Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	79.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Май 2024
Расширение	docx
Категория	Социология

Anketa soʻrovi tushunchasi, uslubiy afzalliklari va kamchiliklarini taʼsiri

bajarilganligini his qilishdir. qiyin ish. Respondentning mumkin bo'lgan
charchoqlari tufayli bu eng oddiy savollar bo'lishi kerak, ularga javoblar kuchli
xotira zo'riqishini, e'tiborni va hokazolarni talab qilmaydi.
Pasport quyidagi mazmunni ochib beruvchi savollarni o'z ichiga oladi:
respondentning jinsi, yoshi, ma'lumoti, kasbi, ijtimoiy va oilaviy ahvoli.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalariga qarab, savollar soni kamayishi yoki
ko'payishi mumkin. Pasportni to'g'ri rasmiylashtirish unchalik oson emas. Uning
tuzilishini bir anketadan boshqasiga o'tkazish mumkin emas 9
.
Pasport so'rovnomaning boshida ham, oxirida ham bo'lishi mumkin. Garchi bu
masala bo'yicha hali ham turli xil fikrlar mavjud. Ba'zi ekspertlarning fikriga ko'ra,
agar u so'rovnomaning boshida joylashgan bo'lsa, unda respondentda so'rov
anonim ekanligiga shubha paydo bo'ladi, ayniqsa anketa respondentning ichki
holati yoki bilimini aniqlashtirish haqida bo'lsa. Ularning fikricha, so‘rovnomani
pasport bilan boshlash nafaqat axloqiy emas, balki noo‘rin, chunki bu savollar
respondentni ogohlantirishi mumkin, bu esa ma’lumotlarning ishonchliligiga ta’sir
qiladi yoki hatto ularni so‘rovnomani to‘ldirishdan uzoqlashtiradi.
Axborot olish xususiyatini hisobga olgan holda so'rovnomaning tarkibi va
grafikasi. Anketa tarkibiga qo'yiladigan asosiy talablar
* Savollarga javob berish texnikasi respondentga aniq tushuntirilganligini
tekshirish kerak.
* Anketaning boshida savollar eng oddiy (“kontakt”), o‘rtada – eng murakkab va
mazmunli, oxirida esa yana oddiy bo‘lishi kerak
* Savollar blokidan ikkinchisiga o'tish uchun o'tish savollaridan foydalanish
kerak.
Asosiy va nazorat savollarini birin-ketin joylashtirmagan ma’qul. Agar
respondent unga ishonmasligini va sinovdan o'tayotganini tushunsa, bu keyingi
ma'lumotlarning ishonchliligiga ta'sir qilishi mumkin.
Agar barcha respondentlar biror narsa bo'yicha etarlicha malakaga ega emasligi
9
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 324.
8

xatboshida muhokama qilib, 1936 yilgi AQSH prezidentligiga saylovlar bo yichaʻ
pochta orqali o tkazilgan so rov bilan bog liq vaziyatni eslatib o tgan edik).
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shu bois, so‘rovning samaradorlik, pul va vaqtni tejash kabi afzalliklarga ega
ekanligiga e’tibor qaratishimiz kerak, biroq u olingan ma’lumotlarning
sub’ektivligi, ishonchliligi, nazorat qilishning mumkin emasligi va boshqalar bilan
bog‘liq kamchiliklarga ham ega. axborotni qayta ishlash bosqichida katta
qiyinchiliklarga duch keladi. Shu sababli, so'rov o'tkazish jarayonini hech
bo'lmaganda qisman engillashtirish uchun uni birlamchi ma'lumotlarni to'plashning
boshqa usullari bilan birlashtirish kerak. Bundan tashqari, biz olimning
respondentlarni rag'batlantirishning turli usullaridan foydalanishi mumkinligini
aniqladik 50
.
II.3. Anketa tahlili
To'ldirilgandan so'ng, anketa sinovdan o'tkazilishi kerak. Tadqiqot mavzusi
bilan oldindan tanishish savollarni aniqlashtirishga, taniqli yoki to'g'ridan-to'g'ri
ahamiyatsiz savollarni istisno qilishga, takrorlashdan qochishga va shu bilan birga
aniq javoblar olishga imkon beradi 51
.
Tekshirish vazifalari:
a) savollar mazmunini aniqlashtirish;
b) savollarning mazmunini aniqlang;
v) savollar to'plamining to'liqligini tekshirish;
d) javob variantlari to'plamini tekshirish;
e) keraksiz savollarni aniqlash;
e) savollar ketma-ketligini aniqlashtirish;
g) respondentlar taklif qilingan savollardan charchaganligini aniqlash;
h) qaysi savollar respondentlar uchun eng qiyin ekanligini aniqlash;
i) muayyan savolga javob berayotganda respondentlar qanday fikrlarga ega
ekanligini aniqlash;
50
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 206.
51
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 512.
42

da, aslida, har doim sun'iy vaziyat yaratiladi - go'yo tajriba o'tkazilayotgandek. Bu
olingan ma'lumotlarning ishonchliligiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Biroq,
anketa tadqiqotlari va so'rovlari doirasidagi barcha cheklovlar bilan shuni tan olish
kerakki, bundan yaxshiroq narsa hali ixtiro qilinmagan va agar olim mavjud
kamchiliklardan xabardor bo'lsa, unda ularni engib o'tish uchun yaxshi imkoniyat
bor 49
.
Siz turli xil so'rovlarning kamchiliklarini ham ko'rib chiqishingiz mumkin:
"Guruh so'rovi: odamlarni birlashtirish qiyin, anketani individual bo'lmagan holda
to'ldirish imkoniyati.
Individual so'rov: anketani to'ldirishni aniqlashtirish va anketalarni to'liq
qaytarish imkoniyati kabi afzalliklarga ega bo'lgan holda, u ma'lum bir minusga
ega - ko'p mehnat.
Pochta so‘rovlarining quyidagi kamchiliklari bor: anketalarni to‘ldirish
ustidan nazoratning yo‘qligi va ularning qaytarilishining past foizi.
Matbuot so‘rovi: anketalarning nazoratsiz qaytarilishi, tanlanmaning yo‘qligi,
vakillikning yo‘qligi”
Anketa usulining yana bir kamchiligi anketalarni qayta ishlashning
murakkabligidir. 1.1-bandda bilib olganimizdek, bu so'rovning juda mashaqqatli
bosqichidir. Xususan, ochiq savollarni qayta ishlash ham texnik, ham mazmunan
katta qiyinchiliklar bilan bog'liq, chunki respondentlar bunday savollarga o'ziga
xos tarzda va ancha batafsil javob beradilar.
Shunday qilib, yuqoridagi nuqtai nazarlar o'xshashdir, chunki anketa
usulining asosiy kamchiliklari:
1. Anketani to'ldirishni nazorat qila olmaslik (g'oliblik so'rovlari paytida).
2. Olingan ma'lumotlarning tadqiqotchi tomonidan sub'ektiv talqini.
3. Anketani individual bo'lmagan holda to'ldirish imkoniyati (shuningdek, sirtdan
so'rovda).
Anketalarning nazoratsiz qaytarilishi (biz birinchi bobning birinchi
49
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 203.
41

Umuman olganda, anketa so‘rovnomasining kommunikativ funksiyasi so‘rovda
ishtirok etayotgan tahlilchi va respondent o‘rtasida simpatiya, hurmat va ishonch
his-tuyg‘ularini yaratishga yo‘naltirilgan 25
.
Savolning instrumental funksiyasi, savolning o‘lchov imkoniyatlari, savollar
bloklari asosida shakllantiriladigan shkala va indekslarni tuzishga qo‘yiladigan
maxsus talablarga rioya qilish bilan bog‘liq. Ya’ni savollarga ilova qilinayotgan
javoblar variantlari ma’lum ko‘rsatkich, indeks yoki shkala asosida o‘lchanadigan
bo‘lishi lozim. Buning uchun anketa savollari va javoblari quyidagi instrumental
talablarga javob berishi lozim:
1. Anketadagi muayyan savol bo‘yicha javoblar ishlab chiqilayotganda barcha
ehtimoliy variantlar ishlab chiqilishi hamda to‘g‘ri joylashtirilishi lozim. Aks
holda, respondentlar o‘zi xohlagan javobni variantlardan topa olmasa, boshqa bir
javob variantini belgilashi yoki anketaning ushbu savolini umuman belgilamasligi
mumkin. Bunday holatda esa, javobni o‘lchash qonuniyati buziladi.
2. Javoblar mazmuni yuzasidan bir o‘lchamli bo‘lishi kerak. Masalan, savol
sifatida “bir oyda qancha maosh olasiz?” savoliga javob variantlari sifatida “1) 500
ming so‘m; 2) 1 million so‘m; 3) bir oylik yashashim uchun yetarli miqdorda”
javoblari berilgan bo‘lsa, bunda ushbu variantlarda 3-javob o‘lchov qonuniyatini
buzib kelmoqda. Chunki 1- va 2-javoblar pul hajmini bildirsa, 3-javob oylik
maoshidan qoniqish darajasini bildirmoqda.
3. Javoblar bir-birini rad etuvchi xususiyatga ega bo‘lishi lozim. Buning uchun
bitta savolga beriladigan javob variantlari birbiridan prinsipial farq qilishi lozim.
Savollar bir-biriga juda o‘xshash bo‘lsa, respondent chalg‘ishi va to‘g‘ri javobni
ko‘rsatishga ikkilanishi mumkin. Agar ushbu xato tufayli respondent rostdan ham
noto‘g‘ri javob ko‘rsatsa, unda ushbu javob varianti bo‘yicha to‘plangan
ma’lumotlarni noto‘g‘ri tahlil qilishga olib keladi 26
.
4. Agar javoblarni darajalashtirish zaruriyati tug‘ilsa, ular respondent uchun
tushunarli shaklda asoslangan bo‘lishi lozim. Masalan, “Siz “O‘zbekiston havo
25
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 362.
26
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 514.
22

