Alisher Navoiy qit’a va fardlarini badiiy tahlil qilish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

12 Sotish

Alisher Navoiy qit’a va fardlarini badiiy tahlil qilish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI
_____________________________ UNIVERSITETI
____________________________ FAKULTETI
____________________________ KAFEDRASI
________________________ ta’lim yo‘nalishi _____ -guruh talabasi
______________________________ ning
“ ALISHER NAVOIY QIT’A VA FARDLARINI BADIIY TAHLIL QILISH ”
MAVZUSIDAGI KURS ISHI
Himoyaga tavsiya etaman:
Kafedra mudiri : __________ Ilmiy rahbar: __________
f.f.f.d.,PhD,dots., M.Q.O‘razbayeva f.f.f.d.,PhD., M.N.Kadirova
Mundarija
1

KIRISH………………………………………………………………………………..3
I.BOB. ALISHER NAVOIYNING MUMTOZ ADABIYOTDA TUTGAN O‘RNI
VA
ROLI…………………………………………………………………………………..6
1.1. Alisher Navoiy hayoti va ijodiga oid manbalar………………………… ………..6
1.2. Alisher Navoiy asarlarining janriy
xususiyatlari………………………………...14
II.BOB. MUMTOZ ADABIYOTDAKICHIK LIRIK JANRLARNING O‘ZIGA
XOSLIGI ……………….....................................................................................…..20
2.1. Qit’a va fard janrining strukturaviy xuxusiyatlarini tahlil qilish metodikasi...…20
2.2. Qit’a va fardlarni interfaol metodlar vositasida tahlil qilish usullari ……………
25
XULOSA…………………………………………………………………………….31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………………34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. “Bundan yuz yil muqaddam buyuk o‘zbek shoiri
Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li – Cho‘lpon «Adabiyot yashasa, millat yashar!» degan
otashin da’vat bilan maydonga chiqqan edi. Hayot va tarix sinovlaridan o‘tgan teran
ma’noli bu so‘zlar bugun ham o‘z ahamiyati va qimmatini yo‘qotgan emas.
Darhaqiqat, adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat
bezavol yashaydi.” 1
, – degan edi muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
“ O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqiyosda o‘rganish va
targ‘ib qilishning dolzarb masalalari» mavzusidagi xalqaro konferensiya
ishtirokchilariga yo‘llagan tabrik nutqida. 2018-yil 7-avgust kuni bo‘lib o‘tgan bu
xalqaro konferensiyada dunyoning turli mintaqalari va davlatlaridan tashrif buyurgan
aziz mehmonlarga tashrif uchun minnatdorchilik bildirar ekan, milliy
adabiyotimizni o‘z yurtlarida va xalqaro maydonda beg‘araz targ‘ib va tashviq etib
kelayotganlari uchun barcha tashrif buyuruvchilarga samimiy tilaklarini izhor
etdilar.
Prezidentimiz tomonidan o‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro
miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo
adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda
tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab
olishga katta ahamiyat qaratdilar. Shu nuqtai nazaridan boy merosimizni
mamlakatimiz va xalqaro maydonda targ‘ib va tashviq etish har birimizning
oldimizga qo‘ygan muhim maqsadlarimizdan biri bo‘lmog‘i lozim.
Mustaqil O‘zbekistonimizda “Adabiy do‘stlik – abadiy do‘stlik ” tamoyiliga
amal qilgan holda jahon adabiyotining durdona asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish
va nashr etish masalalariga ham jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Shu bilan bir qatorda,
asrlar davomida komil inson tarbiyasi, adolatli jamiyat, shaxs erkinligi, Vatan
1
Mirziyoyev Sh.M. “O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqiyosda o‘rganish va targ‘ib
qilishning dolzarb masalalari” nomli xalqaro konferensiyaga yo‘llagan tabrik nutqidan. 2018-yil 7-avgust.
3

ozodligi, bunyodkorlik, bag‘rikenglik va baynalminalchilik, odamiylik kabi o‘lmas
fazilatlarni tarannum etib kelayotgan mumtoz va zamonaviy adabiyotimizning eng
sara namunalarini xorijiy tillarga o‘girish va chet ellarda targ‘ib etish bo‘yicha ham
mamlakatimizda katta ishlar amalga oshirilmoqda.
Shu jumladan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 3- avgustda
mamlakatimiz ijodkor ziyolilari bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvida so‘zlagan nutqlarida
ham “Bizning havas qilsa arziydigan buyuk tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan ulug‘
ajdodlarimiz bor. Havas qilsa arziydigan beqiyos boyliklarimiz bor. Va men
ishonaman, nasib etsa, havas qilsa arziydigan buyuk kelajagimiz, buyuk adabiyotimiz
va san’atimiz ham albatta bo‘ladi” , degan fikrni qat’iyat bilan ta’kidladilar. 2
Hozirgi
kunda xalqimizning boy madaniy merosini tiklash va o‘rganish maqsadida bir qator
yirik loyihalar amalga oshirilayotganligi e’tiborga molikdir. Jumladan,
Prezidentimizning “Qadimiy qo‘lyozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, Vazirlar
Mahkamasi huzurida O‘zbekistonga oid xorijdagi madaniy boyliklarni tadqiq etish
markazi, Fanlar akademiyasi qoshida O‘zbekistonning yangi tarixi markazi tuzilganligi
so‘zimizning yaqqol dalilidir.
Mustaqillik sharofati bilan mumtoz adabiyotimizni chuqur ilmiy-nazariy
jihatdan tahlil qilish, ijod namunalarini badiiy mezonlar asosida yangicha nuqtai
nazardan o‘rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Milliy adabiyotimizda shoiralar
ijodini keng qamrovda o‘rganish, ularning adbiy merosini kelajak avlodlarga yetkazish
va jahon adabiyotida o‘ziga xos o‘rinlarga chiqarish oldimizda turgan eng muhim
vazifalardan biridir. Jumladan, Alisher Navoiy asarlarini keng qamrovda, teran va
holis tadqiq etish, uning ma’naviy dunyoqarashi va lirikasida ilgari surilgan falsafiy
yondashuvlariga, g‘oyaviy rang-baranglikka, tasavvuf bilan bog‘liq teran mazmunga
to‘g‘ri baho bergan holda tahlil qilish alohida e’tiborni talab qiladigan jarayon desak
also mubolag‘a bo‘lmaydi. Bunday ijodiy faoliyatni o‘rganish dunyo badiiy- estetik
2
Mirziyoyev Sh. Mamlakatimiz ijodkor ziyolilari bilan uchrashuvda so‘zlagan nutqidan. 2017-yil 3-avgust
4

taraqqiyoti bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy-adabiy muammolarning yechimini topishda
ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning o‘rganilishi. Sharq mumtoz adabiyotida lirik asarlarni o‘rganish
jarayonida bir qator ilmiy natijalar olib kelinmoqda. Alisher Navoiy ilmiy merosini
o‘rganish shoir hayotligidayoq boshlangan.
Mustaqilligimiz sharofati bilan Alisher Navoiy merosini qayta ko‘rib chiqish,
uning ijodiy faoliyatini mukammal o‘rganish zarurati paydo bo‘ldi. So‘nggi yillarda
Navoiy hayoti va ijodiga bo‘lgan qiziqish tobora ortib bormoqda. Shoir lirikasini
mumtoz adabiyot namunalari bilan bog‘liq holda uning dunyoqarashi, ijtimoiy
hayotga munosabati masalalarini tahlilga tortish adabiyotimizning muhim
vazifalaridan biri.
Tadqiqotning maqsadi va vazifasi. Alisher Navoiy ijodini o‘rganishda yangi
pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarali usullarini shakllantirish,
o‘quvchilarning mumtoz adabiyot namunalariga nisbatan aqliy va ijodiy faolligini
oshirish kurs ishi mavzusi bo‘yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi
hisoblanadi.
Yuqorida oldimizga qo‘ygan maqasadimizdan kelib chiqib:
1. Kurs ishida tanlangan mavzu bo‘yicha ijtimoiy-pedagogik, falsafiy-ma’rifiy,
ilmiy-metodik hamda o‘quv adabiyotlarni o‘rganib chiqish va umumlashtirish;
2. Navoiy ijodiga oid matnlar bilan ishlash va tahlil qilish.
3. Mavzuga oid ilmiy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida Alisher Navoiy
hayoti va ijodiga oid manbalar mazmuni, maqsadi va qurilishini o‘rganish
4. Ta’lim jarayonida mumtoz adabiyot namunalarining dolzarb muammolarini
aniqlash.
5. Alisher Navoiy ijodiga oid ma’lumotlarning samaradorligini oshirishga
yo‘naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini
yaratish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat .
5

I.BOB. ALISHER NAVOIYNING MUMTOZ ADABIYOTDA TUTGAN
O‘RNI VA ROLI.
1.1. Alisher Navoiy hayoti va ijodiga oid manbalar.
Alisher Navoiy – muhim siyosiy o‘zgarishlar davrida yashab, tarixga o‘z
munosib hissasini qo shgan betakror shaxs. Bolalik va yoshlik yillari muhim davlat‟
arboblari va allomalar orasida o‘tgani sababidan, Navoiyning kelajakdagi davlat
ishlaridagi muvaffaqiyatlariga asos bo‘lgan. Ayniqsa, Temuriylar davlati davrida
muhim lavozimlarda ishlagan, Navoiy Husayn Bayqarodek sultonga butun umrlik
do‘st edi. U yozgan asarlarni o‘rganish Navoiyning ilmiy shaxsi haqida tasavvurga
ega bo‘lish imkonini beradi. U til, she’riyat, hikoya va tarix sohalarida ishlagan.
Hirotda tug ilgan Alisher Navoiy uyg ur qabilasidandir. Otasi Kichkina bahodir
ʻ ʻ
nomini olgan, Temurning nevaralari xizmatida ishlagan, keyingi yillarda Boburshoh
saroyida ham muhim lavozimlarda faoliyat yuritgan. Temur xoni Shohruh vafotidan
keyin Hirotni tark etishga majbur bo‘ldi va Alisher Navoiy bolaligining bir qismini
Iroqda o‘tkazdi. 1452-yilda Xurosonga qaytib keladi. Ilm oldi. Navoiy olgan bilim
uning ijodi va keyingi davrda davlat arbobi sifatida paydo bo‘lishiga asos
bo‘ldi.Navoiylar oilasi temuriylar saroyida, hukmron oilada muhim lavozimlarda
xizmat qilgan zodagonlardir. Alisher Navoiy saroyda yashab, Husayn Boyqaro bilan
bir umrlik uzilmas rishtalar bilan bog‘landi. Bu ishonch asosidagi do stlik keyingi
ʻ
yillarda uni vazir darajasigacha olib chiqdi. Husayn Bayqara uni o‘g‘liga
“ko‘kaldosh” deb belgiladi. Navoiy o‘n besh yoshga to‘lganida otasidan ayrilib,
Husayn Boyqaro va Abul Qosim Bobur xizmatida ishlaydi. Alisher Navoiy o n
ʻ
to qqiz yoshga to lganida mashhur so fiy shoir Abdurahmon Jomiy bilan tanishib,
ʻ ʻ ʻ
unga shogird bo ldi. Abdurahmon Jomiy o‘z asarlarida do‘st va sodiq do‘st ekanligini
ʻ
yozadi. Abdurahmon Jomiy vafotidan so‘ng Alisher Navoiyning unga atab biografik
6

