Aniqlovchi ergash gapli qo'shma gaplar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	54.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Aniqlovchi ergash gapli qo'shma gaplar

Sotib olish

$Kirish O‘sib kelayotgan yosh avlod taqdiriga hech kim hech qaragan emas. Bunda Oliy o‘quv yurtlarining o‘rni katta. Yoshlarni qay usulda o‘qitish ularni tarbiyalash mustaqil mamlakatni yetuk mutaxassislari bo‘lishiga qayg‘urish har birimizning muqaddas burchimizdir. Bunday Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimi, saviyamizni jahon asoslari darajasiga yetkazish, xalq ho‘jaligida mutaxassislikka bo‘lgan talab va ehtiyojlarni ilmiy tahlil asosida aniqlash, xorijiy mamlakatlar tarbiyasidan oqilona foydalanish shu kunning dolzarb vazifalaridandir.Ilm ziyo salohiyati bu xalqning, vatanning ulkan boyligi, kelajak poydevoridir 1 . Ma’lumki,o‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namoyon bo‘ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili - bu millatning ruhidir. Hozirgi kunda Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mustaqil va sog‘lom dunyoqarashga ega, zamonaviy bilimlarni egallagan, Vatan taqdiri uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodir barkamol avlodni tarbiyalashga ustuvor vazifa sifatida e’tibor qaratilayotir. Mamlakatimizda izchillik bilan amalga oshirilayotgan tub islohotlarning markazida iqtisodiy islohotlar bilan bir qatorda ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiy-siyosiy va huquqiy islohotlar turganligi o‘z samarasini b е rmoqda. Ayniqsa, mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining tobora shakllanishida, inson tafakkurining o‘zgarishida fan, ta’lim, madaniyat, ma’naviyat va ma’rifat, shuningd е k, til madaniyatining rivojlanishi xalqimizning avloddan-avlodga o‘tib k е layotgan tarixiy urf-odatlari, udumlari, an’analari, tartib-qoidalar, turmush tarzi va azaliy qadriyatlarining asosiy m е zoni sifatida namoyon bo‘lib k е lmoqda. Insoniyat tarixida tilga doimo katta e’tibor b е rib k е lingan. XX asr oxirida tilga ijtimoiy hodisa sifatida qarash g‘oyasi k е ng yoyildi. Bu b е jiz emas. Chunki 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Шарқ, 2007. – Б. 83 PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $jahondagi ko‘pgina mamlakatlar o‘z mustaqilligiga erishib, milliy tillar davlat tili yoki rasmiy til maqomiga ega bo‘ldi. Dariy tili 2,5 ming yillik tarixiga ega. Eroniy tillar guruhi bir necha o‘nlab lahjalardan iborat bo‘lib, ular fors, dariy, tojik nomlari bilan atalib, Eron, Afg‘oniston, O‘rta Osiyo, Kavkazorti, Pokiston, Turkiya va boshqa mamalakatlar territoriyasida mavjuddir. Tarixdan ma’lumki, X – XV asr sharq klassiklarining asarlari dunyoga mashhur bo‘lgan davrdir. Bu davrda Afg‘oniston vaO‘rta Osiyoda dariyzabon ulamo va shoirlar shunday asarlar yaratdilarki, ularning asarlari dunyoga mashhur bo‘ldi. Jumladan, Rudakiy, Samarqandiy, Robiya Balxiy, Jaloliddin Balxiy, Attor, Sanoiy, Hofiz, Firdavsiy, Jomiy, Navoiy kabilar.O‘zbekistonda dariy tilini o‘rganish 1944 yildan beri o‘rganila boshlagan. So‘nggi vaqtda internet ma’lumotlariga ko‘ra dariy tilining dunyo bo‘yicha mavqei oshib bormoqda. U Rossiya, Germaniya, Amerika, Turkiya, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Pokiston va Saudiya Arabistonlarda o‘qitilmoqda. Dariy tilinio‘rganishdan maqsad uni O‘zbekistonning tashqi siyosatida qo‘llashdan iboratdir. Mavzuning dolzarbligi. Ergashgan qo‘shma gaplar masalasi o‘zbek tilshunosligida ham, dariy tilshunosligida ham asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Ergashgan qo‘shma gaplar masalasiga qator tadqiqot ishlari mavjudligiga qaramasdan,ularning tub mohiyatlari hali yetarlicha ochib berilmagan. Tilshunoslik fanining hozirgi davrida tillarni structural-tipologik plan asosida qiyoslashga katta e’tibor berilishiga qaramasdan, turli sistemaga mansub bo‘lgan tillardagi ergashgan qo‘shma gaplar masalasi sohasida bir qator ishlar qilingani yo‘q. Akademik V.V.Vinogradov turli sistemadagi tillarni qiyosiy o‘rganishga yuksak baho berib, -“ Qarindosh tillarni tarixiy-qiyosiy metod asosida o‘rganish bilan bir qatorda turli sistemadagi tillarni ham qiyosiy o‘rganish mumkin va zarurdir” 2 degan edi. 2 V . V . Vinogradov . Развитие советского языкознания. М.:1961, стр.41 PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Bu mavzu dariy va o‘zbek tillarida qiyoslanib o‘rganilmagan. Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotda asosiy ko‘zda tutilgan maqsad taqqoslanayotgan tillardagi aniqlovchi ergash gaplarning formal klassifikatsiyasini aniqlash. Bunday masalaning hal etilishi bir tomondan nazariy jihatdan ahamiyati bo‘lsa, ikkinchi tomondan praktik ahamiyati ham bor. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqot davomida quyidagi vazifalar amalga oshirildi. Dariy, o‘zbek va forsshunos olimlarning mavzuga oid qarashlari o‘rganildi. Aniqlovchi ergash gaplarning o‘zbek tilida ifodalanishi ko‘rib chiqildi. Aniqlovchi ergash gaplarning yasalishi misollar bilan ko‘rib chiqildi. Tadqiqotning metodologik asoslari. Tadqiqotni o‘rganish mobaynida ma’lumot to‘plash , qiyoslash, tahlil, tizimli yondashuv, umumiylikdan xususiylikka va xususiylikdan umumiylikka kabi usullardan foydalanildi. Tadqiqotning nazariyva amaliy ahamiyati. Kurs ishi dariy tili grammatikasining qismi bo‘lib, aniqlovchi gaplarning tilda qo‘llanilishini atroflicha o‘rganib chiqish, ilmiy jihatlarini yoritishga mo‘ljallangan. Tadqiqot ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro‘yxatidan iborat. Asosiy qism o‘z mohiyatidan kelib chiqib 3 qismdan iborat. I BOB. Aniqlovchi ergash gaplar haqida umumiy tushuncha 1.1. Gapni bo‘laklarga ajratish asoslari PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $Gap sintaktik satxning eng kichik birligidir. So‘z birikmasi va boshqa sintaktik tushunchalar shu birlikning elementlaridir. Hozirgi kunga qadar gapning 300 dan ortiq ta’rifi mavjudligini qayd etib, professor A.Nurmonov til sistemasi xususida so‘z yuritadi va so‘z bir butun sifatida o‘zaro munosabatda bo‘lgan bir necha elementlar birligidan; gap bir butun sifatida o‘zaro munosabatda bo‘lgan bir necha elementlar birligidan iborat ekanini, bu elementlar bir butun ichida butunga kirgunga qadar , shu elementga xos bo‘lmagan yangi sifatga ham ega bo‘lishi mumkinligini e’tirof etadi. 3 Gap qismlari so‘zdan iborat bo‘lib,so‘zda gap mazmunining ma’lum bir qismi aks etadi. Shuni aytish zarurki, gap doirasiga kirgunga qadar mustaqil bo‘lgan so‘z nutqda har doim ham mustaqil birlik sifatidagi mavqeini oqlashi shart emas. V.M.Solnsevning ko‘rsatishicha, har qanday tilda sistem-struktur qarash nuqtai nazaridan sistemadir 4 . Sintaktik birliklar shakl va mazmun munosabatidan tashkil topgan yaxlitlik bo‘lishi bilan birga, har qaysi tomon o‘z ichki tuzilish birliklariga ega. Sintaktik birliklar uchun xos bo‘lgan mazmuniy va shakliy tuzilish birliklari o‘rtasidagi munosabatni belgilash o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Gap bo‘laklari to‘liq ma’noli so‘z va so‘z birikmlari bilan