fuqarolarga qanday yordam ko‘rsatishi kerak? Iltimos, fikringizni bayon qiling
3-variant. Sizni O‘zbekiston telekanalida berilayotgan teleko‘rsatuvlarning
qanday jihatlari qoniqtirmaydi? Iltimos, fikringizni bayon qiling:
Nominal savol. Bu savol respondent ma’lum holat yuzasidan o‘z fikrini
qisqacha bayon etishi uchun kerak. Odatda, bunday savolga beriladigan fikr bir
nechta so‘zlardan iborat bo‘ladi. Misol sifatida quyidagi nominal savollarni ko‘rib
chiqishimiz mumkin:
1-variant. Qaysi huquqni muhofaza qilish idoralari to‘g‘risida ma’lumotga
egasiz?:
2-variant. Ayting-chi, ishlash uchun ketganingizda Rossiya Federatsiyasining
qaysi hududida bo‘ldingiz?:
3-variant. Siz asosan O‘zbekiston televideniesining qaysi telekanallarini
tomosha qilasiz?
Miqdoriy savol. Ushbu savol respondentni faqat ma’lum miqdorni bayon
etishga undash va eng qisqa javob olishga yo‘naltiriladi.
Misol sifatida quyidagi nominal savollarni ko‘rib chiqishimiz mumkin:
1-variant. Necha marta huquqni muhofaza qilish idoralariga
ariza bilan murojaat qilgansiz?: ___________
2-variant. Ayting-chi, Rossiya Federatsiyasida qancha muddat
ishladingiz?: ______
3-variant. Siz O‘zbekiston televideniesini tomosha qilishga
bir kunda qancha vaqt ajratasiz? ___________
2) Yopiq tipdagi savollar
Yopiq tipdagi savollar deganda anketa so‘rovnomasiga kiritilayotgan
savollarni kutilayotgan taxminiy javob variantlari bilan birgalikda keltiriladigan
savollar tushuniladi 32
.
Yopiq savollar ikki guruhga bo‘linadi: klassik va shkalali savollar. Klassik
savollarda respondentlarning javoblari ko‘proq o‘ziga xos shablon yoki standartlar
32
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 324.
26

ANKETA SO ROVI TUSHUNCHASI, USLUBIY AFZALLIKLARI VAʻ
KAMCHILIKLARINI TA SIRI
ʼ
MUNDARIJA
KIRISH...........................................................................................................2 – 4
I.BOB. Sotsiologik tadqiqot metodining nazariy metodologiyasi va usullari
I.1. Sotsiologik tadqiqotda anketa usulining metodologiyasi..........................5 – 12
I.2. Anketa so rovi tushunchasi, uning o ziga xos xususiyatlari va tasnifi...12 – 19
ʻ ʻ
I.3. Anketa tuzish qoidalari............................................................................19 – 24
II.BOB. Sotsiologik tadqiqot metodlaridan anketa so rov metodining
ʻ
afzalliklari va kamchiliklari
II.1. Anketa savollarini shakllantirish qoidalari ............................................25 – 32
II.2. Sotsiologik tadqiqotda anketa savollarini tuzishdagi kamchiliklar........32 – 42
II.3. Anketa tahlili..........................................................................................42 – 45
Xulosa............................................................................................................46 – 47
Foydalanilgan adabiyotlar..........................................................................48 – 49
1

 anketalarni tashkil qilishni tavsiflash
 anketa so'rovini o'tkazishda yuzaga keladigan muammolarni aniqlash
 anketa so'rovini o'tkazishning yangi yondashuvlarini o'rganish
so'roq tushunchasi, uning afzalliklari va kamchiliklarini ko'rib chiqish
 anketaga qo'yiladigan asosiy talablarni o'rganish
 so'rovnomaning o'tkazilishini tahlil qilish
Kurs ishining ilmiy o’rganilganlik darajasi . Psixologiyada psixik
sifatlarning kelib chiqishi va olimlarning rivojlanish sharoitlarini o‘rganish
maqsadida so‘rov usulini birinchi bo‘lib F.Galton qo‘llagan. Psixologiyada uni
qo'llashning kashshoflari ham S. Xoll, A. Binet, G. M. Andreeva, E. Noeldir.
So'rovning maqsadi - respondentlarning so'zlaridan ob'ektiv va (yoki) sub'ektiv
(fikrlar, kayfiyat va boshqalar) faktlar haqida ma'lumot olish 2
.
So‘rovlar orqali birlamchi ma’lumotlarni to‘plash o‘tgan asrdayoq ijtimoiy
fanlar vakillari – sotsiologlar, etnograflar, psixologlar va boshqalar o‘rtasida
amaliyotga joriy etila boshlandi. Shu bilan birga, aholini ro'yxatga olish va turli
statistik tekshiruvlarda yuzlab, minglab odamlarni qamrab olgan ommaviy
so'rovlar qo'llanila boshlandi. Jamiyat hayotining qonuniyatlarini o‘rganishda
so‘rovlar K. Marks, F. Engels, V. I. Leninlar uchun katta ahamiyatga ega bo‘lib,
ular ko‘pincha so‘rovlar orqali olingan ma’lumotlarga murojaat qilganlar.
Ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarda qo'llaniladigan so'rov usullarining barcha
turlarini ikkita asosiy turga qisqartirish mumkin:
1) yuzma-yuz so'rov - suhbatdosh-mutaxassis tomonidan aniq rejaga
muvofiq o'tkaziladigan suhbat;
2) yozishmalar so'rovi - o'z-o'zini to'ldirish uchun mo'ljallangan va
tadqiqotchilar tomonidan pochta orqali, ommaviy chop etish orqali, maxsus
odamlar yordamida tarqatiladigan anketalar.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish ikkita bob, oltitda paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
2
Курбатов В. И. Социология. М., 2007. С. 181.
4

 xaridorlarning shakllanayotgan talablarini o’rganish, tovarlar sifatini
yaxshilash, xizmat ko’rsatish darajasini oshirish xususidagi izlanishlar;
 tovarlarni xarid qilish shakli, uslubi, manzili, sotuvdan keyingi xizmat
muammolarini hal etishga yo’naltirilgan izlanishlar va h.q 39
.
Anketa – vositasida o’tkaziladigan tadqiqotlarga muayyan firma mahsulotlarini
sotuvchi tashkilot xodimlari, maxsus tanlab olingan ekspertlar, muayyan manzil
aholisi jalb etiladi. Tadqiqotlar o’tkazish davriga ko’ra doimiy va doimiy
bo’lmagan turlarga bo’linadi. Bu xususiyat marketing izlanishi bilan
shug’ullanayotgan firmaning imkoniyatlari, tovar, narx, xizmat ko’rsatish siyosati
va boshqa xususiyatlarga bog’liq.
Marketing tadqiqotlarini anketa vositasida o’tkazish bir-biriga bog’langan
bosqichlarni o’z ichiga oladi va yaxlit bir jarayon sifatida tashkil etiladi. Dastlab
so’rov o’tkazish uchun anketalarni qo’llash zarurati, undan olinishi mumkin
bo’lgan natijalar qiyoslanadi. CHunki, ayrim hollarda anketa so’rovi o’tkazmasdan
ham, ayrim savollarga javoblarni topish mumkin bo’ladi. Ba’zan bunday
ma’lumotlardan tegishli firma bexabar bo’lishi yoki ma’lumotlar oqimini
muntazam kuzatmasligi, qayta ishlamasligi mumkin. SHuning uchun, so’rov
natijalari muvaffaqiyatli yakunlanishi so’rov maqsadining qanchalik aniq,
tushunarli qilib belgilanishiga bog’liq 40
.
Klementiev D.S. o'zining "Menejment sotsiologiyasi" monografiyasida
so'rovning bir nechta turlarining afzalliklari haqida alohida gapiradi:
“Yuzma-yuz so‘rovning ikkita shubhasiz afzalligi bor: birinchidan, anketalar to‘liq
qaytarilishini kafolatlaydi, ikkinchidan, ularning to‘g‘ri to‘ldirilganligini nazorat
qilish imkonini beradi.
Pochta so'rovi. Uning afzalliklari so'rovnomalarni tarqatishning qulayligi,
katta namunani olish imkoniyati va jug'rofiy jihatdan uzoqda joylashgan odamlarni
respondent sifatida jalb qilish imkoniyatidir 41
.
39
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 208.
40
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 207.
41
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
33