asar yozishi ularning o‘rtasidagi munosabatlarning nechog‘lik iliq ekanligini
bildiradi.
Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning o gliʻ Shohruh Mirzo
shohligi davrida Hirotda tug ildi. Zamondoshlari uning haqida ko pincha
ʻ ʻ
„Nizomiddin Mir Alisher“ deb yozadilar. Nizomiddin — din-diyonat nizomi degani
bo lib, donishmand mansab egalariga beriladigan sifat, „mir“ amir demakdir. Uning
ʻ
otasi G iyosiddin Muhammad
ʻ (uni G iyosiddin Kichkina ham der edilar) temuriylar ʻ
saroyining amaldorlaridan , xonadonning ishonchli kishilaridan edi. Onasi
amirzoda Shayh Abusaid Changning qizi bo lgan, ismi ma lum emas. Alisherning
ʻ ʼ
bobosi Temurning o g li Umarshayx bilan emikdosh (ko kaldosh) bo lgan ekan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buyuk shoir o z asarlarida bu qutlug dargohga yaqinligidan iftixor etishini bayon
ʻ ʻ
qiladi. Shuningdek, uning tarjimai holiga oid ayrim lavhalar asarlarida uchraydi. Bu
shaxs to g risidagi ba zi ma lumotlarni esa uning zamondoshlari o z kitoblarida tilga
ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ
oladilar.
Alisher saroy muhitida yashaganligi uchun alohida tarbiya va nazoratda o sgan.
ʻ
Kichiklik chog idan she r va musiqaga ishqi tushgan. Olim-u fozillar davrasida
ʻ ʼ
bo lgan. Uch-to rt yoshlarida davrining mashhur shoiri
ʻ ʻ Qosim Anvor ning bir she rini ʼ
yod aytib, mehmonlarni hayratga soladi. Bir yildan so ng uni maktabga beradilar. U
ʻ
bo lajak sulton
ʻ Husayn Bayqaro bilan birga o qiydi. Uning zehni va iqtidori haqidagi ʻ
gaplar esa el orasida tarqaladi.
1447-yilda Shohruh Mirzo vafot etib, temuriy shahzodalar o rtasida taxt uchun
ʻ
kurash boshlanadi. Hirot notinch bo lib qoladi. Alisherning oilasi Iroqqa yo l oladi.
ʻ ʻ
Yo lda,
ʻ Taft shahrida Alisher zamonasining mashhur
tarixchisi, „Zafarnoma“ning muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi.
Alisher xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi. Tarixchi Xondamir bu bilan bog liq
ʻ
shunday bir hikoyani keltiradi:
7

Karvon Yazd cho li bilan Hirotga borarkan, tungi yurishlardan birida ot-ulovʻ
ustida hammani uyqu bosadi. Alisher mingan ot, ittifoqo, yo ldan chiqib, bo lajak
ʻ ʻ
shoir egardan tushib qoladi, uyqu zo rlik qilib, uyg onmaydi. Horigan ot ham egasi
ʻ ʻ
yonidan ketmay, to xtab qoladi. Alisher tong otib, quyosh qiziganda uyg onadi.
ʻ ʻ
Qarasa, poyonsiz sahro, atrofida hech kim yo q. Yolg iz otigina yovshan ildizlarini
ʻ ʻ
chimtib turibdi. O n yoshli bola o zini qo lga oladi. Otini minib, zehn bilan yo lni
ʻ ʻ ʻ ʻ
topib ilgari yuradi. Kun qizib, chanqoqlik boshlanadi. Shu payt uzoqdan bir narsa
qorayib ko rinadi. U suv to la mesh ekan, Allohga shukronalar aytib, Alisher yo lini
ʻ ʻ ʻ
davom ettiradi. Uning ota-onasi manzilga yetgach, o g illarining yo qligini biladilar
ʻ ʻ ʻ
va mulozimni shoshilinch orqaga qaytaradilar. Mulozim ko p yurmay, Alisherga
ʻ
duch keladi. Alisherni, go yo u qayta tug ilganday, quvonch bilan kutib oladilar.
ʻ ʻ
1452-yilda Abulqosim Bobur Mirzo Xuroson taxtiga o tiradi, notinchliklar bosiladi.
ʻ
G iyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher esa o qishini
ʻ ʻ
davom ettiradi. Maktab yosh Alisherni she riyat, adabiyot olamiga olib kirgan.
ʼ
Bo lajak shoir
ʻ Sa diy Sheroziyning ʼ „Guliston“ va „Bo ston“, asarlarini, ʻ Farididdin
Attorning „Mantiq ut-tayr“ („Qush mantig i“) asarini so ngsiz ishtiyoq bilan o qiydi.
ʻ ʻ ʻ
Ayniqsa, qushlar tilidan keltirilgan hikoyatlar va ularning chuqur mazmuni
Alisherning o y-xayolini tamom egallab oldi:
ʻ
Bir kuni qushlar jam bo libdi. Har xil:
ʻ to ti ʻ , qumri , tovus , bulbul va hokazo.
O rtaga hudhud (
ʻ sassiqpopishak ) chiqibdi. Boshidagi tojini selkillatib, o zini ta rif-u ʻ ʼ
tavsif etibdi. So ng u hammani olam podshosi Semurg ni izlashga undabdi. Qushlar
ʻ ʻ
uni surishtira boshlabdilar. „Zotini, naslini, sifatini ayt, bizga nishon ber!“ —
deyishibdi ular. Hudhud hikoya boshlabdi: Semurg bir kecha dunyoni aylanib, uchib
ʻ
yurar edi. Nogoh yo li Chin shahri ustidan tushdi. Bir silkingan edi, mamlakat nurga
ʻ
g arq bo ldi. Patidan biri tushib qolgan ekan. Ogoh bo lganlar bundan aql-u shuurini
ʻ ʻ ʻ
yo qotdilar. Chin mulki esa hashamat (ulug vorlikka) chulg andi. Qushlar zavq-u
ʻ ʻ ʻ
shavq bilan yo lga tushadilar. Biroq bu zavq-shavq uzoq davom etmaydi. Qushlar
ʻ
e tiroz bildirib, uzr aytib, o zlarini chetga ola boshlaydi. Hudhud har biriga javob
ʼ ʻ
8

aytadi. Semurg ga yetishish baxti oldida bu dunyoning tashvishlari hechligini isbotʻ
etuvchi biror hikoya keltiradi. Hudhudning gaplari, hikoyalari qushlarga yangi bir
kuch bag ishlaydi. Ular hudhudni boshliq qilib, yo lga tushadilar. Hudhud bu
ʻ ʻ
yo lning ishq yo li ekanligi, unga kirgan odam
ʻ ʻ Shayx San on ʼ singari o zligidan ʻ
kechishi lozimligini aytadi. Yana bir-biridan jozibali hikoyalar: Nihoyat, qushlar yetti
vodiyni bosib o tadilar va o zlarining Semurg ekanligini anglab yetadilar. „Mantiq
ʻ ʻ ʻ
ut-tayr“ hayoli Alisherga bir umr hamroh bo ldi. Umrining so ngida esa „Lison ut-
ʻ ʻ
tayr“(„Qush tili“) nomi bilan kitob yozdi. Bo lajak
ʻ shoir yana Nizomiy
Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy asarlarini ham sevib o qigan.
ʻ
1453-yilda Alisherning otasi G iyosiddin Muhammad vafot etadi.
ʻ
Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kiradi. Avval Sabzavorda ,
so ng
ʻ Mashhadda yashaydi. Ikki maktabdosh do st ʻ — Husayn va Alisher yana birga
bo ladilar. Bir munosabat bilan u 50 ming bayt, 100 ming misra she r yod olganini
ʻ ʼ
aytadi. She r shunchaki nutq o stirish emas, ma rifat, taffakur mashqi ham edi.
ʼ ʻ ʼ
Navoiy 15 yoshlarida o z she rlari bilan zamonasining mashhur shoirlari diqqatini
ʻ ʼ
tortgan. Xondamirning yozishicha, she rlari bilan endigina tanilib kela boshlagan
ʼ
Alisher o z davrining dongdor shoiri Mavlono
ʻ Lutfiy xizmatiga boradi. Mavlono
undan she r o qishni iltimos qiladi. Alisher o zining:
ʼ ʻ ʻ
Orazin yopg och, ko zimdin sochilur har lahza yosh,
ʻ ʻ
Bo ylakim, paydo bo lur yulduz nihon, bo lg och quyosh.
ʻ ʻ ʻ ʻ
mat’lasi bilan boshlanadigan g azalini o qiydi. She rdan hayratga tushgan keksa shoir
ʻ ʻ ʼ
bunday deydi: „Valloh, agar muyassar bo lsa edi, o zumning forsiy va turkiy tillarda
ʻ ʻ
aytgan o n-o n ikki ming baytimni shu g azalga almashtirardim va buni o zimning
ʻ ʻ ʻ ʻ
katta yutug im deb hisoblar edim“. Bu turkiy (o zbek) she riyatiga juda katta iste dod
ʻ ʻ ʼ ʼ
kirib kelayotganidan nishona edi. 1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etdi. Hokimyat
tepasiga Abusaid Mirzo keldi. Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga sho ng ib ketdi.
ʻ ʻ
Navoiy esa Mashhad madrasalarida o qishni davom ettirdi. Do stlar orttirdi. Keksa
ʻ ʻ
9