ifodalangan gapning struktural-semantik komponentlari sanaladi 5 . An’anaviy tilshunoslikda gap bo‘laklari sintaktikstrukturani tashkil etgan elementlar asosida belgilanadi. Bunga ko‘ra, asosan beshta gap bo‘lagi haqida fikr yuritiladi va bu gap bo‘laklarining shu sintaktik konstruktsiyani tashkil etishdagi roli asosida ikki darajaga ajratiladi. Gap bo‘laklari tushunchasining yuzaga kelishida so‘zga xos morfologik turkumlarning ularga tegishli sintaktik vazifalari doimiy ravishda bir xil bo‘lavermasligi ham sabab bo‘lganligi tabiiy. Dastlabki bo‘linishda gapning o‘zaro predikativlik munosabatida bo‘lgan ikki bo‘lak: ega va kesimga ajratiladi. 3 NurmonovA . Gaphaqidagisintaktiknazariyalar . T .:1988. B -7 4 Солнцев В.М.Грамматическая структура и актуальное членение предложения.М-1984.С-7 5 Лингвистический энциклопедический словарь.М.:1990,стр-584 PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $Ega tarkibi fikr subyektiga, kesim tarkibi axborotning rejasi, ya’ni fikr predikatiga to‘g‘ri keladi. Bundan gap tarkibi uchun mantiqiy va kommunikativ funksiya birlamchi ekani kelib chiqadi. Gapda uning formal-grammatik tuzilishini belgilovchi Grammatik tayanch bo‘lgan bosh bo‘laklar ega va kesim muhim o‘rin tutadi. Kesim doirasida to‘ldiruvchi va hol ajratiladi 6 . To‘ldiruvchi ko‘proq fe’l bilan bog‘lanadi. Hol gapning kuchsiz boshqariluvchi yoki boshqarilmaydigan bo‘lagi hisoblanadi. Hol ma’noli elementlar fe’l-kesimning leksik ma’nosi bilan bog‘langan vaziyatlarda to‘ldiruvchi bilan hol o‘rtasida aniq chegara bo‘lmaydi. To‘ldiruvchi bilan hol o‘rtasidagi farq shundan iboratki, to‘ldiruvchi fe’l valentligini to‘ldirib, bir sintaktik o‘rinni egallaydi. Fe’l boshqaruvchi sohasidan tashqarida bo‘lgan hol esa bir necha avtonom sintaktik o‘rinni egallaydi. Gap bo‘laklari orasida gap tarkibiga kirgan ot bilan atributiv aloqa asosida birikuvchi aniqlovchi ham katta ahamiyatga ega. Aniqlovchi gapda o‘ziga xos kommunikativ va semantic imkoniyatga ega bo‘lsa ham, tobe bo‘lak sifatida gap bo‘laklarining ichki strukturasiga kiradi. Vazifaviy jihatdan aniqlovchilar harakat va holatning belgisini anglatuvchi ravish holiga juda yaqin turadi. An’anaviy tilshunoslikdagi gap bo‘laklariga va ularning bosh hamda ikkinchi darajali bo‘laklarning differensial belgisi ularning predikativ asosga kirish-kirishmasligi, predikativ asosni hosil qilishda qatnashish-qatnashmasligi hisoblanadi 7 . Gap bo‘laklari orasida gap tarkibiga kiruvchi otlar bilan atributiv aloqa orqali birikuvchi aniqlovchi ajratiladi. Aniqlovchi nominative funksiya bajarishda ishtirok etadi. Garchi aniqlovchi gapda o‘ziga xos kommunikativ vazifa bajarsa va fe’l semantikasi bilan chambarchas bog‘langan bo‘lsa-da, tobe bo‘lak sifatida ot bilan ifodalangan gap bo‘lagining ichki strukturasiga kiradi. Mazmuniy jihatdan yondashilganda, aniqlovchilar predmet belgisini bildirib, u bilan zich bog‘langan holda, shu predmetning murakkab nomini hosil 6 Акрамов Ш.Узбек тилининг гап тузилишида тулдирувчи ва хол.Автореф.Т.,1994.