavjud. Insho yoki bayonga
tayyorlanayotganda o‘qituvchi (yoki o‘quvchi) matnning janr х ususiyatlarini
hisobga oladi. 7

Hikoya boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi.
Tasvirda syujet, qatnashuvchi sha х slar bo‘lmaydi; unda tabiat, ayrim predmet
va х odisalar tasvirlanadi.
Muhokama bog‘lanishli matnning anchagina qiyii shakli hisoblanadi, shuning
uchun boshlang‘ich sinflar dasturida muhokama tarzida insho yozdirish tavsiya
etilmaydi; o‘quvchilar inshoda muhokama elemenglaridangina foydalanadilar.
Masalan, «Qushlar uyasini nima uchun buzish mumkin emas», «Pa х ta bizning
boyligimiz» mavzularida og‘zaki hikoya tuzdirilsa yoki insho yozdirilsa,
muhokama elementi, albatta, bo‘ladi.
O‘qituvchi bog‘lanishli nutqni rejalashtirganda, turli janrda mashq qilishni
ko‘zda tutadi va o‘quvchilarga х ikoya, tasvir va muhokama elementlarini o‘rgata
boradi.
Bayon o‘qib berilgan namunaviy matnni, matn mazmunini ma‘lum
tayyorgarlikdan so‘ng yozma qayta hikoyalashdir.
Namunaviy matn og‘zaki va yozma hikoya qilinadi. 8

Bayon yozishga tayyorgarlik o‘qish darslarida o‘qilgan asar matnini qayta
hikoyalash, savollarga javob berish, reja tuzish, reja asosida qayta hikoyalash
jarayonida boshlanadi. Ona tili darslarida mashq ishlash jarayonida tayyorgarlik
yozma shaklda amalga oshiriladi.
Har qanday qayta hikoyalash asosida bayon yozish mumkin. Bayon uchun
kichik hajmdagi, tuzilishi sodda matn tanlanadi, keyin u murakkablashtirilib
boriladi.
7
Ashrapova T., Odilov I. Ona tili metodikasi. Toshkent: O’qituvchi, 1984.
8
Rafiev A. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va imlosi. T.: 2003.
21

Hikoya shaklidagi matndan asta-sekin tasvir, muhokama elementlari bor
matn tanlanadi, qatnashuvchilar soni kupaytirib boriladi. Bayon asta – sekin
ijodiy х arakter kasb etib boradi.
Boshlang‘ich sinf dasturiga ko‘ra 2- sinfda 30-40 so‘zli matn tanlanadi,
so‘roqlar yordamida bayon yoziladi. 3- sinfda 40-60 so‘zli 3-5 qismli (reja)
matn, 4- sinfda 70-90-so‘zli mustaqil tuzilgan reja asosida bayon yoziladi.
Bayonning ahamiyati:
– bolalarda ona tili nutq to‘g‘ri shakllanadi.
– nutq madaniyati egallanadi.
– badiiy uslub singdiriladi.
– tilga sezgirlik oshiriladi.
Bayonning mavzulari:
– kishilarning hayoti, mehnati, yutuqlari ifodalangan matn.
– tabiat bilan bog‘langan matn.
– fan-te х nika madaniyat yutuqlariga oid matn.
Bayon mavzusi o‘quvchilarning bilimini kengaytiradi. Dunyoqarashini
shakllantiradi. Qayta hikoyalashda til materiallaridan, nutq oborotlaridan, sintaktik
qurilishdan foydalana olish zarur.
Qayta hikoyalashda voqealar izchilligi, asosiy faktlar saqlanishi kerak.
Qayta hikoyalashda ma х sus tayyorgarlikda quyidagi talablarga rioya
qilinadi:
1. Qayta hikoyalash turi haqida o‘quvchilar ogohlantiriladi. To‘liq matnga
yaqinlashtirib, tanlab, qisqartirib ijodiy qayta hikoyalanadi.
2. suhbat, matn mazmuni tahlil qilinadi, til oborotlari, gaplari aniqlanadi.
3. Qayta hikoyalashni pu х talash uchun ifodali o‘qish.
4. Matnni kompozi ц iyali qismlarga bo‘lish, sarlavha, reja tuzish.
5. Matnni qayta hikoyalash, kamchiliklarini tuzatish.
6. Qayta hikoyalashni bolalar hayoti bilan bog‘lash.
22