shoir Kamol Turbatiyni shu yerda uchratdi. Turbatlik bu shoir Alisher bilan bir bayt
muhokamasi ustida tanishib qoldi. Shoir 1464-yilda Hirotga qaytadi. Biroq poytaxtda
uni noxushliklar kutadi. Abusaid Mirzo u bilan taxt talashayotgan Husayn Bayqaroni
yaqin kishilarini ta qib va tayziq ostiga olgan, jumladan, tog alariʼ ʻ Mirsaid
Kobuliy va Muhammad Ali G aribiylarni
ʻ oldinma-keyin qatl ettirgan edi. Ular
iste dodli shoirlar edi. Alisherning ota mulki musodara qilingan, hatto yashab turgan
ʼ
boshpanasi ham qolmagandi. U shaharda uzoq qola olmadi. Holbuki, yosh shoirning
ijodi barq urgan payti edi. Abdurahmon Jomiydek zamonasining alloma adibi bilan
yaqindan tanishib, saboqlar olgani, mehr qozongan edi. Navoiy — „Mahmud Nuran“
deb e zozlagan bu mashhur shoir va olim o zini siyosatdan uzoq tutar, hatto shahar
ʼ ʻ
tashqarisidagi Sa diddin Koshg ariy
ʼ ʻ (1456-yilda vafot etgan mashhur shayx,
Jomiyning ustozi) mozori yonidan joy qilib, o sha yerda yashar edi.
ʻ
Navoiyning Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she riy maktubi bor. U
ʼ
„Masnaviy“ nomi bilan „Xazoyin ul-maoniy“ning birinchi devoniga kiritilgan.
Mutaxasisslar uni Navoiyning Hirotdan Samarqandga jo nash oldidan yozgan
ʻ
maktubi deb hisoblaydilar. Chamasi, shoir safar oldida Ardasher bilan
xayrlashmoqchi bo lgan, lekin uni topmagan. So ng ushbu maktubni yozib qoldirgan.
ʻ ʻ
Maktub Alisherning safar oldidagi kechinmalari va o z otasidek yaqin ko rgan
ʻ ʻ
Sayyid Hasan Ardasherning sifatlarini ta rif etish bilan boshlanadi. Vatan va
ʼ
do stlarni tashlab ketish og ir. Xayrlashmay ketish undan ham og ir. U ulug do stiga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ketishi sabablarini tushuntirmoqchi. Xat shu munosabat bilan yozilgan. Inson so z
ʻ
bilan ulug dir, „falak jismining joni“ — so z, ayqisa „nazm“ (she r), deydi shoir. Va
ʻ ʻ ʼ
o zida she r yozishga juda katta kuch-qudrat sezayotganini aytadi. Shunday qudratki,
ʻ ʼ
agar Firdavsiy o z
ʻ „Shohnoma“sini 30 yilda yozgan bo lsa, u o shanday asarni 30 ʻ ʻ
oyda yoza oladi. Nizomiy Ganjaviyning 30 yil sarflab maydonga
keltirgan „Xamsa“si uning oldida 2-3 yillik ishdir. Faqat unga imkon kerak. Yurt esa
notinch, odamlarda vafo yo q. Insoniylik qolmagan, zulm avjida. Hatto tasalli
ʻ
10

beruvchi kishi ham yo q. Ketaman, desang etagingdan tutadigan umr yo ldoshing,ʻ ʻ
ketsang, ayriliqdan eziladigan do sting bo lmasa.
ʻ ʻ
Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning bu
shaharga kelishi sababini turlicha talqin qiladilar. Xondamir , o qish uchun keldi,
ʻ
deydi. To g ri u Samarqandda
ʻ ʻ din huquqshunosi va faylasuf Fazulloh
Abullays qo lida o qidi.
ʻ ʻ Zahiriddin Muhammad Bobur uni „Abusaid surgun qildi“,
deydi. Bunda ham asos bor. Abusaidning Alisherga munosabati yomon edi. Shoir
Samarqandda dastlab moddiy qiyinchilik ichida yashaydi. Keyinroq unga shahar
hokimi Ahmad Hojibek rag bat va hoiylik ko rsatadi. Nihoyat, Samarqand o z
ʻ ʻ ʻ
go zalligi bilan ham Navoiyni maftun etadi. Shoir uni „firdavsmonand“(jannatmisol)
ʻ
deb ataydi va unga hech qachon „gardi fano“ o ltirmasligini
ʻ — zavolikka yuz
tutmasligini istaydi. Navoiy shu yillari shoir sifatida juda katta shuhrat topa
bordi. 1465–1466-yillarda uning muxlislari she rlarini to plab, „devon“ tuzadilar. Bu
ʼ ʻ
kitob bugun „Ilk devon“ nomi bilan mashhurdir. 1468-yil oxirida Eronni eggalash
uchun bo lgan jangda Abusaid halok bo ladi. Husayn Bayqaro
ʻ ʻ 1469-yilning
boshida Hirotni qo lga oladi va Samarqandga xat yo llab, Navoiyni o z yoniga
ʻ ʻ ʻ
chaqiradi. Husayn Bayqaro uni davlat ishlariga jalb etadi va muhrdor qilib tayinlaydi.
Alisher Navoiy 1469–1472-yillarda muhrdor, 1472–1476-yillarda vazir bo lib
ʻ
ishlaydi. 1487–1488-yillarda Astrobodga hokimlik qildi. Husayn Boyqaro uni o ziga
ʻ
g oyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va buni nihoyatda qadrlar
ʻ
edi. To g ri, Bayqaro va Navoiy o rtasiga uchinchi kishi aralashgan, sovuqchilik
ʻ ʻ ʻ
tushgan paytlar ham bo ldi, lekin o z davrining ikki atoqli arbobi hamkorligi juda
ʻ ʻ
ko p sinovlardan muvaffaqiyat bilan o tib, avlodlarga o rnak bo ldi. Husayn Bayqaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
saltanatining daslabki yillarida juda notinch kechdi. Xondamirning yozishicha, u
taxtga chiqqan yilning o zida Abusaid Mirzoning o g li
ʻ ʻ ʻ Yodgor Muhammad taxt
da vosi bilan qo zg aldi. Husayn Bayqaro unga qarshi qo shin tortadi va g alaba
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
qozonadi. 1470-yilning bahorida Yodgor Mirzo Astrobodda yana bosh ko taradi.
ʻ
Husayn Bayqaro Navoiyni yoniga olib, qo shin bilan yana yo lga tushadi. Xuddi shu
ʻ ʻ
11

payt Hirotda qo zg olon bo lganligi xabari keladi. Husayn Bayqaro Navoiyni ungaʻ ʻ ʻ
katta vakolatlar berib poytaxtga qaytaradi. Navoiy shaharda adolatni tiklab, xalqni
tinchlantiradi. Shunday to qnashuvlarning birida Yodgor Mirzoning qo li baland
ʻ ʻ
kelib, poytaxdagi ayrim kishilar unga qo shiladilar. Mojarolarni tinchlantirish
ʻ
maqsadida uylangani Abusaidning qizi Robiya Sultonbegim eriga hiyonat qilib, u
safariga ketganida poytaxtda inisi Yodgor Mirzo nomiga xutba o qitadi. Yurt bir
ʻ
muddat Yodgor Mirzo qo liga o tadi. Bu hol Husayn Bayqaroga qattiq ta sir etadi va
ʻ ʻ ʼ
u tushkunlikka tushadi. Navoiy shunday paytda uning yonida turadi, tassali beradi.
O sha 1470-yilning o zida payt poylab, Navoiyning maslahati bilan Murg ob daryosi
ʻ ʻ ʻ
bo ylaridan juda qisqa muddatda Hirotga yetib keladi va
ʻ Bog i Zog onda ʻ ʻ maishatdan
charchab uxlab yotgan Yodgor Mirzoni qo lga oladi. Shundan
ʻ
keyingina Xurosonda ma lum muddat tinchlik, osoyishtalik qaror topadi. Alisher ijod
ʼ
kishisi edi. U tabiatan buyruqvozlikdan va hukmfarmonlikdan yiroq, tafakkur hamda
taxayyulga moyil, g oyat nozikta b bir kishi edi. Mansab-lavozimlar har qancha
ʻ ʼ
yuksak bo lmasin uning uchun zil-zambil yuk bo lib, Husayn Boyqaroga bo lgan
ʻ ʻ ʻ
ixlos va muhabbatigina uni iste fo berishdan saqlab turar edi. Shunga qaramasdan, u
ʼ
sadoqat bilan xizmat qildi. Donishmadnligi, tadbirkorligi bilan ko plab g alayonu qon
ʻ ʻ
to kishlarning oldini oldi, urushlarni yarashishga aylantirdi. Uning bu fazilati,
ʻ
ayniqsa, 1472–1476-yillardagi vazirlik faoliyatida yaqqol namoyon bo ldi. Husayn
ʻ
Bayqaro hokimyat ishlarida Navoiyning aql va sadoqatiga tayanib ish ko rdi. Uni,
ʻ
qarshiligiga qaramasdan, yuqori martabalarga tayinladi, 1472-yilda esa
„amir“(vazir)likka qo ydi. Buyuk shoir „amiri kabir“ (ulug amir), „amirul muqarrab“
ʻ ʻ
(podshoga eng yaqin amir) unvonlariga musharraf bo ldi. Uning vazirlik yillari
ʻ
Hirotda obodonlik avj olgan, madaniyat gullab, yashnagan davr bo ldi. Ulug amir
ʻ ʻ
o zi bosh bo lib, suvsiz yerlarga suv chiqardi, eski ariqlarni tozallatirdi, yangi
ʻ ʻ
kanallar qazdirdi. Eski binolarni ta mir qildirib, yangilarini qurdirdi. Ko plab
ʼ ʻ
madrasalar, xonahoqlar soldirdi.
12