Б-8 7 Нурмонов А. Гап хакидаги синтактик назариялар. Б-41 PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $qiladi va aniqlovchi-aniqlanmish bir butun nom sifatida jumla tuzilishida ishtirok etadi. Predmet bildiruvchi bo‘lakka bog‘langan va unga tobe bo‘lgan bo‘lak aniqlovchining gap qurilmasidagi o‘rni o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Tilshunoslar ega va kesimni bosh bo‘laklar, qolgan bo‘laklarni ikkinchi darajali bo‘laklar deb hisoblaydilar. Bunda quyidagi asosga tayanadila: har bir gapdan ma’lum hukm anglaniladi. Hukm doimo ikki elementning munosabatidan iborat.Demak, har qanday gapning struktur asosi, ega, predikatga mos keladigan kesimlardir. Qolgan gap bo‘laklari shu ikki bo‘laklarga bog‘lanib, axborot hajmini kengaytiradi. Ega va kesim munosabatida ega kesimga nisbatan hokimdir. Gapning markaziy birligi sifatida belgilangan kesimga nisbatan unga tobe gap bo‘laklari ega, hol va to‘ldiruvchi hisobga olinadi, so‘ngra aniqlovchi ushbu bo‘laklarning kengaytiruvchisi tarzida bo‘lakning bo‘lagi hisobalnadi. Aniqlovchilar gap kesimi bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri munosabatga kirishmaydi, balki kesimga bog‘lanib kelayotgan bo‘laklarning belgisini bildiradi va gap bo‘laklarini kengaytirish uchun xizmat qiladi. Aniqlovchi bilan aniqlanmish o‘zaro zich sintaktik munosabatga kirishib, u bialn bir butun holda gapning muayyan bo‘lagi vazifasini bajaradi. 1.2. Dariy va o‘zbek tillarida aniqlovchi ergash gaplarning bog‘lovchi vositalari haqida ma’lumot Aniqlovchi ergash gap bosh gap tarkibidagiot yoki olmosh bilan ifodalangan biror bo‘lakning belgi-xususiyatini, holatini aniqlab, qanday? q anaqa? so‘roqlarlariga javob bo‘ladi va uning ma’nosini kengroq ifodalaydi. U bosh gap bilan ‘هکهک نا یبهک {یروط ‘ هک یلاح رد’ Kabi bog‘lovchilari yordamida birikadi. Masalan, مزیرو {{ت مهم {ز{{کرم زا یکی دش {رازگرب نا {زور لاس نیم و {دصجنپ و رازه ود هک {دنقرمس رهش { دشابیم یلملا PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $2500 yilligini nishonlagan qadimiy Samarqand xalqaro turizmning muhim markazi hisoblanadi. Bosh gap: دشابیم یلملا نیب {مزیروت محم زکرم زا {دنقرمس رهش Aniqlovchi ergash gap: ودازهوردصجنپونیملاسزورنارازگربدش O‘zbek tilshunosligida esa aniqlovchi ergash gaplarda bosh gap bilan tobe gapni bir-biriga bog‘laydigan vositalar masalasi munozarali hosoblanar edi. Bunday vositalar sifatida ayrim tilshunos olimlar faqatgina “-ki” bog‘lovchisini tan olsalar, boshqalari “-ki” bog‘lovchisi va “-sa” fe’l formasini tan olardilar. Bundan tashqari, bir xil olimlar sifatdosh formasi “-gan” ni bog‘lovchi deb ko‘rsatsalar, ayrimlari uni faqatgina fe’l shaklini yasovchi qo‘shimcha deb bilar edilar. Shunga ko‘ra tadqiqotning bu qismida tilshunoslarning aniqlovchi ergash gaplarning bog‘lovchilari haqidagi mulohozalarini oz bo‘lsada , to‘xtab o‘tishni lozim topdik. Taniqli tilshunos F. A. Abdurahmonovning ishlarida aniqlovchi ergash gap bosh gapga birikishida nisbiy olmoshlarning, “-ki” bog‘lovchisining hamda “degan” yordamchi so‘zining funksiyasini bajarishi haqidagi fikr bayon etiladi. Ammo sifatdosh formasi “-gan” bog‘lovchi deb tan olinmaydi. Avtorning bu haqidagi mulohazasi quyidagichadir: “ Sifatdosh formasi “-gan” ishtirok etayotgan gaplarda bosh gap bilan ergash gap sintetik usulga ko‘ra munosabatga kirishadi. Chunki sifatdosh formasi bog‘lovchi vosita bo‘la olmaydi.” Boshqa tilshunoslar, ,maaslan, M.A. Asqarova, A. F. G‘ulomov aniqlovchi ergash gaplarda “-ki” bog‘lovchisi va fe’l formasi “-sa” bog‘lovchilar hisoblanadi deb ta’lim beradilar. E.A. Grunina ham aniqlovchi ergash gaplardagi nisbiy olmoshlarning vazifalarini to‘liq tushuntirib bermaydi. Avtor asosan “-ki” bog‘lovchisi, “-gan” formasi, hamda “degan” yordamchi so‘zining xarakterlarini ochib berishga intiladi. sa shart mayli qo`shimchasi bilan kelganda ergash gap tarkibida qanday, qaysi, kimning kabi olmosh, bosh gap tarkibida esa shu, shunday, o`sha, uning, ba’zi, bir xil, ayrim, bir, bir qancha kabi olmoshlari bilan bog`lanadi: PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $1. Shunday inson haqida xabar keltirdimki, uning har bir so`zi gavhar. 