Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 169.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 15 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

17 Sotish

Aniq va mavhum otlar mavzusini oʻqitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Sotib olish
1Mavzu : Aniq va mavhum otlar mavzusini o qitishda zamonaviy pedagogikʻ texnologiyalardan foydalanish Mundarija Kirish …………………………………………………………………………. I BOB. Aniq va mavhum otlar tushunchasi va ularni o‘qitishning nazariy asoslari ……………………………………………………………………….. 1.1. Otlarning tasnifi va aniq-mavhum otlar haqidagi tushuncha ……………. 1.2.Mavzuning maktab o‘quv dasturidagi o‘rni va o‘quvchilarga o‘zlashtirishdagi ahamiyati ……………………………………………………. 1.3.Aniq va mavhum otlar mavzusini o‘qitishda uchraydigan asosiy muammolar ……………………………………………………………………. II BOB. Aniq va mavhum otlar mavzusini o qitishda zamonaviy ʻ pedagogik texnologiyalardan foydalanish …………………………………. 2.1.Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari va afzalliklari …………………………………………………………….……….. 2.2. Aniq va mavhum otlar mavzusini interaktiv usullar orqali o‘qitish (klaster, aqliy hujum, Venn diagrammasi orqali.) ………………………………………. 2.3. Mavzuni o‘qitishda texnologik yondashuvning samaradorligi …………... Xulosa …………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………… 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim jarayoniga innovatsion va texnologik yondashuvlar tobora chuqur kirib bormoqda. Ta’limda shunchaki bilim berish emas, balki o‘quvchini fikrlashga, izlanishga, muammoga yechim topishga o‘rgatish birinchi o‘ringa chiqdi. Til o‘rganishda esa grammatik bilimlar asosiy poydevor sifatida e’tirof etiladi. Xususan, otlar mavzusi, jumladan, aniq va mavhum otlarning farqlanishi, ularni to‘g‘ri tushunish o‘quvchining grammatik va leksik ko‘nikmalariga bevosita ta’sir qiladi. Bu mavzu orqali o‘quvchilar atrofdagi hodisalarni aniq yoki mavhum ifodalashni o‘rganadi, bu esa ularning dunyoqarashi va nutq madaniyatini kengaytiradi. Shu bilan birga, zamonaviy pedagogik texnologiyalar – Venn diagrammasi, klasterlar, aqliy hujum kabi metodlar orqali o‘qitilsa, bu mavzuning samarasi yanada oshadi. Ta’lim sifatini oshirish, darsda o‘quvchini faol ishtirokchi qilish, ijodiy fikr yuritishga undash ushbu texnologiyalar orqali ro‘yobga chiqadi. Ayniqsa, boshlang‘ich va o‘rta ta’limda bu mavzuni to‘g‘ri yoritish o‘quvchilarda grammatik bilimlar asosini puxta shakllantirishga xizmat qiladi. Mavzuning dolzarbligi uning nazariy ahamiyatigina emas, balki amaliy qo‘llanishi va hayotga tatbiq etilish imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Shu sababli, bu mavzuni o‘rganish va uni o‘qitishda zamonaviy usullardan foydalanish hozirgi ta’limning muhim yo‘nalishlaridan biridir. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbek tili grammatikasida otlarning tasnifi, ularning semantik va morfologik turlari ko‘plab adabiyotlarda yoritilgan. Jumladan, akademik G‘. Zulfiqorovning "Hozirgi o‘zbek adabiy tili" asarida aniq va mavhum otlar nazariy jihatdan chuqur tahlil qilingan. N. Mahmudov, S. Urinboyeva, S. Sodiqova va boshqa 1 Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi” mavzusidagi ma’ruza. // 2022-yil 30-avgust. – [Elektron resurs]: https://president.uz 3taniqli tilshunoslar tomonidan ham bu mavzuga e’tibor qaratilgan. Biroq bu adabiyotlar asosan nazariy yondashuvga urg‘u beradi, ularni amaliyotda, ayniqsa, umumta’lim maktablarida qanday o‘qitish kerakligi, qanday metodik yondashuvlar qo‘llanilishi borasida yetarlicha ma’lumot yo‘q. Ayniqsa, zamonaviy pedagogik texnologiyalar nuqtayi nazaridan bu mavzu cheklangan darajada o‘rganilgan. Interfaol metodlar orqali aniq va mavhum otlarni o‘qitish, o‘quvchilarda mavzuga nisbatan mustahkam qiziqish uyg‘otish, ularning fikrlash doirasini kengaytirish imkoniyatlari hali yetarli darajada tadqiq etilmagan. Shuning uchun mazkur kurs ishi mavjud ilmiy adabiyotlarni umumlashtirish, metodik jihatdan boyitish va zamonaviy ta’lim yondashuvlari bilan boyitish vazifasini bajaradi. Bu orqali o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir kuchayadi, ta’lim sifati ortadi, nazariya bilan amaliyot o‘rtasidagi bog‘liqlik mustahkamlanadi. Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich va o‘rta ta’lim bosqichlarida ona tili fanini o‘qitish jarayoni, xususan, otlarning tasnifi bo‘yicha dars berish metodikasi. Kurs ishi mavzusining predmeti Aniq va mavhum otlar mavzusini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo‘llari, ularning samaradorligini oshirish imkoniyatlari. Kurs ishi mavzusining maqsadi — o‘quvchilarga aniq va mavhum otlar haqida chuqur bilim berishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning samarali yo‘llarini aniqlash, bu jarayonni amaliy jihatdan tahlil qilish va uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari Aniq va mavhum otlarning nazariy jihatlarini o‘rganish; O‘quv dasturlarida ushbu mavzuning o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish; Dars jarayonida uchraydigan asosiy muammolarni aniqlash; Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning xususiyatlarini yoritish; Interfaol metodlar asosida mavzuni o‘qitish usullarini amalda ko‘rsatish; O‘qitishda texnologik yondashuvning afzalliklarini asoslash. 4Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Nazariy jihatdan, ushbu kurs ishi ona tili ta’limida otlar bo‘yicha bilimlarni tizimlashtirishga xizmat qiladi. Amaliy jihatdan esa, zamonaviy metodlar orqali aniq va mavhum otlarni o‘rgatish bo‘yicha dars ishlanmalar, mashg‘ulot usullari, interaktiv vositalarni ishlab chiqishga zamin yaratadi. Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishida quyidagi metodlardan foydalaniladi: Taqqoslash va tahlil qilish metodi; Pedagogik kuzatuv; Interaktiv dars metodlari (klaster, Venn diagrammasi, aqliy hujum); Tajriba- sinov asosidagi yondashuv; O‘quvchilarning bilim darajasini baholash texnologiyalari. