Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 262.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Abdulla Qahhor hikoyalarida davr ruhi va ijodkor pozitsiyasi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: “ Abdulla Qahhor hikoyalarida davr ruhi va ijodkor pozitsiyasi ” 1 Mundarija Kirish………………………………………………………………………………2 I BOB Abdulla Qahhor-hikoyanavis…………………………………………..…...4 1.1.Abdulla Qahhor hikoyalarida davr ruhi va ijodkor poziyatsiyasi……….. ……..4 1.2.Abdulla Qahhor hikoyalarida ruhiyat tasviri…………………………………..19 II BOB Ta’lim bosqichlarida Abdulla Qahhor hikoyalarini o‘rganish muammosi………………………………………………………………………...24 2.1 “O‘g‘ri” hikoyasini o‘rganishda interfaol metodlar (“Klaster”, “Aqliy hujum”, “Portret” usuli)ni qo‘llash…………………………………………………………24 2.2. “Dahshat” hikoyasini o‘rganishda kreativ yondashuv…………………...…… 36 Xulosa………………………………………………………………….……….…46 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………… 48 Kirish 2 Mavzuni n g dol z ar b ligi. Bugungi kunda yosh avlodni tarbiyalashda, ularga bilim berishda dunyo tan olgan ilmiy-innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish davr talabi. Shuni inobatga olib biz pedagog-o’qituvchilar oldimizda juda katta mas’uliyat turibdi. Ushbu natijaga erishishda o’zbek adabiyotshunoslarining ilmiy meroslarini o’quvchilarga innovatsion metodlar orqali yetkazish maqsadga muvofiq. Bu usul orqali o’quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga o’z hissamizni qo’shgan bo’lamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti “Barchamizning kamol topishimizda o’zbek shoir va adiblarimizning – Olloh ularni rahmat qilsin– ulug’ xizmatlari borligini doimo minnatdorlik bilan eslaymiz” – deb ta’kidlagan edi. Ana shu jihatdan Abdulla Qahhor ijodini o’rganish, tahlil qilish va yoshlarga yetkazish sharafli vazifadir.Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschilaridan biri bo‘lib, adabiyotimizda bu janrning shakllanishi va o‘sishi uning nomi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ma’lumki , 6 va 7- sinf adabiyot darsliklarida Abdulla Qahhorning “Bemor” va “O’g’ri” hikoyalari berilgan. Adabiy ta’limda yosh psixologiyasiga ko’ra 6 va 7- sinflarga dars o’tish jarayonida o’qituvchilarga ko’proq o’yin metodlardan foydalanish tavsiya etiladi. Bu usul o’quvchilar e’tiborini darsga jalb qilishda yordam beradi, albatta. Mening fikrimcha, Abdulla Qahhor hikoyalarini o’rgatishda o’ylantiradigan, muammoli vaziyat hosil qiluvchi va shu bilan birga o’quvchini darsga qiziqtiradigan metodlardan foydalanish samaralidir. Abdulla Qahhor hikoyalari qisqa va ixcham satrlarda ulkan mazmun ifoda etishi bilan ahamiyatlidir. Adibning hikoyalarida ko’tarilgan ijtimoiy muammolar va insoniy tuyg’ular uyg’unligi kitobxonni chuqqurroq o’ylashga va fikrlashga undaydi. Ularni sodda tilda yangicha yondashuv asosida o’quvchiga yetkazib berish esa zamonaviy o’qituvchining asosiy vazifasidir. Kurs ishining maqsadi . Abdulla Qahhor ijodini chuqur tahlil qilish , uning adabiy merosining ahamiyatini tushuntirish, lirikasi va nasriy asralarini tahlilida hayot bilan naqadar chambarchas aloqasini bayon etish, uning inson ruhiyatidagi holatini boshqa detallarga ko‘chirishdagi mahoratini yoritib berishdan iborat. 3 Kurs ishining obyekti . Abdulla Qahhor hikoyalarida davr ruhi va ijodkor poziyatsiyasi. A.Qahhorning “ O ‘ g ‘ ri”, “ B e m or” , “ D ahs h a t” hiko y ala r i . Kurs ishining vazifalari . Abdulla Qahhor ijodi va hayotiga oid materiallar bilan tanishtirish, uning badiiy mahorati haqida kitobxonda muayyan tushuncha hosil qilish, adib ijodi bilan o‘quvchilarni chuqur tanishtirish, yozuvchi haqida yozilgan ma’lumotlardan foydlanib, kerakli fikr-xulosaga kelish, Abdulla Qahhor ijodini tushuntirishning samarali usullarini topib o‘rganish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida b a y on etilg a n il m iy-naza r iy xulos a la r dan o liy o ‘ q uv y ur t la r in i ng t a l a balari, o ‘ r t a m a x s u s t a ’ l im ti zi m i u c hun m a xs u s ku r s l a r va s e m ina r la r da foyda l a n ish m u m k i n. S hunin g d e k, , t a dqiq o t XX a s r m i ll iy a d a b i y ot t a r ixi, y angi d a vr o ‘ z b ek ad ab i y otini r i v o jl a n i s h qonu n i y atla ri ni o ‘ r g a ni s hd a m uh i m m a nb a b o ‘ lib x i z m at qil a d i . Mavzuning o‘rganilish darajasi . Ta’lim bosqichlarida Abdulla Qahhor hikoyalarini o‘rgatish masalasi alohida o‘rganilmagan. Adabiyotshunoslik yo‘nalishida A.Qahhor ijodini o‘rganishga taniqli adabiyotshunos O.Sharafiddinov, M.Qo‘shchonovlarning tadqiqotlarida e’tibor qaratilgan. Adabiyot o‘qitish metodikasi sohasida esa F.Egamberdievaning “Abdulla Qahhor ijodini pedagogic texnologiya asosida o‘rgatish”; O.Usmonovaning “Yozuvchi hayoti va ijodini adabiy tahlil va talqin usullariga tayanib o‘rgatish”; mavzusidagi nomzodlik dissertastiyalari yaratilgan. M. Ziyodullaeva o’zining nomzodlik ishida yozuvchini maktabda o’rganish bo’yicha ish olib borgan (2008- yil) bo’lsa, S.Ismatov ham o’z qo’llanmasida (1978-yil) Qahhorni maktabda o’rganish yuzasidan fikrlarini bayon etgan. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. 4 I BOB. Abdulla Qahhor-hikoyanavis 1.1.Abdulla Qahhor hikoyalarida davr ruhi va ijodkor poziyatsiyasi Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligining rivojida Qahhorning o‘rni, hissasi nihoyatda katta. XX asr yangi o‘zbek adabiyotida realistik hikoya janrining shakllanishi va rivoji, avvalo, shu adibning nomi bilan bog‘liq. To‘g‘ri, Qahhorga qadar ham ayrim yaxshi hikoyalar yozilgan. A. Qodiriyning «Uloqda», Cho‘lponning «Oydin kechalarda», «Qor qo‘ynida lola», «Novvoy qiz» asarlari o‘zbek adabiyotida realistik hikoyalar yaratish yo‘lidagi dadil intilishlar bo‘lgan edi. Qahhor ana shu tajribalarga tayanib, o‘zbek hikoyachiligini zamonaviy jahon hikoyachiligi darajasiga ko‘tardi va o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschisi degan nom oldi. «Abdulla Qahhorning shunday hikoyalari borki, ularni jahon novellistik adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan bir qatorga qo‘yish mumkin», -deb yozgan edi rus tanqidchisi V. Smirnova. 1 Shunday savol tug‘iladi: Nega yozuvchining ilhom to‘la mahorat bilan yozilgan eng barkamol hikoyalari, xususan, o‘tmishdan olib yozilgan novellalari 30-yillarning ikkinchi yarmida maydonga keldi? Bu hikoyalar maydonga kelgan davrni eslaylik. Totalitar rejim siyosati, Stalin qatag‘onlari, inson haq-huquqlari sha’nini toptash avjiga chiqqan yillar edi bu davr. Ana shunday bir sharoitda ko‘plab qalamkashlar sho‘ro davrini, partiya siyosatini, xalqlar dohiysini sharaflab asarlar bitayotgan bir pallada Qahhorning sovet voqeligini qo‘yib, kechmishga yuz o‘girishi, zamonning ilg‘or kishilari, ijobiy qahramonlari qolib, qandaydir kichik odamlar, qoloq kimsalar hayotidan asarlar yozishini qanday baholash mumkin? 30-yillarda Qahhorni kechmish haqida, haq-huquqi, insonlik sha’ni poymol etilayotgan, xo‘rlangan, tahqirlangan kichik odamlar, nodon kimsalar haqida yozishga ilhomlantirgan bosh omil aslida adibning zamonasiga munosabati emasmikan? Bunday tamoyil 40-yillarda yozilgan qator asarlarida ham davom etdi. Adib dunyoga kelib, esini tanib, ilk bor ko‘nglida og‘ir taassurot qoldirgan narsa- hayotda keng tarqalgan tengsizlik, mutelik, fikrlashdan mahrumlik, qullik 1 Шарафиддинов О, Абдулла Каххор, - T., 1988 5 psixologiyasidir. Yozuvchining ilk muvaffaqiyatli chiqqan hikoyasi «Boshsiz odam»dayoq mustaqil fikrlashdan mahrum, mute bir kimsaning hajviy xarakteri yaratilgan. Shundan keyin yozuvchi butun ijodi davomida bu toifa nomustaqil, mute odamlar obraziga takror-takror murojaat etadi. Har gal bu ijtimoiy illatning qandaydir yangi bir qirrasini ochadi. «Bemor»dagi Sotiboldining boshiga tushgan kulfat-og‘ir kasal yotgan xotini dardiga davo izlab yelib-yugurishlari, bu soddadil odamning omonat dalda, maslahatlarga umid bog‘lab yanada xarob, nochor holga tushishi; «O‘g‘ri»dagi jabrdiyda cholning najot kutib mansabdorlar huzurida dovdirab, dildirab turishlari, himmat o‘rniga tahqirlanishi, kamsitish-u xo‘rlashlarga befarqligi; ,,O‘tmishdan ertaklar»dagi Babarning ro‘y bergan falokatlardan gangib, o‘zini yo‘qotar holga tushishi, o‘g‘irlikda gumon qilinib, otqorovul yur desa yurib, tur desa turib, o‘q uzganda kiprik qoqmay jovdirashi, siyosat uchun do‘konga qamab qo‘yganida, ochiq turgan eshikdan chiqib ketmay, qish sovug‘ida tarashadek qotishi-mana shunday jabrdiyda, mute, nochor, xo‘rlangan odamlar qismati bilan tanishganda, bir tomondan, ular holiga behad achinasiz, ikkinchi tomondan, beixtiyor Cho‘lponning 2 «Na faryoding, na doding bor, Nechun sen buncha sustlashding? Haqorat dilni og‘ritmas, Tubanlik mangu ketmasmi? Tiriksan, o‘lmagansan. Sen-da odam, sen-da insonsan» degan satrlari yodga tushadi. Shaxs erki, huquqi, mutelik, qullik psixologiyasi ifodasi, talqini bobida XX asr adabiyotida Cho‘lpon an’analarini eng izchil davom ettirgan adib ayni shu Qahhorning o‘zidir. Qahhorning yuqorida tilga olingan asarlari, personajlari xuddi Cho‘lpondagi kabi mustabid tuzum sharoitida inson haq-huquqining poymol etilishiga qarshi o‘ziga xos isyondir. Abdulla Qahhorning XX asr o‘zbek adabiyotida realistik hikoya ustasi bo‘lib 2 Кушжонов M., Абдулла Каххор, - T., 1988. 6 yetishishi, shuhrat qozonishi tasodifiy emas. Birinchidan, Qahhor ko‘p asrlik o‘zbek adabiyoti real hayotga keskin yuz o‘girgan, bu davrda Ovrupa zamonaviy jahon adabiyoti tajribalariga tayanayotgan, Qodiriy romanlari, Cho‘lpon lirikasi, hikoyalari, Fitrat, Hamza dramalari orqali yangi yo‘lga tushib olgan, realizm milliy adabiyotda yetakchi oqimga aylanib borayotgan bir pallada ijod maydoniga tushdi. Garchi Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, qolaversa, tengdoshlari Oybek bilan G‘afur G‘ulomlar hikoya janrida qalam tebratayotgan bo‘lsalar-da, ular iste’dodi, tabiati, badiiy tafakkur tarziga ko‘ra bu Janrning odami» emas edilar. Qahhorning «yozuvchi janrni emas, janr yozuvchini tanlaydi», degan gapi bor. Qahhor iste’dodi, badiiy tafakkur tarzi har jihatdan hayot hodisalarini hikoya shaklida ko‘rish, idrok etishga moyildir. Go‘yo u hikoya uchun tug‘ilgan edi, roman, qissa, dramalarida ham adibning hikoya shakliga xos fikrlash tarzi shundoq sezilib, ko‘rinib turadi; uning roman, qissa, dramalari o‘ziga xos alohida-alohida epizodlar, bir-biri bilan bog‘langan hikoyalar majmuasidan iboratga o‘xshaydi. Xullas, Alloh in’om etgan iste’dodi, tabiati Qahhor zimmasiga milliy adabiyotimizda realistik hikoyachilikning asoschisi bo‘lish mas’uliyatini yukladi. Qahhor hikoyalari, birinchi navbatda, samimiyligi, ishontirish kuchi bilan kishini hayratda qoldiradi. Yozuvchi tasviridagi hamma narsa hayot hodisasi, aynan bo‘lib o‘tgan voqea, real hayotning bir bo‘lagi, epizodi bo‘lib gavdalanadi; hikoyalarning ko‘pchiligi real hayotiy asosga ega, ular adibning turmushda o‘zi ko‘rgan, eshitgan hodisalardan, tanish kishilar hayotidan olingan. Biroq ular hayotning aynan nusxasi emas. «Agar yozuvchilik turmushdan nusxa ko‘chirishdan iborat bo‘lsa, dunyoda bundan oson ish bo‘lmas edi, -deydi adib.-Hayotdan aynan ko‘chirish kitobdan ko‘chirishday gap. Nusxa nusxa bo‘lib qolaveradi. Bunday narsalardan originallik kutib bo‘lmaydi. Griginallik hayot haqiqatini dildan o‘tkazish, uni his qilish, unga o‘ylab yurgan gaplarni singdirish, tilaklaringni qo‘shib ifodalash bilan yuzaga keladi». Zotan, yozuvchi hikoyalaridagi hayotiylik, ishontirish kuchi, siri ana shunda. Bundan ham muhimi, yozuvchining o‘sha hayot hodisalarini o‘ziga xos tarzda badiiy idrok etishi, mag‘zini chaqib, ulardan xilma-xil original va teran ma’nolar topishi-kashf etishi hikoyalariga o‘ziga xos joziba baxsh etgan. 7 Birgina misol. «Bemor»da tasvirlagan voqeaga o‘xshash voqeani yozuvchi bolaligida o‘z boshidan kechirgan. «Biz Qo‘qonga yaqin Yaypan qishlog‘ida turar edik, -deya eslaydi adib.-Onam g‘ira-shira qorong‘i uyda to‘lg‘oq tutib yotar, ichkarida ingragan, dodlagan tovushi eshitilar edi. Yaypan katta qishloq, lekin u vaqtda doktor, tibbiy yordam degan gaplar birovning tushiga ham kirgan emas. Bunday kezlarda qo‘ni-qo‘shnilardan biror keksa ayol chaqirilar edi. Uning tajribali momo bo‘lishi shart emas, qariligining o‘zi kifoya edi. Biz Yaypanga yaqinda ko‘chib kelgan, u yerda qarindosh-urug‘larimiz yo‘q edi, shu sababli dadam qo‘shni bir kampirni chaqirib chiqdi. Kampir ayam yotgan uyga kirib ketdi. Dadam ikkovimiz hovlida o‘tirdik... Qorong‘i tushdi. Meni uyqu bosa boshladi. Yonimda o‘tirgan dadam birdan o‘rnidan turdi. Ko‘zimni ochdim. Tepamda boyagi qo‘shni kampir turar edi. 1 Qalay?-dedi dadam hovliqib. 