2. Kimning ko`ngli to`g`ri bo`lsa, uning yo`li ham to`g`ri. Ba’zan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchi tushirilishi mumkin: (Shunday) Odam borki, hayvon undan yaxshiroq. Sxemasi: Bosh gap Ergash gap Shunday........... - ki , ............ . ........shunday....... - ki , .......... . ......shunday..... -ni..., - ki , unday........ .... shunday (aniql.)..... - ki , ............ ..... shunday (hol)......... - ki , .............. Nisbiy olmosh “kim” “Kimning so‘zi to‘g‘ri bo‘lsa, uning xalq, oldida e’tibori yuqori bo‘ladi.” (Maqol) Keltirilgan misolga o‘xshash gaplarda “kim” nisbiy olmoshi yoki boshqa xil ko‘rinishlari ergash gapda “-sa” fe’l formasining ishlatilishini ham talab qiladi. Ma’lumki, fe’l formasi “-sa” bosh gap bilan tobe gapning birikuvida muhim rol o‘ynaydi. Bundan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, “kim” nisbiy olmoshi va “-sa” formasining ishlatilishi bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘liqdir. Bundan tashqari, “kim” nisbiy olmoshi yoki uning boshqa ko‘rinishlari o‘zi tobe gap ichida ishlatilib, bosh gapdagi aniqlanishi kerak bo‘lgan so‘zni taqozo etadi. Uning nisbiy olmosh deb atalishining mohiyati ham shundadir. Yuqorida PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $keltirilgan misolda bu hol “uning” o‘zlik olmoshi va “kim” nisbiy olmoshlarida ko‘rinadi, ya’ni nisbiy olmosh aniqlanmish-“uning” so‘zining o‘rnini ergash gap tarkibida almashtira olgan. Bu esa “kim” nisbiy olmoshining o‘rin almashtiruvchi so‘z ekanligidan dalolat beradi. “Kim” nisbiy olmoshi ishtirok etayotgan aniqlovchi ergash gapning mazmuni boshqacha formalarda ham berilishi mumkin. DEmak, “kim” olmoshining o‘rnini boshqa elementlar ham egallashi mumkin.Misol: Kimki o‘z ishidan shod bo‘lsa, uning ishtahasi ham yaxshi bo‘ladi. yoki, Qaysi kishi o‘z ishidan shod bo‘lsa, o‘sha kishining ishtahasi yaxshi bo‘ladi. Ushbu misolda “kimki” olmoshining o‘rnida “qaysi” va “-gan” kabi elementlar ishlatilayotganini ko‘rsatdi. PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $II BOB. Dariy tilida aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarning qo‘llanilishi 2.1. Aniqlovchi ergash gapning bosh gap ichida joylashishi Aniqlovchi ergash gap bosh gapga nisbatan ikki xil joylashishi mumkin. U bosh gapning ichida, yoki bosh gapdan so‘ng qo‘llanilishi mumkin. Aniqlovchi ergash gap, asosan, bosh gap tarkibidagi o‘zi aniqlayotgan gap bo‘lagidan so‘ng joylashadi va undan pauza yordamida ajratiladi. Aniqlovchi ergash gapning oxiri kuchliroq talaffuz qilinib, yana bir bor pauza orqali bosh gapning qolgan qismidan ajratiladi. Bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan gap bo‘lagi aniqlovchi ergash gap tarkibida tegishli olmosh yoki ravish yordamida eslatib o‘tiladi. Masalan, رداربنمهکهبواتبحصدینکیمراکافشتسا U bilan suhbatlashayotgan mening akam shifokor. تسا پسچلد رایسب دیا یم {مشوخ نا زا هکوت باتک Menga yoqadigan sening kitobing juda qiziqarli. Ba’zi hollarda, ya’ni bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan bo‘lakni eslatib, unga ishora qilayotgan olmosh ergash gapda ega vazifasini bajarsa, mazkur olmosh jumla tarkibida ishlatilmaydi. Masalan: هکوااجنیاهدماراکافشتسانم ردارب – jumlasidagi وا kishilik olmoshi tushirib qoldiriladi: رداربنمهکااجنیهدماراکافشتسا باتکوتهکنایورز یمت{{{{{ ساپسچلدتسا – jumlasidagi نآ ko‘rsatish olmoshi ham ishlatilmaydi: باتکوتهکیورزیمتساپسچلدتسا PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $2.2. Aniqlovchi ergash gapning bosh gapdan keyin joylashishi Yuqorida qayd etilganidek, aniqlovchi ergash gap, asosan, bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan bo‘lakdan keyin, ya’ni bosh gap ichida joylashadi. Lekin ba’zi hollarda aniqlovchi ergash gap bosh gapdan keyin ham joylashishi mumkin:  bâmohasel sohbat mikardam ke dar pohantun-e mâ dars mixânad – Men universitetimizda o‘qiydigan talaba bilan suhbatlashardim. Aniqlovchi ergash gapning bosh gapdan keyin joylashish holatlari juda kam uchraydi, chunki e’tibor bergan bo‘lsangiz, aniqlanayotgan bo‘lak aniqlovchi ergash gapdan uzoqlashib ularni bir-biriga bog‘lash mushkullashadi. Bu, ayniqsa, og‘zaki nutq jarayonida ancha sezilarli bo‘ladi. Lekin, agar aniqlovchi ergash gap bosh gap tarkibidagi ot kesimning ot qismi ma’nosini aniqlash, kengaytirish uchun xizmat qilsa u faqat mana shunday tizimda, ya’ni bosh gapning orqasida turadi: in hamân ketâbist ke diruz xaridam – Bu men kecha xarid qilgan o‘sha kitob. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdan keyin joylashgan holatlarida alohida talaffuz ohangi hamroh bo‘ladi: aniqlovchi ergash gapga tegishli bo‘lgan bo‘lak ovozni bir oz ko‘tarish yordamida butun jumla tarkibidan ajratiladi va bosh gapdan so‘ng kichik pauza beriladi. 2.3. Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibida هراشا ياي yâ-ye ešâra ishlatilishiva ishlatilmaydigan holatlar Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibida bosh gapning aniqlanayotgan bo‘lagidan so‘ng urg‘u olmaydigan ي – i , ya’ni هرا??شا يا ?ي yâ-ye ešâra ishlatilishi mumkin. Umumlashtirilgan holda هرا ??شا يا ??ي ning ishlatilish holatlarini quyidagicha ajratish mumkin: • هراشا ياي ishlatilishining asosiy holatlari. Bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan bo‘lak ot turkumiga oid bo‘lib, boshqa biror-bir aniqlovchiga ega bo‘lmasa هراشا ياي qabul qilishi mumkin: • mard-i ke piš-e to âmada ast barâdar-e man ast – Sening oldingga kelgan kishi mening akamdir. PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $• ketâb-i ke az ân xošat miyâyad besyâr delčasp ast – Senga yoqayotgan kitob juda qiziqarli. • mohaselon-e ke in ketâbrâ mixânand dar pohantun tahsil mikonand – Bu kitobni o‘qiyotgan talabalar universitetda tahsil oladilar. Bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan bo‘lak bir yoki bir necha asliy sifatlar yordamida aniqlanib, izofiy birikma yoki izofiy zanjir hosil qilgan holatlarda ham هراشا ياي qabul qilishi mumkin. Bunday holatlarda هراشا ياي izofiy birikma yoki zanjirning oxiriga orttiriladi: • ييابيز رتخدتسا نم سلاكمه ،دش انشآ وا اب هك . doxtar-e zibâi ke bâ u âšnâ šod hamkelâs-e man ast – Sen tanishgan chiroyli qiz mening sinfdoshim. Agar bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan bo‘lakka هرا??شا يا ??ي orttirilgan bo‘lsa mazkur aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gap ohangi bir oz o‘zgaradi: هك – ke ergashtiruvchi bog‘lovchisi هرا ??شا يا ??ي orttirilgan bo‘lakka qo‘shib talaffuz etiladi va bosh gap va aniqlovchi ergash gap orasidagi kichik pauza هك - ke bog‘lovchisidan keyin qo‘yiladi. هراشا ياي yâ-ye ešâra ishlatilmaydigan holatlar Bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan bo‘lak atoqli ism (ism-shariflar, mamlakatlar, shaharlar va boshqalarning nomlari) bilan ifodalangan bo‘lsa ياي هراشا orttirilmaydi:  Ahmad ke dôst-e man ast zabân-e dari ro xub midâ nad – Mening do‘stim bo‘lgan Ahmad dariy tilini yaxshi biladi.  