Alisher Navoiy she rni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlikʼ
martabasida turib ham she r yozishni to xtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga
ʼ ʻ
rag bat va hurmat bilan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning o zi unga rahnamolik
ʻ ʻ
qildi. Ulug shoirning ilk she riy devonini muxlislari tuzgan bo lsalar, birinchi
ʻ ʼ ʻ
devoni — „Badoye ul-bidoya“ („Badiiylik ibtidosi“)ni 1472–1476-yillarda shohning
amri va istagiga ko ra o zi kitob qildi.
ʻ ʻ 1485–1486-yillarda ikkinchi devon —
„Navodir un-nihoya“(„Nihoyasiz nodirliklar“) maydonga keldi. Alisher
Navoiy 1481–1482-yillarda „Vaqfiya“ asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning
sarf-u xarajatini ta min qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher
ʼ
Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk
shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141–1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga
aylanib qolgan „Xamsa“ yaratish edi. Nizomiyning „Panj ganj“ nomi bilan tarixga
kirgan „Xamsa“si 5 masnaviydan tashkil topgan edi: „Maxzan ul-asror“(„Sirlar
xazinas“), „Xusrav va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Hayf paykar“(„Yetti go zal“),
ʻ
„Iskandarnoma“. Yuz yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253–1325) javob qildi. U
o z dostonlarini „Matla ul-anvor“ („Nurlar boshlanishi“), „Shirin va Xusrav“,
ʻ
„Majnun va Layli“, „Hasht behisht“(„Sakkiz jannat“), „Oynayi Iskandariy“ (Iskandar
oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu
tilni bilganlargina bahramand bo ldilar. O z xalqining shunday hazinadan bebahra
ʻ ʻ
qolishi Navoiyni qiynadi.
Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy
Navoiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning o z kuchi va imkoniyatlariga
ʻ
ishonchini mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-
yilda o z „Xamsa“sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan
ʻ
kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda
birinchi marotaba „Xamsa“ yaratiladi. Olimu fuzalo — barcha bu hodisani zo r
ʻ
olqish bilan kutib oldilar. Zayniddin Vosifiyning „Badoye ul-vaqoe“sidan
ʼ : "Shoh
Navoiyga: „Bir mojaro Siz bilan bizning oramizdan ko pdan hal bo lmay keladi,
ʻ ʻ
13

shuni bugun bir yoqlik qilaylik“, deydi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton
Husayn Alisherning muridi bo lishini ko pdan orzu qilar va uni „pirim“ deb atar edi.ʻ ʻ
1.2. Alisher Navoiy asarlarining janriy xususiyatlari.
Ulug shoirning ilk she riy devonini muxlislari tuzgan bo lsalar, birinchi
ʻ ʼ ʻ
devoni — „Badoye ul-bidoya“ („Badiiylik ibtidosi“)ni 1472–1476-yillarda shohning
amri va istagiga ko ra o zi kitob qildi.
ʻ ʻ 1485–1486-yillarda ikkinchi devon —
„Navodir un-nihoya“(„Nihoyasiz nodirliklar“) maydonga keldi. Alisher
Navoiy 1481–1482-yillarda „Vaqfiya“ asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning
sarf-u xarajatini ta min qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher
ʼ
Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk
shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141–1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga
aylanib qolgan „Xamsa“ yaratish edi. Nizomiyning „Panj ganj“ nomi bilan tarixga
kirgan „Xamsa“si 5 masnaviydan tashkil topgan edi: „Maxzan ul-asror“(„Sirlar
xazinas“), „Xusrav va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Hayf paykar“(„Yetti go zal“),
ʻ
„Iskandarnoma“. Yuz yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253–1325) javob qildi. U
o z dostonlarini „Matla ul-anvor“ („Nurlar boshlanishi“), „Shirin va Xusrav“,
ʻ
„Majnun va Layli“, „Hasht behisht“(„Sakkiz jannat“), „Oynayi Iskandariy“ (Iskandar
oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu
tilni bilganlargina bahramand bo ldilar. O z xalqining shunday hazinadan bebahra
ʻ ʻ
qolishi Navoiyni qiynadi.
14

Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu
ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning o z kuchi va imkoniyatlariga ishonchiniʻ
mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-yilda o z
ʻ
„Xamsa“sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan kunlar
hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda birinchi
marotaba „Xamsa“ yaratiladi. Olimu fuzalo — barcha bu hodisani zo r olqish bilan
ʻ
kutib oldilar.
Zayniddin Vosifiyning „Badoye ul-vaqoe“sidan
ʼ : "Shoh Navoiyga: „Bir
mojaro Siz bilan bizning oramizdan ko pdan hal bo lmay keladi, shuni bugun bir
ʻ ʻ
yoqlik qilaylik“, deydi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning
muridi bo lishini ko pdan orzu qilar va uni „pirim“ deb atar edi. Alisher esa har gal:
ʻ ʻ
„Yo Ollo, yo Ollo, bu qanday gap bo ldi! Aslida
ʻ — biz muridmiz, siz — hammasiga
pirsiz“, der edi. Endi Sulton Husayn Alisherdan so radi:
ʻ — Pir nima-yu, murid nima?
Alisher javob berdi:
Pirning tilagi — muridning tilagi bo lishi kerak.
ʻ
 Shunda Sulton Husayn o zining oq otini olib kelishni buyuradi. Ot juda asov,
ʻ
chopag on edi.
ʻ
Sulton Husayn aytdi:
 Siz pir, men murid bo ladigan bo lsam, Siz shu otga minasiz, men uni
ʻ ʻ
yetaklayman.
Alisher noiloj otga minishga majbur bo ladi. Ot g oyat asov bo lib, shohdan boshqani
ʻ ʻ ʻ
o ziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyog ini uzangiga qo yishi bilan ot tipirchilay
ʻ ʻ ʻ
boshladi, Sulton Husayn otiga o shqirdi, ot itoat qilib, Alisherning minishini kutdi.
ʻ
Alisher egariga o tirishi bilan Sulton Husayn otining jilovidan ushlab yetaklay
ʻ
boshladi. Alisher hushidan ketdi. Uni egardan ko tarib oldilar. Tarihda bunday hol
ʻ
ko rilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilovdorlik qilmas edi.
ʻ
15

1480–1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr bo ldi. Shoirʻ
„Xamsa“ dan keyin ko p o tmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U
ʻ ʻ 1488-
yilda yozgan „Tarixi mulki ajam“ („Ajam shohlar tarixi“) shularning biri edi. Bu asar
„Muhokamat ul-lug atayn“da „Zubdat ut-tavoxir“(„Tarixlar qaymog i“) deb ham
ʻ ʻ
ataladi. 1480-yillarning oxiri , 1490-yillarning boshida Navoiyning yaqin do stlari,
ʻ
ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon
Muhammad (1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bag ishlab „Holoti Sayyid
ʻ
Hasan Ardasher“, „Xamsat ul-mutahayyirin“, „Holoti Pahlavon Muhammad“
asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy bo lib, shoirning bu ulug zamondoshlari haqidagi
ʻ ʻ
memuar xotiralaridan tashkil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bag ishlangan
ʻ
„Risolayi muammo“ (ikkinchi nomi „Mufradot“) risolasini yozi. Navoiy zamonasida
muammo janri keng tarqalgan bo lsa
ʻ — da, asosan, fors tilida yozilar edi. Navoiy
o zbek tilida muammo yozgan ilk o zbek shoirlaridan bo ldi. „Xazoyin ul-maoniy“ga
ʻ ʻ ʻ
uning 52 muamosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolarini esa 500
chamalaydilar. Navoiyning 1490-yillar dagi eng katta xizmatlaridan biri „Xazoin ul
maoniy“ („Ma nolar xazinasi“)ni tuzish bo ldi.
ʼ ʻ 1492–1498-yillarda tartib qilingan 4
qism devondan iborat bu ulkan she riy kulliyot shoirning turkiy tilda yozilgan deyarli
ʼ
barcha lirik she rlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 yoshidan 20 yoshigacha bo lgan
ʼ ʻ
davrni umrining navbahori hisobladi va shu davr devonini „G aroyib us-
ʻ
sig ar“(„Yoshlik g aroyibotlari“) deb atadi.
ʻ ʻ
Alisher Navoiy ijodining yuksak cho qqisi
ʻ „Xamsa“ asari (1483–1485)dir,
shoir birinchilardan bo lib, turkiy tilda to liq
ʻ ʻ „Xamsa“ yaratdi va turkiy tilda shunday
ko lamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. Ushbu to plamni
ʻ ʻ Nizomiy
Ganjaviyning „Panj Ganj“ („Besh xazina“) asariga havas sifatida yozilganligini
o quvchilarga anglatmoq maqsadida
ʻ „Xamsa“ning kirish qismida:
„Emas oson bu maydon ichra turmoq,
Nizomiy panjasig a panja urmoq.“
ʻ
16

deya ta kid etadi.ʼ
„Xamsa“ tarkibiga „Hayrat ul-abror“ , „Farhod va Shirin“ , „Layli va
Majnun“ , „Sab ai sayyor“
ʼ , „Saddi Iskandariy“ kabi dostonlar kiradi. " Hayratul -
abror " da hamd , munojot , na ʼ t , hayrat boblaridan keyin shoirning Yaratganga ,
borliqqa , tabiatga , insonga bo ʻ lgan falsafiy , ijtimoiy - siyosiy , iqtisodiy , ilmiy ,
ma ʼ rifiy , axloqiy va estetik munosabati aks ettirilgan . Podshoh bilan ulusning
insonlik nuqtai nazaridan ayirmasiz , farqsizligini , podshohning hunar , axloq , adl ,
insof , mantiq , taqvo yo ʻ lida ulusdan o ʻ ta olmaganini anglatish bilan o ʻ zining adolatli
shoh haqidagi qarashlarini anglatadi .
„ Farhod va Shirin “ da qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix
va kelajak oldidagi vazifasini belgilaydi , insonlik faqat muhabbatda emas , balki o ʻ sha
sharafli nomning himoyasi orqali ekanini uqdiradi . Sharq tarixidagi Xusrav va Shirin
voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab , Farhod orqali o ʻ zining komil inson haqidagi
qarashlarini ifoda qilgan . Navoiy dostoni orqali Firdavsiy , Nizomiy , Dehlaviy
an ʼ analari yangilangan bo ʻ lsa , undan keyin bu syujet turk mumtoz adabiyotining
o ʻ zak muammolarini hal etishda asosiy o ʻ rin tutdi va bu yo ʻ nalishda Ahmad
rizvon , Jaliliy , Harimiy , Bafqiy , Urfi Sheroziy , Lamiiy , Nizoriy va boshqa dostonlari
yaratildi .
„ Layli va Majnun “ dostonida arab ertaklari orqali ma ʼ lum syujet o ʻ zining tugal
shaklini topdi , unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi . Keyinroq
yaratilajak Fuzuliy , Andalib , Sayqaliy dostonlari uchun ma ʼ naviy zamin
bo ʻ ldi . „Xamsa“ tarkibidagi „Sab ai sayyor“
ʼ va „Saddi Iskandariy“da shohlik bilan
bog liq masalalarni birinchi o ringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik
ʻ ʻ
an anasida o zining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib
ʼ ʻ
turadi. „Xamsa“ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414–1492) yuqori baho berdi. O R
ʻ
FA ShI qo lyozmalar fondida XV–XX asrlarda ko chirilgan
ʻ ʻ 166
qo lyozma
ʻ saqlanadi. Ulardan 84 tasida beshlikning hamma dostonlari berilgan.
17