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5I BOB. Aniq va mavhum otlar tushunchasi va ularni o‘qitishning nazariy asoslari 1.1. Otlarning tasnifi va aniq-mavhum otlar haqidagi tushuncha Tilshunoslikda otlar so‘z turkumlarining eng muhim va yirik qatlamini tashkil etadi. Otlar inson tafakkurining, idrokining va fikr ifodasining asosiy vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Har bir tilda mavjud otlar tizimi, uning leksik va grammatik boyligini belgilovchi muhim omillardan biri hisoblanadi. O‘zbek tilshunosligida otlar predikat bo‘la olmaydigan, ammo gapning boshqa bo‘laklarida keng ishtirok etuvchi, mustaqil so‘z turkumidir. Ular shaxs, narsa, hodisa, tushuncha, harakat natijasining nomi sifatida xizmat qiladi. Otlar semantik jihatdan juda rang-barang bo‘lib, ular bir nechta mezonlar asosida tasniflanadi. Ularning tasniflanishida eng muhim mezonlardan biri – ma’nodir. Ya’ni otlarning bildirgan narsa yoki tushunchasi qanday shaklda mavjud – moddi (real) yoki nomoddiy (abstrakt) ekanligi muhim rol o‘ynaydi. Shu mezon asosida otlar aniq otlar va mavhum otlar deb ikki asosiy guruhga bo‘linadi. 2 Aniq otlar – mavjud, ko‘z bilan ko‘rish, sezish, ushlash mumkin bo‘lgan real predmetlarni bildiradi. Masalan, kitob, daraxt, stol, bola, oyna va hokazolar. Bu turdagi otlar o‘quvchilar uchun tushunarli, atrof-muhitda uchraydigan, oson aniqlanadigan predmetlar bo‘lib, ular dars jarayonida ko‘rgazmali vositalar, rasm, video va hayotiy tajriba orqali tushuntiriladi. Mavhum otlar esa his qilish yoki anglash mumkin bo‘lgan, ammo moddiy shakli mavjud bo‘lmagan tushunchalarni bildiradi. Masalan, mehr, do‘stlik, quvonch, baxt, o‘lim, yaxshilik, ozodlik kabi. Bu otlar ko‘proq ma’naviy tushunchalarga, hissiy holatlarga, ichki kechinmalarga taalluqlidir. Mavhum 2 Mahmudov N., Jo‘rayev A. O‘zbek tili nazariy grammatikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 6otlar bola tafakkurining rivojlanish darajasiga bog‘liq holda sekin-asta shakllanadi. Aniq va mavhum otlarni bir-biridan ajratish jarayoni o‘quvchilarda abstrakt fikrlashni shakllantirishda, umumlashtirish va tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim omil bo‘ladi. Bu mavzuni chuqur o‘zlashtirish orqali o‘quvchilar nutqidagi aniqlikni, izchillikni ta’minlaydi, ularning so‘z boyligi oshadi va fikrlarini aniq yetkazish imkoniyati kengayadi. O‘zbek tilshunosligida bu ikki guruh o‘rtasida farqlash mezonlarini belgilashda ba’zan chalkashliklar yuzaga keladi. Chunki ayrim otlar konkret vaziyatga qarab ham aniq, ham mavhum bo‘lishi mumkin. Masalan, “so‘z” so‘zi: “so‘zni tushunmadim” (aniq) – “so‘z kuchli quroldir” (mavhum) kabi. Bu esa otlarning ma’no jihatdan kontekstdagi o‘zgaruvchanligiga dalildir. Shu sababli bu mavzuni o‘qitishda o‘qituvchidan aniq izoh, misol va kontekst asosida tushuntirish talab etiladi. Otlar faqat semantik emas, balki morfologik, sintaktik va funksional jihatdan ham tasniflanadi. Jumladan, grammatik shakllanishga ko‘ra otlar: yakka va ko‘plik, egalik, kelishik va tuslanish kabi kategoriyalar asosida o‘zgaradi. Bularning barchasi otlarning til tizimidagi o‘rnini va grammatik imkoniyatlarini belgilaydi. O‘quvchilarga otlarni, xususan, aniq va mavhum otlarni tushuntirishda faqat nazariy ma’lumot bilan cheklanib qolmasdan, real hayotiy misollar, dramatizatsiya, rol o‘ynash, guruhlarda ishlash kabi faol metodlardan foydalanish tavsiya etiladi. Ayniqsa, klaster metodida o‘quvchilar “aniq” va “mavhum” degan ikki doiraga mos so‘zlarni guruhlaydi, ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni mustaqil izlaydi, natijada mavzu o‘zlashtiriladi. Shuningdek, o‘quvchilarning yosh darajasiga mos holda mavhum otlar haqida boshlang‘ich tasavvurlar berilishi lozim. Chunki kichik yoshdagi o‘quvchilar ko‘proq ko‘rish, ushlash mumkin bo‘lgan aniq narsa nomlarini osonroq anglaydi. 7Mavhum tushunchalarni o‘zlashtirish esa abstrakt tafakkurning shakllanishiga qarab bosqichma-bosqich yuz beradi. Shu bilan birga, o‘quvchilarga grammatik mashqlar, diktantlar, matn asosida tahlillar, gap tuzish, sinfiy va juftlik ishlari orqali bilimlar mustahkamlanadi. Bu jarayonlarda o‘qituvchi aniqlik va mavhumlik mezonlarini izchil tushuntirib boradi. Interfaol metodlar yordamida mavzuni mustahkamlash o‘quvchilarni faollikka undaydi va ularni chuqur tahlilga yo‘naltiradi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, aniq va mavhum otlar nafaqat grammatik tushuncha, balki o‘quvchining nutqiy dunyoqarashi, muloqot madaniyati, hissiyati va g‘oyaviy qarashlarini shakllantiruvchi vositadir. Ular orqali o‘quvchi atrofdagi borliqni qanday qabul qilishini, unga qanday baho berishini, fikrini qanday ifodalayotganini bilish mumkin. otlarning, xususan, aniq va mavhum otlarning tasnifi o‘zbek tilining grammatik tizimida asosiy o‘rin tutadi. Aniq va mavhum otlarning taqqoslanishi Tartib Ko‘rsatkichlar Aniq otlar Mavhum otlar 1 Ma’nosi Moddiy, real mavjudot yoki predmet nomi Nomoddiy, ongda mavjud tushuncha yoki holat 2 Sezish imkoniyati Ko‘z bilan ko‘rish, qo‘l bilan ushlash mumkin Faqat his qilish, fikrlash orqali anglanadi 3 Misollar stol, daraxt, kitob, qalam, telefon muhabbat, quvonch, adolat, jasorat, do‘stlik 4 Nutqdagi roli Atrofdagi borliqni nomlash Ichki kechinma, his- tuyg‘u, ijtimoiy 8 hodisani ifodalash 5 O‘quvchilarga o‘rgatish darajasi Boshlang‘ich sinflarda osongina tushuntiriladi Yuqori sinflarda asta-sekin tushuntiriladi 6 Ko‘rgazmali vosita bilan tushuntirish Ha – rasm, predmet, video orqali Yo‘q – tushuntirishlar, munozara, matn asosida 7 Grammatik ishlov berish Son, egalik, kelishik shakllariga tushadi Grammatik jihatdan ot sifatida o‘zgaradi 8 O‘qitishda metodik yondashuv Ko‘rgazmalilik, guruhli ishlar, sinov mashqlari Muloqotli o‘yinlar, matnli tahlil 9 Darsdagi o‘zlashtirish tezligi Tez va tushunarli Sekin va bosqichli 10 Adabiy matnlarda qo‘llanishi Tabiiy tasvirlar, voqealar Obrazli tasvirlar, falsafiy ifodalar Bu mavzuni to‘g‘ri o‘qitish o‘quvchilar nutqini boyitish, grammatik tafakkurini rivojlantirish, savodxonligini oshirish va hayotiy bilimlar bilan boyitish imkonini beradi. Shu bois, mavzuni zamonaviy texnologiyalar asosida, interfaol va innovatsion usullar orqali o‘rgatish bugungi ta’lim jarayonining asosiy talabi hisoblanadi. 