borligi.
Shkalali yopiq savol shakllari
Laykert shkalasi asosidagi savol. Respondentlarning biror fikrga qo‘shilish yoki
qo‘shilmaslik darajasini bilishga yo‘naltirilgan. Odatda Laykert metodikasida
fikrga qo‘shilish darajasini belgilovchi 5 ta shkala bo‘ladi. Shundan o‘rta shkala
neytral sanaladi va savol yuzasidan fikrning mavjud emasligini ko‘rsatadi.
Shkalalarda “qo‘shilaman/qo‘shilmayman”, “roziman/ noroziman”,
“to‘g‘ri/noto‘g‘ri” yoki boshqa shunga o‘xshash hukmlar darajalanib chiqadi 34
.
Quyida xorijda o‘qib kelgan yoshlarning ijtimoiy qadriyatlarini o‘rganish
misolida ushbu texnika bo‘yicha shakllantirilgan savol keltiriladi:
Quyidagi fikrlarni o‘qib ularga qay darajada qo‘shilishingizni belgilang:
1. Xorijda oliy ta’lim muassasasida o‘qish davomida yoshlarning ijtimoiy
qadriyatlari sezilarli darajada o‘zgaradi.
□ to‘liq qo‘shilaman;
□ qo‘shilaman desa ham bo‘ladi;
□ javob berishim qiyin;
□ qo‘shilmayman desa ham bo‘ladi;
□ mutlaqo qo‘shilmayman.
2. Xorijiy mamlakatdaligimda o‘z siyosiy dunyoqarashimni qaysidir ma’noda
o‘zgargan deb hisoblayman.
□ to‘ppa-to‘g‘ri;
□ qisman to‘g‘ri;
□ javob berishim qiyin;
□ qisman noto‘g‘ri;
□ mutlaqo noto‘g‘ri.
Osgud shkalasi asosidagi savol. Ushbu shkala semantik differensial asosida
tuziladi. Shkalaning maqsadi – ma’lum ko‘rsatkich yoki omilni respondent
nazariga ko‘ra baholash. Buning uchun savolga respondent tomonidan baholash
34
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 204.
30

Ta'riflangan tadqiqotning maqsadi hozirgi etnik-ijtimoiy ziddiyatli vaziyatni
baholash, uni hal qilish yo'llarini izlashdir. Konflikt aholining bir qismi va
mahalliy hokimiyat organlari o'rtasida sodir bo'ladi. Tadqiqot 2004 yilda juda katta
hududda o'tkazildi - anketalar deyarli butun Sibir bo'ylab yuborildi. Anketalardan
birining mavzusi - "Teleutlar yashaydigan vatanni saqlashga ko'maklashish".
So'rov natijalari quyidagi muammolarni aniqladi: aholining ko'pchiligi ko'mir
konlari rahbariyati teleutlar yashaydigan va ishlayotgan erlarni saqlash va himoya
qilishdan manfaatdor emas, balki ularning ijtimoiy muammolarini hal qilishdan
emas, balki amin edi. aksincha, bu yerlardan odamlarni haydab chiqarishda.
Respondentlar yerdan foydalanish muammolarini hal qilish noma'lum muddatga
qoldirilishini shu bilan izohladilar. Erdan foydalanish muammolarini hal qilishda
ular mahalliy hokimiyatlarga qaraganda mintaqaviy va federal hokimiyatlarga
ko'proq ishonch bildirdilar.
Bundan xulosa qilish mumkinki, katta hududda so‘rov o‘tkazish, asosan,
aholining muammolarini, har qanday nizolarning kelib chiqish sabablarini (bu
holda ma’lum bir etnik-ijtimoiy guruh va hokimiyat o‘rtasidagi ziddiyatni)
aniqlashga yordam beradi.
Tadqiqotni o’tkazish natijasida firma qanday muhim va zaruriy axborotlarga
ega bo’lishi, qanday qo’shimcha ma’lumotlarni olish zaruriyligi mablag’larning
oqilona sarflanishi, tadqiqot o’tkazish muddatlari ikkinchi bosqichga belgilab
olinadi. Ushbu bosqich tadqiqot vazifalarini aniqlash bosqichi sanaladi.
Anketa savollari va javoblari tizimini ishlab chiqish eng muhim bosqich
bo’lib, bunda tegishli ish guruhi turli gipotezalar (taxminlar) va muqobil uslublar
asosida dastlabki anketa savollari shaklini ishlab chiqadilar. Avvalgi o’tkazilgan
tadqiqotlarda to’plangan tajriba, mutaxassislarning fikr va mulohazalari asosida
anketa savollari va javoblari muayyan maqsad sari yo’naltirilganligiga e’tibor
beriladi. Ushbu bosqichning mohiyati – anketa orqali so’rash asosida turli
gipotezalarni tekshirish hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, savollar va
javoblar ko’lamini rasional tartibda va ketma-ketlikda joylashtirishga alohida
e’tibor beriladi.
35

j) nima uchun “bilmayman”, “tushunmadim” deb javob berishlarini aniqlash;
k) nima uchun javob berishni istamasligini aniqlash;
l) respondentlar anketani to'ldirish qoidalarini qanchalik to'g'ri tushunganliklarini
aniqlash;
m) anketada javoblar uchun yetarli joy qoldirilganligini tekshirish.
Uchuvchi tadqiqot o'z xususiyatlariga ko'ra kelajakdagi respondentlarga eng
o'xshash odamlar bilan suhbat shaklida o'tkaziladi.
Tajribali tadqiqot davomida quyidagilarni qayd etish kerak:
suhbatdoshlarning reaktsiyalari va sharhlari, shuningdek tadqiqotchining o'z
fikrlari.
Yaxshi ishlab chiqilgan so'rovnomaning asosiy ko'rsatkichlaridan biri
natijalarning takrorlanuvchanligidir ("Tadqiqot usullarini tanlash" ga qarang).
Anketani tuzishda tipik xatolarning tashqi belgilari (V. Good, P. Hutt, 1952).
Ko'p sonli respondentlar savollarga javob berishdan bosh tortdilar.
Mumkin sabablar:
a) respondentlar tadqiqot maqsadlarini tushunmagan;
b) javoblarning anonimligi kafolatlanmaydi;
v) anketani to'ldirish qoidalarida aniqlik yo'q;
d) tadqiqotchining metodik tayyorgarligi pastligi;
e) savollarning murakkabligi respondentlarning imkoniyatlaridan oshib ketadi;
f) so'rovnoma umumiy qabul qilingan fikrlarga to'g'ri kelmaydigan individual
fikrlarga ta'sir qiluvchi juda qiyin savollardan boshlanadi;
g) anketa demografik savollardan boshlanadi;
h) Respondentlar o'zlarining javoblari tadqiqot uchun hech qanday ahamiyatga ega
bo'lishi mumkinligiga ishonmaydilar 52
.
Respondentlarning katta qismi "bilmayman", "tushunmayapman" deb javob
berishgan.
Mumkin sabablar:
52
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 202
43

(erkak va ayollar) o’z uy sharoitlarida bir xaftada necha komplekt ichki kiyimdan
foydalanadi?» - mazmunda savol qo’yish o’rinli. CHunki respondent busavolga
javob berishda ixtiyorsiz o’z tajribasi, ko’nikmasiga ko’ra jaovb berishga harakat
qiladi.
Anketa uslubida so’rov o’tkazish murakkab va serqirra tadqiqot bo’lishi
bilan birga, u qiziqarli va o’ta muhim xulosalar va takliflar ishlab chiqishga imkon
beradi. Anketa savollarini tuzishda nayfaqat tayinli firma ishtiyoqi, izlanish
yo’nalishi, balki respondentning qiziqishi, muloqot odobi qoidalari albatta inobatga
olinishi zarur. Samimiylik va o’zaro ishonch ruhida anketa so’rovini tashkil etish
esa bunday tadqiqotning ishonchlilik darajasini yanada oshiradi.
So'rovning kamchiliklari
Sotsiologik tadqiqotning bunday usulining asosiy ijobiy tomonlarini anketa
so'rovi sifatida ko'rib chiqib, uning kamchiliklariga o'tishga arziydi.
“Anketa so‘rovi kamchiliklardan xoli emas: eng jiddiysi so‘rovnomani
to‘ldirish jarayonini nazorat qila olmaslikdir, bu esa respondent javoblarining
mustaqilligi, atrof-muhit ta’sirining yo‘qligiga olib kelishi mumkin. Bundan
tashqari, sirtdan so'rovlarda to'ldirilgan anketalarni yig'ish muammosi
keskinlashadi. Qaytishlarini oshirish uchun ular respondentlarni
rag'batlantirishning turli usullaridan foydalanadilar: dastlabki xabarnomalar,
tushuntirishlar, so'rovnoma haqida eslatmalar; anketaga esdalik sovg'alarini
(otkritkalar, kalendarlar va boshqalar) investitsiya qilish, anketalarni bir xil
manzillarga qayta yuborish; respondentga shaxsiylashtirilgan murojaatlar va h.k.”.
So'rovning bunday salbiy tomonlari rossiyalik sotsiolog va madaniyatshunos,
sotsiologiya fanlari doktori Irina Anatolevna Butenko tomonidan ta'kidlangan 48
.
Va Kamishev E.N. so'rovnoma tadqiqoti har doim rasmiy ma'lumotlar bilan
shug'ullanadi, deb hisoblaydi, ularni talqin qilishda tadqiqotchi adolatli miqdordagi
sub'ektivlikni kiritishi (va hatto muqarrar ravishda kiritishi) mumkin. Bundan
tashqari, bunday tadqiqotning maqsadi tabiiy sharoitda haqiqatni aniqlash bo'lsa-
48
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 320.
40