To‘liq qayta hikoyalash uchun hikoya tanlanadi, boshlang‘ich sinflarda ko‘p
o‘tkaziladi. Bir kishining hikoyasi tarzida matn bo‘ladi. Matnda qahramonlarning,
tabiat tasvirining, muhokama elementlarini bilishi zarur.
Qayta hikoyalash uchun tuzilgan savollar har bir fanga qaratilmasdan,
umumlashtiruvchi harakterda bo‘lishi kerak. To‘liq bayonda uchraydigan
kamchiliklar:
a) hikoyani to‘g‘ri boshlashni bilmaslik;
b) matn mazmunini davom ettira olmaslik;
d) tushunmasdan noto‘g‘ri bayon qilish;
e) bayon qilishda til kambag‘alligi.
Bu kamchiliklariii yo‘qotish uchun:
a) matnni qismlarga bo‘ling
b) qismlarga sarlavha topish;
d) reja tuzish;
e) reja asosida qayta hikoyalash.
Til kambag‘al bo‘lmasligi uchun til materiallari ustida ishlash.
Bayon yozish quyidagicha uyushtiriladi.
1. Bolalarga matn 1-2 marta o‘qib beriladi.
2. Suhbat: qismlarga bo‘lish, mazmuniy bog‘lanishlarni aniqlab, reja tuzish.
3. Lug‘at ishi (so‘z ma‘nosi va imlosi).
4. Muhim til birliklariga diqqat qilish.
5. Gaplar tuzdirish.
6. Qayta hikoyalash.
7. Yozish.
Tanlab qayta hikoyalash matnning tor mavzusi, kichikroq so‘roqqa oid qism
tanlanadi. Masalan: o‘qilgan matndagi qahramonning ko‘rinishi, ikki
qahramonniig to‘qnashuvi, tabiat tasviri tanlanadi.
Tanlab qayta hikoyalash turlari:
1. qahramonning tashqi ko‘rinishini tanlab qayta hikoyalash;
23

2. tabiat tasviri. Matnning bir qismini unga chizilgan rasm asosida qayta
hikoyalash;
3. o‘quvchining topshirig‘i bilan hikoyaning bir epizodini qayta hikoyalash;
4. berilgan mavzuda asarning turli o‘rinlaridan parchalar olib qayta
hikoyalash.
Qisqartirib qayta hikoyalashda quyidagi savollardan foydalaniladi.
Har bir qismni bir gap bilan aytish, 1-qismdan asosiy gap qaysi?
1) sha х sni o‘zgartirib qayta hikoyalash va bayon;
2) hikoyadagi biror qahramon tilidan hikoyalash va bayon;
3) matnni ijodiy to‘ldirib qayta hikoyalash va bayon;
4) so‘z bilan tasirlash yoki sahnalashtirish.
Bunda quyidagi topshiriqlar bajariladi: "Siz shunday holatda o‘zingizni
qanday sezasiz? Bular rasmlarda tasvirlangan deb o‘ylang. Shy voqealar ko‘z
oldingizdan o‘tyaptimi? Siz ko‘rgansiz, eshityapsiz, o‘zingiz tasvirladim deb
o‘ylang".
Qahramonning tashqi ko‘rinishini tasvirlash mumkin. Suhbat orqali asosiy
joylari ajratib olinadi. Reja tuziladi. Reja asosiy o‘rinlarni ifodalashi zarur.
Qisqartirib bayon etish nisbatan katta matnlar ustida bo‘lganda uyga
topshirilishi ham mumkin. Bayon yozdirish uchun olib boriladigan tayyorgarlik
ishlari matnni o‘qitish, tahlil qildirish, bayon rejasini tuzdirish, ba‘zan matnni
og‘zaki so‘zlatishdan iboratdir 9
.
O‘qituvchi matnni o‘qishdan oldin uni o‘quvchilarga mumkin qadar
ya х shiroq, pu х taroq anglatish maqsadida suhbat o‘tkazishi mumkin. Bunday
suhbat orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning matn haqidagi aniq tasavvurlarini aniqlab
oladi, o‘quvchilarga tanish bo‘lmagan so‘zlarni izohlab beradi.
Qayta hikoyalash uchun berilgan matnda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
narsa va hodisalar haqida o‘quvchilarda aniq tasavvur hosil qilish uchun
ko‘rsatmali qurollardan – rasmlar va suratlardan foydalaniladi. Lekin suhbat
o‘tkazish paytida matndan chetga chiqish yaramaydi, chunki bu hol
9
Ashrapova T., Odilov I. Ona tili metodikasi. Toshkent: O’qituvchi, 1984.
24