3 1.2. Mavzuning maktab o‘quv dasturidagi o‘rni va o‘quvchilarga o‘zlashtirishdagi ahamiyati 3 Quronov D. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 9Ona tili fanining o‘quv dasturida otlar mavzusi, xususan, aniq va mavhum otlarning o‘rganilishi tilshunoslik bilimlarini shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi. Chunki o‘quvchi tilni o‘rganish jarayonida eng avvalo atrofdagi predmetlar, hodisalar, tushunchalar bilan tanishadi. Bu jarayon orqali u so‘z boyligini oshiradi, atamalarni o‘zlashtiradi, ularni to‘g‘ri tahlil qilish, jumlada ishlatish ko‘nikmasini hosil qiladi. Ayniqsa, otlarni aniq va mavhum guruhlarga ajratish orqali o‘quvchilarning tafakkuri, abstrakt fikrlash qobiliyati, mantiqiy tahlili rivojlanadi. Aniq va mavhum otlar mavzusi boshlang‘ich sinflarning oxiri hamda o‘rta ta’lim bosqichining 5–6-sinflarida ona tili fanining asosiy bo‘limlaridan biri sifatida kiritilgan. Bu sinflarda mavzuni ketma-ketlik asosida o‘zlashtirish o‘quvchiga keyinchalik so‘z turkumlari, gap bo‘laklari, matn tuzilmasi kabi grammatik bo‘limlarni osonroq tushunishga yordam beradi. Dasturda bu mavzu ko‘proq otlarning semantik tasnifi doirasida yoritiladi va o‘quvchidan aniq hamda mavhum tushunchalarni tanib olish, ularni to‘g‘ri ishlatish, gapda ajratish va misollar keltirish ko‘nikmasi talab qilinadi. 4 Mavzuning o‘quv dasturidagi o‘rni, avvalo, tilga bo‘lgan munosabatni shakllantirish, grammatik bilimlarning nazariy poydevorini mustahkamlash va amaliy qo‘llashni ta’minlashga xizmat qiladi. Bu mavzuni chuqur o‘zlashtirgan o‘quvchi fikrini ravon, aniq va izchil ifoda eta oladi. Ayniqsa, og‘zaki va yozma nutqda aniq va mavhum otlardan o‘rinli foydalanish – matnning mazmuniy aniqligini belgilovchi muhim vositadir. O‘quvchilar dars jarayonida bu mavzuni o‘zlashtirish orqali hayotiy kuzatuvlar asosida so‘zlarni sinflarga ajratishni o‘rganadilar. Ular tabiatdagi, jamiyatdagi va inson ongidagi mavjudotlar va tushunchalarni moddi yoki nomoddiyligi asosida farqlab, fikrlash doirasini kengaytiradilar. Bu esa ularda til tizimini ongli idrok qilish, tushunchalarni to‘g‘ri ifodalash, tahlil qilish, izohlash va muloqotda aniq fikr yuritish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. 4 Jo‘rayev A., Qurbonova M. O‘zbek tili: metodik qo‘llanma. – Toshkent: Ilm ziyo, 2018. 10Maktab dasturida bu mavzuning o‘rni nafaqat grammatik bilim doirasida, balki kengroq – nutqiy kompetensiya, ijodiy fikrlash, kognitiv rivojlanish, estetik idrok kabi sohalarda ham sezilarli bo‘ladi. Chunki mavhum otlar orqali o‘quvchi insoniy tuyg‘ular, axloqiy qadriyatlar, ijtimoiy hodisalar haqida fikr yuritadi. Bu jarayonda u axborot qabul qilish, tahlil qilish, o‘z fikrini bildirish kabi intellektual faoliyatlarga jalb qilinadi. Dars jarayonida o‘qituvchi tomonidan bu mavzu ko‘rgazmali vositalar, interfaol metodlar, grafik chizmalar, misollar bilan boyitilsa, o‘quvchilarni faollikka undaydi. Ayniqsa, klasterlar yordamida mavzuni toifalarga ajratish, Venn diagrammasi orqali aniq va mavhum otlarning o‘xshash va farqli jihatlarini solishtirish orqali o‘quvchilar mavzuni mustahkam o‘zlashtiradilar. Maktab o‘quv dasturida bu mavzu bo‘yicha kompetensiyaviy yondashuv ham qo‘llaniladi. Ya’ni, o‘quvchi bilim olish bilan birga uni amaliyotda qo‘llash, fikrini asoslash, mustaqil izlanish, matn tahlili, gap tuzish, yozma ishlar bajarish orqali faol bilish jarayonini boshdan kechiradi. Darsda ko‘proq mustaqil fikr yuritishga undovchi topshiriqlar, jamoaviy tahlillar, roliklar orqali tushuntirishlar berilishi tavsiya etiladi. 5 Mavzuni o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchilar turli xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin: masalan, mavhum otni aniq deb tushunish yoki aksincha. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh darajasi va aqliy tayyorgarligiga mos metodlarni tanlashi kerak. O‘quvchilarga hayotiy misollar bilan tushuntirish, obrazli tasvirlar keltirish, ular bilan muhokama qilish bu muammoni kamaytiradi. Shuningdek, ushbu mavzuni o‘zlashtirishning ahamiyatli jihatlaridan biri shuki, o‘quvchi tilni ongli o‘rganishga o‘rganadi. Til faqat muloqot vositasi emas, balki ijtimoiy ong shakli sifatida idrok etiladi. Bu esa bolaning dunyoqarashini, estetik qarashlarini, muloqot madaniyatini rivojlantiradi. Mavhum otlar orqali u tushuncha, g‘oya, qadriyat, hissiyotlar dunyosiga kiradi, bu esa ruhiy-estetik tarbiyani ham shakllantiradi. 5 Nurmonov A., Qosimov B. O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. – Toshkent: Fan, 2017. 11Maktab o‘quv dasturida otlar mavzusining tarmoqlari ichida aniq va mavhum otlar eng asosiy va keng tatbiq etiladigan bo‘lim hisoblanadi. Bu mavzuni puxta egallagan o‘quvchi kelgusida gap tahlili, matn yozish, insho tuzish, tahliliy fikr bildirishda qiynalmasligi aniq. Bu esa uning oliy ta’lim tizimida ham erkin fikr yuritishiga zamin yaratadi. aniq va mavhum otlar mavzusi maktab o‘quv dasturida o‘quvchining tilshunoslik kompetensiyasini shakllantiruvchi asosiy bo‘limlardan biridir. Bu mavzu nafaqat tilga oid bilimlarni berish, balki o‘quvchida tilga, so‘zga, ifodaga, muloqotga ongli yondashuvni, o‘z fikrini mustaqil ravishda bayon etish malakasini shakllantirishga xizmat qiladi. Shu sababli ham bu mavzuni o‘qitish zamonaviy metodlar asosida, bolalarning yoshiga va qiziqishiga mos ravishda tashkil etilishi ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi. 1.3. Aniq va mavhum otlar