yo‘llari” aviakompaniyasi xodimlari tomonidan Toshkent shahar xalqaro
aeroportida fuqarolarni qabul qilish jarayonini tashkillashtirish sifatiga qanday
baho berasiz?” degan savol bilan murojaat qilib, javob sifatida 1) a’lo; 2) yaxshi;
3) qoniqarli; 4) qoniqarsiz variantlari berildi, deylik. Respondentlar samolyotda
qatnaganligi bilan “O‘zbekiston havo yo‘llari” aviakompaniyasi xodimlari
faoliyatining yo‘riqnomasi bilan tanish bo‘lmasligi yoki havo qatnovida 146
charchaganligi, kayfiyatining yo‘qligi sababli har qanday savolga salbiy javob
berishi mumkin. Kimningdir nazarida aeroportda qaysidir ishlarni tashkillashtirish
muammo bo‘lib ko‘ringan bo‘lsa, kimdir uni umuman payqamagan bo‘lishi
mumkin. Shu sababli, bu kabi darajali savollarga respondentlar asoslanmagan va
noxolisona javob berishi mumkin. Shuning uchun, anketada bunday savollardan
qochish kerak, ularni boshqacha matnli ko‘rinishda bergan ma’qul. Agar vaziyat
talab etib, bunday savollar kiritilsa, unda har bir daraja nimani anglatishini yozma
yoki og‘zaki tartibda tushuntirilishi lozim 27
.
5. Savollar va javoblar imkon qadar kodlangan bo‘lishi lozim. Anketadagi
savollar taqsimlanganidan so‘ng, anketadagi savollar va javoblar variantlari
kodlashtiriladi. Kodlashtirish – bu savollarga va javoblarning u yoki bu ifodalariga
sonli kodlar berish demakdir. Uning vazifasi birlamchi axborotni tartibga solish va
keyinchalik statistik ishlov beriladigan kompyuterdagi ma’lumotlar bazasiga
kiritishni qulaylashtirishni ta’minlashdan iborat 28
.
Kodlashtirishni tamomlagandan so‘ng o‘zgaruvchanlar kodlarining ketma-
ketligi raqamlari tartibining to‘g‘riligini tekshirish kerak. Agar siz bir yoki ikkita
raqamni o‘tkazib yuborgan bo‘lsangiz (masalan, 23 raqami ostidagi
o‘zgaruvchandan keyin 26 kelayotgan bo‘lsa), bu ma’lumotlar bazasida har bir
anketada (qatorda) bir nechta pozitsiyalarni nollar bilan to‘ldirish kerakligiga olib
keladi. Ancha katta hajm bo‘lganda (so‘ralganlar soni bir necha yuz bo‘lsa), bu
ancha jiddiy mehnat va vaqt bo‘yicha natijasiz xarajatlarni yuzaga keltiradi 29
.
27
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 365.
28
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 514.
29
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 320.
23

2. Darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar
1. Бабосов Е. М., Общая социология: Учеб. пособие для студентов./Е. М.
Бабосов. - 2-е изд., стер. - Мн.: «ТетраСистемс», 2004.
2. Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.:
РУДН, 2008.
3. Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ,
прогноз: Учеб. пособие. - М.: Финансы и статистика, 2005
4. Бутенко И.А. Анкетный опрос как общение социолога с респондентом. –
М., 1989.
5. Волков Ю.Г., Добреньков В.И., Нечипуренко В.Н., Попов А.В.,
Социология: Учебник / Под ред. проф. Ю.Г. Волкова. — Изд. 2-е, испр. и
доп. — М.: Гардарики, 2003.
6. Воронов, Ю.П. Методы сбора информации в социологическом
исследовании. / Ю.П. Воронов. - М.: Наука, 1988.
7. Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших
учебных заведений. – Алматы: «Нур-пресс», 2005
8. Гидденс Э. Социология. — М.: Эдиториал УРСС, 1999.
9. Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, практика и
методология. - М.: Финпресс, 1998.
10. Горшков М.К., Как провести социологическое исследование / Под ред.
М.К. Горшкова, Ф.Э. Шереги. – М.: Владос, 2000..
11. Девятко И. Методы социологического исследования. – М.: Университет,
2002.
12. Добреньков В.И., Кравченко А.И., Методы социологического
исследования: Учебник. — М.: ИНФРА-М, 2004.
13. Зборовский Г.Е., Общая социология: Учебник. 3-е изд., испр. и доп. - М.:
Гардарики, 2004.
14. Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство
«Феникс», 1996 г.
3 .Internet saitlar
48

ruhiyatining turli qirralarini ochishga ko‘maklashadi 16
.
Demak, anketa so‘rovining uslubiy afzalliklari quyidagilarda namoyon
bo‘ladi:
1. Qisqa vaqt oralig‘ida ko‘proq respondentlarning fikrini o‘rganish.
So‘rov sotsiologik anketa vositasida o‘tkazilayotganligi sababli
respondentlarning har biri bilan alohida tartibda suhbat uyushtirish shart emas.
Ularni alohida joyda to‘plab bir vaqtda anketalar tarqatiladi va nisbatan umumiy
vaqtda respondentlar anketalarni to‘ldirib berishadi. Masalan, 50 nafar respondent
bilan anketa so‘rovi o‘tkazilayotgan bo‘lsa va sotsiologik anketa 15-20 savoldan
iborat bo‘lsa, 1 soat oralig‘ida ular anketadagi savollarga javob berib bo‘lishi
mumkin. Ya’ni tadqiqotchi 1 soat ichida 50 nafar respondentning fikrini olishga
muyassar bo‘ladi. Boshqacha sharoitda esa (xususan, og‘zaki suhbatda) bunday
natijaga erishib bo‘lmaydi 17
.
2. Respondentlarning noverbal xulqini kuzatish va psixologik o‘rganish
imkoniyatining mavjudligi.
Inson xulqining noverbal komponentlariga uning qiliqlari, mimika, imo-
ishoralari, yuz tuzilishi va badanidagi reaksiyalar hamda nutq bilan bog‘liq
bo‘lmagan boshqa harakatlari kiradi. Verbal komponentga esa og‘zaki va yozma
nutq bilan bog‘liq harakatlari kiradi. Anketadagi turli shakldagi savollar
respondentning ongiga suqilib kiradi. Shu sababli, agar kuzatib tursangiz, anketa
savollariga javob berayotgan respondentning emotsional holatining o‘zgarib
borayotganligidan guvoh bo‘lishingiz mumkin. Bu borada 122 nemis mutafakkiri
Fredrix Nisshe shunday degan edi: “Odamlar og‘zi bilan bemalol aldaydi, biroq
ularning o‘sha paytdagi tirishib turgan afti har holda haqiqatni aytadi”.
Anketa so‘rovida respondentlar qo‘lida turgan anketa so‘rovnomalari bilan
intersub’ektiv munosabatga kirishadi, ya’ni anketadagi savollarga ifoda etilgan
voqea va hodisalarga xayolan kirib ketadi. Har bir savolni o‘qiyotganda,
respondentning xotirasida o‘zi ko‘rgan, eshitgan yoki guvohi bo‘lgan voqealar
16
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 363.
17
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 327.
15