2 Qiynalyapti bechora, -dedi kampir va biroz jim turgandan keyin menga ishora qildi, -bolaga ayting, ayasini duo qilsin, go‘dakning duosi ijobat bo‘ladi. Dadam engashib mening qulog‘imga shivirladi: - Xudoyo ayamga najot bergin, degin! Ayt! Dadam qo‘rquv va jahl aralash meni qistar edi. Duo qila boshladim. Bu orada bir-ikki yig‘lab ham oldim. Keyin uxlab qoldim. Ertalab uyg‘onsam ayamning ko‘zi yoribdi». Bu voqea «Bemor»ga asos bo‘lgan. Lekin muallif voqeani hikoyaga aylantirishda unga qator jiddiy o‘zgartirishlar kiritgan. Hikoyada tasvirlanishicha, Sotiboldining xotini og‘rib qoladi. Sotiboldi qurbi yetgan chora-tadbirlarning hammasini qiladi: domlaga o‘qitadi, tabibga qaratadi, baxshiga, kinnachiga ko‘rsatadi, bulardan hech narsa chiqmaydi. Doktorga qaratish uchun esa qurbi yetmaydi. Vaziyat yanada keskinlashadi, bemor bora-bora og‘irlashadi, Sotiboldi esa najot qidirishda davom etadi, Bahouddinga narsa ko‘taradi, «ko‘ngilga armon bo‘lmasin» deb chilyosin qildiradi, hatto qo‘shni kampirning «begunoh go‘dakning saharda qilgan duosi ijobat bo‘ladi» degan maslahatiga amal qilib, har kuni saharda to‘rt yashar qizchasini uyg‘otadi va uyqu g‘ashligi bilan yig‘lab turgan qizchasiga duo o‘qitib, uni 8 takrorlashga majbur etadi. Voqea xotimasi juda ayanchli-bemor o‘ladi. 3 Sotiboldi o‘lik yonidan olayotganda qizcha uyg‘onadi va ko‘zini ochmasdan odatdagicha «Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin», deb duo qiladi. Ko‘rinib turibdiki, hayotdagi hodisa hikoyada xiyla keskinlashtirilgan: to‘lg‘oq dardi tutgan ayol o‘rniga uzoq dard chekkan ayol olingan, dard chekkan ayolning nochor holati, so‘nib borayotgan bemorning ayanchli raftori ta’sirchan ifodalangan. Bunday paytda er boshiga tushadigan musibatlar birma-bir ko‘rsatilgan; qo‘li qisqa g‘amguzor er najot yo‘lida qo‘lidan kelgan barcha chora-tadbirlarni ko‘radi, ammo bu chora-tadbirlarning hech biri naf keltirmaydi. Agar hayotda ayol darddan forig‘ bo‘lsa, hikoyada dard ayolni olib ketadi. Bola duosi bilan bog‘liq hodisa hikoya dramatizmini oliy pardaga-fojeiy pafos darajasiga ko‘taradi. Yozuvchi faktni bekorga o‘zgartirgan, uni atayin keskinlashtirgan emas. Muallif hodisaga o‘zgartish kiritayotganda hayot mantig‘iga, badiiyat qonuniyatiga asoslangan, hayot haqiqati mohiyatini mukammalroq, ta’sirchanroq ochish payida bo‘lgan. Jaholat hukm surgan sharoitda umr kechirgan, boshiga musibat tushgan, qo‘li qisqa, qashshoq bir oilaning nochor ahvolini, fojiali qismatini butun keskinligi bilan ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lgan. Qahhor tabiati, iste’dod yo‘nalishi jihatidan hayotdagi, odamlar qismatidagi fojeiylikni teran his etadigan adibdir. Uning eng yetuk hikoyalari ayni fojiali holat, qismatlar ifodalangan asarlardir. Hikoyalaridagi personajlar, hayotdan olingan epizodlar, lavhalar garchi muayyan intiho, badiiy yechim bilan yakunlansa-da, bunday yakun galdagi fojialar, ko‘rguliklarning debochasi vazifasini o‘taydi. «Bemor»dagi Sotiboldi xotinining o‘limi, uyqu aralash ayasining dardiga davo tilagan qizaloq va xotini dardiga davo qidirib bor-budidan judo bo‘lgan erning yangidan yangi sarson-sargardonliklari ibtidosidir. Sizga oldindan tanish ,,O‘g‘ri»-dagi cholning najot izlab mansab-martabaning turli zinapoyalarida turgan yulg‘ichlarga duch kelib, shilinib oxirida «najot» topishi -Egamberdi paxtafurushning «himmati»ga sazovor bo‘lishi, bu himmat esa kelgusida yuz berajak avvalgilardan-da og‘irroq talonchilikning o‘zginasidir. «Dahshat» hikoyasida «tiriklar go‘ristoni» Olimbek 3 Normatov U. Ustoz ibrati. - T.: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007. – B.18 9 dodxoh xonadonidan qutulish yo‘lidagi mislsiz jasorati qahramonning halokati bilan tugaydi, biroq qahramon o‘limi dodxoh xonadonini izdan chiqaradi, talotumlarga giriftor etadi. 4 Yozuvchining komik hodisalar, hajviy xarakterlar ifodalangan «Adabiyot muallimi», «San’atkor» hikoyalarida ham fojeiy ruh ustuvor. Har ikki asardagi o‘zlarini dono, bilimdon, madaniyatli qilib ko‘rsatishga intilgan kimsalar o‘zgalarning achchiq istehzolariga, nadomatlariga loyiqdirlar. Bir umrga o‘zgalarga kulgi bo‘lib yashash ham aslida o‘ziga xos fojiadir. VI va VII sinflarda Abdulla Qahhorning «Bemor», ,,O‘g‘ri», «Dahshat» hikoyalari, ulardagi yozuvchining tasvir mahorati bilan tanishgansiz. Yozuvchi personajlar bisotini, ularning qanday odam ekanligini birinchi galda xatti-harakati, kechinmalari orqali ko‘rsatadi. Bu jarayonlar esa yorqin badiiy detallar orqali namoyon bo‘ladi. Bu xususiyat yozuvchining hajviy hikoyalariga ham xosdir. «Adabiyot muallimi» hikoyasi bosh personaji Boqijon Baqoyev nodon, o‘ta madaniyatsiz bir kimsa. Hikoyada yozuvchi biron o‘rinda uni nodon, madaniyatsiz deb atamaydi, oshkora qoralamaydi. Personaj o‘zining nodon, madaniyatsizligini har qadamda xatti-harakatlari, fikrlash tarzi, gap-so‘zlari orqali o‘zi fosh etadi. Nafis, ya’ni badiiy adabiyot muallimi bo‘la turib jiyani, talaba Hamidaning Chexov va uning «Uyqu istagi» hikoyasi haqidagi oddiy savollariga tayinli javob berolmaydi, aslida u javob berishga qodir emas. Bu odamning fojiasi shundaki, aybini tan olgisi kelmaydi, o‘zini har bop bilan bilimdon qilib ko‘rsatishga urinadi, aravani quruq olib qochadi: uning xayolida, tilida bir-biriga qovushmagan nomlar, har xil atamalar, ilmiy tushunchalar... Uning fikrlash yo‘sini gap-so‘zlarida aniqlik, izchillik yo‘q, duch kelgan tomonga o‘tib ketaveradi. Yozuvchi hikoyani yakunlar ekan, savol beruvchi talaba qizning «g‘uvillab turgan boshida shundan boshqa hech narsa yo‘q edi», deb yozadi: «praktikum, minimum, maksimum, Deterding, Stending, Shelling, Mering, Demping...» Shu tariqa ko‘z oldingizda nodon, notayin odamning nihoyatda aniq hajviy qiyofasi, ichki dunyosi, qolaversa ma’nisiz fojiali hayoti namoyon bo‘ladi. Xullas, odamlar turmushidan olingan epizodlarda, lavhalarda ular hayotiga, 4 Исматов С . Мактабда Абдулла Қаҳҳорнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш . – Т : Ўқитувчи . 1978. 10 qismatiga daxldor fojeiy mohiyatni ko‘rish, teran his etish, personajlar xarakteri va qismatini ularning ruhiyati ifodasi orqali yorqin badiiy detallar vositasida gavdalantirish Qahhor hikoyanavislik san’atining eng muhim jihatlaridir. Sarob» romani « Sarob» romani kitob bo‘lib chiqqandan buyon to hozirga qadar uning tevaragida qizg‘in bahs-munozaralar davom etib keladi. U haqda ko‘pgina nohaq ta’nalar ham aytilgan. Adib tarjimayi holida shunday yozadi: «Sarob»ni to‘rt yilda yozib tugatdim... Uni kitobxon xush qabul qildi, lekin ba’zan arzon shuhratparastlik, ba’zan siyosiy demagoglik, ba’zan esa to‘g‘ridan to‘g‘ri jaholat natijasi bo‘lgan tanqid nayza ko‘tarib qarshi oldi. Bu narsa hatto farosatli odamlarni ham chalg‘itdi». Adabiy davralardan birida «Sarob» tanqidi munosabati bilan berilgan savolga yozuvchi: «Tanqid shu paytga qadar «Sarob»dan nuqul siyosat izladi. Romandagi odamlarning dardi-dunyosini, oh-u zorini eshitadigan bir azamat topilmadi», deya afsus bildirgan edi. To‘g‘ri. “Sarob»da XX asr 20-yillaridagi ziddiyatli ijtimoiy-siyosiy hodisalar, mafkuraviy siyosiy kurashlar ifodasi ham bor. Davr siyosati ta’sirida, inqilobga qarshi chiqqanlarni tarafkashlik bilan qoralashga urinish ham mavjud. Biroq «Sarob» siyosat asari emas. Romandagi asosiy narsa undagi yetakchi personajlar -Saidiy bilan Munisxon qismati, ruhiyati tahlili ifodasidir. Bu roman birinchi galda xazon bo‘lgan muhabbat, uvol bo‘lgan umr dostonidir. Ikki ko‘rkam yoshning, bir-biriga munosib, aslida baxt uchun tug‘ilgan, ammo shaxsiyatidagi, tabiatidagi ojizliklar, qolaversa, jamiyatdagi ziddiyatlar tufayli hayotda o‘z o‘rnini, baxtini topolmagan navqiron avlodning achchiq fojeiy qismati, ruhiy iztiroblari, oh-zorlari to‘g‘risidagi asardir. 5 Saidiy bilan Munisxon muhabbati, ular umrining zavol topishida, shubhasiz, bu yoshlar tushib qolgan sharoit, vaziyatning, ziddiyatlarga to‘la davrning hissasi, ta’siri katta. Ayni paytda inson bolasi nomukammal bir zot. Taqdiri azalning o‘yinimi, peshonaga yozilganning ro‘yobga chiqishimi yoki insoniy ojizliklar oqibatimi -ro‘y bergan omadsizlik va baxtsizliklar uchun birinchi galda ularning o‘zlari aybdordirlar; o‘z taqdirlariga nisbatan loqaydlik, xudbinlik, maqsad yo‘lida sobitsizlik, mutelik ixtiyorni o‘zgalar qo‘liga topshirib, razolat bilan ittifoq tutinish, bundan ham yomoni, 5 МАҳкамова Ш . Абдулла Қаҳҳор ижодини ўрганиш тажрибасидан . // “ Тил ва адабиёт таълими ” илмийметод . журнали , 2011, № 4, 11-14- бетлар . 11 razolatga ko‘nikish inson bolasi uchun eng og‘ir gunoh, ko‘rgilik, katta fojia. Asarda siz Saidiy va Munisxonning achchiq sevgi va umr savdosi, ruhiy iztiroblari, dramalarga to‘la qalb daftari bilan tanishib, alamli o‘ylarga tolasiz. Bu jihatdan «Sarob» jahon adabiyotidagi ayni shu xil ruhiy fojialar tasvir va tahlil etilgan eng yetuk asarlar bilan bir qatorda turadi. Saidiy yozuvchi nasridagi yetakchi personajlar kabi hayot shafqatsizliklari toptab tashlagan, xo‘rlangan, tahqirlangan, mute, itoatkor, omadsiz shaxs. U «Sarob»dan oldin yozilgan «Boshsiz odam» va undan keyin yaratilgan «Bemor», «O‘g‘ri», «Anor», «O‘tmishdan ertaklar» qahramonlarining boshqa bir sharoitdagi, yirik janrdagi «ongli»-ziyoli qiyofasidagi ko‘rinishidir. Garchi Saidiy ziyoli-jurnalist, yozuvchi bo‘lsa-da, mohiyatan Sotiboldi, Turobjon, Qobil bobo, Babarlardan aytarli farq qilmaydi... Unda alloh bergan bir inson bolasiga loyiq aql-idrok, insoniy tuyg‘u, husn, kuch-qudrat bor-u, biroq unda qat’iyat, sabot yo‘q. Cho‘lpon iborasi bilan aytganda, u muhit girdobida bir somon parcha, hayot oqimida bamisoli oqar suv yuzasidagi poxol cho‘pdek qalqib boradi, har amal, har ishni «haq» deb biladi va shu tariqa o‘z vazni-qadrini boy beradi. Boshlagan biror ishini, orzu- niyat yo‘lidagi intilishini oxiriga yetkaza olmaydi: o‘qishni ora yo‘lda tashlab ketadi, komsomol safida, sho‘rolar idorasida ishlab, ular tarafida turib, buni ham yolchitmaydi, «sho‘ro odami ” bo‘lolmaydi; aksilinqilobiy millatchilar guruhi tomon og‘ib, noshudligi, og‘zi bo‘shligi tufayli bu yerda bir necha bor qovun tushiradi, qisqasi, u bu muhitning ham odami bo‘lolmaydi. Ijodda ham nuqul birovlarning irodasi, maslahati, taqdim etgan mavzusi, tuzib bergan rejasi asosida ish ko‘radi. Unda chin iste’dod sohibi uchun zarur shart-mustaqillik, jur’at, jasorat yetishmaydi. Ozgina qarshilikka duch keldimi, darhol ijodiy niyatidan voz kechadi. Bu yigit shaxsiy-intim hayotda ham o‘ta no‘noq. U go‘zal qiz Munisxonga ko‘ngil berib, u ning mehrini qozonadi. Sevgi deb atalmish ilohiy ne’matdan bahramand bo‘lish imkoniyati tug‘iladi. Hayotidagi eng quvonchli, totli onlari uning Munisxon bilan ilk uchrashuv, muloqot damlaridir. Biroq mana shu baxtni ham asrab qolishiga qurbi yetmaydi. Bu noshud-notavon bandayi mo‘min xom xayollarga uchib, kitoblardagiday farovon turmushga erishish, mashhur yozuvchi bo‘lib yetishish orzusida tayanch-sharoit qidirib, badavlat odam-Murodxo‘ja domla xonadoniga 12 ichkuyov bo‘lib keladi. Munisxondek farishta qolib, o‘z taqdirini Soraxondek tasqara bilan bog‘laydi. Bu hol Saidiy tabiatidagi ojizlik, subutsizlik, hayotda yo‘l qo‘ygan xatolarning eng qaltisi va xatarlisi, shaxsiy inqirozining avj nuqtasidir. Saidiyning eng jo‘shqin mehnat, ijodiy faoliyat onlari ezgu maqsadlarga emas, Murodxo‘ja domlaning moddiy manfaatlariga xizmat qiladi. Qaltis vaziyatlarda bosh personaj qismatida, ruhiyatida yuz bergan o‘ta ziddiyatli, fojiali holatlar asarda katta mahorat bilan ko‘rsatilgan. Inson bolasi uchun eng og‘ir ko‘rgulik, fojia o‘zining ko‘ngil mayliga zid borish, ta’bi suymagan ishni qilish, bundan ham og‘iri-jirkanch vaziyatga o‘zini moslash, taqdirning shafqatsizligiga, omadsizlikka ko‘nikish, omonat asoslar orqali o‘zini ovutishdan iborat. Saidiy domla xonadonida ana shunday mushkulotga duch keladi: aqlga- tasavvurga sig‘maydigan hol yuz beradi-sekin-asta Saidiy qalbidagi barkamol go‘zal qiz Munisxon o‘rnini ma’naviy qashshoq, jismoniy xasta, o‘ta xunuk-tasqara Soraxon egallay boshlaydi. Yozuvchi bu ruhiy jarayonni butun mushkuloti, og‘riqlari, azob- iztiroblari bilan ifoda etadi. 6 Ayniqsa Saidiyning ko‘ngilsiz vaziyatga o‘zini ko‘niktirish, Soraxondan «fazilat»lar qidirish jarayoni tasviri yozuvchining noyob badiiy kashfiyotidir. Deyarli shunday hol Munisxonda ham yuz beradi. Munisxon ham, o‘z navbatida, Saidiydek ko‘rkam, iste’dodli yigit qolib, vaziyat taqozosi, aka xohishi, amri bilan ma’naviy tuban, ko‘rimsiz, jirkanch odamga zo‘rlab uzatiladi. Munisxon ham bu vaziyatga ko‘nikish, jirkanch kimsadan «fazilat» qidirish azobini chekadi. «Ikkovining farqi shundaki, Munisxon o‘zini alday olmagan-fazilatdan nuqson va nuqsondan fazilat yasashdan ojiz qolgan minutlar»da alamini yig‘idan, Saidiy esa ichkilikdan oladi. Ayniqsa, bir-birining vasliga yeta olmagan, ikki baxtsiz , omadsiz yoshning bir-biriga ro‘para kelgandagi holati-qalblarda kechayotgan iztirob, uni yashirishga qanchalik urinmasinlar, baribir oshkor bo‘lib turishi ifodasi yozuvchi san’atining benazir ehsonlaridandir. Ikki yosh to‘ydan keyin bir-birlariga duch kelganida ikkovi ham uzoq jim qoladi, so‘ng Saidiy «Qutlashim mumkinmi?»-deb so‘raydi. Shu o‘rinda yozuvchi: «Bu so‘zni u juda tez aytdi, ammo aytib bo‘lguncha, ko‘zidan yosh chiqib 6 Абдураҳмонова С . Абдулла Қаҳҳорнинг “ Ўғри ” ҳикоясини ўрганиш усуллари . // “ Тил ва адабиёт таълими ” илмий - метод . журнали , 2012, № 6, 13-18- бетлар . 13 ketayozdi» deb yozadi. O‘sha kezlardagi qahramon qalbidagi iztirob naqadar nozik, ta’sirchan ifodalangan! «Mumkin!»-deydi sir boy bermagan Munisxon boyagi savolga javob tarzida o‘zini xursand va baxtiyor ko‘rsatishga tirishib. Saidiy bunga ishonmaydi, Munisxonning shu harakati uning yurak-bag‘rini ezib yuboradi. Munisxon yana uzoq vaqt shu mushkul yumushni davom ettiradi, har gal Saidiyni ko‘rganda o‘zini turmushidan, oilaviy hayotidan mamnun ko‘rsatishga intiladi. Buning oqibati ayon. Muallif yozadi : «Bu uzoqqa cho‘zilgan dard natijasi shu bo‘ldiki, Munisxonning go‘zalligi har kimning quchog‘ida bir qatradan qolaverib, tugayozdi». Yozuvchi Saidiyning, ya’ni qabohatga moslashgan bandayi mo‘minning bu xonadondagi xo‘rliklari, insonlik sha’ni, nafsoniyatining oyoq osti etilishi, tasqara xotin, bulbuligo‘yo qaynona, makkor qaynata tomonidan tahqirlanishi, xasta opasi boshiga tushgan chidab bo‘lmas xo‘rliklar, bularning ustiga ishdagi, ijoddagi omadsizlik, tanazzul tarixini batafsil ko‘rsatadi. Saidiyning o‘sha kezlardagi nochor holati, iztiroblari o‘quvchi qalbini larzaga soladi. Yozuvchi qahramonning ayanchli qismati xususida bir personaj tilidan lo‘nda qilib shunday deydi: «Rahimjon hozir shalag‘i chiqqan aravaday Murodxo‘ja domlaning tomorqasida ag‘anab yotibdi». Nihoyat, Saidiyning ichki hayoti bilan tashqi hayoti orasidagi kundan kun o‘sib borayotgan qarama-qarshilik uning joniga qasd qilar darajasiga yetadi; u telba holga tushadi, o‘lim qidirib, bu dargohdan bosh olib ketadi. «Sarob» romanida zamonning o‘tkinchi dovullari ta’sirida bitilgan zaif o‘rinlar ham bor; biroq bu roman bosh personajlar fojeiy qismati, ruhiyati dramasi tasviri va badiiy tahlilidan kelib chiqadigan achchiq saboqlari bilan hamma davr kitobxoni uchun qimmatlidir. «Sarob»ni o‘qigan kitobxon inson farzandi hayotda hamisha mustaqil, o‘z taqdiri uchun mas’ul, yuksak e’tiqod yo‘lida sobit va kurashchi bo‘lishi darkor, degan xulosaga keladi. «O‘tmishdan ertaklar» «O‘tmishdan ertaklar» yozuvchi ijodining qissasi o‘ziga xos yakuni, so‘nggi cho‘qqisi bo‘ldi. Garchi «O‘tmishdan ertaklar»dan keyin ham bir qator hikoyalar, «Muhabbat» qissasi yaratilgan, ularda qahhorona bitilgan satrlar bo‘lsa-da, badiiy yetuklik 14 jihatidan ,,O‘tmishdan ertaklar» bilan tenglasha olmaydi. ,,O‘tmishdan ertaklar» muallifning bolalikda ko‘rgan-kechirganlari haqidagi avtobiografik asar, biroq o‘zbek adabiyotidagi mavjud avtobiografik asarlardan, jumladan, zamondoshi Oybekning «Bolalik» qissasidan keskin farq qiladi. «Bolalik»da lirik talqin, hodisalarni shoirona idrok etish ustun. Bola obrazi Oybek