mavzusini o‘qitishda uchraydigan asosiy muammolar Maktab o‘quvchilari uchun otlar mavzusi, ayniqsa, aniq va mavhum otlarni ajrata olish oson bo‘lib ko‘ringani bilan, amalda bu jarayon bir qator murakkabliklarni yuzaga chiqaradi. O‘quvchilarning yosh xususiyati, fikrlash darajasi, tahliliy salohiyati va dunyoqarashi bu mavzuni o‘zlashtirishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Aniq va mavhum otlarni farqlash, ularning gapdagi vazifasini anglash, ma’nodagi o‘zgaruvchanlikni tushunish o‘quvchidan chuqur mulohaza va abstrakt tafakkurni talab qiladi. Avvalo, o‘qituvchilarning o‘zlari bu mavzuning nazariy asoslarini yetarlicha o‘zlashtirmagan bo‘lsa, uni bolalarga tushuntirishda yuzaki yondashuvga yo‘l qo‘yiladi. Ayrim hollarda o‘qituvchi faqat darslikda keltirilgan misollar bilan cheklanib, mavzuni chuqurlashtirish, hayotiy misollar bilan boyitish, bolalarni tahlilga jalb qilish kabi metodik yondashuvlarni unutadi. Bu esa o‘quvchilar orasida mavzuni tushunmagan, chalkashtirgan va mexanik yodlaganlar sonining ko‘payishiga olib keladi. 12Muammolarning yana biri – bu mavhum otlar tushunchasini o‘quvchilarga tushuntirishdagi murakkablikdir. Maktab yoshidagi bolalar ko‘proq moddiy borliqdagi predmetlarni anglay oladilar, ya’ni ular sezgi organlari orqali ko‘rib, ushlab ko‘rgan narsalarga osonroq e’tibor qaratadilar. Mavhum tushunchalar – do‘stlik, vatanparvarlik, mehr, baxt, adolat kabi holatlarni tushuntirish esa ularning ongida tasavvurga asoslanadi. Bu esa ko‘p hollarda mavhumlikni aniq narsa deb qabul qilishga olib keladi. Yana bir keng tarqalgan muammo bu – so‘zlarning kontekstda o‘zgaruvchanligi. Masalan, “so‘z”, “dono”, “haqiqat” kabi otlar ayrim holatlarda aniq, ayrim holatlarda mavhum bo‘lib keladi. O‘quvchilar bu farqni anglashda qiynaladilar, chunki ular so‘zni mustaqil emas, kontekstdan ajralgan holda ko‘rishga odatlangan. Bu holat esa grammatika o‘qitishda mantiqiy tafakkurni yetishmasligi muammosiga olib keladi. Yana bir muammo – bu o‘quvchilarda qiziqishning sustligidir. Agar darsda faqat tushuncha va ta’riflar berilsa, o‘quvchi passiv tinglovchiga aylanadi. Mavzuni jonlantirish, uni o‘quvchining hayoti, qiziqish doirasi bilan bog‘lash lozim. Masalan, bolalar sevgan multfilmlar, o‘yinlar, ijtimoiy holatlar orqali aniq va mavhum otlarni ajratish ularning diqqatini jalb etadi. Aks holda, mavzuni yod olishga harakat qilgan o‘quvchi uni anglamasdan unutadi. Shuningdek, darslik va metodik qo‘llanmalarda mavzuga oid mashqlar, izohlar va misollar yetarli emasligi ham katta muammo hisoblanadi. Ba’zida darsliklarda keltirilgan misollar juda oddiy yoki hayotdan uzoq bo‘lib, o‘quvchilarda real tasavvur hosil qilishga yordam bermaydi. Bu holat o‘qituvchini qo‘shimcha izlanishga majbur qiladi. Ammo barcha o‘qituvchilar bu vazifani bajara olmaydi yoki vaqt jihatdan ulgurmaydi. Zamonaviy darslarda texnologik vositalardan foydalanmaslik ham muammo sifatida ko‘riladi. Aksariyat hollarda aniq va mavhum otlar mavzusi oddiy ta’rif va daftar ishlarigagina asoslanib o‘tiladi. Ammo, aksincha, bu mavzuni video lavhalar, infografika, elektron testlar, klaster xaritalari, 13interfaol doska orqali yoritilsa, o‘quvchi mavzuni oson tushunadi. Ko‘pchilik maktablarda bu imkoniyatlar mavjud bo‘lsa-da, o‘qituvchilar bunday texnologiyalardan foydalanishga tayyor emas. Yana bir muhim muammo – bu metodik yondashuvdagi bir xillikdir. Ko‘pgina hollarda o‘qituvchilar bir xil metod – ma’ruza yoki diktantga tayangan holda dars o‘tadi. Bu esa o‘quvchini faollikka emas, passiv yod olishga undaydi. Halbuki bu mavzuni o‘rganishda rolli o‘yinlar, “kim tez”, “to‘g‘risini top”, “klaster yasash” kabi interaktiv usullar juda samarali bo‘lishi mumkin. Mavzuni o‘zlashtirishda o‘quvchilarning tilga oid asosiy bilimlarining yetarli emasligi ham muammo tug‘diradi. Ba’zan o‘quvchilar hali ot, sifat, fe’l kabi so‘z turkumlarini to‘la farqlab olishmagan bo‘ladi. Bu holatda ulardan aniq va mavhum otni ajratish talab etilganda, ular noto‘g‘ri javob beradi, chunki so‘z turkumini aniqlay olmaydi. Demak, bu mavzuni o‘rganishga tayyorlovchi bosqichlar o‘tkazib yuborilgan bo‘ladi. Yuqorida aytib o‘tilgan muammolar o‘qituvchi tomonidan pedagogik tahlil qilinmasa, dars sifati pasayadi, o‘quvchi natijaga erisha olmaydi. Shu sababli, o‘qituvchi avvalo o‘z metodik bilimini yangilashi, mavzuga zamonaviy yondashuvni tanlashi, interfaol dars senariylari asosida darsni tashkil etishi muhimdir. Bu nafaqat mavzuni o‘zlashtirishga yordam beradi, balki o‘quvchini mustaqil fikrlovchi, tahlilchi, nutqi boy shaxs sifatida shakllantiradi. aniq va mavhum otlar mavzusini o‘qitishda duch kelinadigan asosiy muammolar – bu o‘qituvchining mavzuni yetarlicha tahlil qilmasligi, o‘quvchining tafakkur darajasini inobatga olmaslik, darsliklarning yetarli emasligi, interfaol usullardan foydalanilmasligi va metodik yondashuvdagi takroriyliklardir. Ushbu muammolarni bartaraf etish orqali dars samaradorligini oshirish, o‘quvchining ona tiliga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirish, grammatik bilimlarini puxta shakllantirish mumkin bo‘ladi. 14 I bob bo‘yicha xulosa Xulosa qilib aytganda, otlar, ayniqsa, ularning aniq va mavhum turlari tilshunoslikda katta grammatik ahamiyatga ega bo‘lib, ularni farqlash o‘quvchining mantiqiy tafakkuri va nutq madaniyatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu mavzuni o‘qitishda faqat nazariy yondashuv emas, balki amaliy metodlar, interfaol usullar, hayotiy misollar orqali tushuntirish zarur. O‘quvchilarning yosh darajasi, idrok qilish salohiyati, tahliliy fikrlashi inobatga olinib, mavzuni bosqichma-bosqich o‘rgatish ta’lim samaradorligini oshiradi. Dars davomida o‘qituvchining metodik yondashuvi, darslikdagi misollar sifati, vizual vositalarning mavjudligi va texnologik qo‘llab- quvvatlash mavzuni o‘zlashtirishga kuchli ta’sir qiladi. Shu bois, aniq va mavhum otlarni o‘rgatishda puxta tayyorlangan reja, zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘un yondashuv, ijodiy faoliyatga asoslangan topshiriqlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bob davomida aniqlangan nazariy asoslar kelgusi metodik tadbirlarga mustahkam zamin bo‘lib xizmat qiladi. 