yozilmasligi emas, balki javob beruvchidan olingan ma'lumotlar uning tegishli
roziligisiz boshqalarning umumiy mulkiga aylanmasligi).
6. Anketani to'ldirish texnikasining ko'rsatmasi (ko'pincha bu ko'rsatmalar
to'g'ridan-to'g'ri savollar matnida yoki anketaning chetida joylashgan).
7. Anketani to'ldirishga undaydigan respondentga oldindan bildirilgan
minnatdorchilik izhori.
Kirish qismi juda uzun bo'lmasligi kerak, lekin u har qanday respondent uchun
aniq va tushunarli bo'lishi, uni so'rovda qatnashishga undashi kerak. Ushbu qism
kichik hajmga ega bo'lsa-da, bu juda muhim. Respondentning so'rovnomasiga
munosabati apellyatsiya qanday tuzilganiga bog'liq.
Bu so'rovnomaning eng muhim qismidir. “Kontakt savollari” deb ataladigan
savollar odatda birinchi o‘rinda turadi, ularning asosiy maqsadi respondentni
qiziqtirish, muammoga aralashish jarayonini osonlashtirishdir. Bu savollar sodda
tarzda tuzilgan bo'lishi kerak, ya'ni oson javoblarni taxmin qilish kerak.
Anketaning boshida shunday soddaroq savollarni tuzish tufayli respondent eng
muhimlariga tayyorlaydi. Oddiy savollardan murakkab savollarga o'tish "Vuni
qoidasi" deb ataladi. Uning qo'llanilishi respondentlarga so'rovnomani to'ldirish
uchun zarur bo'lgan ko'nikmalarni bosqichma-bosqich rivojlantirishga yordam
beradi 7
.
Aloqa savollaridan so'ng asosiylari qo'yiladi. Bular eng muhim va qiyin. Ularga
berilgan javoblar tadqiqotchini qiziqtirgan muammo bo'yicha asosiy ma'lumotlarni
beradi. Savollarning mazmuni tadqiqot maqsadi va vazifalariga mos kelishi kerak.
Har bir alohida topshiriq uchun o'ziga xos savollar blokini ishlab chiqish
yaxshiroqdir. Bir blokning savollari birin-ketin kelishi mumkin va boshqa
bloklarning savollari orasida joylashgan bo'lishi mumkin. Eng qiyin savollar bloki
so'rovnomaning mazmun qismining o'rtasiga joylashtirilishi kerak 8
.
Oxirgi o'rinda yakuniy savollar turadi, ularning asosiy vazifasi
respondentlarning psixologik stressini bartaraf etish, ularga katta va muhim vazifa
7
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 512.
8
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 361.
7

yoki ularning hammasi ham savol mo'ljallangan guruhga tegishli emasligi haqida
shubha mavjud bo'lsa, unda filtrli savol qo'yilishi kerak.
Filtr savolida respondentlarning turli guruhlari uchun o'tish ko'rsatkichi bo'lishi
kerak. Masalan: "Faqat pensionerlar quyidagi savolga javob berishadi."
Respondentlarning xotirasi imkoniyatlaridan oshib ketadigan savollarni bermang.
Bular uzoq vaqt oldin sodir bo'lgan yoki yaqinda sodir bo'lgan bo'lsa-da,
respondent uchun asosiy rol o'ynamagan va shuning uchun unutilgan voqealar
bo'lishi mumkin. Masalan, “O‘z tumaningiz deputatining ismini yozing” degan
savol nafaqat yoshlarni, balki ko‘plab respondentlarni chalg‘itishi mumkin. Ayni
paytda saylovdan keyin berilgan bu savol ma’lum darajada elektorat faolligini
ochib beradi.
 Siz bir xil turdagi savollarning (bir qator muqobil, yopiq, ochiq savollar yoki
jadval ko'rinishidagi savollar va boshqalar) to'planishiga ruxsat bera olmaysiz.
Bu respondentning charchashiga olib keladi, monotonlik tuyg'usini keltirib
chiqaradi. Bunday holda, barcha mumkin bo'lgan savollardan kengroq
foydalanish kerak.
 Sotsiologiyada jamoatchilik fikrining kompetensiyasi tushunchasi mavjud.
Masalan, u yoki bu qonun loyihasi e'lon qilinmagan bo'lsa, yoki respondent
duch kelmagan hodisalar haqida so'ramaslik kerak.
 Anketaning grafik dizaynini tekshirish
 Matnning shrifti “ko‘r”, ya’ni o‘qish qiyin bo‘lmasligi kerak (aks holda ko‘plab
respondentlar, birinchi navbatda, ko‘rish qobiliyati zaif, anketaga javob
bermaydilar).
 Savol matni va unga mumkin bo‘lgan javoblarni turli shriftlarda, savol matnini
kattaroq yoki qalin shriftda ajratib ko‘rsatish, javob variantlarini esa kursiv,
ya’ni kursiv yoki shunchaki kichikroq qilib chop etgan ma’qul.
 Semantik savollarga tushuntirishlarni respondent e'tiborini qaratishi uchun
maxsus shriftda yozgan ma'qul.
 ochiq va yarim yopiq savollarga javob berish uchun bo'sh satrlar etarli bo'lishi
kerak. Bunga qog'ozni tejashning hojati yo'q, respondentda javob uchun etarli
9

Masalan, qishloq joylarda istiqomat qiluvchi aholining xarid qilish turkumi
keltirilishi mumkin:
1) qishloq aholisi faqat uzoq muddatli iste’mol tovarlarini shaharlardan sotib olish
ko’nikmasiga ega;
2) qishloq aholisi shahardan xarid qilishlarining asosiy sababi, ularning o’z
mahsulotlarini shaharlarda sotishlari va bu ishni yo’l-yo’lakay, vaqtni tejash
maqsadida amalga oshirishlari;
3) qishloq joylarda do’konlarning kamligi;
4) qishloq joylarda tovarlar sifati pastligi va assortiment ko’lamining kamligi;
5) qishloq aholisi faqat sovg’alarnigina shahar do’konlaridan sotib olish
ko’nikmasiga ega va hk 43
.
Anketa javoblarining imkoni boricha boy va ko’p qirrali ma’lumotlar olishga
qaratilganligiga alohida e’tibor beriladi. Bir muncha o’xshash savollar, javoblar
chiqarib tashlanadi. Tayyor, muayyan tizimga keltirilgan anketalar dastlab sinab
ko’riladi, undan olinadigan natijalarning sifatliligiga baho beriladi. Bu bosqichga
mutaxassislar bilan bir qatorda marketing xodimlari, rahbariyat vakillari jalb
etiladi.
Keyingi bosqich – anketa savollari va javoblari dastlabki sinash va tekshirish
hisoblanadi. Tegishli tartibga keltirilgan anketa dastlabki sinovdan o’tishi undagi
savollarni mantiqan takomillashtirish, mazmunan oydinlashtirish uchun xizmat
qiladi. Bu sinovda chegaralangan va tanlab olingan respondentlar bilan ishlanadi.
Ushbu sinash – «uchirma sinov» (ruscha «pilotnoe ispыtanie») deb ham yuritiladi.
To’ldirilgan anketalar qayta ishlanadi, tahlil qilinadi va umumlashtiriladi.
Boshqacha qilib aytganda, anketa barcha keyingi bosqichlardan o’tkaziladi va
sinab ko’riladi. Ularda uchrashi mumkin bo’lgan to’siqlar, yanglishmovchiliklar
oldindan tekshirib ko’rish imkoni yaratiladi va o’z vaqtida bartaraf etiladi.
Masalan, anketa savollariga berilgan javoblarni EHMga kiritish chog’ida,
respondentlarni 4 yoki 5 ta belgi bo’yicha guruhlarga ajratish zarurati tug’ildi.
43
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 205.
36

manzillarini bilib olishi mumkin. Biroq bunday yondashuv kelajakda ushbu
metodni konservatsiya xavfi ostiga qoldiradi hamda respondentlarda tadqiqotchiga
nisbatan qo‘rquv va ishonchsizlik simptomlari yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi 20
.
2. Respondentlar bilan yuzma-yuz suhbatning mavjud emasligi.
Yuqorida ma’lum qilinganidek, anketa so‘rovida har bir respondent bilan
yuzma-yuz gaplashish imkoniyati cheklangan. Biroq har qanday muammoning
yechimini topish mumkin. Anketa so‘rovida respondentlar bilan “face-to-face”
formatida suhbat uyushtirilmayotganligi ushbu metodning uslubiy kamchiligi
hisoblansada, so‘rov davomida tadqiqotchi respondentlar xulqini ularning nazariga
yaqqol tushmagan holda sinchkovlik bilan kuzatib borishi zarur. Kuzatuv
davomida agar biror respondent tadqiqotchi nazariga tushadigan bo‘lsa, unda u o‘z
kommunikativ madaniyatidan foydalangan holda turli bahonalar asosida ushbu
shaxsga yaqinlashishi va individual munosabatga kirishishi mumkin 21
.
3. Anketa savollariga respondentlar tomonidan noaniq yoki noto‘g‘ri javob
berish ehtimoli.
Odamlar tasavvurida savol berish javob berishdan ko‘ra oddiy va oson ish
bo‘lib ko‘rinadi. Aslida esa, savol berish ancha murakkab ish sanaladi. Chunki
berilayotgan javobning to‘g‘riligi, maqsadliligi va yo‘naltirilganligi savolni
shakllantirish san’atiga bog‘liq. Anketa so‘rovida respondentlar berilgan savollar
asosida o‘z fikrlarini bayon qiladi. Shu sababli, agar ular anketadagi savollarni
to‘g‘ri tushunmasa yoki idrok etmasa noto‘g‘ri yoki noaniq javob berishi mumkin.
Bu esa, o‘z-o‘zidan ma’lumki, ob’ektiv bo‘lmagan yakuniy natijalarga olib keladi
hamda so‘rovni tashkillashtirish bo‘yicha qilingan mashaqqatli mehnatni yo‘qqa
chiqaradi.
Respondentlar quyidagi holatlarda anketa savollariga noaniq yoki noto‘g‘ri
javob berishi yoki umuman javob bermasligi mumkin:
- anketadagi savollar respondentlar tomonidan mavhum yoki bir yoqlama
tushunilganda;
20
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 363.
21
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 324.
18