qissasida birinchi planda ko‘rinsa, uning ko‘rgan-kechirganlari, sarguzashtlari, shu kechinmalari tufayli murg‘ak qalbda tug‘ilgan rang-barang tuyg‘ular ifodasi asar asosini tashkil etsa, ,,O‘tmishdan ertaklar»da bola Abdulla obrazi orqa o‘rinda turadi, u asosan «kuzatuvchi», «guvoh», «xolis hikoyachi» tarzida beriladi; yozuvchining asosiy diqqat-e’tibori bola guvohligida oilada, oila tevaragida yuz bergan voqealarni- turmushning obyektiv lavhalarini chizishga qaratilgan. Bu qissada ham yozuvchi hikoyanavisligicha qoladi, oxirgi «Qo‘qon xarobalari orasida» bobini mustasno etganda, qissaning sarlavhalangan deyarli har bir bobi tugal hikoyadir, aniqrog‘i ular fojiali ruhdagi voqeiy novellalardir. Yozuvchi bu asarida real hayotda ko‘rgan- kechirganlaridan «badiiy to‘qima»-ijodiy fantaziyalarsiz yetuk hikoya-tugal san’at asari yaratishning , real hayot «haqiqatini dildan o‘tkazish, unga ko‘ngildagi gaplarni singdirish»ning ajoyib namunalarini berdi. Umr bo‘yi adibga tinchlik bermagan, butun ijodida temirchi o‘chog‘idagi cho‘g‘dek yallig‘lanib turgan inson sha’ni, qadri bilan bog‘liq alamli o‘y-tuyg‘ular, jaholatga qarshi isyon bu qissada adibning so‘nggi faryodi-fig‘oni kabi yangradi. Ayni shunday asarni ayni 60-yillar o‘rtasida yaratilish sababi nimada? ,,O‘tmishdan ertaklar» shunchaki adabiyotdagi an’ana ta’sirida muallifning bolalik xotiralarini qog‘ozga tushirish niyatida vujudga kelganmi? Nega bu asar adabiyotdagi mavjud bolalik qissalaridan farqli o‘laroq, asosan, xo‘rlangan. sha’ni toptalgan kimsalar, jaholat qurbonlari haqidagi hikoyalardan iborat bo‘lib chiqdi? Buning sabablarini. jumladan, yozuvchining asar yozilish oldidagi ru hiy holati , kayfiyatlaridan izlash darkor. Adibning o‘sha kezlarda yon daftarda yozib qoldirgan qaydlaridan birida shu so‘zlarni o‘qiymiz: «Mamlakatimizda Stalindan so‘ng uzundan uzun momaqaldiroq bo‘lib o‘tdi. Bu momaqaldiroqning birinchi sadosi xalqlar ko‘nglida juda katta orzu-umidlar uyg‘otdi, 15 xalqlar buning ketidan keladigan obi rahmatni kutdi, biroq momaqaldiroq, shamol- to‘polon ko‘tardi-yu, obi rahmatdan bir tomchi ham tommadi». Darhaqiqat, Stalin vafotidan so‘ng momaqaldiroq sadosi tufayli ko‘plar qatori yozuvchi ko‘nglida katta orzu-umidlar uyg‘ondi, odamlar qullik. mutelik zanjirlaridan xalos bo‘lishga, o‘z sha’ni, erki uchun dadil kurash yo‘liga kirishiga umid bog‘ladi. Adibning bu orzu-umidlari ..Ming bir jon», «Sinchalak» kabi asarlarida, romantik ruhdagi qahramonlarida muayyan darajada ifodasini ham topdi. Biroq bu umid- ishonchlar sekin-asta yo‘qqa chiqa bordi; chunki totalitar rejim mohiyat-e’tibori bilan o‘zgarishsiz qoldi, inson haq-huquqini, erkini, sha’nini toptash davom etdi, ijtimoiy adolat yo‘lida kurashga otlanganlar ta’qib, tazyiq ostiga olindi; jumladan, yozuvchining har bir haq gapi, dadil chiqishi qattiq qarshiliklarga uchradi. Itoatkor, mute olamon, maddoh qalamkashlar rahbariyat, totalitar rejim siyosatini ko‘r-ko‘rona olqishlar bilan qo‘llab-quvvatlashda davom etdi. Adibning yaqin safdoshlari dildan uining tomonida tursalar-da, ko‘p hollarda, qaltis daqiqalarda oshkora himoya qilishga jur’at etolmadilar, shunchaki ko‘ngil so‘rash bilan cheklandilar, sukut saqlashga majbur bo‘ldilar. Yozuvchi bu telba dunyoning bu xildagi telbaliklaridan iztirobda yurdi. «Tobutdan tovush» komediyasi tevaragidagi mashmashalar payti bu hol yaqqol namoyon bo‘ldi. Ana shunday kezlarda tug‘ilgan ,,O‘tmishdan ertaklar»da o‘z-o‘zidan adibning kayfiyatiga mos kechmishining g‘am-g‘ussaga tola malomatli lavhalari qog‘ozga tushishi tabiiy edi; asarda yarim asr burungi voqealar oltmish yosh bo‘sag‘asida turgan adibning og‘ir ruhiy kayfiyatlari-armonlari, alamli o‘y-tuyg‘ulari izhori uchun qulay vosita xizmatini o‘tadi. ,,O‘tmishdan ertaklar» nafaqat yozuvchi ijodiy bisotidagi. balkim XX asr o‘zbek adabiyotidagi Cho‘lpon lirikasidan keyingi eng fojeiy, eng g‘amgin, eng mungli asardir. Qissaga A.Oripovning «Munojot» she’ridagi : «Eshilib. to‘lg‘anib, ingranadi kuy. Asrlar g‘amini so‘zlar «Munojot». Kuyi shunday bo‘lsa, g‘amning o‘ziga Qanday chiday olgan ekan odamzod» degan satrlari epigraf-bosh so‘z qilib olinganligi bejiz emas. Asar qo‘lyozmasi 16 bilan tanishgan yetuk tanqidchilardan biri muallifga «Juda zulmat-ku, kitob o‘quvchida og‘ir taassurot qoldirmas-mikin?» deya e’tiroz bildiradi. Muallif buni tan oladi, asar xususida bundan ham keskinroq ta’nalar aytilishini biladi, biroq, baribir, o‘z ijodiy aqidasiga sodiq qoladi, o‘shanday kishilar ko‘ngli uchun asarga avval mo‘ljallaganidek. ,,O‘tmishdan lavhalar» emas, ,,O‘tmishdan ertaklar» degan ramziy- majoziy nom berish bilan cheklanadi. 90-yillar tanqidchiligi bot-bot XX asr o‘zbek adabiyoti jahon zamonaviy adabiyotidagi jarayonlardan ajralib, ortda qolib ketgan, jumladan, Qahhor va uning avlodi kommunistik mafkura va sotsialistik realizm doirasidagina ijod etgan, degan ta’nalar aytildi. Bunday ta’nalarda asos bor, albatta. Ayni paytda mustabid mafkura tazyiqlariga, sotsialistik realizm qat’iy talablariga qaramay, ayni shu mafkura, shu metodga mansub, deb qaralgan qator so‘z ustalari ijodida XX asr jahon modernistik adabiyotidagi yetakchi tamoyillarga hamohang ayrim jihatlar borligi hayratomuz hodisa. Aslida Qahhor va Qahhor avlodi kommunistik dunyoqarash, sotsialistik realizm doirasida butunlay qolib ketgan emaslar. Oybek she’riyatida, Qahhor nasrida bu hol yaqqol ko‘rinadi. «Sarob» romanida, xususan, bosh qahramon Saidiy ruhiyati, ma’naviy inqirozi tasvirida ekzistensializm falsafasiga asoslangan adabiy tamoyilning mavjudligi, ya’ni shaxsni faqat ijtimoiy munosabatlar mahsuli, shaxs fojiasini esa ijtimoiy, siyosiy-mafkuraviy kurashlar oqibati sifatidagina emas, ayni paytda, shaxs tabiatidagi tug‘ma, tabiiy, sirli-sehrli xususiyatlar, insoniy ojizliklar samarasi, ijtimoiyot, tarixiy sharoit, siyosat, mafkuraga bo‘ysunmaydigan ong-idrokdan tashqaridagi anglab yetilmagan holatlarning zuhuri tarzida berilishi yozuvchining katta ijodiy jasoratidir. Shuningdek, Abdulla Qahhor ijodidagi, jumladan, ,,O‘tmishdan ertaklar»dagi «o‘quvchida juda og‘ir taassurot qoldiruvchi» zulmat-»tarixning malomatli sahifalari», «qora bo‘yoqlar»ning quyuqligi, nurli jihatlarning zaifligi nuqson emas, asarning o‘ziga xos xususiyati va fazilatidir. 7 Bir joyda qo‘nim topolmay, qishloqma-qishloq ko‘chib, azondan kechgacha ter to‘kib ishlab, tinimsiz temir taqillatib, kichkina xonadon dasturxonini to‘kin qilolmay, armonda yurgan omadsiz ota, sakkizta bolasini qora yer bag‘riga berib, o‘jar qaynona 7 МАҳкамова Ш . Абдулла Қаҳҳор ижодини ўрганиш тажрибасидан . // “ Тил ва адабиёт таълими ” илмийметод . журнали , 2011, № 4, 11-14- бетлар . 17 dag‘dag‘alari, darbadar hayot mashaqqatlari tufayli ozib-to‘zib, «arvak» holiga tushgan mushtipar ona. shafqatsiz darbadar turmush, tahqir-u xo‘rliklardan «indamas». ..soqovga aylangan bola haqidagi lavhalar o‘quvchining yurak-bag‘rini ezib yuboradi. O‘zgalarning hayoti-chi? Yozuvchi mehnatkashlar hayotiga oid biri biridan ayanchli, biri biridan dahshatli lavhalar keltiradi. Yo‘qchilik, jaholat qurboni Babarning mudhish taqdiri, ochilmasdan gul g‘unchaligida xazon etilgan «hur qiz» - Sarviniso halokati-har biri dahshat, fojia! Qonsiz, shaxs halokatidan xoli, biroq gumrohlik, jaholat bilan bog‘liq, bir qarashda kulgili tuyulgan hodisalar ham aslida o‘zicha bir fojia! Chunonchi, katta shahar Qo‘qondan bor-yo‘g‘i yigirma chaqirim naridagi qishloq ahli German bilan urush boshlanganligi xabarini ikki oydan keyin, o‘shanda ham tasodifiy suratda eshitadi; kishilarning ko‘ziga oddiy hodisalar- mashinaning chok tikishi, patefonning qo‘shiq aytishi, bir palla tarvuzning po‘chog‘ida ko‘rsatilgan oddiy «nayrang», ohanraboning temir kalitni o‘ziga tortishi, tug‘ruqxonada odamning tug‘ilishi, «shayton arava»-velosiped mingan kishining harakati barcha-barchasi g‘ayritabiiy, mo‘jiza bo‘lib ko‘rinaveradi. Jo‘n, ba’zan tasodifiy xatti-harakatlar juda ko‘ngilsiz va dahshatli oqibatlarga olib keladi. «O‘likning yog‘ini, tirikning tirnog‘ini yeyishga tayyor» turgan «ajdaho» To‘raqul vofurush, o‘jar, dog‘uli Valixon so‘fi, olg‘ir, mug‘ambir ellikboshi, oqposhshoning arzandasi yuzboshi bilan bog‘liq hikoyalar dillarni larzaga soladi. Qissada goho ko‘ngilga huzur baxsh etuvchi nurli lavhalar, kishilararo hazil-mutoyibalar ham uchraydi, biroq bu quvonchli daqiqalar uzoqqa bormaydi, tezda avvalgisidan battarroq, dahshatliroq hodisalar bilan almashadi. Oqdomlaning jinnixonasi yonida umrguzorlik qilish azobidan qutulib, Yaypanga ko‘chgan oilaning yo‘ldagi holatini eslaylik: yo‘l bo‘yidagi devorsiz, devori qulagan, nuragan bog‘lar, qing‘ir-qiyshiq uylarini quchoqlab yotgan chorbog‘lar, qiyg‘os gulga kirgan daraxtlar... Butun qishloq kattakon bog‘ga o‘xshaydi. Shu damlarda oila a’zolari qatori Abdullaning ham ko‘ngli chog‘, o‘rik g‘o‘rasini yeganda hamma yoqni bahor hidi tutib ketadi, butun bahor shu chigitdakkina g‘o‘raning ichiga qamab qo‘yilganday tuyuladi... Afsus, bu quvonch uzoqqa bormaydi. Mana shu go‘zal makonda oila manfur kimsa Vofurush xonadoniga tushib qoladi, oilaning galdagi ko‘rguliklari boshlanadi... 18 Oilaning yana bir ko‘chgan joyi-Oqqo‘rg‘on qishloq emas, anjirzor bog‘lar, chorbog‘larda nuqul anjir. Oila tushgan hovli sahnida ikki tup anjir, shoxlarida shig‘il mevalar, kindigidan sap-sariq sharbat oqib yotibdi; ochlik bo‘lishiga qaramasdan, unga hech kim tegmagan... Quvonchli hodisa, vaziyat; biroq shu zahoti dilni g‘ash qiladigan holat; hovlining egasi bulturgi vaboda bola-chaqasi bilan qirilib ketgan; oila mana shu xosiyatsiz maskanda yashashga majbur... Butun asar mana shunaqa ko‘ngilsiz voqealar tizimidan tashkil topgan. Ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, qonunsizlik, jaholat avj olgan yurtda ma’rifat, ijtimoiy adolat uchun olib borilgan kurash usuli ko‘pincha ma’nisiz, behuda, hattoki vahshiyona tus oladi: «Qishloqqa ilm-ma’rifat urug‘ini sochgani kelgan» Muhammadjon qorining yangicha usuldagi ta’lim maktabi johil kimsalar tomonidan xonavayron etiladi. Usta Abduqahhorning akasi qizi Sarvinisoni urib o‘ldirib qo‘yganda bu qotillik uchun hech kim hech narsa demaydi, aksincha bu ishni yaqin kishilar «yopti-yopti» qilishga urinadilar. Qasoskorlar oqposhshoning arzandasi- yuzboshini avval tillalarini yutishga majbur etadilar, zo‘rlab og‘ziga tiqadilar, so‘ng jodida uch bo‘lak qilib, keyin o‘sha bo‘lingan jasadga kerosin sepib o‘t qo‘yadilar. Musulmonchilikda zo‘rlash man etilgan. Bir yoz chillasida ro‘zasini buzgan temirchi oilasi a’zolari ta’qib ostiga olinib, sazoyi etiladi. Temirchi Abduqahhorning johillar jabriga qarshi chiqishi-bid’atga berilgan ayollarga azoyimxonlik qilib dam solishi, ularga tegishishi, raqibi Valixon so‘figa eshakning miyasini yedirib, jinniga aylanishini kutishi, nihoyat shogirdi bilan uni «chirog‘poya» qilishi; o‘g‘li og‘riganida Allohga, aziz-avliyolarga qilgan iltijolari ijobat bo‘lmay, go‘dak joni uzilganida alam, jahl ustida aziz-avliyolarni bo‘ralab so‘kishi, telba ahvolda tokchada turgan Qur’onni olib, qulochkashlab yerga urishi, bu ham yetmaganday, yerda yotgan Qur’onni tepib yuborishi, begunoh buzoqni chavaqlab tashlashi-o‘sha johil, mudhish muhitga munosib isyon, behuda, ma’nisiz xatti-harakatlardir. Qisqasi, o‘zbek adabiyotida ma’nisiz hayotning bu xildagi mudhish manzaralari hech qachon bu qadar shafqatsizlik bilan ifoda etilgan emas. Yozuvchi haqiqat oldida hatto o‘z yaqinlari, otasini ham ayamaydi. Bu jihatdan ,,O‘tmishdan ertaklar» XX asr jahon yangi adabiyotining noyob badiiy durdonalari qatoridan o‘rin olishga haqlidir. 19 1.2.Abdulla Qahhor hikoyalarida ruhiyat tasviri Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschilaridan biri bo‘lib, adabiyotimizda bu janrning shakllanishi va o‘sishi uning nomi bilan chambarchas bog‘liqdir. Abdulla Qahhor G‘afur G‘ulom, Abdulla Qodiriy, Oybek kabi yozuvchilar bilan hamkorlikda ijod etib, hikoya janrining ko‘pgina namunalarini yaratdi. Uning “Bemor”, “Anor”, “Millatchilar”, “Tomoshabog‘”, “O‘g‘ri”, “Maston”, “Qanotsiz chittak”, “San’atkor”, “Jonfig‘on”, “Yillar”, “Adabiyot muallimi” kabi hikoyalari o‘zbek adabiyotida hikoya janrining sezilarli darajada taraqqiy etishiga ta’sir ko‘rsatgan asarlar sirasiga kiradi. Abdulla Qahhor hikoyalarini mazmuni va janr xususiyatlariga ko‘ra ikki guruhga ajratib tahlil etish mumkin. Bularning bir guruhini o‘tmish haqidagi hikoyalar tashkil qilsa, ikkinchi guruh hikoyalarning bosh qahramonlari zamondoshlarimizdir.Yaqin o‘tmishdagi o‘zbek voqeligi “Anor”, “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Tomoshabog‘”, “Millatchilar” kabi hikoyalarda aks etgan. Keyinchalik esa, adib o‘tmish mavzusida yana “Dahshat” hikoyasini yaratdi. Shuningdek,, “O‘tmishdan ertakla” qissa deb atalgan bo‘lsa-da, mohiyati bilan ayrim-ayrim hikoyalardan tashkil topgan. Shuning uchun ularni ham adibning o‘tmish haqidagi asarlari deb bilish mumkin. Abdulla Qahhor qissa va roman janrlarini taraqqiy etishiga ham salmoqli hissa qo‘shd 8 i. U “Sarob”, “Oltin yulduz”, “Qo‘shchinor chiroqlari”, “Sinchalak”, “O‘tmishdan ertaklar”, “Muhabbat” singari ajoyib roman va qissalar yozib, katta janrda ham mohir san’atkor ekanini isbotladi. Yozuvchi ajoyib o‘xshatishlar, go‘zal sifatlashlar, original mubolag‘alar va metoforalar, hikmatli so‘z va iboralar yaratish orqali o‘z fikrini g‘oyat siqiq va obrazli qilib ifodalaydi.Zamonaviy o‘zbek hikoyachiligining rivojida Abdulla Qahhorning hissasi nihoyatda katta. “Abdulla Qahhor o‘zbek hikoyachiligining zamonaviy jahon hikoyachiligi darajasiga 8 Karimov N.XX asr adabiyoti manzaralari. – T.: O’zbekiston, 2008. – B.334 20 ko‘tardi va o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschisi degan nom oldi. Abdulla Qahhorning shunday hikoyalari borki, ularni jahon navalistik adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan bir qatorga qo‘yish mumkin” deb yozgan edi rus tanqidchisi. Abdulla Qahhorning izchil realistik uslubda yozilgan hikoyalarining ko‘pchiligi urush yillarida va urushdan keyingi davrda yaratilgan. Bular “Ko‘k convert”, ”Qizil convert”, “Kampirlar sim qoqdi”, “Xotinla”, “Asror bobo”, “Beshik”, “Mahalla”, “Nurli cho‘qqilar” kabilardir. Albatta, ularning hammasi ham bir xil darajada badiiy yuksak emas. Ularning ichida mazmunan sayozroqlari ham, uncha pishiq ishlanmaganlari ham bor. Lekin shu bilan birga, hech shubhasiz, adabiyotimizning oltin fondidan o‘rin oladiganlari ham bor. Bu gap, ayniqsa, “Ming bir jon” va “Asror bobo” hikoyalariga taalluqlidir. “Ming bir jon” - insonning hayotga muhabbatini, umuman, hayotning qudratini, inson irodasini ulug‘laydigan hikoya. Bu hikoya noumid odamlarning ko‘nglida umid chirog‘ini yoqadi, ularni yashash uchun kurashga chorlaydi, umr yo‘lidagi har qanday, g‘ovlarni sabot va bardosh bilan yengishga o‘rgatadi. Hikoyani o‘qir ekanmiz, Mastura obrazi misolida chinakam o‘zbek ayolining jasorati, hayotga bo‘lgan shijoati, bir insonning hayotga bo‘lgan muhabbati, so‘nmas irodasi timsoli desak adashmagan bo‘lamiz. Masturaning turmush o‘rtog‘ining o‘z ayoliga bo‘lgan vafodorligini, u bilan besh yil mobaynida bitta shifoxonada kasallar orasida sog‘ bo‘lsada, ayoli uchun yashagan bir insonni ko‘rish mumkin. U umrining oxirigacha o‘z ayoliga sadoqat bila sobit turdi va albatta farovonlikka erishishdi. Masturaning ruhiyati har vaqt hayotga bo‘lgan tashnalik, kamtarlik sezilib turadi. Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasi epigrafdan boshlanadi: “Uylar to‘la non, och-nahorim bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim bolam” (“O‘tmishdan ertaklar”). 9 Adibning barcha mashhur hikoyalari ham epigraf bilan ochilgan: “Dahshat”, “ Bemor”, “O‘g‘ri”, “Tomoshabog‘”, “To‘yda aza” va boshqalar. Hikoyadagi birinchi jumla: “Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan, qalami 9 Раҳмон Қўчқор . Мен билан мунозара қилсангиз ... – Т .: “ Маънавият ”, 1998, 4- бет . 21 yaktagining yengi zulfinga ilinib, tirsakkacha yirtildi”. Unda Abdulla Qahhorga yarashmagan ko‘pso‘zlilik bor, lekin fikrni bundan-da qisqa ifodalashning ham yo‘li yo‘q. Chunki qahramonning uyga hovliqib kirishini aytish bayon, xabar, xolos. Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida kitobxon ishonishi uchun buni badiiy detal bilan dalillashi kerak edi. Shuning uchun ham qalami yaktagining yengi yirtiladi, jo‘nroq yozuvchi qisqa qilib, “yaktagi yirtildi” deb qo‘ya qolardi. Biroq eshikning zulfini yaktakni yirtmaydi, uning faqat bir qismini, qo‘l tegishi mumkin bo‘lgan yengini yirtishi mumkin, lekin yozuvchi uning “tirsakkacha yirtilgani”ni ko‘rsatadi. Bu bilan Abdulla Qahhor asar syujetidan kutilajak, favqulodda hodisaning olis shabadasiga ishora qiladi. Yengi ilinib, qisqagina yirtilishi ham mumkin edi, biroq Turobjonning qalami yaktagining yengi tirsakkacha yirtildi. Demak, syujet yanada keskinlashishi va kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu esa nochor davrning ilojsiz kimsalarining oddiygina tasviri. Hikoyada zamonning tashvishlari, o‘sha davrdagi insonlarning ijtimoiy hayoti, oilaviy ahvoliga bitta anor timsolida yozuvchi o‘z hikoyasida ochib bera olgan chinakam realistik hikoyanavis ekanligini dalili desak to‘g‘ri bo‘ladi. “O‘g‘ri” hikoyasini tekstual tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki, hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar tabiatini ochishga qaratilmagan bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda nomuhim, ikkinchi darajali badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek, mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali bo‘ladi. “O‘g‘ri” hikoyasi matni ustida ishlashni quyidagicha tashkil qilish mumkin. 10 Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasi asosida kitobxonga o‘zgalar baxtsizligi evaziga kun ko‘ruvchi manfaatparast kimsalarga nafrat, zulmga isyon hissini shakllantirish, asardagi obrazlarni tahlil qilish, yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati va istiqlol mohiyatini anglatishdan iborat. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasining tahlili. “O‘g‘ri” da ham oddiy xalq hayotidan biri Qobil bobo. U asarda jabrdiyda chol bo‘lib tasvirlanadi. “Dahshat” hikoyasidagi dodho bilan bir 10 Асрор Самад . Абдулла Қаҳҳор ҳикматлари . – Т .: “ Ўзбекистон ” 1990, 4-5- бетлар . 22 zamonda yashasada, biroq undan farqi katta. Dodho boy-badavlat, sakkizta xotini bo‘lishi bilan birga, aql-farosat ham joyida zulmkor shaxs bo‘lib tasvirlanadi. “O‘g‘ri” qahramoni haddan tashqari go‘l, nodon odam, uning faolligi ham aslida nodonlik, go‘llik oqibati; u o‘z raqiblariga qarshi turish, ularni dushman deb bilish o‘rniga, ularga o‘zini yaqin oladi, dushman bilan do‘st tutinadi, ulardan yaxshilik kutadi, ularning ketidan tinmay yuguradi. Qobil boboning eng qaltis, ayanchli vaziyatdagi holati ham, najot yo‘lidagi faol xatti- harakatlari ham kitobxonga kulgili bo‘lib tuyulaveradi. Ammo shu o‘rinda bu kulgu fosh etuvchi tahqirlovchi kulgi emas, bu kulgi zamirida oddiy odamga nisbatan zo‘r hurmat, oddiy odamni shu kuylarga solib qo‘ygan muhitga nisbatan kuchli nafrat bor. Qobil bobo kulgili bo‘lib ko‘ringan xatti-harakatlari bilan ham kitobxon simpatiyasini o‘z tomoniga tortadi. Kitobxon uning nodonlarcha qilgan xatti-harakatlarini ko‘rib kuladi, ayni vaqtda uning nochor ahvoliga achinadi, qayg‘uradi. Ma’lumki, asarda Qobil bobodan tashqari yana bir necha salbiy personajlar –ellikboshi, amin, pristav obrazlari bor. Asarda bu obrazlarning yoshi ko‘rsatilmagan bo‘lsa-da, ular ham oddiy xalq hayotidan deb hisoblaymiz. Chunki ellikboshi ham ko‘rdi, amin deganda Yoshi ellik besh-oltmish besh yoshlardagi, qorin solgan keksa avlodni tushunamiz. Hikoya voqeasi davomida Qobil bobo ular bilan bir necha bor to‘qnashadi. Yozuvchi mahorati shundaki, salbiy personajlar tasvirida ham asarning umumiy ruhiga mos ritmika to‘la saqlanadi, salbiy personajlar bilan bog‘liq hodisalar ham kulgili tarzda davom etaveradi. Ammo gap salbiy personajlar ustiga ko‘chganda kulgining xarakteri o‘zgaradi, u qahrli, kinoyali – kesatiq tusini oladi. “Qobil boboning qo‘shnisi – burunsiz ellikboshi kirdi. og‘ilga kirib teshikni, ho‘kiz bog‘langan ustunni qimirlatib ham ko‘rdi, so‘ngra Qobil boboni chaqirdi va pang tovush bilan dedi: - Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi! A.Qahhor “O‘g‘ri” hikoyasida takabbur amaldorlar qiyofasini cheksiz istehzo bilan ko‘rsatadi. Hikoyada ho‘kizini o‘g‘ri urganidan nima qilishini bilmay “dag‘-dag‘ titrab, tizzalari bukilib-bukilib ketayotgan, ko‘zlari jovdirab hammaga qarasada hech kimni ko‘rmayotgan Qobil bobo” huzuriga iltijo bilan kelganida amin uni 23 “og‘zini ochmasdan qattiq kekirib, baqbaqasini osiltirgancha kulib” bepisandlik bilan qarshi oladi. Adib uzundan-uzun tafsilotlarsiz bu amaldorning bo‘kkanicha miriqib ovqatlangani, kunlari yeb-ichish, maishat bilan o‘tganidan semirib, boqilgan ho‘kizday baqbaqasi osilib ketganiga e’tibor qaratadi. Qobil bobo iltijo qilib, qo‘l qovushtirib ro‘parasida turgan paytda uyat, andishani, kambag‘al bechoralarni hurmat qilishni unutgan amin “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga tiqib kuldi” degan. Kambag‘al-bechora chol bilan takabbur amaldorning muloqot-munosabati, harakat-holatlari romanlardagidek keng batafsil tasvirlanmasa-da, “O‘g‘ri”da bechora bir insonning tahqirlanishi manzarasi aniq namoyon qilingan. Ko‘rinib turibdiki, mohiyat e’tibori bilan amin ellikboshining o‘zginasi, u ham kambag‘alga aslo qayishmaydi, cholni laqillatadi, paytdan foydalanib bir narsali bo‘lib qolishini o‘ylaydi. Lekin u ellikboshidan farqli o‘laroq, asl qiyofasiniyashirib o‘tirmaydi, cholni bemalol masxaralaydi, odob-axloq qoidalarini bir yoqqa yig‘ishtirib qo‘yib, beibo xatti-harakatlar qiladi. Keksa kambag‘al choldan uyalmasdan pora so‘raydi. Qobil bobo keksa avlod vakili. U dodhodan farqli o‘laroq, azob, qayg‘u-sitam, xo‘rlanishlar qurboniga aylanadi. “O‘g‘ri” hikoyasidagi ха lq hayotining ifodalanishini ko‘rib chiqdik. Bu hikoyalarning yozilish davri bir bo‘lib, bitta zamon va makon yoritiladi. Bu davrdan chiqib, keyingi o‘n yigirma yillik davr ichida yozilgan asarlaridagi ха lqh а yotidagi ma’naviy qashshoqlik oldingi asarlaridan ancha farq qiladi. Abdulla Qahhorning “Dahshat” hikoyasi haqida to xtaladigan bo lsak, uʻ ʻ betakror tarzda yozilgan hikoyalaridan biridir. Adib ko plab hikoyalari bilan ʻ mashhur, ammo uning hikoyalari ichida muhim ahamiyatga ega va ta sirchan ʼ yoritib berilgan asar bu “Dahshat” hikoyasidir. Bu hikoyada Dodhoning bemehrligi, beparvoligi yaqqol aks etib turadi, shuningdek, Dodhoning bunday qiliqlariga ortiq dosh berishni xohlamagan Unsin hattoki, izg irin shamol uvillab ʻ turgan paytda, go ristonga borib qumg onda suv ʻ ʻ qaynatib kelishga ham rozi boladi. Aslini olganda bunday havoda oddiy odam go ristonga borish tugul kochada ʻ yurishga qo‘rqadigan bir payt Unsinni bemehr dodho go ristonga yuboradi, chunki ʻ 24 Unsinni o‘zi bunga rozi bolgan edi. Buning sababi shundaki, Unsin go ristongaʻ borib suv qaynatib kelish sharti bilan boradi va u bu shartni bajarolsa, o z yurti ʻ Shohimardonga ota- onasining oldida umrbod ular bilan birga boladi, ya’ni shartni uddasidan chiqsa, Dodho uning javobini berishi kerek edi . Unsin go ristonga bordi ʻ ham, u suvni qaynatib bo lgach, ichidagi ulkan qo rquv bilan ʻ ʻ ketayotganda, paranjisi qolib ketgani yodiga tushadi va ortga qaytib uni olib kelayotgan paytda oyog i behosdan yerga kirib ketadi. Unsin bundan qo rqib, oyog i o likning ʻ ʻ ʻ ʻ qorniga kirib ketganday bo ladi va arang katta ko chaga chiqib oladi so ng uyiga ʻ ʻ ʻ qaytayotganda birdan husidan ketadi, chunki razil Dodho Unsinni tekshirib kelish uchun o z maymunini jonatgandi. Maymun Unsinning yelkasiga bir sakragandi ʻ Unsin qo rqib yiqildi, chunki Unsin uni arvoh deb o ylagandi-da va keyin Unsin ʻ ʻ ancha vaqtdan so ng o ziga keladi va arang uyiga yetib keladi va peshinga bormay ʻ ʻ joni uziladi. II BOB Ta’lim bosqichlarida Abdulla Qahhor hikoyalarini o‘rganish muammosi 2.1 “O‘g‘ri” hikoyasini o‘rganishda interfaol metodlar (“Klaster”, “Aqliy hujum”, “Portret” usuli)ni qo‘llash A d a b i y ta ’ l i m d a A b dulla Qa hho r ni n g ij od ini o ‘ rg a nish m asa l a si ga b a g ‘ ishl an g a n uslubiy qo ‘ ll a n m alardan bi r i – b u Sa ’ d u lla I s m a t ovni n g “ Mak t a bd a A b dulla Q a hho rn ing ha y oti va i jo di n i o ‘ r g ani s h ” uslubiy q o ‘l l a n m a si d i r. O ‘ z dav r i ad a b i y ot o ‘q it u v c hi l ari u ch un na m unali san al gan u shbu u s lub i y qo ‘ llan m ada A b dulla Q a hhor i j odini o ‘ r g a n i shni n g k o ‘ p qirr ala ri o c h i b b er i l g an M ual l if A bd u l l a Qahhor i jod ini sakk i z y illik m aktabla r da o ‘rganish, 5 -sinfda “O‘ g ‘ ri” hi ko y as i n i o ‘ rganis h , 7 - sinfda Abd u lla Q a hho rn i n g h a y ot i v a i jod ini o‘rgan is h, 1 0 - sin fd a A b dulla Qa hh or ha y oti v a ij o dini o ‘ r g an i sh, A bd ul l a Q a h h o r hiko y alarini o‘r g a ni s h ( 1 9 3 0 y illa r dagi i j o d i ), A b dulla Qa hh or n i n g Ulug‘ Vatan urushid a n k e y i ngi y i l larda g i ijodi n i 25 o ‘rgan is h, “ Sinch ala k” qi ss a s in i o ‘ rg a nish, A.Qahhor i jo d i b o ‘ y icha y ak u n l o v ch i suhbat, A. Q ahhor i j o di b o ‘ y icha o ‘ t k az i l a d ig a n y oz m a ish l ar, A. Q ahhor i jod i n i si n fd a n t a s h q a ri o ‘ rganish y o ‘ l l a r i, bibli o grafi y a r u kn l a ri o sti d a o ‘ rganishning sa m a r ador m etodla r i tizi m i ni ta v si y a et a d i. u s lubiy qo ‘ll a n m ani n g y utuqla r i q atorida a di b a sa r la r i n i o ‘rgani sh ga d a vr nu q t a i n aza r i d an y ond a shilg a n i n i, ta v si y a etila y otga n u slu b i y ta v si y alar huk m r o n m afkura tala b la r i g a to ‘ la b o ‘ y su ndi ri lg an i k a bi q u surla r ni a y tib o ‘ tish j o iz d ir. Shun d ay b o ‘ls a - da, b u n d ay uslubiy q o‘llan m alar Abdu l la Qahhor v a shu ka b i ijodko r lar asarl a r i ni a d a biy ta ’ l i m d a o ‘ r g a n i s hning m a z m u n i ni bo y t i tishga, m etodik taj r i ba l ar tadq i q eti l ib, o m m alash t iril is hig a ; da r s o ‘t ish m etod va usulla r i ko ‘l a m ining ke n ga y i b , ta k o m illashiga, a lb att a, o ‘ zi n ing i j obiy ta ’ siri n i o‘tka z gan. S u butoy Doli m ov, H a m id ul l a U ba y dullaev, Q ud r at A h m edovlar n ing h am m uallifl i gida y ara t i l g a n “ A dabi y ot o ‘q iti s h m e t odika s i” o ‘q u v qo‘ll a n m as i – unive r sitet v a i n st i tutl a r n ing filol o gi y a fa k ult e ti o ‘q ituv c hi va t al a b a lar uchu n - ad a b i y t a ’ l i m m a z m unini bo y i t ishga, y an g i m etod v a usulla r t i z i m ini o mm alash t iri s hga, a d a biy t a ’ lim m aq s a d v a v a zif a la ri ni n g r o ‘ y o b ini a m alga oshirishda ju da m uhim q o ‘ l l an m a sifatida m a y donga k e l gan. U nda Abdulla Q a h hor ijod i n i , xususan, “ A s r o r b ob o ”, “ Sincha l a k ” hi k o y a va qissa si ni o ‘ r g a n ish y uz a s i d a n uslubiy tavsi y alar q a y d eti l gan. O ‘ z d arida bu m etodik k i t ob a d a bi y o t o ‘ qituv c hila r ining y a qin m aslaha t go ‘ y i b o ‘ l g a n , ta ’ l im jara y o n i da o ‘quv q o ‘ llan m a si f a t ida a m a l iy keng f o y dala n il g a n. H o zi rda a d a b iy ta ’ lim taraqqi y o t ini t an q id i y ta d qiq q i l ish, u n i n g riv o j la ni sh bosqichlarini o ‘ r g a n is 11 h u c h u n ham us h b u q o ‘ll a n m aga m ur o jaat qilina d i, t a n qi d iy o‘r g anil a di. Ma ’ lu m ki, Abd u ll a Qahho rn ing ju da k o ‘ p i b r a t o m u z s o ‘ zla r i, a y tg a n “ q a y roq i ” f i k r l a r i, “ tesha te g m agan” o ‘ xsha t ishl a ri il m a h li, k i to b xo nl a r ora si da, k e n g j a m oatchilik n utqida i b o r a la r ga, hik m atli so ‘ zlar dara j a s iga a y lanib u lgur g a n. O d a t da, A b d ulla Qahhor i jod i y uza s idan o ‘ quvchilar b ad iiy taf a k k u r i o ‘ stirilar 11 Шарафиддинов О . Абдулла Қаҳҳор . – Т : “ Ёш гвардия ”, 1988. 2- бет . 