Šahr-e Tâškand ke pâytaxt-e O‘zbekestân ast šahr-e besyâr bozorg-o zêbo ast – O‘zbekistonning poytaxti bo‘lgan Toshkent shahri juda katta va chiroyli shahardir. Agar aniqlovchi ergash gap aniqlab kelgan so’z qaratqich vazifasida ot yoki olmosh bilan birikib kelgan bo‘lsa. PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $Mohaselin-e fâkulta ke injâ jam shôdand dat kânfrons-e elmi sohanrâni xâhand kard. – Bu yerda yig’ilgan fakultet talabalari ilmiy konferensiyada ma’ruza qiladilar. Aniqlovchi ergash gap aniqlab kelgan so’z egalik affiksini qabul qilib kelgan bo‘lsa.  Mâdaram ke dâktar ast dar shefâxâna kâr mêkonad. – Onam- shifokor, shifoxonada ishlaydi. Bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan bo‘lak kishilik olmoshidan iborat bo‘lsa yoki unga egalik qo‘shimchasi qo‘shilgan bo‘lsa u holda هراشا ياي orttirilmaydi.  šomâ ke tey-ye dah sâl dari yâd migirid bâyad az ozbeki be dari xub tarjoma konid – O‘n yildan beri dariy tilini o‘rganayotgan sizlar o‘zbek tilidan dariy tiliga yaxshi tarjima qilishingiz kerak.  ketâbam ke az ân besyâr xošetân âmad piš-e Farrox ast – Sizga juda yoqqan kitobim Farruxda. 2.4. Sifatning orttirma darajasi Ma’lumki, sifatning orttirma darajasi asliy sifatlarga نير ???? ت tarin qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasaladi va ma’lum tur yoki turkumdagi predmet va shaxslar orasidan eng kuchli sifat, xususiyatiga ega bo‘lganini ajratib ko‘rsatish uchun ishlatiladi: • گرزب bozorg – katta → نيرتگرزب bozorgtarin – eng katta. • ابيز zibâ – chiroyli → نيرتابيز zibâtarin – eng chiroyli. Sifatning orttirma darajasi shaklini alohida holatda ishlatish mumkin emas, u doimo so‘z birikmasi tarkibida ishlatiladi va ham aniqlovchi, ham aniqlanmish vazifalarini bajara oladi. PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $Aniqlovhci vazifasini bajarayotgan sifatning orttirma darajasi shakli o‘zi aniqlayotgan so‘zdan oldin keladi va u bilan bitishuv yo‘li bilan birikadi (izofiy birikmaga teskari). Aniqlanayotgan so‘z birlik shakliga ham, ko‘plik shakliga ham ega bo‘lishi mumkin. • نيرتگرزبباتك bozorgtarin ketâb – eng katta kitob. • اه باتك نيرتگرزب bozorgtarin ketâbhâ – eng katta kitoblar. Bu holatda sifatning orttirma darajasi predmet yoki hodisaga tegishli sifat yoki xususiyatning eng oliy, eng kuchli darajasiga ishora qiladi. Aniqlanmish vazifasini bajarayotgan sifatning orttirma darajasi shakli o‘z aniqlovchisi bilan izofa orqali bog‘lanadi. Shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, mazkur aniqlovchi doimo ko‘plik shaklida ishlatilishi lozim. • اهباتك نيرت????گرزب bozorgtarin-e ketâbhâ – Kitoblarning eng kattasi. نارتخد نيرتابيز zibâtarin-e doxtarân – Qizlarning eng chiroylisi. • تسوا يا ?ه باتك نيرتگرزب زا نيا . inaz bozorgtarin-e ketâbhâ-ye ust – Bu uning kitoblarining eng kattasi. • تساجنيا ا ??هنآ نيرت ??هب . behtarin-e ânhâ injâst – Ularning eng yaxshisi shu yerda. Yuqorida keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, sifatning orttirma darajasi shakli o‘zidan keyin turgan aniqlovchi bilan izofa orqali bog‘langanida ana shu aniqlovchi ifodalayotgan predmet yoki hodisalar orasidan bir yoki bir nechtasini ajratib, taqqoslaganda qo‘llanadi. O‘zbek tiliga bunday birikmalar “…dan (ning) eng…” birikmasiga tegishli otva sifatlarni qo‘yish orqali tarjima qilinadi. Kitoblar ning eng kattasi , qizlar dan eng chiroylisi va h.k. Mazkur holatlardan ayrimlari alohida diqqatga sazovor. Ko‘rib turganimizdek, sifatning orttirma darajasi shakli o‘zidan keyin turgan so‘zlar bilan ham izofa yordamida, ham izofasiz, ya’ni bitishuv yo‘li bilan