asosida olinadi va turli respondentlar javoblari bir shablon yoki standart asosida
miqdoriy tahlil qilinadi. Shkalali savollar esa ko‘proq psixologik xarakter kasb
etib, respondentlardagi fikrlar ularning stereotiplari, qarashlari, kayfiyati va boshqa
emotsionalpsixologik ko‘rsatkichlariga qarab darajalar va/yoki shkalalar asosida
tizimlashtiriladi 33
.
Endi klassik va shkalali yopiq savollarning turlari hamda ularni
shakllantirish texnikasi bilan tanishtiramiz.
Klassik yopiq savol shakllari
Dixotomik savol. Respondentning aniq vaziyat yoki voqeahodisa yuzasidan
xabardorlik, ishtirok etganlik yoki taalluqlilik holatini aniqlash maqsadida
shakllantiriladi. Odatda bunday savolga beriladigan javobda respondent fikrga yoki
qo‘shiladi, yoki inkor etadi, yoki befarqligini ma’lum qiladi.
Qo‘llash texnikasiga misollar:
1-variant: O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy va yuridik shaxslarning
murojaatlari to‘g‘risida”gi qonuni bilan tanishmisiz?
□ ha; □ yo‘q.
2-variant:Aytingchi, boshqa davlatga ishlash uchun yana borasizmi?
□ ha; □ yo‘q; □ bilmayman.
3-variant: O‘zbekiston televideniesi ko‘rsatuvlarini ko‘rib turasizmi?
□ ha; □ yo‘q.
Yarim yopiq savol. Savolga javob variantlari ishlab chiqilgandan so‘ng, agar
respondent tomonidan bildirish mumkin bo‘lgan barcha variantlarning ko‘zda
tutilganligiga ishonch bo‘lmasa yoki respondent tomonidan yanada to‘liqroq
ma’lumot olish mumkinligiga ehtimol qilinsa tuziladi. Buning uchun savolga javob
variantlarini berib bo‘lgandan so‘ng, oxirgi javob qatorida respondent tomonidan
qo‘shimcha ma’lumot yozish uchun alohida joy qoldiriladi.
Qo‘llash texnikasiga misollar:
1-variant: Siz o‘z huquqiy madaniyatingizni ko‘proq qaysi manba
yordamida shakllantirishni ma’qul ko‘rasiz ?
33
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 517.
27

yoki ko’proq bo’lishi ham mumkin. Savollar ko’p-ozligi, murakkabligi, so’rov
o’tkazish muddatlari, manzillarini nazarda tutgan holda ish guruhining mehnat
faoliyati tartibga solinadi.
Anketa ma’lumotlarini qayta ishlash, tahlil qilish va taqdim etish bosqichlari
dastlab rejalashtirilgan muddatlar bo’yicha amalga oshiriladi. Tahlil etish chog’ida
ma’lumotlarni umumlashtirish, tasviriy jihatdan tushunarli, sodda tarzda taqdim
qilishga alohida e’tibor qaratiladi.
Endi bevosita anketa savollari, javoblari, ularni tuzish to’g’risida batafsilroq
to’xtalamiz.
So’rov uchun tavsiya etilayotgan anketa uch qismdan tashkil topadi: kirish,
asosiy qism (muammo bo’yicha anketa savollari), respondent (so’raluvchi) haqida
ma’lumot 47
.
Anketaning kirish qismida o’tkazilayotgan tadqiqotning maqsadi, vazifalari
ifodalanadi. Anketa savollariga javob berish tartibi, yo’riqlar, ko’rsatmalar kirish
qismining asosini tashkil etadi. Kirish qismida bayon etilayotgan fikrlar respondent
(so’raluvchi)ni qiziqtira olishi hamda amalga oshirilayotgan tadqiqot yalpi
iste’molchi manfaatlarini ko’zlab o’tkazilayotganini ifodalashi lozim. Agar
respondent o’tkazilayotgan tadqiqot faqat ishlab chiqaruvchi manfaatlarini ko’zlab
uyushtirilayotgan bo’lsa, u holda so’rov natijalarining haqiqiy va real bo’lishiga
kafolat berish qiyin. Bundan tashqari, kirish qismi sodda, ravon gaplardan tuzilgan
bo’lishiga e’tiborni qaratmoq lozim.
Odatda anketalarda respondent to’g’risidagi ma’lumotlar oxirgi savollarda
so’raladi. CHunki respondent anketa savollariga qiziqishi, chuqurlashishini
ta’minlash aynan shunday tartibda savollar qo’yilishini talab qiladi.
Respondentning sha’niga teguvchi ayrim tovarlarni iste’mol qilishga oid savollarni
imkon boricha uchinchi shaxs vositasisiz bergan ma’qul. Masalan, «Bir kunda siz
qancha go’sht iste’mol qilasiz?», «Siz uchun qancha ichki kiyim komplekti
kerak?». Bunday tarzdagi savollar berish o’rniga: «Sizning fikringizcha, inson bir
kunda qancha go’sht iste’mol qilishi rasional hisoblanadi?», «Fikringizcha insonlar
47
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 512.
39

assotsiatsiyalar yordamida gavdalandi va albatta, ushbu ichki ruhiy jarayon
respondentning tashqi qiyofasida namoyon bo‘ladi. Tadqiqotchi respondentlardagi
ana shunday o‘zgarishlarni kuzatib borishi hamda respondentlar orasidan ko‘proq
ruhiy tashvishga tushganlarini aniqlab olishi mumkin. Keyinchalik bunday
shaxslar bilan alohida tartibda psixologik aloqa o‘rnatib, ulardan ishonchliroq va
manzilli ma’lumotlarni olish mumkin bo‘ladi.
3. Savollarga javob olish usulining yengilligi.
Anketa so‘rovining afzalligi – unda respondentdan olish mumkin bo‘lgan
javoblarning oldindan ishlab chiqilganligidadir. Javoblarning mavjudligi nafaqat
so‘rov jarayonini yengillashtirib beradi, balki respondentlar fikrining to‘liqligi,
xolisligi va to‘g‘riligiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Sotsiologik anketa respondentlarning biror voqeaga oid fikrlarini
tizimlashtirish xususiyatiga ega. Ayrim vaqtlarda, tadqiqot doirasida
o‘rganilayotgan ijtimoiy muammo, fakt yoki jarayon to‘g‘risidagi ma’lumot
respondentlar yodidan ko‘tarilgan bo‘lishi mumkin. Anketada esa savollar bilan
birgalikda bir qancha javoblar “menyusi” keltiriladi. Ushbu menyudagi javoblar
orasida agar respondent duch kelgan voqea, holat, hodisa bo‘lsa, ushbu javoblar
respondent xotirasida assotsiatsiyalarni yuzaga keltiradi hamda muayyan savol
yuzsidan uning fikrlarini tizimlashtiradi. Undan tashqari, anketa so‘rovi shunaqa
so‘rov turi-ki, unda og‘zaki so‘rovda bo‘lishi mumkin bo‘lgan fikr bo‘linishi va
qochishi, safsatabozlik kabi holatlar istisno etiladi 18
.
4. Ijtimoiy-siyosiy vaziyat tendensiyalarini aniqlash va rasmiy ma’lumotlar
bilan qiyoslash imkoniyati.
Bugungi kunda mamlakatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligiga ta’sir
ko‘rsatayotgan tashqi va ichki omillar ko‘p. Unga qo‘shni 123 mamlakatlardagi
vaziyat, yetakchi mamlakatlardagi inqirozli holatlar, madaniy ekspansiya,
migratsiya, turli transchegaraviy tahdidlar ta’sir ko‘rsatadi. Endilikda ushbu
jarayonlarni to‘xtatib bo‘lmaydi va ularning masshtabi, xarakteri, tezligi
o‘zgaruvchan bo‘lib qoladi. Bu esa, o‘z o‘rnida ijtimoiy-siyosiy vaziyatning ham
18
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 363.
16