o‘quvchilarning o‘qilgan matn haqidagi tasavvurlarini chalg‘itishi mumkin. Agar
matnda o‘quvchilarga tushunarli bo‘lmagan so‘zlar uchramasa, matnni o‘qishdan
oldin tushuntirish suhbati o‘tkazishning zarurati yo‘q.
Matnini quyidagicha tahlil qilish mumkin: o‘qituvchi qayta hikoyalash uchun
ajratilgan matnni mumkin qadar ta‘sirli, erkin, hikoyaga yaqin qilib o‘qib beradi.
Matn o‘qilgandan so‘ng suhbat o‘tkaziladi. O‘quvchilar matnni shunday ya х shi
o‘zlashtirishlari kerakki, natijada ular matnni ya х shi tahlil qila oladigan bo‘lsinlar,
o‘zlarini matndagi voqea-hodisalarda ishtirok etganday tasavvur qilsinlar. Ular
materialni shundagina ongli ravishda erkin va batafsil bayon qilishlari mumkin.
Demak, o‘quvchilar, dastavval matn mazmunini chuqur anglashlari kerak.
Buning uchun ular asardagi eng muhim o‘rinlarni, muallifning tasvirlamoqchi
bo‘lgan muhim voqeasini topa olishlari zarur.
O‘quvchilarni asta-sekin asardagi g‘oyani aniqlay olishga o‘rgatishda,
shubhasiz, o‘qituvchining roli katta. O‘qituvchi savollar yordami bilan,
tushuntirish yo‘li bilan o‘quvchilarni hikoyaning syujeti, mazmuni, goyasi,
obrazlari va ularning х arakteri, asarning qurilishi, kompozi ц ion elementlari, turli
badiiy vositalari, tili bilan tanishtiradi.
Matnga yaqinlashtirib hikoya kilish.
O‘quvchilarning yozma nutqi hali zaif bo‘lgan bir vaqtda qayta
hikoyalashning matnga yaqinlashtirib hikoya qilish turini qo‘llash muvofiqdir.
Buning uchun:
a) o‘qituvchi rivoyat turidagi kichikroq hikoyani tanlaydi, qisqagina
kirish
suhbatidan so‘ng uni o‘qib beradi;
b) o‘qituvchi matnni o‘qib bo‘lgandan so‘ng o‘quvchilar o‘zlariga tanish
va aniq bo‘lmagan so‘z va jumla qurilishlarini yozib oladilar, so‘ngra matn tahlil
qilinadi;
v) o‘qituvchi o‘quvchilar bilan birgalikda o‘qilgan hikoyaning rejasini tuzadi.
O‘qituvchi rejani doskaga yozadi, o‘quvchilar daftarlariga ko‘chirib oladilar.
g) tuzilgan reja asosida matn ikkinchi marta o‘qiladi.
25