„Xamsa“ haqida xorijiy olimlar A.Vamberi, J.Malokolin, F.Richard, L.Vari,
Y.Ekman, E.Partele; rus tadqiqotchilari I.Krachkovskiy, V.Bartold, E.Bertels,
Konrad, B.Jirmunskiy, A.Yakubovskiy, A.Semyonov; turk olimlari F.Ko prulu,ʻ
A.S.Levend, K. Eraslon; ozar olimlari H. Arasli, G. Aliev; o zbek olimlari Fitrat,
ʻ
I.Sulton, V.Zohidov, A.Qayumov, T.Jalolov, Sodir Erkinov, S.Nazrullaeva,
A.Abdug afurov, M.Hakimov, S.Hasanov v.b. ishlari ma lum.
ʻ ʼ
O zMUda
ʻ „Xamsa“ni tadqiq etish borasida B.Qosimov, B.Akrom, H.Boltaboev,
A.Erkinov, D.Farmonova tadqiqot ishlari olib bormoqdalar.
Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singigan
bo lsa-da, maxsus
ʻ "Lison ut-tayr" dostoni(1499)da, "Nasoyim ul-muhabbat" (1495–
1496)da, "Tarixi anbiyo va hukamo" (1485–1488), „Arbain“ , „Munojot“ singari
asarlarida aks etgan.
"Lison ut-tayr"da borliq va ilohiyot haqidagi qarashlarini, inson, tabiat va hayot
haqidagi fikrlarini qushlar tili va sarguzashtlari orqali bayon qilgan.
O zbekiston
ʻ mustaqillikka erishganidan so ng Navoiy asarlarini diniy va so fiylik ʻ ʻ
jihatidan o rganish kengaydi, ular ob ektiv va ilmiy bahosini
ʻ ʼ
olmoqda. „Arbain“ , „Munojot“ kabi asarlari chop etildi. Jomiyning „Nafahotul-uns
min hazarotil-quds“ tazkirasini tarjima qilib va to ldirib, so z yuritilgan 618 ta
ʻ ʻ
shayxlar sonini 770 taga yetkazdi.
„Majolisun-nafois“ (1490 –1491; 1497–1498) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki
tazkira bo lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida ma lumot
ʻ ʼ
bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bo lmagan
ʻ
shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, to rtinchi majlisda beshinchi
ʻ
majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va
sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va shahzodalar
haqidagi ma lumotlar jamlangan.
ʼ Asar Fahriy Hirotiy(1521–1522), Muhammad
18

Qazviniy(1522–1523), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta fors tiliga
tarjima qilingan.
Navoiy „Muhokamat ul-lug atayn“ʻ asarini o z zamonidagi turkiy lahjalar, ʻ
ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til
xususitlari bilan qiyoslashga bag ishladi. Jonli xalq tilida qo llangan ko plab so zlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
asarga kiritib, adabiy tilda qo llanilishiga sababchi bo ldi. O zigacha ishlatilgan
ʻ ʻ ʻ
so zlarni yangi ma no qatlamlarini ochdi. o zbek va boshqa turkiy xalqlarning tili
ʻ ʼ ʻ
grammatikasini Mahmud Koshg ariydan so ng ilmiy asosga soldi. o zbek va boshqa
ʻ ʻ ʻ
turkiy xalqlarning tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi
bo ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va e tiborli asarlarga murojaat qildi,
ʻ ʼ
shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi.
Aruz nazariyasiga bag ishlangan
ʻ „Mezonul-avzon“ (1492) asarida arab va fors
aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va og zaki
ʻ
she riyati namunalarining vazn xususiyatlarini o rgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish
ʼ ʻ
bilan birga turk she riyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. Bahrlar va
ʼ
doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. To qqizta yangi vazn va she riy shaklni
ʻ ʼ
aniqladi. Turklik tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari surdi.
Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish XX asrning 20-
yillaridan yo lga qo yildi. Bu yo nalishda Fitrat, Oybek, A.Sa diy, O.Sharafiddinov,
ʻ ʻ ʻ ʼ
A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos va A.K.Borovkov,
O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari e tiborli.
ʼ
„Tarixi mulki Ajam“ ( „Ajam shohlari tarixi“ ,1488) qisqa tarix bo lib, Eron
ʻ
shohlari xronikasi bayon qilingan „Tarixi Tabariy“ , „Shohnoma“ asarlarini mantiqan
to ldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh
ʻ
Kayumarsdan sosoniylarning so nggi vakili Yazdi Shahriyorgacha bo lgan shohlar
ʻ ʻ
tarixini, mifologik talqinini beradi.
19

„Tarixi anbiyo va hukamo“ ( „Payg ambarlar va hakimlar tarixi“ʻ , 1485–1498)
asarining birinchi bo limida
ʻ „Qissas ul-anbiyo“lar an analarini davom ettirib, Odam ʼ
alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Ya qub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi
ʼ
payg ambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham
ʻ
anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning „Hukamo zikrida“ deb nomlangan ikkinchi
bo limida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishog urs,
ʻ ʻ
Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr
haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri
qisqa satrlarda talqin qilinadi.
II.BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA KICHIK LIRIK JANRLARNING
O‘ZIGA XOSLIGI.
2.1. Qit’a va fard janrining strukturaviy xususiyatlarini tahlil qilish
metodikasi.
Navoiy ijodi va uning shaxsiyati cheksiz bir ummondir. Bu ummonning qariga
yetish, uni anglash uchun g‘ovvos bo‘lib dur-u gavharlarni terish zarur. G arbda
ʻ
Chig atoy adabiyotining buyuk vakili, sharqda "Nizomi millat va din" unvoni bilan
ʻ
ulug langan, o zbek tilining asoschisi hisoblangan Mir Alisher Navoiy ko p sohalarga
ʻ ʻ ʻ
o zining asarlari bilan katta hissa qo shgan. O zbek she riyatida uning she riy asarlari
ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ
yuqori cho qqida turadi. Ruboiy, tuyuq, lug z (chiston)larining barchasi o zining
ʻ ʻ ʻ
mukammal, beqiyosligi bilan ajralib turadi. Asarlarining ichida qit'aning alohida o rni
ʻ
bor. Ma’lumki, Alisher Navoiy asarlari zamonlar oshasa-da, o’z mazmunini,
buyukligini,teranligini yo’qotmaydi. Necha zamonlar o’tibdiki, uning asarlarining
mavzusi, g’oyasi, jamiyatda insonlar o’rtasidagi munosabatlarda, ibrat kitobi desak,
mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Xususan, uning qit’alarining mavzusi, g’oyasi hayot
bilan hamnafas. Bundan bir necha asr oldin yaratilgan bu noyob durdonalar
xalqimizning ma’naviy xazinalaridan biridir. Navoiygacha bo’lgan o’zbek
adabiyotida qit’a namunalari Hofiz Xorazmiy “Muhabbatnoma” (1 ta), “Bang va
20

chog’ir munozarasi” (2 ta) mavjud bo’lsa-da, bu janrning yuqori mavqeyga ega
bo’lishi Navoiy nomi bilan bog’langan. Navoiy qit’alari poetikasi uchun xos bo’lagn
yangiliklardan biri ularning har biri maxsus sarlavhaga ega bo’lganidadir.
Qit’anavislikdagi bunday an’ana faqat forsiy shoirlardan Anvariy (1090-1170/75) va
turkiynavis shoirlardan Alisher Navoiy devonlaridagina uchraydi.
Yuqori o‘ltururni kim tilasa,
Kishilikdin ani yiroq bilgil,
O‘lturur safda yuqorilikdin
O‘lturur safda yaxshiroq bilgil.
Alisher Navoiy o’zining asarlarida hukmdorlar, mansab egalari haqida juda
ko’p yozgan. Bu o’y-xayollar orzusida juda ko’p obrazlar yaratgan. Masalan, “Hayrat
ulabror” dostonidagi Shoh Goziy hikoyatida shohning adolatpeshaligi oldida hatto
ona ham o’z da’vosidan kechishi, yoki “Majolis un-nafois” asrining yettinchi majlisi
Salotin bobida deb nomlanishining o’zida ham sultonlar va ularning davlat ishlaridagi
amallari aytib o’tilgan. Navoiy o’zining orzusidagi hukmdor qanday bo’lish
kerakligini o’zining asarlari orqali yaratgan obrazlari yordamida ifoda etgan.
Yuqoridagi qit’ada ham hayotda faqat amal-mansab ilinjida yurib shuning
orqasidan boylik orttirib, o‘zini, o‘zligini unutadigan shaxslar hozirgi zamonamizda
21