birikishi mumkin. Bunday holatlar izofa yozuvda ko‘rsatilmaganligi sababli matnni o‘qiyotgan paytda ma’lum qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Shuning uchun quyidagi eslatmalarga diqqat qiling: PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $Orttirma darajadagi sifatdan so‘ng kelgan so‘z birlik shaklida bo‘lsa, ular izofasiz, ya’ni bitishuv yo‘li bilan birikadi: • نابايخ نيرتابيز zibâtarin xiyâbân – Eng chiroyli ko‘cha. Orttirma darajadagi sifatdan so‘ng ko‘plik shaklidagi ot kelsa ular o‘zaro ham izofa yordamida, ham izofasiz birikishi mumkin. Izofa orqali bog‘langanida o‘zi aniqlab kelayotgan narsa va hodisani boshqalaridan ajratish ma’nosini ifodalaydi: • نيرتابيزاهنابايخ zibâtarin xiyâbânhâ – Eng chiroyli ko‘chalar. اهنابايخ نيرتابيز zibâtarin-e xiyâbânhâ – Ko‘chalarning eng chiroylisi. Sifatning orttirma darajasi ko‘pincha زا يكي yaki az -“…dan biri” birikmasidan so‘ng ishlatiladi. Bunday holatlarda orttirma darajadagi sifatdan keyin keladigan ot albatta ko‘plik shakliga ega bo‘lishi lozim. Ular o‘zaro bitishuv yo‘li bilan, ya’ni izofasiz birikadi: • اي??سآ ياهره ??ش نيرت ??گرزب زا يكي دنك ??شات ره ??شتسا . šahr-e tâškand yaki az bozorgtarin šahrhâ-ye âsiyâst – Toshkent shahri Osiyoning eng katta shaharlaridan biridir. PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $XULOSA Mazkur tadqiqot ishimizning kirish qismida masalaning o‘rganilish tarixiga murojaat qilindi.Bu mavzu yuzasidan olib borilgan izlanishlar, chop etilgan asarlar haqida qisqacha ma’lumot beriladi. O‘tgan davr mobaynida gap bo‘laklari masalasida xilma-xil g‘oyalar olg‘a tashlandi, turli-tuman yo‘nalishlar maydonga keldi. Bunday xilma-xillik gap bo‘laklarini darajalarga ajratishda ham, ikkinchi darajali bo‘laklarning tasnif asoslarida ham ko‘rinadi. Tilshunoslikda gap bo‘laklarini bosh bo‘laklar va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratish usuli turlicha bo‘lib, u predikativ asosni xilma-xil tushunish bilan aloqadordir. Ushbu yondashuv asosida gapning ikki cho‘qqili va bir cho‘qqili nazariyasi vujudga keldi. Ushbu tadqiqot ishimizda aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar haqida umumiy ma’lumot berin o‘tildi. Bu turdagi gaplarning dariy va o‘zbek tilida qo‘llanilishini ko‘rib chiqdik. Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarning gapning tuzilishidagi o‘rni, bosh gap ichida kelish holatlari, bosh gapdan so‘ng kelish holatlari ko‘rib chiqildi. Shuningdek aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibida هرا???شاياي yâ-ye ešâra ishlatilishi va ishlatilmaydigan holatlarini ham o‘rganib chiqdik. PAGE \* MERGEFORMAT 18$ $FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Nazariy manbalar: 1. Островский Б.Я. Учебник языка дари. – М., 1994 2. Рубинчик Ю.А. Грамматический очерк современного персидского языка 3. Ortiqova N. Aniqlovchi va uning gap tuzilishidagi o‘rni. Avtoreferat 4. Фархади Р. Разговорний фарси в Афганистане.-М., 1974 5. Nurmonov A.Gap haqidagi sintaktik nazariyalar.T.:1988.B-7 6. Солнцев В.М.Грамматическая структура и актуальное членение предложения.М-1984.С-7 7. Солнцев В.М.Грамматическая структура и актуальное членение предложения.М-1984.С-7 8. Акрамов Ш. Узбек тилининг гап тузилишида тулдирувчи ва хол.Автореф.Т.,1994.Б-8 Lug ‘ atlar : 15. Дари – русский словар.- М., 1978 16. Персидско – русский словар. – М., 1983 PAGE \* MERGEFORMAT 18$

Aniqlovchi ergash gapli qo'shma gaplar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Aniqlovchi ergash gapli qo'shma gaplar

O'xshash dokumentlar