15II BOB. Aniq va mavhum otlar mavzusini o qitishda zamonaviyʻ pedagogik texnologiyalardan foydalanish 2.1.Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari va afzalliklari Bugungi kunda ta’lim tizimida yuz berayotgan islohotlar o‘qitish jarayoniga yangicha yondashuvlarni talab qilmoqda. An’anaviy dars o‘tkazish shakllarining o‘rnini asta-sekin zamonaviy pedagogik texnologiyalar egallamoqda. Bu texnologiyalar o‘quvchining o‘quv jarayonidagi faolligini oshirish, mustaqil fikrlashini rivojlantirish, ijodiy yondashuvni shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois, o‘zbek tili va adabiyoti, xususan grammatik mavzularni o‘qitishda ham zamonaviy texnologiyalardan foydalanish ta’lim sifatini oshirishda muhim vositaga aylanmoqda. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning eng asosiy xususiyati – bu o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan yondashuvdir. Bu yondashuv o‘qituvchining markaziy rolidan ko‘ra o‘quvchining faolligini, bilimga bo‘lgan qiziqishini, izlanishlarini rag‘batlantiradi. O‘quvchi nafaqat bilim oluvchi, balki bilim yaratuvchi subyekt sifatida qaraladi. Bu esa o‘quvchi mustaqil fikrlaydigan, erkin savol bera oladigan, o‘z qarashini himoya qila oladigan shaxs sifatida shakllanishiga olib keladi. Zamonaviy texnologiyalar, jumladan, interfaol metodlar, axborot- kommunikatsiya vositalari, guruhiy va juftlik faoliyatlari, klasterlar, Venn diagrammalari, “aql hujumi”, sinkveyn kabi usullar darsni jonlantiradi, qiziqarli qiladi va samaradorlikni oshiradi. Bu usullar orqali o‘quvchi o‘z fikrini erkin ifodalash, tahlil qilish, baholash, umumlashtirish, xulosa chiqarish kabi intellektual faoliyatlarga jalb etiladi. 6 Zamonaviy texnologiyalar o‘qitish jarayonining strukturaviy-tizimli tashkil etilishini ta’minlaydi. Bu texnologiyalar darsni aniq bosqichlarga bo‘lish, har 6 Jumaniyozova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida grammatik ko‘nikmalarni shakllantirish. – Nukus: Bilim, 2018. 16bir bosqichda maqsadli ish olib borish, natijani monitoring qilish, baholashni me’yorlashtirish imkonini beradi. Dars jarayoni aniq maqsad, kutilyotgan natija, faoliyat shakllari asosida rejalashtiriladi. Bu esa dars davomida intizomni saqlaydi, o‘quvchida motivatsiyani kuchaytiradi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar yana bir muhim afzallikka ega – bu ko‘rgazmalilik va vizual yondashuvni kuchaytirishidir. Ko‘pchilik grammatik mavzular, jumladan, aniq va mavhum otlar mavzusi ham ko‘rish, tasvir, misol orqali tushuntirilganda samarali bo‘ladi. Bu texnologiyalar orqali o‘qituvchi mavzuni nafaqat og‘zaki tushuntiradi, balki slayd, rasm, video, grafik chizma, jadval kabi vositalar bilan boyitadi. Bu vositalar o‘quvchida mavzuga nisbatan real tasavvur uyg‘otadi, tushunishni osonlashtiradi. Bundan tashqari, zamonaviy texnologiyalar har bir o‘quvchining individual xususiyatlarini inobatga olish imkonini beradi. O‘quvchilar har xil tezlikda o‘rganadi, har xil uslubda fikrlaydi, ularning qiziqish darajasi, bilish ehtiyoji ham farq qiladi. Zamonaviy texnologiyalar bu holatni hisobga olib, differensial yondashuv, mustaqil ishlar, ixtiyoriy savol-javoblar orqali o‘quvchilarga mos metodlarni taklif qiladi. Bu esa sinfda har bir o‘quvchining bilim olishiga imkon yaratadi. Pedagogik texnologiyalarning yana bir muhim xususiyati – bu ijodiy yondashuvga asoslanganligidir. Interfaol metodlar orqali o‘quvchilar o‘zlari misollar o‘ylab topadilar, matn yozadilar, guruh bilan tahlil qiladilar, savol beradilar va javob izlaydilar. Bu jarayon ularda mas’uliyat, fikrning mantiqiyligi, mulohaza yuritish, tanqidiy fikrlash kabi sifatlarni shakllantiradi. Bugungi kunda darslarni tashkil etishda AKT (axborot-kommunikatsiya texnologiyalari)dan foydalanish ham zamonaviy ta’limning ajralmas qismiga aylangan. Kompyuter, planshet, interfaol doska, internet, mobil ilovalar, test platformalari, video lavhalar, animatsiyalar – bularning barchasi o‘quvchining e’tiborini jalb qiladi va ularning bilimni o‘zlashtirishini tezlashtiradi. Ayniqsa, 17grammatik mavzularda testlar, quizlar, matn tahlillari elektron tarzda taqdim etilsa, bu o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning afzalliklaridan yana biri – bu baholash va monitoringni takomillashtirishidir. Yangi yondashuvlar o‘quvchini faqat yakuniy natijasi uchun emas, balki dars davomida ko‘rsatgan faolligi, fikrlash sifati, guruhdagi ishtiroki, savollarga bergan javoblari asosida baholaydi. Bu yondashuv o‘quvchini baho olish uchun emas, bilim olish uchun harakat qilishga undaydi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar asosida dars olib borish o‘qituvchining kasbiy mahoratini ham oshiradi. Chunki bu yondashuvlar doimo yangilik talab qiladi, o‘qituvchidan izlanish, kreativlik, psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Darsni jonlantirish uchun u turli sahna ko‘rinishlari, o‘yinlar, topshiriqlar, slaydlar tayyorlaydi. Bu esa o‘z navbatida darsni zerikarsiz, hayotiy va esda qolarli qiladi. zamonaviy pedagogik texnologiyalar an’anaviy o‘qitish usullaridan farqli ravishda, o‘quvchini darsning markaziy figurasi sifatida ko‘radi, unga mustaqil fikr yuritish, o‘z qarashlarini bildirish, jamoada ishlash, yangilik yaratish imkonini beradi. Bunday yondashuvlar bilan tashkil etilgan darslar o‘quvchining bilimini chuqurlashtiradi, uni jamiyatda faol, bilimli, mas’uliyatli shaxs sifatida shakllantiradi. Shu boisdan, ayniqsa, aniq va mavhum otlar kabi grammatik mavzularni o‘qitishda bu texnologiyalarni qo‘llash nafaqat ta’lim samaradorligini, balki o‘quvchilarning o‘z fani va tiliga bo‘lgan munosabatini ham ijobiy tomonga o‘zgartiradi. 