ham topiladi. Chunki mansab va boylik o‘tkinchi bu bilan mast bo’lib qolmaslik
zarur. Orttirgan qudrat va martabasining bahosi yo‘q va umri esa vafosizdir. Demak,
nafsi pok va aqli sof kimsa bu mastliklardan o‘zini behush qilmasligi va o‘zini
bunday ishlardan yiroqda tutishi adolat so’rab kelgan har bir xalqning dardiga
darmon bo’lishi kerakligini uqtirgan. Shu sababdan ham ”yuqori o‘ltirurni»
tilagandan ko‘ra oddiy odamlar qatorida turish afzalroqdir, deydi hazrat Navoiy.
Alisher Navoiyning mazkur qit’asida ham inson va uning tabiati, fe’l-atvori haqida
fikrlarni ko’rishimiz mumkin.
Erur ahli hunar qoshinda hunar
Ayb yopmoq, dog`i hunar topmoq.
Har bir davrda ham har xil toifadagi insonlar yashab o’tgan. Navoiy davrida
ham har xil fe’l–atvorli kimsalar bo’lib, o’zining yurish-turishi, odob-axloqi,
ma’naviyati bilan boshqalardan ajralib turgan. Hazrat Navoiy olam va odam
muammolari haqida o’z fikr va qarashlarini o’zining “Mahbub ul-qulub” asarida
keltirib o’tgan. Bu muammolar insoniyat va olam o’rtasidagi azaliy muammolardan
biri hisoblanadi. Didaktik yo’nalishdagi har qanday asarlarda inson va uning
ma’naviy qiyofasi ko’rsatiladi. Qit’ada olam ahli qoshida kimningdir aybini yopmoq
bu eng buyuk hunardir,deydi hazrat Navoiy. Kimningdir aybini oshkor qilmoqdan
ko’ra uni ayblarini yashirmoq har bir mo’min-musulmon uchun eng ezgu
fazilatlardan biridir. Ana shunday g’oyalar Navoiyning boshqa asarlarida ham o’z
isbotini topgan. Xususan, “Mahbub ul-qulub” asarida: “Yaxshiliklarni topmoq -
yedirmoqdir; ayblarini yashirmoq - kiydirmoqdir” degan satrlarida ham shu fikrlarni
anglashimiz mumkin. Bilamizki, Sharq adabiyoti didaktik yo’nalishidagi asarlari
bilan G’arb adabiyotidan farq qiladi. Shayx Sa’diy Sheroziyning “Bo’ston” asari ana
shunday asarlardan biri hisoblanadi.
Ta’bi aybjo’ylik bo’lsa agar bas,
22

Tovus oyog’idan boshqasin ko’rmas.
Tozalik axtargil,ey o’zi xira
Ne ko’rsatar ko’zgu gar yuzi xira!
Barcha aybin yuzga solma,ey g’addor, Sening ham aybingni ko’rsatuvchi bor.
Insonlar orasida shunday kimsalar ham borki, ular ayb topib, boshqalarning
kamchiliklari ustidan kulib, sal biror narsada qoqilsa, unga yomon munosabatda
bo’ladilar. Afsuski, bu azaliy muammolar bizning zamonamizda ham uchrab turadi.
Bunday insonlarning g’ofiligi oldida har qanday inson ko’ngli bir shisha kabi sinishi
mumkin. Navoiyning bundan besh asr avval ilgari surgan g’oyalari bugun ham o’z
dolzarbligi va ahamiyatini yo’qotmay kelayotgani insonni hayratga soladi.Shunday
ekan bu qit’alarni yosh avlodga o’rgatib har bir dars jarayonida hikmatlarni tatbiq
etishimiz lozim. Xoh adabiyot darsi bo’lsin, xoh tarix darsida ushbu asarlarga
murojaat etishimiz zarur. Uning hikmat darajasiga ko’tarilgan har bir baytini
mag’zini chaqib, ota-onaga, Vatanga bo’lgan muhabbat ruhida tarbiyalashimiz uchun
hazrat Alisher Navoiy ijodiga doim tayanishimiz kerak. Bunday o’lmas va boqiy
asarlarimiz xalqimizning ma’naviy merosiga aylangan.
Fard ( arabchadan olingan bõlib — yakka, yolg iz) —ʻ Yaqin va O rta ʻ
Sharq adabiyotidagi poetik janr . Hajmi bir bayt , ya ni 2
ʼ misradan iborat bo ladi. ʻ
Muayyan mazmun, g oya
ʻ ilgari suriladi, badiiy umumlashma,
hayotiy tajribadan kelib chiquvchi hukm , xulosa tajassum topadi. Misol uchun
Holimni sanga aytib hajr o tiga o rgandim,
ʻ ʻ
Ey yor, yomon qildim, har neki dedim, yondim( Bobur ).
Fardda dolzarb, salmoqli falsafiy [[axloqiy g oyalar ifodalanadi. Fardning qisqa
ʻ
va ixchamligi shoirdan "Ming ma nini bir nuqta bila muxtasar etish"ni (
ʼ Mashrab )
taqozo etadi. Fard janriga xos erkinlik shoirning ijodiy imkoniyatini kengaytiradi,
23

ijodiy erkinligini ta minlaydi. Hozirgi o zbek shoirlaridanʼ ʻ Abdulla Oripov , Rauf
Parfi va boshqa ijodida fardlar uchraydi.
Ulug Alisher Navoiy hayotning sinchkov kuzatuvchisi va chuqur bilimdoni
ʻ
edi. U gadodan tortib shohgacha, darvishdan tortib donishmandgacha, dehqondan
tortib amiru beklargacha – jamiyatning barcha toifa kishilari hayotini eng mayda ikir-
chikirlari qadar juda yaxshi bilgan. Bundan tashqari, mutafakkir shoir hayvonot va
nabotot olamining, kosmik fazo sirlarining, o z davri fani erishgan yutuqlarning,
ʻ
inson psixologiyasining ham nozik bilimdoni edi. Biz buni uning yirik epik
polotnolarida ham; “Mahbub ul-qulub”, “Arba in”, “Nazm ul-javohir” singari
ʼ
didaktik asarlarida ham ko ra olamiz.
ʻ
Badiiy ijod sirlaridan birmuncha xabardor bo lgan kishi(ijodkor va
ʻ
tadqiqotchi)larga yaxshi ma lumki, hayot tafsilotlarini epik va didaktik asarlarda
ʼ
istifoda etish uncha mushkul emas, ammo bu unsurlardan lirik asarlarda foydalanish
har qanday shoirda ham muvaffaqiyat bilan amalga oshavermaydi. Mubolag asiz
ʻ
aytish mumkinki, Alisher Navoiy hayotiy tafsilotlarni boshqa hech bir shoirda
kuzatilmagan darajada olamni lirik idrok etish jabhasiga tadbiq eta bildi. Chunonchi:
Sochni tishlab qanday o rish mumkin? Shoirning muddaosi nima? Ha, shoir bu
ʻ
baytda ma shuqaning taqimini o padigan sochlaridan bahs ochgan. Agar uzun sochni
ʼ ʻ
shu sochlar sohibi sohibi to uchiga qadar o rmoqchi bo lsa, tabiiyki, qo llari
ʻ ʻ ʻ
yetmaydi. Engashib o raman desa, egilgani masofasi qadar soch ham uzoqlashadi.
ʻ
Shunda u sochni o rtasidan tishlab, yuqoriga ko taradi-da, tikka turib, bemalol
ʻ ʻ
o rimni oxiriga yetkazadi. G azal muallifi onalarimiz, opalarimiz suvratida
ʻ ʻ
kuzatganimiz ana shu nozik holatni injabinlik va ustalik bilan she riy matnga olib
ʼ
kirgan.
24

Yana bir baytda “Havas ishq aylagan ozoda, kechkil bu xayolingdan, Ki
chiqmas bu tikan ko nglingda nogah ustivor o lgach” deb o qiymiz. Agar qo lgaʻ ʻ ʻ ʻ
kirgan zirapcha tikka turib qolsa, uni chiqarish qiyin bo ladi. Ishqday ichkin bir
ʻ
tuyg u bilan kundalik turmushning oddiydan-oddiy bu hodisasi o rtasidagi
ʻ ʻ
mushtaraklikni topish va uni nafis bir libosga o rab lirik she r hududiga olib kirish
ʻ ʼ
uchun faqat Navoiyday daho egasi bo lmoq lozim. Zero, mavhum tushunchalar bilan
ʻ
moddiy narsa-hodisalar o rtasidagi o xshashlik, umumiylikni ko ra bilish, mavhum
ʻ ʻ ʻ
tushunchalarni mana shu taxlit “moddiylashtirish”, ifodalashgina mumkin bo lgan
ʻ
hodisani suvratlantirish assotsiativ tafakkuri chuqur, tasavvur kuchi juda o tkir
ʻ
ijodkorlargagina xosdir. She riyat ham adabiyotning boshqa turlari kabi tasvir ila
ʼ
tirikdir. Obraz ila tirikdir. Sidirg a mushohada, mulohaza, bayon, quruq nasihat
ʻ
badiiy so zniki emas. Alisher Navoiy shunchaki mushohada yuritmaydi, o z
ʻ ʻ
mulohazasini bayon qilmaydi; bil aks, haqiqiy badiiy suvrat – yorqin tasvir yaratadi.
ʼ
Chunonchi:
25

Qoldi hayron zohid ashkimda ko rub har yon hubob,ʻ
Ro stoyidekki, hayrat aylagay o rdu ko rib.
ʻ ʻ ʻ
Ya ni: oshiqning ko z yoshlari azbaroyi ko pirib-toshganidan uning ustida
ʼ ʻ ʻ
pufakchalar hosil bo lgan; ishq sirlaridan bexabar zohid bu holni ko rib xuddi
ʻ ʻ
shaharga kelib qolgan qishloqidek hayratga tushdi.
2.2.Qit’a va fardlarni interfaol metodlar vositasida tahlili qilish usullari.
Qishloqda katta bo lgan qaysi birimiz shaharga ilk marta kelganda Navoiyning
ʻ
“ro stoyi”sidek hayratga tushmaganmiz?! Shoir hayratning darajasini ko rsatmoqchi,
ʻ ʻ
xolos. Bu o rinda kamsitish haqida so z bo lishi mumkinmas. Aslida qishloq
ʻ ʻ ʻ
kishisining shahar manzaralaridan bu hayrati – odamiyat hayotining boshlang ich
ʻ
tabiiyligi va soddaligi ila insonning yaratuvchiligi – taraqqiyot natijasi o laroq
ʻ
voqelikka aylangan yaratuvchiligi to qnashuvidan tug ilgan uchqunlardir.
ʻ ʻ
Navoiyning zohidi ham daf atan oshiqning jo shqin holatini tushunmaydi, hayronu
ʼ ʻ
lol qotadi. Shoir tarkidunyochi zohidning hammaga ham uncha tushunarli
26