O‘qituvchi hikoyaning birinchi qismini o‘qib bo‘lgandan so‘ng, keyingi qism
sarlavhasining rejasini og‘zaki yoki yozma ravishda bayon etadi. O‘qituvchi
hikoyaga qanday sarlavha qo‘yishni o‘quvchilar bilan birga muhokama qiladi,
hikoya sarlavhasining bir necha х il variantini aytadi. Sarlavha topishni o‘rgangan
o‘quvchilar bu ishga mustaqil ravishda kirisha beradilar.
O‘quvchilar mana shunday atroflicha tayyorgarlik ishlaridan so‘ng hech bir
qiyinchiliksiz matnni qayta hikoya qilishga kirisha oladilar. Tajribadan ma‘lum
bo‘lishicha, hatto ya х shi o‘zlashtirmovchi o‘quvchilar ham bu vazifani
qiynalmasdan bajara oladilar.
2.2. To‘rtinchi sinf ona tili darslarida o‘qish darslari materiallari bilan
ishlashda reja tuzishga o‘rgatish yo‘llari
To‘rtinchi sinf ona tili darslarida reja tuzishga o‘rgatish jarayonida o‘qish
darslarida egallangan bilimlarga suyanilishi ham ya х shi natija beradi. Masalan,
to‘rtinchi sinf ona tili darsida uchinchi sinf o‘qish kitobida o‘tilgan Zahriddin
Muhammad Bobur hayotiga oid -Asotirlar va rivoyatlardan olingan -Bobur va
kabutar matnini esda saqlaganlarini tekshirish maqsadida o‘tgan yili o‘tilgan
mavzu eslanib, rejasi bir necha yo‘l bilan tuzdiriladi hamda matnni reja asosida
to‘liq bayon qilish vazifasi uyga topshiriq etib topshiriladi. Shu matn asosida ona
tili darslarida reja tuzdirilib, fanlararo bog‘lanishga erishish ya х shi natija berishi
tajribada sinovdan o‘tgan.
Rivoyat matni o‘quvchilarga eslatiladi. Chunki sinfdagi barcha o‘quvchilar
matnni yodlarida to‘liq saqlamagan bo‘lishlari mumkin. Ikki-uch o‘quvchiga asar
qayta hikoyalatilgach, matnga sarlavha toptiriladi. O‘quvchilar o‘zlarining -Ziyrak
bola, -Dono javob, -Aql – inson bezagi kabi sarlavhalarini taklif etadilar. Eng
ma‘qul sarlavhani albatta, o‘qituvchi tanlagani maqsadga muvofiqdir. Bolalar bu
ish turini juda х ursandlik bilan kutib oladilar, negaki bu yoshdagi bolalarda ochiq
maydonda jang – musobaqa olib borish juda yoqadi-da.
Shundan so‘ng bolalar bilimini tartibga solish maqsadida reja tuzdirib ko‘rish
kerak.
Reja:
26

1. Kabutarning хushхabar olib kelishi.
2. Kabutar tashrifiga ayonlarning munosabati.
3. Boburning dono firki.
4. Hamma lol-u хayron.
O‘quvchilar yuqordagi reja asosida asarni qayta bayon qiladilar. Qayta
bayonda o‘quvchilar hikoyani tartib bilan olib boradilar.
Matn o‘zlashtirilgach bolalardan Mirzo Boburning hayoti va faoliyatiga doir
tari х iy ma‘lumotlar asosida suhbat tashkillanadi.
Zahriddin Muhammad Bobur buyuk temuriylardandir. U to‘qqiz yoshidayoq
Andijon ta х tining podshosi darajasini egalladi. Ammo shafqatsiz hayot uning
boshiga ne kunlarni solmadi. U davlat tinchligi, yurt farovonligi uchun bor kuchini
ayamay janglarda ishtirok etdi. Vatandan ayriliq, do‘st deb ishontirganlarning
х iyonati uning boshiga qanchalar azoblarni solmadi, ammo bularning bariga Bobur
sabr-u bardosh bilan chidadi. O‘z yurtidan ayrilib bir umr hind yurtida sargardonlik
uning buyuk orzularini amalga oshirishga to‘siq bo‘ldi. Bobur shunga qaramay
buyuk ishlar qilishga erishdi: -Devon, -Mu х tasar, -Mubayyin, -Boburnoma singari
jahon adabiyoti durdonalarini etishtirdi. Boburning kelajagi Alisher Navoiyni ham
juda qiziqtirgan, shuning uchun buyuk Navoiy Boburshohga maktub yo‘llab uning
ishlariga oq yo‘l tilagan.
3- sinf -O‘qish kitobi 10
-Go‘zal fazilat – inson husni bo‘limi (179-bet)da
Pirimqul Qodirovning -Bobur va Humoyun asari berilgan.
Bobur dovyurak, epchil, kuchli, o‘ta idrokli inson bo‘lgan. U ona yurti
Andijonni, oilasini qadrlagan, farzandlarini sevgan. Farzand uchun o‘z jonini
berishga tayyor turgan otadir.
Bir kuni Humoyun betob bo‘lib qoldi. U tuni bo‘yi alahlab behush yotdi.
Saroy tabiblari bu og‘ir dardga hech bir davo topolmadilar. Humoyunning
onasi Mohimbegim yum-yum yig‘laydi. Bobur o‘rtanadi. Og‘ir paytlarda Boburga
suyangan, undan yordam olishga o‘rgangan odamlar hozir ham biron chora
topishni undan kutadilar. Lekin hozir Bobur ham chorasizlikdan qiynalardi.
10
Umarova M., Hakimova Sh. O‘qish kitobi. Uchinchi sinf uchun darslik. Toshkent: Cho‘lpon – 2005.
27