2.2. Aniq va mavhum otlar mavzusini interaktiv usullar orqali o‘qitish (klaster, aqliy hujum, Venn diagrammasi orqali) Zamonaviy ta’limda samarali dars tashkil etishning asosiy mezonlaridan biri – bu o‘quvchilarni faol ishtirok etishga jalb etishdir. Ayniqsa, til va grammatikaga oid mavzularni o‘rgatishda interaktiv metodlardan foydalanish o‘quvchilarning mavzuga qiziqishini oshiradi, mustaqil fikrlash va izlanish 18ko‘nikmalarini shakllantiradi. Aniq va mavhum otlar mavzusi ham shunday interaktiv yondashuvlarni talab qiladigan grammatik mavzulardan biri hisoblanadi. Bu mavzuni faqat ta’rif va misollar orqali o‘rganish emas, balki o‘quvchilarni tahlil qilishga, solishtirishga, umumlashtirishga, bahslashishga undash orqali chuqur o‘zlashtirish mumkin. Klaster metodi – bu o‘quvchilar tafakkurini jadallashtirish, tushunchalarni guruhlash va o‘zaro bog‘liqlikda fikrlashni rivojlantirishga xizmat qiluvchi samarali interaktiv usullardan biridir. Ayniqsa, aniq va mavhum otlar mavzusini o‘rganishda bu metod orqali o‘quvchilar so‘zlarni ikki asosiy kategoriya – aniq va mavhum bo‘lib ajratishni o‘zlashtiradi. Darsning boshlanishida doskaga yoki slaydda ikkita doira ajratilib, ulardan biriga “Aniq otlar”, ikkinchisiga esa “Mavhum otlar” degan so‘zlar yoziladi. So‘ngra o‘quvchilarga ushbu markaziy tushunchalarga bog‘liq misollarni topish topshirig‘i beriladi. 7 O‘quvchilar yakka yoki guruh holatida ishlaydi, so‘zlarni tarmoqlab yozadi, har birini izohlaydi. Bu jarayon orqali ular mavzuni nafaqat tushunadi, balki vizual tarzda tasavvur qiladi. Klaster metodi bolalarda mantiqiy fikrlash, umumlashtirish, toifalash, farqlash, sabab-oqibat bog‘liqligini tushunish kabi ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Shu bilan birga, bu usul ham yozma, ham og‘zaki fikrni erkin ifoda etishga imkon beradi. Mavzu bo‘yicha darsning asosiy qismi va mustahkamlash bosqichida qo‘llanilsa, o‘quvchilar mavzuni faol anglaydi. Klaster metodini joriy etishda o‘qituvchi kuzatuvchi va yo‘naltiruvchi vazifasini bajaradi, o‘quvchilar esa bilish jarayonining markaziga aylanadi. Bu metod darsni zeriktiruvchi nazariyadan holi etadi va har bir o‘quvchini ishtirokga jalb etadi. Ko‘rgazmalilik, rang-baranglik va vizuallik tufayli bu metod ayniqsa kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun juda foydalidir. Ular 7 Jumaniyozova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida grammatik ko‘nikmalarni shakllantirish. – Nukus: Bilim, 2018. 19klasterni chizish orqali mavzuni ko‘rish, eshitish va yozish orqali bir vaqtning o‘zida bir nechta analiz vositalarini ishlatadilar. Natijada mavzu yodda saqlanadi va amaliy bilimga aylanadi. Bu metod orqali o‘quvchilar so‘zlarni guruhlarga ajratish, mantiqiy bog‘lanishlarni anglash, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Aqliy hujum (Brainstorming) – bu o‘quvchilarni mavzuga jalb etish, ularning fikrlarini ochish va tezkor javob berish salohiyatini rivojlantiruvchi interaktiv metoddir. Bu metod ayniqsa grammatikani o‘rganishda, xususan, aniq va mavhum otlarni farqlashda samarali bo‘ladi. Darsning kirish yoki mustahkamlash bosqichida o‘qituvchi savol tashlaydi: “Qaysi otlar aniq hisoblanadi?”, “Mavhum otlarga misol keltiring?” O‘quvchilar esa fikrni ixtiyoriy va tezlikda aytadilar. Bunda javobning sifati emas, ko‘pligi muhim. Bu esa ularni fikrlashga undaydi. Ushbu metod o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, nutq faolligi, erkin muloqot qilish, fikrni qisqa, lo‘nda aytish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ayniqsa, kam 20so‘zlaydigan, tortinchoq o‘quvchilarni faollashtirishda bu metodning afzalligi beqiyosdir. O‘quvchilar bir-birining fikridan ilhomlanib, o‘z bilimlarini izlay boshlaydilar. Aqliy hujum metodida o‘quvchilar o‘z xatolaridan qo‘rqmaydi, chunki bu bosqichda har qanday fikr qadrlanadi. Darsda bunday usulning qo‘llanilishi jarayonni jonlantiradi, savol-javobga boy muhit yaratadi. O‘qituvchi barcha fikrlarni yozib boradi, keyinchalik ularni tahlil qiladi va to‘g‘ri–noto‘g‘riligini sinf bilan birga muhokama qiladi. Bu esa mavzuning chuqurroq anglanishiga olib keladi. Shu bilan birga, bu usul dars vaqtini tejamli sarflash, qisqa vaqtda ko‘plab o‘quvchilarning fikrini eshitish imkonini beradi. Aqliy hujum orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning mavzu bo‘yicha bilim darajasini tez aniqlay oladi va ular orasida qanday kamchiliklar borligini tahlil qiladi. Natijada dars mazmunli, jonli va o‘quvchining ehtiyojiga moslashgan bo‘ladi.. Venn diagrammasi – bu ikki yoki undan ortiq tushunchani solishtirish, o‘xshash va farqli jihatlarini ajratib ko‘rsatish uchun qo‘llaniladigan samarali grafik metod hisoblanadi. Ayniqsa, “Aniq otlar” va “Mavhum otlar” kabi ikki asosiy kategoriyani o‘zaro solishtirishda bu usul ayni muddao bo‘ladi. O‘quvchilar doskada yoki daftarlarida ikkita aylana chizadilar, biri – aniq otlarga, ikkinchisi – mavhum otlarga tegishli. Aylana kesishgan joyga esa ularning umumiy jihatlari yoziladi. Bu usul orqali o‘quvchi fikrni umumlashtirish, taqqoslash, toifalash, sintez qilish kabi yuqori darajadagi bilish jarayonlarini bajaradi. Ayniqsa, mavzuning mohiyatini anglashi, kategoriyalar o‘rtasidagi munosabatni tushunishi, grammatik tafakkurini rivojlantirishi uchun bu metod nihoyatda qulay. O‘quvchi bu jarayonda nafaqat tushunchalarni yodlaydi, balki ularni tahlil qiladi, xulosa chiqaradi va ongli ravishda fikr yuritadi. 