26 e k a n, ad a b i y ot o‘qi t uv ch i dars d avo m ida, h e c h bo ‘ l m aganda, 2 y oki 3 m aro t a b a A bdul la Qahho r ni n g a na s hunday h ik m at l ar i ga m ur o jaat qiladi, o ‘q uvch i la r ga kuc h l i h i s siy ta ’ sir o ‘ tka z is h ga in ti la d i. Masal a n, ad a b i y o t va u ning i n son h a y otida t u t gan o ‘ r n i h a qida gap ketga n da A b dulla Q a h h or n ing “Adabi y ot ato m dan k uc h l i, l ek i n u n ing kuc h i n i o ‘ tin y oris h ga sarfla m aslik kerak” d e g a n h i k m at i n i , a d abi y ot ta q di r i , y ozuv c hi m ehnati h a qida gap k e tganda uni ng: A dabi y otga o ‘ g‘ri m ushuk k a o ‘xs hab t u y nu k d an os h ib tush a dig a nlar h am bo r; A d a b i y ot k o ‘ ngil i s h i , ilhom s a m arasi. Tu y g ‘ us i z, ilho m siz y ozi l g a n a s ar c h a ngl a n m a g an gulga o ‘ xsha y di – m eva tug m a y di. Ko‘ngil r ozi bo ‘ lgan a sa r gi n a k itob x on n ing ko ‘n g liga y o ‘ l topadi, kitobxo n la r ni n g ko ‘ nglida m e v a tug a di; Ad a bi y ot hu n ar, uni k a s b ga a y lantirib o l g a n y ozuv c hi ol m aga t u s hgan qu r tdan fa r q q il m a y d i ; tala n t v a m a h o r at ha qi da s o ‘ z ketg an da: Se m i z kitobning y ur a gi y a x shi tep m a y di; Y o zuv c h i ni n g m ah o ra t i shunda k i. Butun ba h orni a tigi ch i g itd e k kel adiga n g ‘ o ‘ ra ichi g a q a m ab b era o l a d i ; Pal a g ‘ da tu x u m g a m urch s epib bergan b ilan u n i y eb b o ‘l m a y di ; tanqid va ta n qi d c h il i k to ‘ g ‘ ris i da b ili m be r ilg a nd a : Asr to‘g ‘ risida e ng to ‘ g ‘ ri , x o l i s y ozilg a n ta q r i z kutubxona nin g d a ft a r i da bo ‘ l a di; Birovning a sh ulasini a y t g a n t a nq idc h i o ‘ s m a y di; u z o q dan ot i l g a n t o s h q a ttiq t e g a di; U y o l a dig a n kishi u y ni m inor a da t ur i b k o ‘r m a y di; Sukut – ta n qidn i ng b i r t u r i kabi j u da ko ‘p lab p an d l a ri, q a l b so ‘ zla r i, y ozuv c hi ijodiy m aktabi n ing x ulos a la r i h a r qand a kitob x onni, o ‘ quv ch ini o ‘ z t a ’ s ir d o m iga tor t adi, o ‘ y lantir a di. K i t obxonla r g a, o ‘quv c h i la r ga, a d a bi y ot m ualli m lariga adibn in g b unday hik m atla r idan ortiqcha izl a n is hla r s iz bahra o li s hlari uchun As r or Sa m ad mehn a ti bi l a n c h o p e ti lgan “ A bdulla Qa h ho r hik m a t l a ri ” 1 kitobi ham m a ’ naviy o zuqa, h am m etod i k q o ‘llan m a sif a tiga e g a dir. Kito bn ing i xcham s hakli, hik m atla r ning ruknl a r o stida i fo da l a ni shi k ito b xonga h a m , a d a bi y ot m u alli m i y oki o ‘ quv c hila r ga b i r q an cha qula y liklar t u g ‘di ra d i. Qahhor i j o d ini o ‘rg a ni s h ko ‘ la m ini k e n g a y tir i sh, uni n g a s arl a r i ni o ‘ r g a nish g a y angilang a n p e da g ogik taf ak k u r a so s i d a y ondashis h , ad i b a s a r la r i v o sit as ida o ‘ quv c hila r da m a ’ naviy - m afkur av iy i mm unitetla r ni y ana d a 27 s hakll ant i r ish a d a b iy ta ’ lim ol di d a t u rg a n m uhim vazif a la r d a n biridir. B i z ishi m izning k e y i n g i bo s q i ch la r i d a a d ab iy t a ’ l i m jara y onida Abdulla Qahhor i j o d i n i o ‘ r g a n ish y uzasid a n to‘pl a na y otgan y angi m etod va usulla r t avsi f ni k e l t i r is h ga h a m d a adib ij o di n i o ‘ rg a nish y u za s idan b i zn ing y an g icha y onda s hu v la r i m izga a l oh i da e ’ tibo r i m izni qar a ta m iz. U m u m i y o ‘ rta t a ’ l i m m aktabl a ri n ing o‘quv c hila r i Abdulla Qahhor hiko y ala r i bil a n 6 -7-sinfla r da tanisha d ilar. O‘ quv re j a s iga m uvofiq 6 - sin f da “ B e m or” hiko y asini o‘rga n ish u c h un 2 s oat, 7 -sin f da “ O ‘ g ‘ ri” v a “ D a hsh a t” hiko y ala r i n i o ‘ rg a nish u c hun 3 so at v a q t a j ra t ilg a n. I s t i qlol s har o fati bilan t a ’ l im jar a y onida t u b burili s hlar, i job iy o ‘ zgarish l a r a m a l ga o shiril m oqda. Yangicha p e d ag ogik t af a k k ur, o ‘q ish va o‘rgat is hga bo ‘ l g a n m unos a ba t la r ning y uksalishi, ta ’l im j ara y o ni g a z a m on aviy axb o ro t te x nol o g i y ala r in i ng ki r ib ke l is h i, no a n ’ an a v i y , i nnovat s ion, in t e rf a ol m etod va usulla r dan, p e d ag ogik t e x nol o g i y ala r d a n f o y dal an ish ko ‘ l a m i ni n g k e nga y ib b o ra y otgani, a vvalo, o ‘ qituv c h ila r dan o ‘ z ustida ko‘p r oq i zl an is h, o‘r g a n i s hni; bil i m larini m uttasil oshi r ib bo r ish z arura t i ni; y an g i a x borot v osit a la r i , ko m p y u t er texnol o gi y as in i m ukam m al o ‘ r g a n ishn i ; xor i j iy ti l la r ni o‘zl as h t irib, da r s j ar y on i d a fa n l ara r o, t a ’ l i m j ara y o nl a r i a r o a loq a ni, integr a t si y ani, t ak o m i l lashti r i s hni d a v r iy zarur at sif a tida t aqozo et m oq da. Bu n a r sa a d a b i y t a ’ l i m jara y oniga, x u s us a n, A b dulla Q a hhor a sa rl ar i ni o ‘ rg a nishga h a m o‘zining ta ’ si ri ni k o ‘ rsa t a d i. 12 B i z m etodist o li m l ar i m iz n in g , ilg ‘ or p e d a g o glar i m izning A b d u l la Q a hh o r ijod i n i , uni n g h i k o y a, q issa va r o m anl ar ini o ‘ r g a n is h y uzasi d an i s h lab c hiq q a n uslubiy t av si y alar t i zi m ini, a v v a l o, e ’ t i r of e t gan h o l d a, ularni n g m ehnatl arin i q a drlab, p e d a gogik jar y o nl a r da keng f o y dala n ila y o tgani n i ta ’ kidla g an holda, o ‘ z f i k r- m ul ohaz a la r i m i zn i , ad i b a s a r la r ini o‘rg a nishga y angic h a y ondashuvla r i m i zni bildir m oq c hi m iz, a m ali y o t ga ta vs i y a e t m o q c h i m i z. 7 -sin fd a A bdulla Qa hh o rn i n g " O ' g' r i " v a “Da h s h at” h iko ya lari ni o‘ r ganish uchun 3 s oat v a qt aj r atilgan. O ‘ qituvc h i d ar s n i n g b irin c hi soa ti da h a r 12 Abdulla Qahhor. Anor: [Hikoya] //Sharq yulduzi.-1982.-№6.-B.46-48 28 i kkala hiko y a m at n i n i o ‘ quv c hila r g a t a n ishti r is h i, avval o ‘ zi k e y in o‘quvchil a rga o ‘q it i shi – hiko y alar s y ujeti ni o ‘ q uv c hilar obdon o ‘ zla sh t i r ish l a r i g a e r i s h i s hi m a qs a d g a m uvofiqd i r. Ke y ingi 2 so a t (1 so at d a n) hiko y a tahliliga, m atn usti d a i s hla shg a b a g ‘ ishl a n a di. "O ‘ g ‘ ri" h iko y asini t e k st u al tahlil qi l ish ko ‘proq s a m ara b e ra d i. Negaki, haj m an m o‘jaz bu h ik o y ada ba d i i y m a qs a d g a xiz m at q il m a y d ig a n , pe rs ona j l a r ta b i a ti n i oc h i sh g a q a ra t il m agan bi ron t a so ‘ z h am u chra m a y di . B i nobarin, a sa rd a n o m uh i m , ik k i nc h i daraj a li b a diiy u nsur n ing o ‘ zi y o‘q. Shu bois, x uddi l i ri k asa r l a r n i t a h l i l qilga n d e k, m azk u r h i ko y a n i ham t eks t u a l usulda o ‘rga ni sh s a m ara l i b o ‘l a d i. “ O ‘ g ‘ ri” hi ko y asi m at n i ust i da ishl a sh n i qu y id ag i c ha tash k il qi l ish m u m kin. Darsning m a qs a d i Abdulla Q a h hor n ing “O 'g'ri” h i ko y asi a so sida o ' qu v c hila r d a o' z ga l ar baxtsizl ig i e va z iga k un ko ' r u v c hi m anfaatpa r a s t k i m sa l arga n a fr a t, zul m ga i s y on h iss i ni sha k ll a nti r ish, a s ar d a g i o brazla r n i t ah l i l qilish, y ozuv c hini n g so ' z q o ' lla s h m ahorati va i s t iq l ol m oh i y ati n i a n gl at is h dan ibo r at. D ar s ga Cho ’ lpo n ning "Ko'ngil" she'r i d a n ushbu b a nd sh i or qil i b ol in di: .. .N a fa r y o d in g , na doding bor, N echun sen bun c ha s ustla sh ding? H aq o r at di l ni o g 'rit m as, T ub a n lik m angu ke t m a s m i? .. .T i r i k s e n, o ' l m aganse n , Se n - da o d a m , se n -da in s ons e n . .." O‘ q it u v c hi da r sni b o s h l as h d an a vval s in f d a gi o'q u v c hi la r ni g uruhla r ga a j rat a d i. H ar b i r guruh o ' z v a z i fala r i ga k o 'ra shior tanla y di. M a s a l a n, q u y idagi c h a : Inson p a r var l ar gu r uh i : "Oda m la m ing e n g a z iz v a h ur m at l ila r i qa y g'u, h asr a t -u t a s hvis h li d a m larda b ilinur, go' y oki bu t ash v is h lar ular (hur m atli k ish i lar) u ch u n tug'ishgan opa-singild e k y aqindir. " (Za m ax sha r i y ). “Yosh a k tyo r lar” g uruhi: " A d a b i y ot ato m dan k u c hli, l ek in u ni n g ku ch ini o 'tin 29 y orishga s arf q ili s h ker a k e m as " (Abdulla Q a hhor). Izq u var l ar guru h i: " F a qat i nso n ni se v is h orq a ligi n a adolat p ar va r bo'lish m u mk in " '(I.Ka n t). “Yosh r as o m lar ” g uruhi : " Odam la r, ins o nparv a r b o 'ling! B u sizni n g bir inc h i burch in gi z " (J J. Russo). Muna q q id l ar g ur u hi: " Ijod b o g'iga b olta emas, to k qayc h i ko'tarib k iri s h ke r ak" (O z od S ha r af i dd i nov). “Til b i l i m donlari” g uruh i : "S o ' z - h i k m at, so'z - qur ol " (Maqol ) . D ars s k ar a bey in ter f aol u s u l d a o l i b b o ri la d i . Bu u sul o 'quv c hila r da f i k r iy bog'l i ql i k, m a nt iqiy aloq a dor l ik va xotira n i rivojl a n ti r is h ga i m koni y at y arata d i. O 'qituvchi bugungi dars m avz u si o ' z b e k a d a bi y oti tar a q q i y oti g a u l k an h i ss a q o 's hgan, m ashhur hiko y an a vis, q i sqa so' z da ko'p m a'no i f oda l ash m ahor a ti e g as i A b dulla Qahhor va uni n g "O'g'ri" hiko y asi h a q ida ekanl i gi n i m a'l um q i l a di v a d a r s d a vo m id a b ili m l arni b a hol a sh ta r tibi bil a n ta ni shtiradi. H ar b i r t o' g ' r i, m a nt iq l i j a vo b u c hun rag ' b a t ka r t o ch ka s i be ri l i sh i ni a y tadi. Eksp e r t guruhi j a vob la r ni k uz a tib bori b , e n g y axshi ish t iro k chi va e n g faol g u ruhni a niqla s hi, g ' olib g u ru h fax rl i "Qahhorshunosla r " no m i g a ega b o 'l i s hi n i e 'lon qi la d i. O ' q uv c hilar hiko y aga t a r b i y a v i y , i l m iy ji h at da n y ondosh m oqla r i, s a n' a t ko r sifa t i d a o'zlar in ing m u st a q i l fikrlar in i b il di r m oq lari lo z i m li g i u q t i r il d i. G u ruhlar g a q u y i d ag i t op s h i ri q l a r be r iladi: 1 - t op s h i r iq. Yo zu v c hi ha y o t iga oid m a'l u m otl ar n i to' ld iri n g. 1. Abd u lla Qah hor...-------- 2. 19 2 5-yil...--------- 3. 25- m a y ...--- - ------- 4 . .. . gaz e ta si da i shl a di. 5 ...eski m akta b da o ' qid i . 6. K o' c h g a n qishloql a ri : - - 7. 17-sent y abr...----- - 8. Oqqo' r g' on d a...--------- 9. 19 3 0-yi l da...--- 30 1 0 . . . .o ' q it u v ch i l ar t a y y or l a s h kurs i da o 'q id i . 1 1 . 1934- y iI i ------------ 12 . " Q o'sh c h in or chiro q la r i" - ---- 13 .- - -- - o y biti gi da, . . . . gaz e t a la r i d a x a ba r la r i bosi l di. 14 . Ijodi---- - ------ - -- 15 . 195 8 - y ilda------- - --- 16 . S huhr a t kelt i r g an r o m a n --- 17 . 196 5 - y ilda------- - --- 18 . "A y a j onlar i m " k o m edi y a s i --- 19 . K o m ed i y a. . . 1 962- y il da ----- 20 . "Muhabba t " q iss as i - - ---- 2 -topshi r iq . Q u y idag i ga pla r n i ki m a y tga n ligin i aniql an g , m unosab a t b ildi ri ng. 1.Yig ' la m a, y ig'la m a , d e y m a n ! Ho'kiz in g oqp o s hsho qo ' l os t idan c h iqi b ket m agan b o'lsa, t o pi l ad i . 2. - E n di bi z ga q i y in b o 'l d i -da... Pe sh o nam sho'r bo'l m asa, . . . 3. - Y o 'q o l m a sd an il g ari bor m i di? Qa n a qa ho 'k i z e di ? 4. - E y , y os h b o la m i siz? N e g a y ig' l a y siz ? K a p -ka t ta oda m ... 5. - H a, ho ' kiz n i u y la r i g a e ltib b er is hsi n m i ? Axir, b o r ilsin, arz qili n si n -da. 6. - Yo' q ... si g i r e m as, h o ' kiz, o l a h o'kiz e di. 7. B i r o v ni e r i ura d i, b iro v n i n g u y i xat g a t ush a di.....Am m o k a m pir n ing dodiga odam tez t o ' pla n d i . 3 - t op s h i r iq. "O'g'r i " h iko y asidagi qu y id ag i o brazl a i ga q i sqac h a t a vs if ber in g. Mas a l a n: 1. Q obil bobo: Y os hi ulug', k a m piri bilan zo' r g'a k u n k e c h ir ad i. H o ' k i z i n in g y o'qolganiga j u da q a y g'uradi, uni t o pi s h ni y at i d a m ansabdo r la r ga pora b e r ib, b o r -bu didan a y ri l a d i. 2. K a m pir: 3. Elli k bo s hi: 4 Amin: , 5. T i lmo c h: 6. P r istav: 7. Ega m b e rdi: 8. O da m lar: 31 4 - t op s h i r iq. "O'g'ri" hiko y asid ag i ber i l g an p o r a la rn i a n iql an g. Mas a l a n: 1. E l l i k bos h i : m ingboshiga 7 00 bog' b e da, b i r toy paxta be r g a n. 2. A zai m xonga: 3. T i l m o c h g a: 4. Pr i sta v g a : 5. A m i ng a : 7. Ega m berdig a : 5 - t op s h i r iq. B o shq o tir m a. D oi ra l ar i c higa Abdulla Q a hhor a sa r la r i no m larini y ozin g . O ’ quvchilar a d ib a s ar l ar in i d ora i c hi ga jo y lash t iri s h bar o b a r ida, a s r n i n g qa y si j an r ga m ansubligini ham a y t ib b e r a dil ar. Mas a l a n, “ O ’ g ’ ri” – h iko y a, “ Sarob” – r o m an … N av b at d a gi t o pshiriq — qi s q a v a qt ic hi da h ar bi r guruh o 'z v a zif a sid a n ke lib chi q i b , m atn u st i da is h l as h. Bunda o 'quv c hila r ning a sa r ni t a hlil q i li b, m atnda g i t ag m a' no ni ilg'a s h l ar i , b a diiy ha q iqatl a r n i ko'ra oli s h salo h i y at l a ri al o hida r a g'ba t l a nt i ril d i. Matnni id r o k et is h uchun “ A qliy huju m ” u s ulid a n fo y d a lanib, us h bu s a v o llar be r il ad i: 1. Ka m pir n ing d odl as higa nega o da m lar t e z to 'p lanishdi? 2. N ega ch o l da g '- d ag ' t i tra y di? S ovuqda n m i ? 3. A m in ha m i sha h a m o'z i n i shunday tut a r m ikin? 4. Nega bu hiko y aga y ozuvchi "O t ni n g o 'li m i - i t n i ng b a y ra m i " m a qol i n i epigr a f q i li b o l g a n ? 5.Asosiy qahra m o n ning Q o bil b obo d eb a t ali shida qanday m a'no bo r ? 6. Hiko y a 32 n i m a uc h un "O' g ' r i" d e b no m la n gan? 7. O'g'ri m ua l lif naz ar ida k i m ? 8. Q ob i l bob o n i n g u y iga o ' xsh a g a n u y lar n i ko'rg an m isiz? 9. V oqea q a y si fa s lda bo ' lib o 't g a n ? 