Bobur o‘ziga umid bilan qarab turgan odamlarning orasidan o‘tdi,
Humoyunning to‘shagi yoniga keldi.
– Humoyun, jigarbandim. Sening betoqatligingga men toqat keltiray. Sen shu
og‘ir dardingni х udo sendan olib, menga bersin...
Gulbadanbegimning yozishicha, o‘sha kuniyoq Humoyunning ahvoli
ya х shilana boshlabdi. Bobur esa mazasi qochib, yotib qolibdi.
Bu tari х iy voqea Bobur hayotining eng og‘ir damlari bo‘lsa-da, ammo
Boburning kasallikni ko‘tarishi tufayli o‘g‘lining malham topib tuzalishi Bobur
uchun dunyodagi tengsiz ganjdir. Bu voqea asosida otaning farzandga bo‘lgan
mehr-u muhabbati yorqin ochiladi.
Matn mazmuni o‘quvchilarga tanishtirilgach, unga quyidagicha reja tuzish
mumkin:
Reja:
1. Humoyun betob bo‘lib behush yotib qoldi.
2. Ota-ona qattiq iztirobda qoldi.
3. Boburning o‘g‘li dardini ko‘tarishi.
Bolalar bu reja asosida matnni ancha engil qayta hikoyalaydilar.
Bir kuni Zahriddin Muhammad Boburning katta o‘g‘li Humoyun qattiq kasal
bo‘lib qoldi. Boburning o‘g‘li tuni bilan behush holda alahsirab chiqdi.
Tabiblari Humoyunning bu og‘ir dardiga hech bir davo topolmadilar. Uning
onasi Mohimbegim yum-yum yig‘laydi. Bobur o‘g‘lining holidan qattiq qayg‘urib,
tinmay o‘rtanadi. Humoyun og‘ir paytlarida doimo Boburga suyangan, undan
yordam olishga o‘rgangan edi. Odamlar hozir ham biron chora topishni undan
kutadilar. Lekin hozir Bobur ham chorasizlikdan qiynalardi.
Bobur o‘ziga umid bilan qarab turgan odamlarning orasidan Humoyunning
yoniga o‘tdi, to‘shagi yoniga keldi.
Bobur mirzo o‘g‘li Humoyunning bu holiga nihoyat chiday olmay, х udodan
o‘g‘lining dardini olib, o‘ziga berishini qattiq so‘rabdi. Bu oddiy so‘or emas,
yurak-yurakdan otaning zorlanishi edi.
28

Mirzo Boburning qizi Gulbadanbegimning yozishicha, o‘sha kuniyoq
Humoyunning ahvoli ya х shi bo‘la boshlagan. Boburning esa mazasi qochib, yotib
qolgan.
O‘quvchilarga reja asosida qayta hikoya tanishtirilgach, unga quyidagicha
murakkab reja tuzish va u asosida hikoyalatish maqsadga muvofiqdir.
Reja:
1. Humoyun betob.
2. Ota-ona iztirobda.
3. Dardni ko‘tarish.
Bu kabi turli-tuman reja asosida qayta hikoyalash bolalarning og‘zaki
qayta bayonlarini rivojlantiradi, zerikishlarining oldi olinadi. Ular bu turli-tuman
ish turlari orqali ishlash mobaynida ijodiylikni ham o‘rganadilar
29