bo lavermagan hayratini oddiy, hammaga ma lum bo lgan hayotiy tafsilot – shahargaʻ ʼ ʻ
kelib qolgan qishloqi kishining hayratiga o xshatib, o quvchi tasavvurini
ʻ ʻ
oydinlashtirib yuboradi. Yoki yana:
Orazing mushtoqidur bu ko zki bo lmish dardmand,
ʻ ʻ
Garchi bordur dardlig ko zga yorug liqtin gazand.
ʻ ʻ ʻ
Ya ni: hammamiz bilamizki, yorug lik-shu la xasta bo lgan ko zni battar
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
og ritadi (hayotiy tafsilot), ammo shunday bo lishiga qaramasdan, oshiqning
ʻ ʻ
sog inchdan dardmand bo lgan ko zlari yorning shu lavor chehrasini ko rishga
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
mushtoq bo laveradi (lirik kechinma). Bu baytda shoir zidlantirish priyomidan
ʻ
foydalangan.
Xuddi shunday – hayotiy tafsilotdan tazod vositasida foydalanish quyidagi
baytda ham uchraydi, bu baytda shoir odamlararo muomala-munosabat etikasiga xos
bir holatni lirik matnga tadbiq qiladi:
Ul ko z ollida halokim desalar, yo q bok hech,
ʻ ʻ
Garchi o lmakdin demak yo q shart bemor ollida.
ʻ ʻ
Ma lumki, mumtoz adabiyotda yorning suzilgan, xumor ko zlarini bemorga
ʼ ʻ
o xshatish an anasi bor. Mana shu go zal ko zlar oshiqni halok qilgan. Kasal kishilar
ʻ ʼ ʻ ʻ
holidan xabar olish etikasiga ko ra, odatda, bemor oldida, uning ko nglini
ʻ ʻ
cho ktirmaslik uchun, o limdan so z ochmaydilar. Shoir o zaro muomala
ʻ ʻ ʻ ʻ
madaniyatining ana shu nozik qirrasini ustalik bilan she riy matnga olib kirgan. Ya ni
ʼ ʼ
yorning ko zlari bemor, aslida uning oldida o limdan so zlash to g ri emas. Ammo bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xumor ko zlar oldida oshiqning halokatidan so z ochish mumkin, qo rqmasa ham
ʻ ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
27

Ayni paytda Navoiy she rlaridagi hayotiy tafsilotlar bugungi kunda boshqaʼ
jihatdan ham juda muhim: zamonaviy kitobxon va tadqiqotchi shu tafsilotlar orqali
o sha davr hayoti manzaralari, bundan olti asr muqaddam yashagan kishilar maishiy
ʻ
turmushiga oid ma lumotlardan xabardor bo ladi.
ʼ ʻ
Soda ko nglum ichra la lingning xayoli tushgali,
ʻ ʼ
Shishayedurkim, aning ichiga solmishlar nabot;
Ro za oyin ko rmay ilgingdin qadahni solmag il,
ʻ ʻ ʻ
Lek ol bayram hiloli ham ko rungan tun qadah;
ʻ
(mazmuni: ro za oyini ko rmasdan turib may ichishni to xtatma, lekin ro za
ʻ ʻ ʻ ʻ
hayiti hiloli ko rinishi bilan qo lingga qadah ol);
ʻ ʻ
Og zidin achchig so z aytib, zohir etsa zahri chashm,
ʻ ʻ ʻ
Ayb emastur, pista sho ru, tong emas, bodom talx;
ʻ
28

(mazmuni: og zidan achchiq so zlarni aytib, ko zidan zaharlar sochadi;ʻ ʻ ʻ
pistaning sho rligi ayb, bodomning achchiqligi hayratlanarli bo lmaganidek, bu hol
ʻ ʻ
ayb ham, hayron qolarli ham emas).
Navoiy yana shunday hayotiy tafsilotlarni istifoda etadiki, ular 5-6 asr beridagi
kitobxonga o sha davr ijtimoiy hayotidagi ayrim qonun-qoidalardan, taraqqiyot
ʻ
darajasidan, turmushning ayrim detallaridan xabar beradi. Bu tafsilotlar nafaqat
adabiyotshunoslar yoki so z san ati muxlislari uchun, balki boshqa soha
ʻ ʼ
tadqiqotchilari, tarixchilar, tarixiy mavzuda asar yozmoqchi bo lgan adiblar,
ʻ
rejissyorlar uchun ham muhim bo lishi mumkin. Jumladan, oltinni boshqa
ʻ
moddalardan ajratish usuli:
Oltin ezinib-erib kuygan sayi xolis bo lur,
ʻ
Ne ajab, sarg arsa yuz yetkan sayi emgak manga.
ʻ
(mazmuni: oltinni ezgan-eritgan sayin tozarib borgani kabi mashaqqatlarga
uchragan sari mening yuzimning (toza oltinday) sariq bo lishi ham hayron qolarli
ʻ
emas);
29

Shoirning asl muddaosi – ma’shuqaga yo’llangan maktub ustiga tomgan qonli
yoshlardan xabar berish. Shu holatga muvofiq parallel keltirilgan hayotiy tafsilot esa
kishini o’ylantirib qo’yadi: bolalar varaqlar ichiga gul bargini terib chiqqanlari
kabi… Shoir shunchaki bolalarning o’yin-o’yin bilan kitob ichiga gul barglarini solib
chiqishlarini nazarda tutganmikan? Balki, Navoiy davridayoq gerbariylar tuzish
amaliyoti mavjud bo’lgandir? Bu bayt haqida, balki, tabiatshunos, pedagog
olimlarimiz ham o’ylab ko’rarlar?
Tig‘ ila paykonlaring yetti ko ‘ ngul bo ‘ lg ‘ ach xarob,
Suv quyub tuxm ekting ul kishvarni vayron aylagach.
(mazmuni: ko’nglim (ishq tufayli) xarob bo’lgandan keyin unga tig’ va paykonlaring
yetib keldi – u mamlakatni vayron qilgandan keyin suv qo’yib, ekin ekib yubording).
Bu hayotiy tafsilot o’ylab topilgan yoki ertaklardan olingan emas. Agar o’sha
davrdagi turli xil harbiy yurishlarda bosib olingan mamlakat yoki shaharlarning
fotihlar tomonidan tep-tekis qilinib, ekin ekib yuborilishi kabi faktlar bo’lmaganda,
30

shoir bunday o’xshatishdan foydalanmas edi. U ijtimoiy hodisa ustiga ishqiy mavzu
bilan bog’liq parda tashlab, davr fojiasidan ogoh etadi. Bong uradi.
Mana bu bayt esa ijodkor yashagan ijtimoiy muhitda inson hayotining, uning taqdiri,
orzu-intilishlarining arzimas bir narsa bo’lganligidan darak bermaydimi:
Davron sanga zulm etsa, qadahlar to’la may ich,
Qon yutsang ayog’lar to’la davrong’a ne parvo?
(mazmuni: davron senga zulm qilsa, qadah to’la may ich, chunki qadah to’la qonlar
yutsang ham davronning parvoyiga kelmaydi).
Ma’lumki, Alisher Navoiy yirik epik asarlarida turli syujetlar vositasida o’zi
yashab turgan jamiyatga oid tanqidiy qarashlarini katta jasorat bilan o’rtaga tashlay
bilgan. Butun kuchini xalq manfaatiga yo’naltirgan Farhodning, chinakam insoniy
fazilatlar sohibi bo’lgan Layli va Majnunning oxir-oqibatda halokatga mahkum
bo’lishi mutafakkir shaxsning o’z davriga bergan bahosi o’laroq ko’zga tashlanadi.
Xususan, shoh Bahrom taqdirining fojiali yakunida mutlaq hokimiyatga asoslangan
davr ijtimoiy tuzilmasining nobopligiga, bunday tuzumda biror tabaqa vakili baxtli
bo’la olmasligiga oid xulosa muhrlangan. Yuqoridagi ikki she’riy parchada istifoda
etilgan hayotiy tafsilotlar shoirning bu taxlit xulosasini mustahkamlaydi. Zamon va
tuzum haqidagi bu nuqtai nazar tasodifiy bo’lmay, mutafakkir shaxsning, gumanist
adibning o’z zamoniga oid barqaror bir qarashi bo’lganligini tasdiqlaydi.
Xulosa. Shoir lirikasida yana shunday baytlar borki, ularni maxsus
kuzatishlarsiz yoki maxsus bilimlarsiz tushunish mushkul. Chunonchi:
Kosh o’yub yoqsang qaro bo’lg’an ko’zumning mardumin,
Xoli mayguningni qilg’ancha qo’yub anbar qaro.
Baytning mazmuni shunday: may rangidagi xolingni anbar bilan qaro qilgandan
ko’ra, koshki mening qop-qora bo’lgan ko’zim mardumagini o’yib, yoqsayding.
Xo’sh, xolni anbar bilan bo’yashning ko’z mardumini o’yib, yoqish bilan nima
31

aloqasi bor? Surma tayyorlash jarayonini bilgan kishi uchun bu ikki hodisaning
aloqasi bor. Qadimdan ma’lum bo’lgan va bizning kunlarda ham saqlanib qolgan
xonaki texnologiyaga ko’ra, surma tayyorlash uchun mol suyagi ichidagi ilik olinib,
eritiladi. Keyin undan sham tayyorlab, yoqiladi; tutuniga metall yoki oyna parchasini
tutib, hosil bo’lgan qurum yig’iladi. Mana shu qurum – surmaning o’zidir. Oshiq
istaydiki, suyak ichidagi ilik o’rniga uning ko’zi ichidagi mardumakni yoqib, surma
tayyorlasinlaru, ma’shuqa undan xolini qora qilish uchun foydalansin. Borakalloh,
xol bo’yash uchun necha-nechalab moddalar tiqilib yotgan olamda hayot qadar
qimmatga ega bo’lgan ko’z mardumini yoqib, ma’shug’iga nisor qilmoqchi bo’lgan
oshiqqa! Shoir, asosan, ayollar tomonidan qo’llangan texnologiyadan ham boxabar
bo’lgan va uni ingichka bir mahorat bilan ishqiy bayt mazmuniga uyg’unlashtira
olgan.
Alisher Navoiy g’azallarini hayotiy tafsilotlar nuqtai nazaridan kuzatish yana
shunday xulosani beradiki, shoir badiiy ijodning mohiyatini, san’atkor shaxsning
ijtimoiy borliqdagi o ‘ rni va vazifalarini juda keng va teran:
1. hayotga faol munosabatda bo’lish;
uning har bir narsa-hodisasiga tiyrak qarash;
2. xalq turmushining eng mayda ikir-chikirlariga ham befarq bo’lmaslik;
3. badiiy fikrni xayoliy o’ydirmalar vositasida emas, shu asar o’quvchisining
kundalik turmushiga daxldor, unga tanish bo’lgan narsa-hodisalar orqali
anglatish tarzida tushungan.
Bugungi kitobxon o’zining ulug’ shoirini ko’p hollarda o’zidan ancha yiroq –
qo’l yetmas yuksaklarda turguvchi, oddiy odamning aqli yetmaydigan buyuk,
xayoliy-shoirona narsa-hodisalarnigina kuylagan yoki faqat Alloh ishqi bilan yashab,
yerni unutgan samoviy shoir sifatida qabul qilayotgani, ayrim adabiyotshunoslar ham
shoir ijodini mana shu taxlit tadqiq etayotganlari sir emas.
32