1 0 . Hozi r gi k u n d a bunday v oq ea s odir bo'lishi m u m kin m i? A ga r bo ' l s a, ni m a chora k o' r ila di ? O‘quv c hilar diqq a ti hiko y ada bi r gina t o vushdan i bor a t "O!.." g a pi t a shi y dig a n se r qirra m a ’ noga, u ifodala y dig a n hola t l ar e k stra t si y asiga qara t i l i s hi lo z i m . Bu to v us h - g a p za m ir i da k a m pirning q and a y k echin m alari bori k in? Kitob x onl a r ka m pirning a y n i pa y td a gi hol a tini t o ‘ l i q hi s qilis h sa, u n i n g k e c h i n m a y u s ezi m l ar in i ilg ‘ ab o lis h sa, e s t e t ik m aqsadga m uv ofiq bo ‘ la d i . S o‘ng h ik m at g a o ‘x s hab ke t a di gan: " De h qonni n g uyi kuy s a ku ysin, h o‘k iz i y o ‘ qo lm asi n " ju m lasi g a kitobxo n lar e ’ t ib ori tor ti lg a ni m a ’ qul. K a m b ag ‘ al oda m d a yu k s a k o r zu lar bo‘l m a y di. Ch u nki q ashs h oqlik a t a l m is h b e da v o d a r d insonni, a v valo, bal a n d or z ul a rdan m ahrum etad i . H a v a s - i m koni y a t dan tu g ‘ il a dig a n ru hi y hosi l a. S h u bois d e hq onning uyi betak r or m e’ m or i y obida y ok i ku y ib ketsa k i s hi n ing joni achi y d i g a n koshona e m a s , s hunc h a k i " ...b i r qop somon, o‘ n -o ‘ n bes h ta xoda, b i r arava qamis h " b il a n tikla n a d igan kulb a . B i noba r in, u ning k u y ib ke t i sh i uy egas i uchun j u d a k a t ta y o ‘ qoti s h e m as va u n c ha l a r q i y nal m a y , y angisini tiklab o l i sh m u m k in . Ka m bag‘alda u y i ku y g a n d a y on i b ke t a di gan bo y li k ham y o ‘ q ki , unga a c h ins a . T ahlilc h i s y ujet ri v o j id a gi h a r b i r nuqt a da k a m pirning re a ktsi y asi q an d ay b o ‘l g a niga d i q q at q ili s hi k e r a k : h o‘kiz nin g y o ‘ qolganini b i l g a n k a m pir e n g a v v a l n i m a qi ldi ? Ha m m a a y ol la r ni n g qu r olini i shga sol d i, y a ’ ni dodladi. B oshqa c h a b o ‘lishi m u m kin m id i? U n i n g o ‘ r n ida Q obil bobo n i m a q i l gan b o‘la r di ? B u haqda j i d diy o‘ y lab ko ‘ rish har b i r t i m sol n ing o‘ z iga x osli g i n i t u sh u ni s h i m konini ber a di. Ma t n ust i da ish l a s hd a n a v v a l o 'q it u vchi q u y ida g ilar n i ta' k idla d i: " Abdul l a Qahhor: " B i r o n h odis a ning y a xs hi y o k i y o mon e k an l i g ini b i l diri s h 33 bil a n un g a nisbat a n n a f rat y o k i muhabbat hissi t ug 'di rish orasida j u da k atta farq b or. Bilg a n ki s hi bilib qo ' ya b erishi m u mk i n, l ekin his q i lgan ki shi h i s qilib q o'ya berm a y di " , -der e di. Shu n day e k a n, bo 'l a y otgan v o q eal ar n i his qilib, qahr am onl a m ing o 'r n iga o ' z in g izni qo‘ y ib k o ' r gan h o lda fi k rl a ng, t a h lil qili n g " . 13 A s ar usti d a ishla s hda h ar bi r gu ru h o 'z zim m a si ga olgan vazi f ala r i y uzasid a n q u y id ag il a r n i h a v ola et a di: “Yosh a k tyo r lar” g uruhi: “ O ’ g ’ ri” hiko y asi a s os i da k ichik s a h n a ko’rini c hini na m o y ish et a dilar. A s ar voqe a la r i da o ’ quv c hila r ni n g ( ak t y or sif a t i da) ishtir o ki, hiko y a m a z m unini o ’ zla sh t i r ilish i ga a m a liy y or d am bera d i. K a mpir: O! ... V o ydod, vo y dood! (Qobil bobo y alan g b o sh, y a lango y oq, ya k t a kc h an y ug u r i b c hi q adi. O damlar y ig ' iladi) O damlar: V o y b echo r al a r, ho 'k iz i ga o ' g'ri t u sh i bdi... . , E n di q a nday k un ke c hi ri sha d i ? ' (Qob i l bo b o o g'il e sh igi y on ida t urib dag ' -da g ' t it r a y di, t izza l ari b u k i l i b - buk i lib ke t adi, ko ' z lari jov di ra yd i, h a m m a g a qaraydi, le k in he c h k i mn i ko' r -ma y di) X o ti n l a r : H m m ... i lo y o o ' g' i r l a g a n qo 'l i ng s i nsin!.... Topg a n puli n g tesh i b chi q sin, o' zi ngga b u y ur m asi n!. Qa r i y alar ni ng uv o li t ut sin! K i mdir : N a h otki shu k i c h k ina te s hi k dan ho' k iz siqqan b o 'l sa... . . A q l b ovar qi l m a y d i -ku! E llik bo shi (H a m m a y o q ni tek sh irib, p a ng to v ush bilan): H o'kizi n g he c h qa y oqqa k e t m a y di , t o p il a di. Qo bil b obo (s e vi ng anidan xo ' r l i gi k e lib, yig' la b): Xu d o xa y r bersi n ... O la h o ' k i z e d i... O damlar: O' g 'ri de vo r n i y arim k ech a da teshgan b o ' lsa k er a k . .. P o y tesha o 't k ir b o ' l a di y ok i lo'm bila n u rib t e s h g a n. Ho' k izni uzoqroqdagi boz o r d a pull a sa k e r ak.... Balki a l l a q ac ho n so' y ib y ubo r ga nd i r... E llik bo shi (k e t id an ergash i b, yig'la y ot g an b oboga): Y i g ' l a m a, 13 Abdulla Qahhor. Anor: [Hikoya] //Sharq yulduzi.-1982.-№6.-B.46-48 34 y i g ' l a m a, dey m an! H o 'kiz in g oq p o shsho qo'l o s tid a n c h iq i b ket m agan bo ' l s a, t o pil a di. K a mpir: Ilohi m , u m r i ngi z d a n b a ra k a t op i n g ... Q o bil b obo: S i z ni xudon i ng p'zi y arl a qas i n! D u n y o t u r gun c ha turing! ( ha myoni d an pul c hiqa r ib beradi) E llik bo shi: B u ha q d a be t o ' xt o v a m inga xabar qila m an. (Parda y o p il a d i ) “Yosh r a ss o m l a r” g uruhi: “ O ’ g ’ ri” hiko y asi q ah ra m onlari a k s e tg an r as m lar n i qo ’ l da c h iz i sh va iz oh l a sh. “ Portr e t” usu li da q ahra m on r uhi y at i n i ochi b b e r i s h m u m k i n . Gu ru h a ’ zolar in ing a s ar voqe a la r i ni r as m l ar o rqa l i q a y ta jo n l a nti r i s hlari, i z oh b e r i shl a ri o ’q uvch i la r ni n g asa r n i p uxta o’z l a s htiri s hl a r i ga a m aliy y o r d am b eradi. U shbu jadva l da voqea l a r r i v oj i ni j o y lashtirish m u m ki n: - o rqa to m ononi te sh ilg a n o g ’ ilx o n a r a s m i ; - Q o bil bobo va k a m pi r n i n g a y anch h o l a t t a svi r i; - Q o bil bobo va e l li k bos h i t as vi ri ; - Q o bil bobo va a m i n t asvi r i; - Q o bil bobo va p r i s t a v tasvir i ; - P o ra uc hu n beri l g an : p ul, t uxu m , y ar i m q o p ji y da, jo ’ xor i , i k ki k alava ip , uc ht a tovuq, kul a ngir t a sv i r la r i. “Til b i l i m donlari” g uruh i : G u ruh a ’ zolari h i k oyad a gi: , Otni n g o 'li m i, i t n i n g b a y r a m i, d e hq o n ning 35 u y i ku y sa kuys i n, ho'k iz i yo ' q o l m asin, qozonni s u vg a tas h lash, u yi x at g a tus h di, te k i n g a m u shuk oftobga c hi qm ay d i, p u lni n g y uz ig a qar a s h aqldan e m as, fuqaroni n g arz g a borishi arbobn i ng i zzati, t e pa s o c hi t ik k a b o‘l d i , un i begim d e guncha k is hini n g b e l i sinar e k a n, o‘y n ash m a gil arbob bil a n – seni urar h a r b o b b il a n ,“ k i c h kin agi n a shart” k a b i ma q o l ,ibor a hamd a d ialogl a rdag i o‘zar o muo m a l a jarayonlar i n i tadq i q qila d il a r, sharh l a y di l ar, m u n osab a t b il d i ra d il a r. Muna q q id l ar guru h i: G u ruh a ’ zola r i d a n yo z uvchin i ng usl u bi g a, b adiiy m ahoratiga ta v sif ber i sh, adibn in g s o ‘ zga xasi s , fi k r ga saxiy eka n iga ur g ‘ u be r ish l ari s o ‘ r a la d i . Izq u var l ar guru h i: G u ruh a ’ zola r i o ‘ g ‘ r i ni n g izid a n t ush a d i la r . V oqealarni ta f ti s h qilad i lar. Q o b i l bobo n ing o‘sha d a vr a m al d o rlar i qoshida k a m sitilishi va bo r -budidan a j r a lib, qa r z g a botishi, ha t to h a l i o lin m agan h o s ili h a m Eg a m ber d i pa x ta f urushga b e r il i b, xonava y ron bo ‘ li s hi n ing sab a bl arini top ish ga, h a qiqiy o ‘ g ‘ rila r ni q o ‘lga t ushir i shga har a k a t q il a dilar. Iz q uvarlar g u ruhi a ’ z ol a r i ni n ya k uniy x u l o s a si – te k sh i r is h l a r i n ing y echi m i asar g‘o y asining o chil i sh i ga, darsdan ko‘zl an gan m aq s a dning b o ‘ y k o ‘rsatish i gi j i ddiy t a ’ si r ko‘rsata d i. Bu “ Z i n a m a -zi n a” u s u li d a ta h lil qilin ad i: 36 O‘ q it u v c hi g uruh a ’ zolar in i qo ‘ ll a b - qu vv at l ab tura d i, konse pt ual savol v a to p shiri q l ar be r ib, ish ni n g sa m arali y akun t op i shi g a y ord am k o ‘ r s ata d i. Inson p a r var l ar gu r uhi: G u ruh a ’ zolar i d a n Qobil b obo v a u kabi k i s hila r ni n g bunday a y anch hola t i saba b la r i, ins o n q a d r i h ar n a r s a d a n ulug‘ e k a ni, bugu n g i nu r af s h on kun l a rda in so n m anfaa t la r i y o‘lida qi l i na y o t ga n e z g u ishla r , a y ni qsa, m a m l aka t i m i zda y oshla r ga o i d d a vl a t si y osatining ustuvor m aqom tutganligi, b u g un o‘g ‘ ri b o ‘ l g an e m as, t o‘g ‘ ri b o ‘l g a n odam saodatga e r i s hi s h i h a qida y o r q in f i k r lar bi l di ri shl a ri s o ‘ r a l a di. E k spert gu r uhi guruh l a r b e rg a n ja vo blar n i o ‘q ituvc h i ha m ko rl i gida s a r his o b qil a di, guruhl a r qo ‘ l ga ki r itg a n rag ‘ bat kartoc h k a la r ini hisob l a y di, s hu t a r i q a e n g fa o l gu ru h a niqla n a d i. O ‘ qituvchi darsda f a ol i shtirok et gan o ‘ q u v c hila r ni m a ’ naviy rag ‘ batl an ti r a d i, ular n i ilm o li s hga, k a s b -hu n ar e g a l l a shga, x a lq x iz m ati d a b o ‘ li s hga chorla y di, bili m l ar r e y ti n g a so s ida b e lg il a n ib r a s m i y lashtiril ad i. 2.2 ‘’D a hs h at’’ h i k oyasi n i o ‘rganis h da k reativ yon d o s huv H o zi r da ped ag og i k t e xn o l o g i y ala r ni n g b o shqa y o ’ nalish l a r i ham m avjud b o ’lib, ulardan as osi y lari e m pir i k, k o g n it i v, ev r istik, k re at iv, inver si o n , i nt e gr a t i v, ad a pt i v, ink l y uziv p e d a gogik t ex n o logi y alard a n ib o r at. Bu y o ’ nali s hl a r n ing a so si y xu s usi y at l a r i q u y i d ag ic h a: E m piri k -(tajriba) se z gi a ’ z o la r i orqa l i b i li m oli sh. Bu te x nologi y ada asosiy e ’ tibor se z g i a ’ zola r in ing t a biiy rivojl an ganlik i m kon y atla r i ga t a y a ngan holda bilim be r ish va ula r ni y an a da t a k o m ill a s h tir i b borish g a qa r a t i l a d i. Ko g n i tiv - ( bilishga o id) a t ro f d ag i o lam to ’g ’ risida g i bili m l ar d oirasini k e nga y tirish t e xn o log i y as i . U taba qalas h ( t a r ki b iy qi s m l arga a j rat i b o’rgani sh ) taf a kkurini shakll an tira d i, b ili s h e h t i y ojlar i ni r ivoj l a n ti r a d i. E v r is t i k -(haqiq at ni topish) y o ’ nal t iri u v ch i savoll a r b e r i s h y o ’ li bil a n t a ’ lim be r ish ti z i m i. T op q i rl ik, f a ol l ikni ri v o j l a nt ir is h g a xiz m at qil u vchi, o ’q u v - i z l a ni s h ta ’ lim m et o di. Opti m al l a s hgan ( ko’p varia nt la r dan e n g m a ’ qulini, m os ini, m uvofig’ini t a nla s h) t afa kk urni r ivojl a ntir a d i . Krea t i v - ( ij o di y ) t a dq i q o t xar ak te r i g a, x u s u si y at i ga e ga b o ’l i b, o ’ quvc h ilar d a 37 m aqsadga y o ’ na l t i ril g an i j odiy tafa k kurni j ad a l r iv ojl a ntir a di. Inverison -( a l m ashtirish) axbo r otla r ni tu r li to m on d an o ’rga n ish, o’rn i n i al m as h tiri s h xus u si y at i ga e ga bo’l i b, t af ak kur ( f i k r la s h) t i z i m in i shakll antirad i. Int e g r ati v -( y axl i t l as h ) a xbo r otla r n i t a s h kil qil u v c hi c h ek siz ko ’ p k i c h i k qis m lar n i n g o ’ zaro a j ral m as bo g ’l iqli g i , u l a r ni ng y axlitl i gi, b i r b utunl i gi a sosi d a y agona to ’ g ’ ri xu losani an iql a sh. Adaptiv -( m oslashti r ish) a x bo r otla r ni va ulardan f o y dala n ish jara y o n i n i o ’ rg a nish ha m da o’ rg at i sh uc hu n qula y l a shtir i sh, m oslashtir i s h asosida kutilg a n na t i j a ga erishi s h. 14 In k lyuzi v - ( te n glik) o ’ qituv c hi bilan o ’quvc h ining o’zaro mun o sa b a t la r ida te n gl i k a s osida t a ’ lim tarbi y a jar a y o ni n i tash k il qil i sh. Shu bi l a n b ir g a, i m k o ni y a t i ch e kla nga n o ’ quv c h ilar n ing sog’lom o ’ q uv c hilar bi l an b i r g a likda o ’q ishi n i t a sh ki l qili s h ped a g ogik t e xnol o gi y asi. Ped a gogik texnol o gi y ani n g a s osiy y o ’ nalishla r i h ozi r gi a n ’ an a v i y ta ’ l i m n i t u rl i y o’nalishla r da t a ko m i lla s h t i r i s h m aqsadlarida y aratilib, ho z ir d a r i vo j l a nib b o r m o qda. Tu r l i f a n o ’ qituv c hila r i to m o nid a n har bir o ’q u v f a n in in g a s osiy xu s usi y at i , m a z m uni n ing t a r ki b i , a m ali y , naza r iy q i s m l ar i ni n g ni s bat i ga m uv o fiq ra v i sh d a e n g qulay ped a gog i k te x nol o gi y a l arni n g e m pi rik, k ogn i tiv, e v rist ik, kre a t i v, inve r sio n , i n tegr a t i v , a da pt i v , i n kl y uz i v va b oshqa y o ’ nali s hl a r i ni to’g ’ ri ta n l as h j i d di y aha m i yatga e g a. A b dulla Qa h hor ul ug' rus y oz uv c h i s i A.Chexo v ning “ Q is q al ik - iste' d od si n glisi” d e g a n ibo r as in i juda e ' z o zla r di lar. S uhbatla r ning b i rida u “ B e m or” hiko y asi n ing birin ch i ju m lasini q a nday yo z ga n in i , 3 0 d a y aqin var a qni qor a la b , niho y at eng qisqa, e n g a n iq i f od a to p ganini a y t i b berg a n e d i: “ Sot v oldining xotini o g ' ri b qoldi”. U sto z ning “ Mahal l a» h iko y a si ga m e ni n g to' r t satr s he' r im epi g r af qi l i b olinga n id a n h a li h a m bo shim os m onga y etadi” m israla r i k i m n ing qala m iga m ansubligi n i a n iql as hni b er d ik. K uzatg an i m iz, b i r qator ad a bi y ot o ‘q ituv c hila r in i ng Ab d ulla Qahhor i j od i n i , uning “ O ‘ g ‘ ri”, “ D ah sh a t”, “ B e m o r” hiko y ala r i n i o ‘ r g a n ish y uzas i dan tavsi y a 14 Шарафиддинов О, Абдулла Каххор.- Ёш гвардия, 1988.