21Venn diagrammasi darsning barcha bosqichlarida qo‘llanilishi mumkin: kirishda – mavjud bilimlarni aniqlashda, rivojlantirishda – asosiy tushunchalarni solishtirishda, mustahkamlashda – umumlashtirish vositasi sifatida. Bu usul sinfda jamoaviy fikrlash, o‘zaro bahs, izoh berish, fikrni asoslash kabi kompetensiyalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, “bu so‘z nega aniq?”, “bu nega mavhum?” kabi savollar o‘quvchini chuqur tahlilga undaydi. O‘qituvchi diagramma asosida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash darajasini, grammatik tushunchalarni qamrab olish qobiliyatini baholaydi. Shuningdek, bu metod visual o‘rganishga moyil o‘quvchilar uchun ayniqsa foydalidir. Grafik ko‘rinishdagi taqdimotlar o‘quvchilar xotirasida uzoq saqlanadi, ularni yozma va og‘zaki nutqga integratsiyalash osonlashadi. Shunday qilib, Venn diagrammasi o‘quvchilar uchun ham tushunarli, ham qiziqarli, ham mantiqiy fikrni rivojlantiruvchi pedagogik vosita sifatida xizmat qiladi. 223. Mavzuni o‘qitishda texnologik yondashuvning samaradorligi Zamonaviy ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, abstrakt tushunchalarni o‘z ichiga olgan grammatik mavzular, masalan, “Aniq va mavhum otlar” kabi mavzularni o‘rganishda texnologik yondashuv katta samaradorlikka ega. Bu yondashuv orqali o‘quvchilar mavzuni nafaqat tushunadi, balki uni hayotiy misollar orqali anglaydi, taqqoslaydi, muammoli holatlarda tahlil qilishga harakat qiladi. Texnologik yondashuv deganda nafaqat axborot-kommunikatsion texnologiyalarni qo‘llash, balki pedagogik texnologiyalarning didaktik asoslari, metodik vositalar va o‘quvchilarning faol ishtirokini nazarda tutuvchi tizimli yondashuv tushuniladi. Jumladan, bu yondashuvda o‘quvchi markazga qo‘yiladi, ya’ni “o‘quvchi-subyekt” tamoyiliga tayaniladi. Bu esa ularning o‘quv faoliyatidagi mustaqilligini, tanqidiy va ijodiy fikrlashini shakllantirishga xizmat qiladi. 8 Mavzuni texnologik asosda o‘qitishning ilk bosqichi sifatida uni muammoli vaziyatlar asosida tashkil etish mumkin. Misol uchun, o‘quvchilarga har xil turdagi otlar beriladi va ular orasidan aniq va mavhum otlarni ajratish vazifasi topshiriladi. Bu metod — muammoli o‘qitish texnologiyasi — orqali o‘quvchilar faol izlanishga yo‘naltiriladi. Bu yondashuv darsni an’anaviy tushuntirishdan ko‘ra ancha samaraliroqdir. Shuningdek, ta’lim jarayonida klaster usuli, Venn diagrammasi, aqliy hujum, blits-so‘rov, jamoaviy bahs, interaktiv o‘yinlar kabi texnologik vositalardan foydalanish darsni jonlantiradi. Bu metodlar orqali o‘quvchilar mavzuga bevosita jalb qilinadi, ularning fikrlari tinglanadi, baholanadi, muhokama qilinadi. Natijada o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, mantiqiy tahlil qilish, fikrni dalillash, isbotlash ko‘nikmalari shakllanadi. 8 Ortiqova Z. O‘quvchilarda tahliliy fikrlashni shakllantirishda interfaol metodlar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2022. 23Texnologik yondashuvning yana bir muhim jihati — darsning har bir bosqichining rejalashtirilgan bo‘lishidir. Ya’ni kirish, asosiy va yakuniy bosqichlar aniq metodik asosda tashkil qilinadi. Masalan, mavzuga kirishda animatsion videorolikdan foydalanish mumkin. Asosiy qismda slaydlar, jadval va grafiklar asosida mavzuni tushuntirish, yakuniy bosqichda esa viktorinalar, testlar yoki interfaol topshiriqlar orqali bilimni mustahkamlash nazarda tutiladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) ham mazkur jarayonda beqiyos imkoniyat yaratadi. “Aniq va mavhum otlar” mavzusini PowerPoint taqdimoti, interaktiv platformalar (Kahoot, Quizizz, Wordwall) yordamida tushuntirish orqali o‘quvchilar mavzuni chuqurroq anglaydi. Bu texnologiyalar, ayniqsa, vizual xotirasi kuchli o‘quvchilar uchun foydalidir. Shuningdek, zamonaviy texnologik yondashuvlar o‘qituvchidan ham yangicha metodik yondashuvni talab etadi. O‘qituvchi darsni faqat bilim berish vositasi sifatida emas, balki o‘quvchini rivojlantirish, tarbiyalash, faol ishtirokini rag‘batlantirish vositasi sifatida ko‘ra boshlaydi. Bu holatda o‘qituvchi motivator, maslahatchi, yo‘naltiruvchi, tashkilotchiga aylanadi. Mavzuni texnologik asosda o‘qitish samaradorligining yana bir ko‘rsatkichi — o‘quvchilar bilimining mustahkamligi. An’anaviy darsda eshitilgan va yozib olingan ma’lumot tezda unutilishi mumkin. Ammo interaktiv texnologiyalar asosida faol ishtirok etgan o‘quvchi mavzuni nafaqat tushunadi, balki uni eslab qoladi, o‘z hayotiga bog‘laydi va ko‘nikma sifatida qabul qiladi. Ayniqsa, mavhum otlar singari noaniq tushunchalarni misollar orqali ko‘rsatish, multimediali vositalar bilan mustahkamlash juda muhimdir. O‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni darsga qiziqtirish, mavzuni hayotiy misollar orqali tushuntirish — bularning barchasi texnologik yondashuv samaradorligini ko‘rsatadi. Masalan, guruhlarda ishlash texnologiyasi orqali o‘quvchilar mavzuni o‘zaro muhokama qiladi, bir-biriga tushuntiradi, savol- javobda qatnashadi. Bu jarayon ularning ijtimoiy faolligini oshiradi, jamoa 24bilan ishlash madaniyatini shakllantiradi. Texnologik yondashuvning afzalligi — ta’lim sifati oshadi, darslar sermazmun va samarali o‘tadi, o‘quvchilar mustaqil ishlashga o‘rganadi. Bu esa ta’limda innovatsion o‘zgarishlarni joriy etish yo‘lidagi muhim qadamlardan biridir. Insoniy kapitalni rivojlantirish, bilimli, malakali avlodni tarbiyalash uchun pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridandir. “Aniq va mavhum otlar” kabi mavzularni texnologik asosda o‘qitish nafaqat nazariy bilimlarni singdiradi, balki o‘quvchilarning fikrlash madaniyatini, muloqot ko‘nikmalarini, amaliy bilim va kompetensiyalarini ham rivojlantiradi. Bu esa ta’lim samaradorligini ta’minlaydigan muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. II BOB YAKUNIY XULOSA Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘quv jarayoniga joriy etish o‘quvchilar bilimini mustahkamlashda, ularning fikrlash doirasi va faolligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, aniq va mavhum otlar mavzusini o‘rganishda interaktiv metodlar – klaster, aqliy hujum, Venn diagrammasi kabi yondashuvlar orqali o‘quvchi mavzuni chuqur tahlil qiladi, misollarni erkin topadi va mantiqiy bog‘liqlikni anglaydi. Bu esa nafaqat grammatik bilimni, balki nutq madaniyatini, estetik tafakkur va ijodkorlikni ham shakllantiradi. O‘qituvchining darsni yangicha yondashuvlar bilan tashkil etishi o‘quvchida mavzuga nisbatan ishtiyoq va mas’uliyatni kuchaytiradi. Interfaol metodlar asosidagi darslar o‘quvchini bilim oluvchi emas, bilim yaratuvchi subyektga aylantiradi. Natijada dars mazmunli, qiziqarli va samarali kechadi. Shu bois, grammatikani o‘qitishda ham zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash zamon talabi ekanini ta’kidlash lozim. 