□ O‘sha davlatda doimiy yashovchi obro‘li millatdoshlari va vatandoshlari
tomonidan qonuniy tashkil etilgan birlashma yoki uyushmalar.
□ O‘sha davlatda oldinroq borib ishga joylashgan bir viloyatdan yoki
shahardan kelgan fuqarolar yoki mahalladosh, qishloqdoshlar.
Menyu savoli. Savolda respondent bildirishi mumkin bo‘lgan barcha javoblar
shabloni keltiriladi. Respondentga ushbu javoblardan bir nechtasini belgilash
imkoniyati yaratiladi. Shuning uchun ham u “menyu”ga o‘xshatiladi.
Qo‘llash texnikasiga misollar:
1-variant: Aytin-chi, Siz asosan televidenie orqali qanday teledasturlarni
tomosha qilishni afzal ko‘rasiz? Bir qancha javob variantini belgilashingiz
mumkin.
□ O‘zbekiston va dunyoda yuz bergan voqea-hodisalar haqidagi yangiliklar;
139 □ Siyosiy va ijtimoiy mavzularga oid ko‘rsatuvlar; □ Mahalliy va xorijiy
filmlar, seriallar;
□ Musiqiy va sport dasturlari, tok-shou, teleo‘yinlar;
□ Tovar va xizmatlar to‘g‘risidagi ko‘rsatuvlar, foydali maslahatlar;
□ Tabiat va hayvonot, fan-texnika va boshqa ilmiy-o‘quv teledasturlar.
2-variant: Ayting-chi, Siz borgan mamlakatda yangidan moslashish davrida
ko‘proq qanday muammolarga duch keldingiz? Ushbu savol bo‘yicha bir qancha
javob variantini belgilashingiz mumkin.
□ O‘sha davlat mahalliy aholisining mehmondo‘st emasligi;
□ Politsiya xodimlarining pul ta’magirlik qilishi;
□ Migratsiya xizmati xodimlarining qo‘polligi va juda ko‘p tekshiruvlar,
reydlar o‘tkazishi;
□ Ish beruvchi tomonidan taqdim etilgan yashash joyida odam ko‘pligi sababli
tiqilinch va noqulay vaziyat;
□ Ish joyida sifatli ovqatlanish imkoniyatining yo‘qligi;
□ Boshqa davlatlardan kelib ishlayotganlarga sifatli tibbiy xizmat
ko‘rsatilmasligi;
□ Boshqa davlat fuqarolariga millatchilik qiladigan alohida ko‘cha to‘dalarining
29

so’rov natijalarini keltiradilar. Dastlabki marketing so’rovlarida ishtirok
etganlarning 38 % qismi yana qayta so’rovlarda ishtirok etishdan bosh tortganlar.
Buning asosiy sabablari savollarning nihoyat darajada ko’pligi, respondentga
e’tiborning kamligi, shaxsiy mulohazaga oid savollarning ko’pligidir 45
.
Demak, anketa savollarini iloji boricha qisqa, oddiy, umumiy ma’lum
bo’lgan so’zlar bilan tuzishga harakat qilish zarur. Hatto ayrim hollarda mahalliy
shevalarni ham inobatga olish, ikki ma’noli so’zlarni ishlatmaslikka urinish kerak.
Boshqacha qilib aytganda, savol tug’diradigan savollarning anketada bo’lmasligi,
jumlalarning qisqa va mazmunli bo’lishi respondentni ko’p o’ylantirmaslikni,
charchamasligini ta’minlaydi 46
.
Anketalash nima mumkin va nima mumkin emas:
1. Savollar xolisligini ta’minlash kerak.
2. Savollar oddiy bo’lishi zarur.
3. Savollar aniq bo’lishi darkor.
4. Qisqartirishlar va ko’chabop so’zlardan foydalanmaslik kerak.
5. Murakkab va kam ishlatiladigan so’zlarni ko’llamaslik zarur.
6. Ikki ma’noli so’zlarni qo’llamaslik ma’qul.
7. Inkor qilish bilan boshlanadigan gaplar tuzmaslik kerak.
8. Hayotiy savollar berish ma’qulroq.
9. Noto’g’ri eshitilishi mumkin bo’lgan so’zlar ishlatmaslik kerak.
10. Murakkab savollarga javoblarni engillashtirish zarur.
11. Javob variantlarini bir-birini inkor etmasligi kerak.
Aniq javob beriladigan savollarga “boshqa variant” degan imkoniyat bo’lishi
darkor.
Bundan tashqari, anketa varaqalarini tez tarqatish va tezroq to’ldirilishini
ta’minlash kerak. Buning uchun safarbar qilinadigan ish guruhi vakili bir kunda
ko’pi bilan 30-50 respondent bilan muloqotda bo’lishi kerak. Bu chegara kamroq
45
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 204.
46
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 327.
38

I.BOB. SOTSIOLOGIK TADQIQOT METODINING NAZARIY
METODOLOGIYASI VA USULLARI
I.1. Sotsiologik tadqiqotda anketa usulining metodologiyasi
Anketa so'rovi (anketa) tadqiqotchi va respondent o'rtasidagi muloqot usuli
sifatida. So'roq - so'rovning yozma shakli, qoida tariqasida, sirtdan o'tkaziladi,
ya'ni intervyu oluvchi va respondent o'rtasida bevosita va bevosita aloqasiz. Savol
berish - respondent tomonidan so'rovnomani to'ldirish tartibi 3
. Axborot sifatini
oshirish uchun anketa so'rovlarini tashkil etish (ob'ektni tanlash, vaziyatni va so'rov
turlarini hisobga olish) va anketa so'rovlarini o'tkazishda ob'ektda anketaning o'zini
tutish qoidalariga nisbatan bir qator talablarga rioya qilish kerak. . Anketaning
xulq-atvorining xususiyatlari: so'rovnoma mavzu bo'yicha munozaralarga yo'l
qo'ymasligi, muammoga o'z nuqtai nazarini yuklamasligi, shuningdek, anketa
savollariga javoblarni sharhlashi kerak. Tadqiqotda qatnashishga majburlashni,
respondentlarni javoblar bilan shoshilishni taqiqlang 4
.
Uning imkoniyatlari va cheklovlari 5
.
Imkoniyatlar:
 ob'ektiv (odamlar hayotining faktlari va mahsulotlari to'g'risida) va sub'ektiv
xarakterdagi (faoliyat motivlari, fikrlar, baholashlar, qadriyat yo'nalishlari
to'g'risida) universal ma'lumotlarni olishning samarali usuli;
 ommaviylik, reprezentativlik, undan operativ sotsiologik tadqiqotlar olib
borishda foydalanish imkoniyati;
 respondent javob variantlarini tanlashda, o‘z fikrini bildirishda erkin;
 tadqiqotchining ta'siri minimallashtiriladi;
 to'liq anonimlikni, ma'lumotlarning maxfiyligini, so'rovnoma va respondent
o'rtasida kommunikativ, psixologik to'siqning to'liq yo'qligini ta'minlash.
3
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 512.
4
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 323.
5
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 368.
5

imkon beradi. Gumanitar fanlarning boshqa fanlari ko'p yillik mehnat va
mablag'larni nimaga sarflashini sotsiolog bir necha kun ichida amalga oshirishi va
shu bilan birga nisbatan arzon va ob'ektiv ma'lumotlarga ega bo'lishi mumkin.
Ikkinchidan, tadqiqotning sotsiologik usuli hodisani rivojlanish jarayonida
kontseptual aniqlash orqali olingan kontseptual konstruktsiyalarni tekshirishga
imkon beradi, garchi uning oldingi bosqichiga nisbatan, ya'ni. fiksatsiyalar post
faktum sifatida. Ammo bu juda muvaffaqiyatli prognoz qilish va shunga mos
ravishda o'z faoliyatini rejalashtirish va hatto ba'zi ijtimoiy jarayonlarni loyihalash
imkonini beradi.
Sotsiologiya inson bilimining ko pgina sohalarini (psixologiya, falsafa, mantiq,ʻ
tabiatshunoslik va boshqalar) birlashtiradi. Sotsiolog insoniyat jamiyatini
o‘rganishni yaxshi bilishi uchun katta tajriba va bilimlar zaxirasiga ega bo‘lishi
kerak.
Kelajakda sotsiologiya keng tarqaladi. Albatta, u hali ham keng tarqalgan, lekin
biz xohlagancha emas. Misol uchun, xorijda bo'lgani kabi, bizning davrimizda ham
sotsiologiyani yirik korxonalarda mashq qilish yaxshi bo'lar edi. Bu o'z korxonalari
jamoalarida nimalar sodir bo'layotganini bilmagan menejerlar uchun to'g'ri qaror
qabul qilishga katta yordam beradi. Ko'pincha sotsiologik tadqiqotlar oldini olishga
yordam beradigan jamoalar va jamoatchilik fikriga zid bo'lgan qarorlar qabul
qilinadi.
Shunday qilib, sotsiologik tadqiqotlar metodologiyasida jamoatchilik fikrini
uzluksiz ravishda monitoring qilib borishga so‘rov instrumentlarini qo‘llash orqali
erishiladi. Eng muhim so‘rov instrumenti esa – bu sotsiologik anketa yoki anketa
so‘rovi metodidir.
Mavzu yuzasidan quyidagi to‘xtamlarga kelish mumkin:
1. Anketa so‘rovi deganda insonlardan oldindan tayyorlangan so‘rovnomalar
asosida ma’lum ob’ektiv faktlar, voqea, hodisa va shaxslar to‘g‘risida fikr olish
jarayoni tushuniladi. Sodda qilib aytganda, anketa so‘rovi – anketa asosida suhbat
qilishdir. Anketa so‘rovi yordamida respondentlardan o‘zlari guvohi bo‘lgan,
eshitgan, ko‘rgan yoki mustaqil tushunchaga ega bo‘lgan ma’lum voqea yoki shaxs
46