- B.128 38 eta y o tgan m etod v a u s u l l a r i ra n g -bar a n gli g i, k eng qa m rovlili g i b i lan “ y arq” et i b e ’ tibo r i m i zni o ‘ z i ga jalb qils a -da, shakliy ustunli k ni n g y uqoriligi, asosiy o b ’ekt – asar m atnid a n u zo qlash i sh holati n ing y e ta k c hi l i g i , ta v si y a etila y otg a n m etodl a r q o ‘l l a na y o t gan darslar ko‘proq s ah na t o m osha l a r ini e sla t i sh i, d ars n ing il m i y l i k ta m o y i l i bi r oz “ pa r da o r tida q o lib”, usullar t o v l a nish i ni n g u stuv o r bo ‘ li s hi , o ‘ quv c hila r ni n g b ilim va ko ‘ nik m alarini s inovd a n o‘tka z i s h, da rs ni m ust ah ka m l ash, b a diiy tafakk u rini s hakll a n ti r ish m aqsadi d a be r ila y otg a n s av ol v a t o ps h ir i q l ar nin g aksari y ati f a kt o lo gi k xar a kte r ga e g a eka n li g i, g ar c hi adibni n g h i k o y ala r i o ‘ rganila y otgan b o ‘ l s a h am b i r or o‘r i nda o‘ q uv c h il a r g a hiko y a j an r i h a qida naz ar iy bil i m lar ber i s h nin g ko ‘ zda tutil m agan i k a b i y etish m ovchilikl a rga (x a t o v a ka m chilik so‘z i ni qo ‘ lla sh ni j o iz t o p m a di k) bo y li g i b il a n e ’ tirozl a ri m izga s a b ab b o ‘ l a d i. A lbat t a, dars - m uqaddas jara y on. U n i t ashk i l et i s h, o ‘ quv c hila r ni qi z iq t iri s h, m aqsadga e r is h ish o s o n k e c h m a y di. Bu bo r ada o ‘q i tu v c hila r i m i zning tutg a n y o ‘ lla r ini, q o ‘l l a gan m etod va u sulla r i ni e ’ t i r o f et i b, a m ali y otda k e n g qo‘ll a nis h i n i ta v si y a eta m i z, m etodik ta vs i y alar b e r a y otg a n o ‘ qi tu v c hila r i m izga h u r m ati m izni iz h o r qila m iz. Bizni ngcha, dars jara y onida o ‘ quvc h i va o ‘q ituvc h i s haxs i ni n g o ‘ r n i m o dul a tsi y a qili n i b turil a di: o‘qi t uv ch i – s ub ’ e k t, o ‘quvc h i – o b’e k t, i ste’ m o lc h i; o ‘ quvchi – s u b ’ e kt , o ‘ q ituv c hi – kuzatuvchi, nazor a t c hi. Y an gil a ngan p e d a go g ik taf a kkur o ‘ q u v c hi shaxsi n i ko‘proq su b ’ e k t, jara y onn i ng faol ishti r okc h isi, “ kashf i y ot c hi” s i sifatida bo ‘ y ko ‘ rsatis h ini; l oqa y d, b e pa r v o , e ’ tib o rs iz t ing l ovc h i s i b o ‘l m asligi n i is t a y di va b u y o ‘ l da q a t ’ iy harak a t qil a d i . A b dulla Q a hhor i j odini o‘rga n ish d a r sla r i o ‘ t m is h b il a n bugun o‘rt a sid ag i k o ‘p ri k; ha y ot dina m ikasini n g b ad iiy ta sv i r i; s o ‘ z qu dratini n g y o r q in ifod a si; ha y ot , y as h ash s ura tinin g a sl o q -qora in ’ ik o si; f i krlar, m ushoha d al a rga turt k i beruv c h i botiniy qu d ra t ; bugunni n g shuk r ona s ini te r an tu y ish uchun m a ’ naviy i b r at, m a ’ rif i y o z uqa s i f a t i da b a hol a ni s h i , h is e tili s hi, v oqe l a ni shi j u da m uh i m di r. B u ning u ch u n q u y i d ag i bos q i c hl a r n i na m un a sifa ti da ha v ola q i l a m i z: 39 1. O ‘ quv c h i la r n i as a r m at n i bil a n at r o flicha tanis h ti r ish. Abd u lla Q ahhorni n g “ D ahshat” h i k o y asi u m u m ta ’ l i m m ak t ablar i ni n g 7 -sin f i d a o ‘r ganil i b, o ‘ quvc h i hiko y a m at n i b i lan t a ni s hg a ch, u ha q ida i jodiy fi k r la y di. Hiko y ad a gi qa h ra m onlar r u hi y hol a t in i t ush u nishga, u n da adi b qo ‘ llag a n t asvir u s ulla r i n i t a hli l e tishga h a r a k a t qil a di. 2. Matn m a z m uni yuz a sid an re j a t u z i s h , m uhi m ni n o m uhi m dan ajrat is h. Avva l o, o ‘ quv ch i “D ahshat” hiko y asi maz m uniga m o s re j a tuz i s h i l o z i m . Reja q u y ida g i c ha b o ‘ li s hi m u m ki n: 1. Hiko y aning g ‘ o y aviy y o ‘ nali s h i 2. O l i m b ek dodxo xonad o ni 3. Hikoyadagi ayollar timsoli 4. Yozuvchi mahoratining o‘ziga xosligi. Asardagi muhimtasvirlardan biri bu – Unsunning qandaydahshatli ish bo‘lsa ham uni bajarib, ozodlikka erishish orzusidir. Shu yo‘lda jonini ham ayamagan qiz obrazi o‘ziga xos tarzda chizilgan. 3.O‘z fikrini asoslash uchun matndan misollar keltira olish. O‘quvchi hikoyani o‘rganar ekan ifodalayotgan fikrlariga monand hikoya matnidan misollar keltira olishi lozim. Chunki fikr tasdig‘iga xizmat qiluvchi misollar bo‘lmasa ilgari surilayotgan mulohazalar asoslanmaydi. 4. Topshiriqni bajarishda mavzuga aloqador qo‘shimcha manbalardan foydalanish. Qahhor ijodi yuzasidan ko‘pgina tadqiqotchilar izlanishlar olib borgan. Adibning ayrim asarlari haqida ko‘plab maqola, risola, monografiyalar e’lon qilingan. M.Qo‘shchonov, U.Normatov, S.Sodiq, R.Qo‘chqor va boshqa adabiyotshunoslarning tadqiqotlaridan foydalanish o‘quvchi ijodiy fikrini o‘sishiga yordam berishi shubhasizdir8. 5. Tahlilda o‘rganilayotgan asarning janriy xususiyatlarini hisobga olish. O‘quvchi o‘rganayotgan asarining janrini hisobga olishi zarur. Chunki har bir janrning o‘ziga xos janriy xususiyatlari mavjud. Ma’lumki, hikoyada qahramon hayotining muayyan bir davri berilib, unda ko‘pincha xulosa kitobxonga havola qilinadi. Unda kam sonli qahramonlar ishtirok etadi. Qahhor hikoyalarini o‘rganishda shu janrga xos xususiyatlarni ham e’tiborga olish lozim. Qahhor 40 hikoyalarini o‘rganishda tilining sodda, fikrning aniq va lo‘nda ifodalanishi, xalq maqol va iboralarining ko‘p qo‘llanilishiga e’tibor berish lozim. 6. O‘quv topshirig‘idan ko‘zlangan maqsadni to‘g‘ri anglab yetish, mustaqil xulosa chiqarish. O‘quvchi o‘quv topshirig‘ida berilgan maqsadni to‘g‘ri tushunishi, undan muayyan xulosalarga kelishi lozim. “Dahshat” hikoyasidan kelib chiqadigan xulosa insonni erkin va ozod yashashi hamma narsadan ustun turadi. 7 . O‘z fi k r l a ri n i y oz m a va o g ‘ zak i t ar z da r a vo n b a y o n q i l i s h . O‘ q u vc h i na f a q at f i k rini y oz m a i f o da etishi, b a l ki y oz g an f i k r l a r i ni og ‘ za k i ham a y t i b b era o l i s h i lozi m . A na sh undagi n a ular d a ij o diy fikrl as h ko ‘ nik m alari h o sil bo‘l ad i. A d a b i y t a ’ li m da o ‘ quvchini, A b dulla Qahhor as a rl a r i ni ( bu o ‘ rinda ta ’ ki d l a s h j oizki, o ‘ r g a n is h g a tavsi y a etila y otgan barcha ad ibl a r i m iz asa r la r i n i) o ‘r g a n is h ga k i r i s h a r ek a n, h ar b ir g a p b irik m a so‘z qa ti ga y ashirin g an s i r d a n voqif b o‘lishga, uni i d ro k qili s hga; hi ss i y t a ’ s i r l a n i s hga, mus h o h a da y u r iti sh ga o‘rgatish asosiy va z if a la r d a ndir. “ B e m or” hiko y asi ta h lil i ga k iri s hilar e k an b i rinchi j u m l ani n g o ‘ z i y oq o ‘ quv c h i taf a kkuriga t u r tki b e r ishi lo z im – So t iboldining xoti n i o g ‘ rib q oldi. H a m m a n ars a , voqea s hund a n bosh l an di. S o tib o ldin in g xotin i ni o g ‘ r i b q oli s hi – bu o il a ta n az z ul inin g m uqarrarligi, bu o‘zi h al ovat s iz o‘ta y ota y otgan kun l a r ning y an a d a fa y s i z, halov atsiz b o ‘ lishi; r uh i y azobla r ni n g av j ga m i n ishi; “O s m onn i n g y i r o q, er n i n g qat ti q bo ‘l is h i”; a do q s i z m a ’ na v iy qi y noqlar, m oddiy t a hq i r l a n i s hla r ni n g y ana d a p a lak oti s hi. O ‘ quvchilar a gar sh u bi rg ina j u m la orti d a s hun c ha “ y uk ” b o rl i gi his qils a lar, idrok q ila bi l s a lar, m uhi m i, u nd a n zar u r i y xu l o sa l ar y asay olsal a r shubh a siz, katta y ut u q q o ‘lga ki ri t i l g an bo ‘ ladi. O ‘ q u v ch i a sar y a k unida o ‘ zi uc hu n zaruriy san a l g an ta l a bl a r tizi m in i ishl a b c hiq a d i : doi m o s og ‘lom bo ‘ l i sh g a int i lish ker a k, sog ‘ lo m t urmush tar z i – fa ro vo n lik ga r ovi, sport bilan shug ‘ ulla ni sh za r u r ; zara r li od a tl a rga (i c hi s h, c h ek i s h ) ko ‘ni k m a ho s i l q il m as l ik k erak, so g ‘ligi m -b o y ligi m , u n i a va y la b -asr as h o ‘ z q o ‘ l i m i z d a. T aniqli a d a bi y otsh u nos o lim I b r o him Ha q q ul “ T afak k u r ” jurna l i n ing 2 007 y il 4 -sonida “ A b d u l la Q a h hor j a s orati” n o m l i e ss en i e `l on et t ird i . Abdulla Qa h hor 41 asa r l a r i b i r m o ‘jiza e k a n i ni ko ‘ p c h il i k e’t i rof e tg a n. Ju m l ad a n, ato q li ad ib Sh u k u r X ol m irzaev «O ‘ zb e k ad a b i y oti d a a na s h u nday m o‘jizala r n i y aratib, q oldi r i b k et g a n insonga top i ni s h m u m k i n», de y di. Men, d e b y ozadi ada b i y o t shu n o s o lim I b ro hi m Haqq u l, aqli m ni tanig a ni m dan bu y on A b d ulla Q ah h o r ni n g s ha x s ini ha m , asarla r i n i ham y axshi ko ‘ r g an m an. Qo l a ver s a, c h inakam bu y uk adibga top i nish n ing 15 n i m a s i a y b? Le k in ho z i r boshqa bir ga pn i a y t i s him l o z im d eb o ‘ y la y m an. Ye t m ishinchi y i l larn i ng ox i r la r i d a Abdulla Qa hhorga m eni n g m uno sa b a t im bi r o z o ‘ zga r g a n e d i . Bunga T o shke n tga kelib y as h ay bo shl ag an i m dan k e y in a y rim adab i y dav r a va suhbatla r da Q a hhor h aq i da m u r os as iz li k i l a a y tilg a n t a nq idiy m ulo h aza l ar n i esh i tis h i m h am s a b ab b o ‘lg a ndir. En d i Qahho r ga m uxolif k a y fi y atda g i y osh ijodko r la r ga h am du ch keli s h m u m ki n ed i. Ulardan ba ’ zi l a r i Qahhorni «so c h i d a n t i r no g ‘i ga c ha sho ‘ ro y ozuvchisi» e k a ni u ch u n qor a l a sa, boshqa bi r l a r i u n i n g Cho ‘ lpon to‘g ‘ risida a y t g an i k k i j u m l a gapini d a stak qilib a y bno m a t o ‘ qir e di. X u llas, Q a h hor n i n g hatto hiko y ana v i s likd a gi y ut u qlari ham naz ar ga il i n m a s , u n in g e n g sara, e n g o ‘ qishli hiko y alari ham p ast b a hol a na r di. K u nla r d an b ir k un ikk i - uc h y axshi h iko y asi bil a n t a n ilib q o l g an y ozu v chi bi ro da r la r i m izdan bi r i b unday d eg a n edi: « A bdulla Qa h hor hiko y a y ara t m a y di — to‘qi y di. Hik o y a y as a y di . O‘ t m is h m avz u i d ag i hiko y al a ri e s a t a r i x ni a y blash, t a r i x g a qo r a c h a pl ash u c hun q i l in g a n ishlardir...» Ox i r g i , o ‘ t m i sh ga tegish l i ju m lalar m e nd a ham e ’ t i r o z tu g ‘dir m agan. Chunki Qa hho r ni n g asa r l a r ini o ‘ q ib , tarix d an f a x r la n o l m a y si z, ta r ix g a su y an o l m a y s i z, ta r ixd a n ruhiy m a d ad o l o l m a y s i z. Ula r ni n g d e y ar l i bar c has id a m oz i y ju d a n u rsiz, s uru r siz v a qo p -qo r a bo ‘ y oqla r da – q al bni g ‘ a m - g ‘us s aga c h ulg ‘ a y di g a n m anzara l a r da na m o y on b o ‘l ad i . A b dulla Q a hho r n in g o‘t t iz i n c hi y illa r da y ozi l g a n «Be m o r », «O‘g ‘ r i », «A no r», « Millatc h ilar» k a bi h i ko y alari m e ng a y oqqan. Ularni o ‘qib, « X a y r i y at, shafqats i z , a d olatsiz, o ‘ sha te ng si zl ik za m o n l a r i b a r ham to pg a n. X a y r i y at, x a lq i m i z o ‘ sha kulf a t, m usibat, so n - s anoqsiz baxtsi zl i k lard a n xa l os bo ‘ lgan » , 15 Исматов С. Мактабда Абдулла Қаҳҳорнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш // иккинчи нашри. Адабиёт ўқитувчилари учун қўлланма. – Т: “Ўқитувчи”. 1978 42 d eb o ‘ y l aga n m a n . A m m o bi r k un kelib, « N ai n ki, ho ‘ kiz i d a n a y ri l g a n m usi ba t d i y d a bir m o‘ y safidga he c h kim ra h m qil m asa, a xi r a m aldor h am od a m -ku !.. Na i nki, b e m o r xotinga g o ‘ d ak n i n g saha rla r i qil a dig a n duosi d an b oshqa d a vo t o pi l m asa; na i n k i , sog ‘ -salo m at y igit bos h qo r ong ‘ i x ot i niga ikki d on a gina a nor o lib b er ol m a s a...» qabi l idagi e ’ tirozlar m enda ham pa y do bo ‘ lis h ini o‘ y la m agan m an. A m m o s h unda ham nega d ir Qahho r ni o‘qis h dan o ‘ z i m n i t o ‘ xta t o l m ag a n m a n . H i k o y alar i ni bo ‘ l m asa, qissala r ini, qissal a r i ni bo ‘ l m a s a, b oshqa a sa r la r i ni qa y t a -qa y ta o ‘qi y vergan m an. S h uni h am a y tishim k erakki, m en q ahho r sh u nos bo‘la m an, s hu sohada biror il m i y t a d qi qo t y arat a m an d eb A b dulla Q a h ho r i j odi y otiga bo g ‘ l an ib qolganim y o ‘q. A m m o A b dulla Q a h hor i jodi y ot i s i r -asro r la r i d a n v o q if bo ‘ lish n i y at id a ko ‘ p oli m l arnin g , xususan, O z od S ha r af i dd i nov, M a t y oq ub Q o ‘shjonov, U m ar a li N or m atov k a b i adabi y otsh u nosla r n in g tadqiq o tl a ri bilan h am t an i shgan m an. 16 Abdulla Qahh o rni sakson i n c hi y illa r da o ‘ z i m cha y an g id a n kashf q i l d i m d es a m x ato bo ‘ l m as. «Sarob » da S a i di y ni n g «Muv a ff aqi y atli ch i q qan b ir hiko y ad a gi t ipni m a m lakat n i n g har bur c h i d an y uzl a b , m i n g lab t o pish m u m kin» d egan fik r i bor. Qiz i g ‘ i shun d aki, bunday t i p l ar ko ‘ p u c hr a shidan t a s hqari, ular n ing u m ri ham uzoq bo ‘ la r k a n. Za m on, m akon, vaqt t u shun chalarin i ul ar ko ‘ pda t a n olaver m as e ka n . Men a n a shun d a « O ‘ g ‘ ri» h iko y asid ag i Qobil b o bo bizdan a n c ha olis davrla r da y ashab, o‘tib k e t ga n b o ‘lsa - da, « q obi l bo b o c h i lik» o ‘ ziga x o s t arz d a d a v o m q i la y otganini a ngl a di m . A b dulla Q a h horning o ‘ n d a n o r t i q h iko y asini bitta nom — «B os hsiz o d a m » no m i ostida birla s hti r ish m u m k i n... To‘liq m a ’ noda F a xri d di n ga m ona nd , u n i ngd e k la q m a, irodasiz, m ustaqil f ikrdan m ahr u m go ‘l ki m sa n i, e h t i m o l, h a y o t da uchr at i s h q i y indir. A m m o atr o fga sinc h kovlik bilan ko ‘ z tashl a b, m u s h o h a d a etils a - c h i ? H a y r onl ar qol as iz... Beixti y or, «boshsiz o da m » bun c ha ko ‘ p -a, d e y siz. A bd ul l a Qahhor o ‘ t m ish m a v z u iga b e j iz q i z i q m agan ekan. M o z i y n i ng za m on b ilan d oi m o bog ‘ l a nad i g a n n o z i k r i s hta v a h a l q a la r ini top i b, faqat ta r ix b a g ‘ rida qol i b ket m a y di g an h a y ot h aqiq a t lari va fojial a r i ni ku y i b -yonib ta s virlag a n e k a n. A b dul l a Qahhor 16 Долимов С, Убайдуллаев Ҳ, Аҳмедов Қ. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”. 1967.400-403-б. 43 i j od i da g i sha f qa ts iz re a l i z m nin g tub i l d i z i ham balki a na shundadir. C o ‘ng g i y i l larda a y r i m y ozuvchi, o lim j o ‘ ralari m iz b ilan A bdulla Qa hhor to ‘ g ‘ risida ko ‘ p g u run g lashib, f i kr a l m ashdik. Endi o ‘ y la s a m , «Abdulla Q a h h o r n a in k i a da b i y otning, y urt va m illatn i ng h am vi jdoni» deg an m oh i y atga m en a l ohida u r g‘u b e r g a n ekan m an. Darv o qe, m arhum ad i bi m i z O‘ l m as U m arbe k ov h a m u stozni m illat v i jdoni n i t a m si l e t g an y oz uv c hila r d a n d e b t a ’ ri f l a g an. Ha, Ab d ulla Qa h hor bos i b o ‘ t g a n h a y ot y o ‘ li h a m , ijod y o ‘ li ham v i jdon y o ‘ li e di. U s o ‘ nggi na f a si ga c ha m il l at da r di bi l an y a s hadi. S h uning u c hun h am un g a o g ‘ ir b o‘lg a n. Ma m lakatda to z a fikrla y digan oda m lar k a m a y ib ketg a n i , shu l ar ham iq t i d o ri n i y an g i h a qi qat i zl a s hga e m a s , eskil a r i ni ta k r o r l a shga s a rf a y lagani g a qara m a y , A bdulla Qahhor doi m o oz o d f i k r, y an g i haqiq a t l ar u c hun kurashg a n — y olg‘izl an ish, ta n q id u t a ’ q ib la r ni p is a n d qil m a sd an kur as h g a n. Abdulla Qahh o rning i j o di y n af as i d a n no m ardlik, h ar q an day g ‘ irr o m lik tit r ag a n, tub a nl i k o ‘ z i ni p a n a ga t o r tgan. 1 7 U ng a ti s h qa y raga n l ar es a y uz l ar i ga n i qob to r t is hga m a jbu r bo ‘ li s hgan. U n i n g bo r ligi m illatning h am d av l ati , ham s arvati, h am sh a v k a t i b o ‘ l g a n. M u bolag ‘ asiz s h un d a y ! Ko n st a nt i n St a nisla v ski y ning « S an ’ at d a g i ha y oti m » k i tobida L . T ols t oy haqida a y ti l g an bunday b i r gap bo r : « U n i n g ha y otl i gida biz « T o l s t o y bil a n bir za m on da y as h a sh q anday b a xt!» d er e di k . Yu r agi m iz g ‘a m -g‘u s saga t o ‘ lib-toshg a nda, ha y o t da q i y nalg a n d a y ok i k ish i lar ko‘zi m izga y ir t qi c h b o‘lib ko‘ring a nda «Yas n a y a P ol y a n a d a Tolstoy bo r -ku!» d e g an fi kr b il a n o ‘ zi m i zga tasa l li b er a r d ik...» Xuddi s hu k abi, A bd u l l a Qahhor t i r i kl i gida o‘zb e k z i y o l i la r i d a ham s hunday bi r q a n o a t va tas a l li bor e d i . L e k in, ishonchim ko m il ki , « B i z n i n g Abdulla Q a hho r d e k b ena z ir y ozuvchi m i z b o ‘l g a n, u o‘zin i ng b oqiy asarlari va o ‘l m as jasor a ti ila doi m o b iz bi l a n birga y asha y otir...» d e g an g‘uru r -iftixor tu y g ‘ usi bu g u n h a m i jod a hli ni ng m a h z u n q al bi g a u m i d va ja s or a t bag ‘i s h l a b t ur a d i . Iste ’ dodli i jod k or iste ’ dod s iz li k bil a n a slo c h iq i s h a ol m a y di. C h unki h aq i q i y iste ’ dod — a d a bi y otning sergak posboni. Adabi y otni i s te ’ dod s iz l ar 17 Асрор Самад. Абдулла Қаҳҳор ҳикматлари. – Т: “Ўзбекистон”. 