25xulosa Mazkur kurs ishi davomida aniq va mavhum otlar mavzusining o‘quvchilar uchun qanday ahamiyatga ega ekani, uni samarali o‘rgatish uchun qanday yondashuvlar qo‘llanishi kerakligi haqida fikr yuritildi. Ayni paytda ta’lim tizimida yuz berayotgan o‘zgarishlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘qitish jarayoniga joriy etish zarurati, grammatik bilimlarni chuqur va mazmunli yetkazishga yangi yondashuvlarni taqozo qilmoqda. Aniq va mavhum otlar mavzusi ko‘pchilik o‘quvchilar uchun dastlab qiyin tuyulsa-da, to‘g‘ri metodlar tanlansa, bu mavzu o‘zlashtirish uchun qulay va hayotiy bo‘lib chiqadi. Ayniqsa, klaster, aqliy hujum, Venn diagrammasi kabi interaktiv usullardan foydalanish o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga, nutqiy faolligini oshirishga, tushunchalarni farqlash va umumlashtirishga xizmat qiladi. Shuningdek, darsda faqat bilim berish emas, balki o‘quvchini o‘ylashga, savol berishga, izlanishga va xulosa chiqarishga o‘rgatish eng muhim vazifadir. Ushbu kurs ishida o‘rganilgan usullar, kuzatishlar va takliflar orqali shu narsa ayon bo‘ldiki: zamonaviy texnologiyalar bilan boyitilgan dars – bu faqat yangilik emas, balki zarurat. Xulosa qilib aytganda, aniq va mavhum otlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘quvchining nafaqat bilim darajasini, balki o‘z fikrini erkin ifodalash, tahlil qilish, dunyoni anglash salohiyatini ham rivojlantiradi. Kelajak ta’limi aynan shunday yangicha yondashuvlar bilan mustahkamlanadi. Shu sababli, bu mavzuni o‘qitish jarayonida interfaol, innovatsion va shaxsga yo‘naltirilgan metodlarni qo‘llash har bir o‘qituvchining ustuvor vazifasi bo‘lib qoladi. 26Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi” mavzusidagi ma’ruza. // 2022-yil 30-avgust. – [Elektron resurs]: https://president.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 11-sentabrdagi PF– 170-son Farmoni – “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi to‘g‘risida. – [Respublika axborotnomasi], 2023. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3769-sonli qarori – “Ta’lim sifatini oshirish va pedagog kadrlar salohiyatini yuksaltirishga doir kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”. – Toshkent, 2018-yil 6-iyul. 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5005-sonli qarori – “2021– 2023-yillarda ta’limni raqamlashtirish konsepsiyasi to‘g‘risida”. – Toshkent, 2021-yil 23-fevral. 5) Mirziyoyev Sh.M. Xalq ta’limi va oliy ta’lim islohoti yuzasidan nutqi. // 2021-yil 20-mart. – [Elektron resurs]: https://president.uz 6) Mahmudov N., Jo‘rayev A. O‘zbek tili nazariy grammatikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 7) Quronov D. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 8) Jo‘rayev A., Qurbonova M. O‘zbek tili: metodik qo‘llanma. – Toshkent: Ilm ziyo, 2018 9) Shodmonova S. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 10) Nurmonov A., Qosimov B. O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. – Toshkent: Fan, 2017. 11) Sodiqova S. O‘zbek tilida otlar va ularning turlari. – Toshkent: Ilm, 2019. 12) Xolmatova M. Boshlang‘ich ta’limda ona tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: Turon-Iqbol, 2020. 2713) G‘ulomova G. Interfaol metodlar asosida dars o‘tish yo‘llari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. 14) Yoqubova D. Grammatika o‘qitishda texnologik yondashuv. – Toshkent: Ziyo, 2022. 15) Xasanova N. Boshlang‘ich sinflarda til materiallarini o‘qitish texnologiyasi. – Toshkent: Ilm ziyo, 2018. 16) Islomova S. Ta’limda kompetensiyaviy yondashuv: nazariya va amaliyot. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. 17) Toshpo‘latova D. Zamonaviy dars metodikasi. – Toshkent: Innovatsiya, 2021. 18) Matkarimova R. Nutqiy kompetensiyani rivojlantirish usullari. – Toshkent: Fan va taraqqiyot, 2019. 19) Jumaniyozova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida grammatik ko‘nikmalarni shakllantirish. – Nukus: Bilim, 2018. 20) Ortiqova Z. O‘quvchilarda tahliliy fikrlashni shakllantirishda interfaol metodlar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2022. 21) Yusupova M. Ona tili darslarida zamonaviy yondashuvlar. – Samarqand: Navoiy universiteti nashriyoti, 2021. 22) Abdullayeva Z. Darslarda axborot-kommunikatsion texnologiyalarni qo‘llash. – Toshkent: Fan, 2020. 23) Tursunova X. Ta’limda klaster va aqliy hujum metodlarining samarasi. – Farg‘ona: Ilm ziyo, 2019. 24) Po‘latov N. Ona tili ta’limida o‘rgatuvchi o‘yinlardan foydalanish. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. 25) A’zamova G. Yangi pedagogik texnologiyalar va innovatsion dars modeli. – Buxoro: Ma’rifat, 2022

I BOB. Aniq va mavhum otlar tushunchasi va ularni o‘qitishning nazariy asoslari
1.1. Otlarning tasnifi va aniq-mavhum otlar haqidagi tushuncha
1.2. Mavzuning maktab o‘quv dasturidagi o‘rni va o‘quvchilarga o‘zlashtirishdagi ahamiyati
1.3. Aniq va mavhum otlar mavzusini o‘qitishda uchraydigan asosiy muammolar

II BOB. Aniq va mavhum otlar mavzusini oʻqitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish
2.1. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari va afzalliklari
2.2. Aniq va mavhum otlar mavzusini interaktiv usullar orqali o‘qitish (klaster, aqliy hujum, Venn diagrammasi orqali.)
2.3.  Mavzuni o‘qitishda texnologik yondashuvning samaradorligi

Sotib olish