Aslida Alisher Navoiy shohlaru saroylardan tortib oddiy xalqning kundalik
turmushi va kulbasigacha; o’n sakkiz ming olam sirlaridan tortib oddiy insoniy
munosabat etikasigacha; tasavvufday murakkab falsafadan tortib maishiy hayotning
mayda-chuydalarigacha – hayotning jamiyki qavatlarini juda chuqur bilgan. U
mahzun qalbi, chuqur insoniy iztiroblari, komil inson sog’inchi va insonparvar
g’oyalari bilan barcha zamon va makon kishilari ko’ngliga juda yaqin ijodkordir.
Bundan tashqari, buyuk shoir ijodi – she’rni kundalik turmush hodisalari bilan
to’qnashmaydigan samoviy sayyora deb tushunadigan bugungi ayrim qalamkashlar
uchun ham katta ijod maktabidir.
Alisher Navoiy asarlarining shafqatsiz Vaqt omilini pisand etmasligi, turli
davrlarda yashagan insonlar qalbini zabt eta olish asrori ham uning oddiy xalq
turmushidan o’zini baland tutmagani; xalq hayotini eng mayda ikir-chikirlarigacha
sinchkovlik bilan kuzatgani va chuqur bilgani, xalq qalbining eng ichkin
qavatlaridagi dardu iztiroblarini anglab, ularni o’z dardlari kabi kuylay bilgani,
xalqning har bir vakili qalbiga yaqin hodisalarga san’atkorona bezak bera
olganidadir.
Zero, badiiy adabiyot umrzoqligining, hamma davrlarda o’qimishliligining
shartlaridan biri shuki, o’quvchi unda o’z hayotini, o’z his-tuyg’u va iztiroblarining
in’ikosini ko’rishi lozim. Yana: ijtimoiy hayotda so’z san’atiga bo’lgan, hech qachon
yo’qolib-bitmaydigan ehtiyojning mavjudligi – oddiy o’quvchi o’zi ifoda etolmay,
qalbida tugunak bo’lib og’riq berayotgan hollarning So’zda voqelanishidan
yayralishi; tashqariga chiqolmay turgan og’ir energiyadan xalos bo’lishi bilan
shartlangandir.
Agar Alisher Navoiy she’rlarida shunchaki badiiy tasvir vositasi sifatida
maydonga chiqqan hayotiy tafsilotlarni bir joyga jamlasak, tarixiy davr va unda
yashagan kishilar turmushiga oid katta entsiklopediya, shuningdek, ajoyib hikmatlar
kitobi vujudga keladi.
33

Zamonaviy ilm-fan tamoyillari bilan ish ko’rayotgan bugungi navoiyshunoslik bir
asrdan ziyod vaqt mobaynida ulug’ adib asarlarini to’plash, tabdil va nashr qilish,
ilmiy tadqiq etish borasida katta ishlarni amalga oshirdi. Biz mutafakkir shoir
yashagan asrdan ancha uzoqlashdik. Ijtimoiy va texnikaviy taraqqiyotdan tashqari,
turmush tarzi, maishiy urfu rusumlar ham o’zgardi. Shunga ko’ra, bugunga kelib
adabiyotshunoslik oldida ilm ahli uchun amalga oshiriladigan chuqur tadqiqotlardan
tashqari, Alisher Navoiy asarlarini zamondosh o’quvchiga tushunarli tarzda
yetkazish, ularning chinakam xalqchil, oddiy odamlar qalbiga-da yaqin asarlar
ekanligini ko’rsatishdan iborat vazifa ham turibdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Adabiy turlar va janrlar. 3 jildlik, 2-jild. Lirika. – T.: Fan, 1992.
2. “Alisher Navoiy: qomusiy lug at” / Mas ul muharrir: Sh. Sirojiddinov. – T.:ʻ ʼ
“Sharq”, 2016. B. 179.
34

3. Asadov M. Soqiynoma: tarix va poetika. – Toshkent: “Tafakkur” nashri ѐY ti, 2020.
352 bet.
4. Ishoqov Yo. So z san ati so zligi, T.: “O„zbekiston” nashri
ʻ ʼ ʻ ѐ Y ti, 2014. – 320 bet
5. Nosirov O., Jamolov O. Zi ѐ
Y viddinov N. O zbek klassik she riyati janrlari. – T.: ʻ ʼ
O qituvchi, 1979. 170 b.
ʻ
6. Oymatova M. A. O zbek adabi
ʻ ѐ Y tida fard janri poetikasi va tarixi / M. A.
Oymatova; A.Navoiy nomidagi til va adabi ѐ
Y t in-ti [dis. ... filologiya fan.
nomzodi] : dis. ... filologiya fan. nomzodi . – Tashkent, 1999. – 131 b.
7. Orzibekov R. Lirikada kichik janrlar. – Toshkent: 1976. – 168 b.
8. Orzibekov R. Poetika i puti razvitiya janrov uzbekskoy klassicheskoy poezii. Dis
d.f.n. – Samarkand, 1983. Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror, MAT,7-jild, Toshkent,
1991, 26-bet.
9. Serikova L. Mal ы e form ы liriki Navai. Avtoref. Diss. Kand. F.n. – Leningrad:
1975.
10. Quronov D. va b. Adabi ѐ
Y tshunoslik lug ati. – Toshkent: “Akademnashr”, 2013. ʻ
– 408 b. 11. O zbek adabi
ʻ ѐ Y tida ruboiylar. – T.: Fan, 1987
11. O.Sharafiddinov. Alisher Navoiy. Kitobda: Tanlangan asarlar.-T.: Fan,1978:
12. Ya. G ulomov. Alisher Navoiyning davrini o rganish haqida. Kitobda
ʻ ʻ : „Ulug ʻ
o zbek shoiri“
ʻ . -T.:1948;
13. Bertels E.E. Navoiy. Opit tvorcheskoy biografii. -M,L.: 1948;
14. Oybek. Navoiyning tarjimayi holi. Kitobda: „Navoiy gulshani“ . -T.:1967;
15. S.G anieva. Alisher Navoiy. -T.:1968;
ʻ
16. V.Abdullaev. Navoiy Samarqandda. -T.: 1968
17. Izzat Sulton. Navoiyning qalb daftari. -T.: G . G ulom nomidagi badiiy
ʻ ʻ
adabiyot nashriyoti, 1969;
18. V. Zohidov. Ulug shoir ijodining qalbi. -T.: O zbekiston, 1970;
ʻ ʻ
19. A.Qayumov. Alisher Navoiy (ajoyib kishilar hayoti). -T.:1976;
20. S.Ayniy. Tanlangan ilmiy asarlar. — T.: Fan, 1978;
35

21. Fitrat. Navoyining forsiy shoirlig i va fors tilidagi asarlari to g risida.ʻ ʻ ʻ
Tanlangan asarlar. 2-jild. -T.: 2000;
22. M.Shayxzoda. G azal mulkining sultoni. Asarlar. Olti tomlik. T.4. -T.:1972;
ʻ
23. Hamid Sulaymon. Alisher Navoiyning fors tilidagi poetik
merositadqiqotidan . „O zbek tili va adabiyoti“
ʻ jurn. 1965, № 5;
24. A.Rustamov. Navoiyning badiiy mahorati. -T.: 1979;
25. A.Hayitmetov. Navoiy lirikasi. -T.: 1961;
26. Yo.Ishoqov. Navoiy poetikasi. — T.:1984;
27. M.Hakimov. Navoiy asarlari qo lyozmalarining tavsifi.
ʻ — T.: 1983).
28. B. Akrom. Fasohat mulkining sohibqironi. -T.:1991;
29. Z.Hamidov. Navoiy badiiy san atlari.
ʼ — T.: Universitet, 2001;
30. N.Bozorova. Alisher Navoiy g azallarida ko ngil obrazi. -T.: 2002;
ʻ ʻ
31. I.Haqqulov. Tasavvuf va she riyat.
ʼ — T.: 1991;
32. H.Karomatov. Qur on va o zbek adabiyoti. -T.: Fan, 1993;
ʼ ʻ
33. N.Komilov. Tasavvuf. -T.: 1996;
34. I.Haqqulov. O zbek tasavvuf she riyatining shakllanishi va taraqqiyoti. DDA.-
ʻ ʼ
T.:1995.
35. Sultonmurod Olim. Naqshband va Navoiy. — T.: O qituvchi, 1996;
ʻ
36. R.Vohidov. Navoiy va ilohiyot. — T.: 1997; 9. A.A zamov. Munojotnoma. -
ʼ
Namangan: 1997, -T.: 2001;
37. Yo.Ishoqov. Naqshbandiya ta limoti va o zbek adabiyoti. -T.: 2002;
ʼ ʻ
38. A.Rustamov. Alisher Navoiyning „Maxbubul–qulub“ asari grammatik
xususiyatlari. Nomz. diss. -T.: 1959;
39. Bertels E.E. Navoiy i Djami. -M.: Nauka, 1965;
40. Navoiy va adabiy ta sir masalalari.
ʼ — T.: Fan, 1968.
36

Murakkab rejada 40 list, 1.6 mb

Sotib olish