1990. 44 xur u j id a n iste ’ dod s ohibla r i m u h o f aza e t m asa, bos h qa he c h ki m h i m o y a qi lol m a y di . Biz n i n g naza r i m i zda, o ‘t gan a s rda y ashab ij o d qilg a n h e ch bi r o ‘ zbek i j o dko r i ad a b i y oti m i zning t a q d i r i, t o z a l i g i va d a xls i zl ig i u c hu n Abdu l la Qahhor k a bi q a t ’ i y at bil a n kur a sh m aga n , b u y o ‘ ld a Abdulla Q a hhor c h a l i k a z i y at ham chek m agan. Insof y uzasidan buni tan olish lo z i m . Ab d ulla Qahho r ni n g bo r li g i — tiri k l i gi n ing o ‘ zi o ‘ r t a m i y o n a c hil i k, i ste ’ do d si z lik, k itob xo nni n az a r -p i sa n d et m aslikka q a r shi b ir qalqon b o ‘lg a n. Faq a t y axshi a s ar y ozishni e m a s , g ‘ o y aviy n o chor, b a diiy y ar oq s i z asa r l a r g a y o ‘ l ber m aslikni u o ‘ zi n ing m uq a d d as bur c hi d e b hisobla g an. U n g a k o ‘ r a , y ozuv c hi a d a bi y otga ikki x il y o ‘ l bil a n — b i r i tu t a b, i kk i n c h isi yashn a b k i r ib k e l a di. « Tu t a b kirgan y oz uv chi u z oq t u t a y di , ko ‘ nglid a n c hiqa r i b e m a s , qornidan ch iqar i b asar y oz a d i , y o z u v c h ilik u m r i n ing o xi r i g a cha tuta y di... Yoz uv chi l i k ka cho‘g ‘ day y ashn a b k irgan i j od k or as a rd a n -asa r ga y ashnay berad i , o xirda ab a d i y s o ‘n m as o ‘ tga a y lanadi». Yana bir t o ifa qala m ka s hlar b o ‘l adi k i, u lar a d ab i y ot ga «o ‘ g ‘ ri m us h u kd ay t u y nu k dan » t u shadi. B u lar u chun a d a bi y ot s an ’ at e m as — k asb, tirik ch ilik m anbai. A d a b i y o t ga tutab y oki o ‘ g‘ri m ushukday t u y nukdan kira di gan y o z u vch i la r ni n g e n g oliy a’ m oli m ahalliy va « m a h al l a k l as siklari» b o ‘ lis h dir. Adabi y ot shula r ni n g dasti d an jabr ko ‘ ra d i. Sh u lar b a diiy so ‘ z, ob r az l i fikr za v qidan kitobxo n ni be n a si b et is h bil a n m ash g ‘ul bo ‘ l a d i . 1 8 Ola m ning o ‘ zgar i shi — od a m ning o ‘ zga r i sh i g a bog‘liq. Oda m n ing o ngi, fik r - qar a shla r i y an g i l a n m as e k a n, h e c h qa c h o n olam y an gi lan m a y d i . Abdul l a Qahhor m ust a bid xonlar, s u l tonlar h uk m ronlik qilg a n e s k i za m on i n son n i n g q o ‘ l - o y og ‘ i bi l a n birga ongi, a qli va q a lbi ni h am kis h an la b ta s hl a ga ni ni b ol a l igida y oq ko ‘ r g a n , o‘s h a c hi rk in qull i k m uh i ti d a y ashab u lg‘a y ga n ed i . A b d u l l a Qahho r ni n g o‘nlab a s arl a ri, x usu s a n, «O ‘ t m ishd a n e r t a k lar» qissa s i d a ta s virla n g an v oqe a - h o d i sa v a i jt i m o i y m anza r al a r — asrlar m ob a y ni d a xalq n i y anc h ib, ta ’ qib etib k el g an m usi bat, g‘a m - anduh va fojial a r n ing o ‘ ziga x os h a qq o niy ta lq in i d i r. « X a l qn i ng ko‘zi bog ‘ la n sa, q ulog‘iga qo ‘ r g ‘ os h i n qu y i l sa, ta q dir huk m i o ‘ li m dek haq, degan aqidani uni n g z e hn ig a s i n gd i r ish 18 Abdulla Qahhor : shaxs va ijodkor . : maqolalar to ’ plami . – T .: Tamaddun , 2013 45 osonr o q bo‘l ad i». Bu fikr — xalqni n g ko ‘ zi bog ‘ lanib, qulog ‘ i g a qo‘rg ‘ oshin qu y ilga n da u n i n g og ‘ ir alam v a sita m l ar g a y o ‘ liq i sh i ga be vo s ita guvoh b o ‘lg a n, bu ha y otd a i nson t a s a vvu rig a sig‘ m a y digan b al o- q azolar q o ‘ p i shini o ‘ z k o ‘ zi bil an k o ‘ rg a n, ko ‘ nglidan o ‘ tka z g a n y ozuv c hi n i n g, y a ’ n i A b dulla Q a hho r ni n g fik r i. T o ‘ g ‘ ri, a di b okt y abr inqil o bi xalqi m izning ko ‘ zin i , q ulog‘i va o n g ini o c h a d i , e n d i t a qdir h uk m iga o ‘ li m g a is h ong a ndek i s h onishl a r b a r ham top ad i , d eb u m i d qilgan, davl a t v a p a r t i y a be lg i l ag a n m afkur avi y chiziqlard a n c h et g a chiq m aslik ni y ati bil a n y ash a b, i j od etgan. S h u m a ’ noda Abdulla Q a hho r ni aybl as hga y ok i q o ra l a s h ga dalil b o ‘l a d i g a n f i k r- m ul ohaz a la r ni uni n g asa rla r ida n ko ‘ chir m a o l i b, q a to r l a s h ti r ish qi y i n e m as. A m m o bu ning bil a n Abdulla Q a h h o rn i n g a sl b a d i iy ol a m i , y ozuvchil i k qi y ofasi x i r al a s hib q o l m aga n id e k, s a n ’ at k o r l i k m a q o m i h am pasay m a ydi. Abdu l la Q a hhor b i r suhb a t i da «Men ad a bi y otga u ning m o hi y atini b il m as d an, adabi y ot p ro p a ga nd a q u roli e k a ni n i y u zaki, ju d a h am y u zaki t u shunib kirg a n m an » , d e y di . Tav a ll u di g a olt m ish y il to ‘l g a n da e s a «Men q i rq y ill i k i jo d i y faoli y atim d avo m id a ko ‘ p i s h qilga n i m y o ‘ q , c h u n ki bu q i r q y iln i ng ko ‘ pi n i tajr i ba ortti r is h ga sarf qi l d i m », deg a n ed i . T ab i i y ki , a da b i y otning m ohi y atini bil m asdan q il i ngan i sh — ad a b i y ot na m unasi si f a t ida y ashay ol m a y di . Abdulla Qahhor b u nday a s a r l a r ini k o ‘ p jildl i giga k i r it m agan. Va bu ishi b il a n h a qi q i y y ozuvchi na i n k i boshqa l ar n i ng, b a lk i o ‘ zin i n g ijod i ga h am t anq id chi k o‘zi b il a n x olis o na q ar a shga qo d i rl i gini isb o tl a g an . D e m oq c h i m iz ki , a gar A bd u lla Q a h ho rn ing sho ‘ ro d a vl a ti va ko m m uni st ik p ar t i y a g a m unos a bati o d diy o d a m lar is h o nchid a n f ar q q il m asa e d i, o ‘ z i n i si y o s a t v a ad a b i y ot rahna m osi deb bilg a n «doh i y » v a «dohi y cha » larni vahi m a ga s olgan o ‘sha m ashh u r f i k rni u hech v a qt a y t m agan bo‘lar d i. U s t o z O z o d Shara f id di nov b unday hiko y a qil a di: «Ba ’ zan d o ‘ stla r im — d e y di A b d u l la Qahh o r y u b iley kech a s i d a g i n u tq i da, m enga t a ’ na qilib, «katta » l a rga c he s t berib tur m a y sa n , d e y i s h a d i . M e n c h e st be r ol m a y m an. C hu n k i m en p arti y an i ng oddiy sol d a t i e m a s , on g li a ’ z o si m an». A vv a l o s hu n i a y tis h kera k ki, b u g a p lar birdan, m a j lis v a q t i da y o q y o z uv c hi n ing e si g a ke li b q o l g a n, h a y a j on i chida og ‘ z i dan c hi q i b 46 ketg a n gaplar e m a s , Abdulla Qa h hor besh kun avv a l ik k i-uch sho g i r diga t an tan a li k e ch a da g ap ir a dig a n g a pini o‘qib be r g a n e d i. Shunda sh o girdlari y uqo r idagi ib o r a n i a y t m a sl i kni, agar b u i b ora a y til a dig a n b o ‘ lsa, a d abiy m uhi tga y o m on ta ’ si r q ilis h ini t a ’ kidlash d i . . .» Shogirdl a r ham oddi y ki s h i l ar bo ‘ l m a g a n , al b atta. Ular n i n g h ar bi r i e l - y urtga t a ni lgan , ha y ot n ing pa s t-bal a nd i ni y a x shi b i l guv c hi is t e ’ d o d s o h ib l a ri e d i . S hun g a qara m asdan, Abd u lla Qah ho r s hogi r dlari ni ng fik r ini ol m a sd a n , g a p i r is h i s hart d e b o‘ y lag a n gapini a y tg a n. U n g a m unos ab at keskin o‘zga r ishini bilsa - da, «M e n pa r ti y ani n g o ddi y so ldat i e m as, ongli a ’z osi m an » d e y ishd a n o ‘ zin i che k la y o l m agan. Chunki za m onaso z l i k, xusho m a dg o‘ y l ik , m adhi y a b oz l i k a vj o lg a n v a par t i y a g a y altoqlani s h, u ni n g h a r bir da ’ v a t i g a « l a bbay » de y a javo b qa y tar i s h u m u m i y udu m ga a y lang a n m uhitda « ongli a ’ z o l i k» huq u q i h am k at t a g a p hisobla n gan. Ongli a ’ z o b o ‘l m o q — hech bir na r saga ko ‘ r -k o ‘r o na sig ‘ in m asli k, bo‘la r -bo ‘ l m asga sadoq a t iz h o ri ga b eril m a sl ik, h ar q a nday v azi y atda h am o ‘ zi n i n g a q l - id r oki va salohi y at ig a su y ana b il is h d e g a ni d i r. O ng v a fi kr m ustaqill ig iga e r i s h gan k i s hi — qalbi va r u h o ni y ati hu r i nson bo‘l a di. F a qat s h u nday i nsongin a u m u miy beta m izl ik, he c h k i m dan hisob tal a b etil a ver m a y digan «ulgurji» r i y oko r li k ka bosh q o‘sh m a y di. A b dulla Q a h hor od a m ning Oda m bo ‘li b k u n ke c hir i s h in i , i n so n o ‘ z ahv o l i n i bili s h da ad a s h m a s li g ini, t o sh cha y nasa h am haqiqatga xi y on a t q i l m as l igini i stag a n. Ag a r o ‘ t m i shd a qu l l i k, qa ra m l i k, zabunli k huk m s urga n bo ‘lsa, k e la j a kda er k inlik, t en g l ik, b a xti y orlik q a r or t o p a d i , d eb u m i d qilg a n A b dulla Qa hho r. Agar m ozi y da m ehnatkash xalq k o ‘ zidan q onli y oshlar oqib, ajdodla r i m izning bo shi m us i b a t va kulf at dan c hi q m a g an b o ‘ lsa, sh o ‘ ro za m onida y i g ‘ i — shodl i kka, kulf a t — quv o n c h va xotir j a m l ikka o ‘ rin bo ‘s h a tar deb i sh o n gan A bd u lla Qa h hor. Vaqt o ‘ tishi bil a n b u y u k a d ib bu is h o n c h a s l i da ulk a n a d a s hi s h, a l d anish e k a n i n i bi l g a n, sh irin o r zu v a u m i dl ar bag ‘ rid a n u m ids i zlik va d il n i cho ‘ ktirg u v c hi i s ht i bo h lar ulg ‘ a y a y o t ganiga i q ror b o ‘ lg a n . 47 Xulosa A d a b i y t a ’ li m a m ali y ot i da A b d ulla Q a hhor a sa r la r i n i : hiko y a, qi s s a va r o m an l ar in i o ‘ r g a nish y uza si dan j u da boy p edago g ik ta j riba t o ‘ p l a n g an , o mm alash t iri l ga n . B ir qar a s h d a, a d i b a sa r l a rini o ‘ r g an i sh y u za sid an a y ti l m a g an f i kr, ta v si y a e t i l m agan m et o d y ok i u suln i ng o‘zi q ol m aga n d e k. C h indan h a m , A bd ul l a Qahhor a s arl a ri o ‘ z b e k adabiy ta ’ lim j arayonida uzoq y il l a rd a n be r i o‘rganil m oqda, o ‘ rgat i shni n g y angi-ya n gi qirra l ari k a shf e ti l i b, k en g o ‘q it u vc h il a r ja m oasiga a m al i y fo y dal a ni s h uc h un t a vsi y a etil m oqda. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, adibning “Dahshat”, “O‘g‘ri”, hikoyalarida insonga achinish, mehr-shavqat tuyg‘usidan mahrum kimsalarning bechora kishilarni xo‘rlashdan cheksiz lazzatlanishi, betakror manzaralarda, ta’sirchan detallarida ko‘rsatiladi. Ayniqsa, “Dahshat” hikoyasida Unsinning qabriston oldiga borgan tasviri, uning ruhiyatini, qabristondan qaytganda undagi bo‘lgan ruhiy kechinmalarni kitobxon hikoyani o‘qiganda his eta oladi va go‘yoki, o‘sha muhitga o‘zini tushib qolgandek o‘ylaydi. Abdulla Qahhor hikoylarida har bir obrazlarning detallari, uning ruhiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Yuqoridagi hikoyalarni mutolaa qilish jarayoni hamisha o‘quvchini mahzun qilib qo‘yadi. Chunki ularda insoniy munosabatlarning murakkabligi gavdalantiriladi. Ammo yozuvchi manman kimsalarga qahr-g‘azabini ham, kambag‘al bechoralarga achinish tuyg‘usini ham oshkora izhor qilmaydi. Insondagi kechayotgan ruhiy kechinmalarini go‘yoki, mavhum, goho oshkora tasvirlaydi. U voqelikni odamlar munosabatidagi ziddiyatni xolis turib gavdalantiradi. Bechora odamlarga achinish, ularga mehr-muruvvat ko‘rsatish, qo‘lidan kelgancha ko‘maklashish har bir inson uchun sharaf sanaladi. Abdulla Qahhor ulug‘ ijodkorlar ilgari surgan insonparvarlik g‘oylariga mos betakror asarlar yaratdi va o‘zbek adabiyotida o‘zining mohir hikoyanavisligi to‘laligicha namoyon eta bildi 48 Foydalanilgan adabiyotlar 1.Karimov I.A Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T: ma’naviyat, 2011. 2.Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Xalq so‘zi. // 2016-yil 16 dekabr. 3.Abdulla Qahhor. Shaxs va ijodkor.Maqolalar to‘plami. – T.: Tamaddun, 2013 4. Ahmedov S., Qo‘chqorov R., Rizaev Sh. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. 1-qism. – T.: Sharq, 2013. 49 5.Ahmedov S., Qosimova B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot-6. O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. –T.: Ma’naviyat. – 2009 6. Чўлпон. Адабиёт надир? –Т.:Чўлпон нашриёти, 1994. Б. 6-8 7.XX asr o‘zbek hikoyasi antologiyasi.–T: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti”. 2009, 3- 4-betlar. 8.Yo‘ldoshеv Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. Toshkеnt: O‘qituvchi, 1996. 9.Yo‘ldoshev Q., Qosimov B., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik-majmua. – T.: Sharq, 2013. 10.Yo‘ldoshev Q. O‘qituvchi kitobi. (7-sinf darslik majmuasi uchun) –T.: O‘qituvchi, 1997. –230 b. 11.Karimov N.XX asr adabiyoti manzaralari. – T.: O‘zbekiston, 2008. 12. Ibrohim Haqqul. Abdulla Qahhor jasorati. Esse. // «Tafakkur» jurnali, 2007. 13. Matchonov S. Kitob o‘qishni bilasizmi? –T.: O‘qituvchi, 1993. 14.Mirqosimova M. O‘quvchilarda adabiy tahlil malakasini shakllantirish va takomillashtirish asoslari. Monografiya. –T.: Fan, 2006. 15.Musurmonova O. Yuqori sinf o‘quvchilari ma’naviy madaniyatini shakllantirishning samarali shakl va metodlari. –T.: Fan, 1995. 16.Niyazmеtova T.R. Adabiy ta’limda kompyutеr va axborot tеxnologiyalaridan foydalanish G‘G‘ Til va adabiyot ta’limida yangi pеdagogik tеxnologiyalar. 1- qism. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2006. – B. 6-10. 50

Abdulla Qahhor hikoyalarida davr ruhi va ijodkor pozitsiyasi

Mundarija

Kirish………………………………………………………………………………2

I BOB Abdulla Qahhor-hikoyanavis…………………………………………..…...4

1.1.Abdulla Qahhor hikoyalarida davr ruhi va ijodkor poziyatsiyasi………..……..4 

1.2.Abdulla Qahhor hikoyalarida ruhiyat tasviri…………………………………..19

II BOB Ta’lim bosqichlarida Abdulla Qahhor hikoyalarini o‘rganish muammosi………………………………………………………………………...24

2.1 “O‘g‘ri” hikoyasini o‘rganishda interfaol metodlar (“Klaster”, “Aqliy hujum”,  “Portret” usuli)ni qo‘llash…………………………………………………………24

2.2. “Dahshat” hikoyasini o‘rganishda kreativ yondashuv…………………...……36 

Xulosa………………………………………………………………….……….…46

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………48

Купить