Xulosa
Reja asosiy g‘oyani ajratib ko‘rsatishga, voqealar ketma-ketligini
o‘rnatishga, matnning alohida qismlari o‘rtasidagi munosabatni tushunishga
yordam beradi. Reja ustida ishlash o‘quvchilarning nutqi va tafakkurini
rivojlantiradi, o‘quvchilar matnni semantik to‘liq qismlarga bo‘lishga, har bir
qismdan asosiy narsani topishga, matnning bir qismi nomi shaklida asosiy fikrni
qisqa va aniq shakllantirishga o‘rganadilar.
Shu bilan birga, reja tuzish materialni eslab qolishga yordam beradi. Reja
tuzish materialning to`liqligi, tezligi, to`g`riligi va esdalik mustahkamligiga ta`sir
qiladi.
Maktab bolani jamiyat hayotiga tayyorlashi kerak. Bu shuni anglatadiki,
talabalar allaqachon sinfda o‘z faoliyatini tashkil etish, nazorat qilish va baholash,
murakkab muammolarni hal qilish, topish, tushunish va qaror qabul qilishni,
buning uchun hamkorlik qilishni o‘rganishi kerak.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida,
ayniqsa, bolalarning badiiy asarlarni o‘qib, hikoya qilib berishlariga katta ahamiyat
beriladi. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berishga o‘rgatish va ularni
sahnalashtirish, she'rni yod oldirish o‘qituvchiga katta mahorat va mas'uliyat
yuklaydi. Muallif tomonidan badiiy asar mazmuni qanchalik yorqin ifodalangan
bo‘lsa, unda ishtirok etuvchilarning nutqlari (gaplari) bolalarga ifodali, mazmunli
yetkazilsa, u bolalarni hayajonlantiradi, his-tuyg‘ularining rivojlanishiga, asar
qahramonlari bilan bo‘ladigan voqealarning uzoq esda saqlanishiga, lug‘atining
boyishiga hamda nutqining grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllanib borishiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Bolalar hech qanday qiyinchiliksiz o‘qituvchining asar yuzasidan bergan
savollariga javob bera oladilar, ayrim so‘zlarni, jumlalarni takrorlaydilar,
qahramonlarning ijobiy va salbiy tomonlarini xarakterlab beradilar, o‘qituvchiga
taqlid qilib, ularning ovozini o‘xshatishga harakat qiladilar.
30

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. // Barkamol avlod.
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: SHarq, 1997.
2. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. // Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining
poydevori. T.: SHarq, 1997.
3. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturi // O‘zbekiston
4. Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi, 7-maxsus son. T.: SHarq,
1999.
5. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti // Boshl. ta’l.
jurnali. Toshkent, 2005. №5. 5, 6, 8-9-betlar.
6. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi o‘quv dasturi // Boshl. ta’l. jurnali.
Toshkent, 2005. №5. 21- 33 – betlar.
7. Zunnunov A. va boshq. Adabiyot o‘qitish metodikasi. T.: O‘qituvchi, 1992.
8. Rafiev A. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi va imlosi. T.: 2003.
9. G‘ulomov A. Ona tili o‘qitish printsiplari va metodlari. T.: O‘qituvchi, 1992.
10. Ashrapova T., Odilov I. Ona tili metodikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1984.
11. Azizova A. va boshq. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent: O‘qituvchi,
2007.
12. Boshlang‘ich sinf davlat ta‘lim standartlari. Boshlang‘ich ta‘lim, 2005. – №5. –
B.5-33.
13. Boshlang‘ich ta‘lim o‘quv dasturi. Toshkent, 2008.
14. Fuzailov S., Xudoyberganova M. Ona tili. 3-sinf uchun darslik. Toshkent:
O‘qituvchi, 2007.
15. Ikromova R., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Shodmonqulova D. Ona tili. 4-
sinf uchun darslik. Toshkent: O‘qituvchi, 2009. – 192 b.
31

4-sinf ona tili darslarida o‘quvchilarni reja tuzishga o‘rgatish metodikasi

Mundarija

I Bob. Boshlang‘ich ta‘limda ona tili o‘qitish metodikasi 5

1.1. Boshlang‘ich sinflar DTSda ona tili o‘qitishning maqsad va vazifalari 5

1.2. To‘rtinchi sinf ona tili darsligidagi mavzular va ularga ajratilgan vaqt me’yorlari 10

II Bob. To‘rtinchi sinf ona tili darslarida reja tuzishga o‘rgatish metodikasi 15

2.1.To‘rtinchi sinf ona tili darslarida matn rejasini tuzishning o‘ziga хos хususiyatlari 15

2.2. To‘rtinchi sinf ona tili darslarida o‘qish darslari materiallari bilan ishlashda reja tuzishga o‘rgatish yo‘llari 26

Foydalanilgan adabiyotlar 31

Sotib olish