Masalan, respondentlarning oilaviy holati, yashash joyi, kasbi, iste’mol jadalligi va
h.zo. Demak, anketa javoblarini kodlashtirish masalasini qaytadan ko’rib chiqish
va takomillashtirish kerak bo’ladi.
Tasdiqlangan puxta anketani amaliy qo’llash uchun zaruriy ish guruhi
belgilanadi. Ish guruhi anketa so’rovining o’tkazish davrida yuzaga keladigan
texnik va uncha yirik bo’lmagan vazifalarni hal qilish uchun kerak bo’ladi.
Masalan, respondentlarga anketa to’ldirish davrida ko’mak berish (do’konda, uyda
va h.zo.), kundalik yig’ilgan axborotlarni jamlash va hisobini olib borish, zaruriy
hollarda tadqiqot markazi bilan aloqa qilib turish, to’plangan anketa
ma’lumotlarini EHMga kiritish xususiyatini o’rganish va boshqalar.
Anketa so’rovlarini o’tkazishning yana bir xususiyati unda qatnashuvchi
respondentlar hajmi va tarkibi hisoblanadi. Bunda xuddi kuzatish uslubida
foydalanishi lozim bo’lgan xususiyatlar va ketma-ketliklar qo’llaniladi. Jumladan,
tanlov hajmi, tanlov belgisi, tanlov uslub, tanlash tartibi 44
.
Anketa so’rovidagi respondentlarning sifat vakilligi ta’minlanishi lozim
bo’ladi. Masalan, V shaharda yangi muzlatgichga bo’lgan talabni o’rganish
muammosini olaylik. Ushbu shahar aholisining yoshi, oilaviy holati, daromadi,
yashash sharoiti, iste’mol xususiyatlari albatta tanlovda inobatga olinishi lozim.
Tanlovga olingan respondent, yalpi shahar aholisining yuqoridagi belgilari
bo’yicha tarkibiga yaqin bo’lishiga e’tibor berish kerak bo’ladi.
Keyingi bosqich - anketa so’rovini o’tkazish va axborotlarni yig’ish
hisoblanadi. Dastlab belgilangan muddat, manzillar va so’rov o’tkazish tartibiga
ko’ra ushbu bosqich boshlanadi. SHuni ta’kidlash joizki, anketa varaqalarini
tarqatish va uni o’z vaqtida to’ldirilishini, topshirilishini ta’minlash o’ta muhimdir.
CHunki respondent vaqti, so’rovda qatnashish ishtiyoqi, savollarga javob
bermasligi (savol mohiyatini tushunmasligi natijasida), olingan anketa varaqlariga
befarq qarashi oqibatida, so’rov ko’ngildagidek o’tmasligi mumkin.
Ushbu holat xususida Dj.Evans, B.Berman AQSHda o’tkazilgan quyidagi
44
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 320.
37

joy bo'lmasligi mumkin.
 Respondentlar ularga javob berishda chalkashmasliklari uchun jadval
ko'rinishidagi savollarni qatorga qo'yish tavsiya etiladi. Bu ushbu savollarga
javoblarni qayta ishlashni osonlashtiradi.
 Variantlarning uzunligi ham javoblarga ta'sir qiladi, shuning uchun ular grafik
jihatdan muvozanatli bo'lishi kerak, bir qator nuqta qo'yish kerak.
 Savolga berilgan javoblarning yarmini boshqa sahifaga o'tkazishga ruxsat bera
olmaysiz.
Diqqat! Tuzilgan so'rovnomaning sifatini yakuniy baholash uchun tajriba (yoki
tajriba) tadqiqotini o'tkazish kerak. Buning uchun kichik bir guruh odamlardan
intervyu olish kifoya. Tajribali tadqiqotni o'tkazish savollarning matni va
mazmunining aniqligini, javob variantlari to'plamining to'liqligini, shuningdek
ularning joylashish ketma-ketligini aniqlashtirishga yordam beradi.
Tekshiruv nafaqat ko'pchilikka ma'lum bo'lgan yoki o'rganilayotgan muammo
bilan bevosita bog'liq bo'lmagan keraksiz savollarni aniqlash va chiqarib tashlash,
balki respondentlar uchun qaysi savollar eng qiyin bo'lishini aniqlash va ularni
yanada qulayroq qilishga harakat qilish imkonini beradi. Esda tutingki, yaxshi
tuzilgan anketa sotsiologik tadqiqotlarni muvaffaqiyatli olib borishning zaruriy
shartidir 10
.
Respondentga kirish xabari va ko'rsatma. Respondentga kirish xabari va
ko'rsatmalar so'rovnomaning suv qismida ko'rsatilgan (yuqoriga qarang).
So'roq jarayoni sifatida: so'rovning rivojlanish bosqichlari va dinamikasi.
Sotsiologik tadqiqotning o'zi bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1. O'qishga tayyorgarlik. Tadqiqot dasturini tuzish, uning maqsadlari,
vazifalari, farazlari, shuningdek, so'rovnoma matni. Agar tadqiqot biron bir
jamoada o'tkazilsa, uning rahbari bilan aloqa o'rnatiladi.
Agar ko'p sonli respondentlarni, masalan, bir necha yuz shahar aholisini qamrab
oladigan keng ko'lamli tadqiqot rejalashtirilgan bo'lsa, u holda bu bilan
shug'ullanadigan ishchi guruh tuziladi. Xuddi shu bosqichda boshqa tashkiliy
10
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 368.
10

o‘tkazishning amaliy texnologiyasi rivojlantiriladi. Bugungi kungacha amaliy
sotsiologiyada ham ushbu metodni qo‘llash metodikasi yuqori saviyada
rivojlantirildi. So‘rov g‘oyasining “muallifi” psixologiya bo‘lsada, sotsiologiya uni
rivojlantirdi, jamoatchilik fikridek murakkab, ko‘p qirrali va latent hodisani
o‘rganish uchun moslashtirdi, deb aytsak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shunday bo‘lsada,
bugungi kunda har ikkala fan ham ushbu metodni rivojlantirishda o‘z hissasini
qo‘shishdan to‘xtagani yo‘q. Ular aksariyat tadqiqotlarda kompleks ravishda, ya’ni
sotsiologiya va psixologiya metodlarini uzviy bog‘liq qo‘llash orqali amalga
oshiriladi. Bu, albatta, tadqiqotning sifatini oshirishga xizmat qiladi. Faqat,
psixologiya ko‘proq o‘z tadqiqotlarida validlilik to‘g‘risida qayg‘ursa, sotsiologiya
reprezentativlik uchun bosh qotiradi 13
.
Sotsiologiyaning so‘rov instrumentlari asosan ikki turga bo‘linadi: anketa
so‘rovi va intervyu.
Anketa so‘rovi to‘g‘risida fikr yuritishdan oldin intervyu to‘g‘risida
qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Intervyu – intervyu o‘tkazuvchi (intervyuer) tomonidan intervyuda ishtirok
etayotgan shaxs (respondent)dan muayyan 120 savollarga javob olishga
yo‘naltirilgan verbal-kommunikativ metod sanaladi. Sodda qilib aytganda,
intervyuer bilan respondentning muloqoti tushuniladi 14
.
Intervyuni anketa so‘rovidan farqlab turuvchi eng asosiy jihati shundaki,
anketa so‘rovi anketa so‘rovnomalari asosida o‘tkaziladi. Anketa so‘rovnomasida
savol bilan birgalikda javoblar variantlari ham bo‘ladi. Undan tashqari, aksariyat
hollarda, anketa so‘rovi ko‘pchilik orasida o‘tkaziladi. Intervyuda esa anketa
so‘rovnomasi o‘rnida intervyu savolnomasi bo‘ladi yoki ayrim hollarda (nostandart
intervyuda) umuman savolnoma bo‘lmaydi. Shuningdek, intervyu respondent bilan
yuzma-yuz suhbat qilish orqali alohida tartibda amalga oshiriladi. Anketa so‘rovi
esa bir vaqtning o‘zida ko‘pchilik orasida anketa so‘rovnomalarini tarqatish orqali
o‘tkaziladi.
13
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 285.
14
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 364.
13

uchun ikkita birbiriga qarama-qarshi omil, ya’ni antonimlar ko‘rsatiladi. 1 dan 3
gacha ijobiy baho ko‘tarilib borilsa, -1 dan -3 gacha salbiy baho ham ko‘tarilib
boradi. Bunda 0 – neytral shkala sanaladi 35
.
Misol tariqasida aholi vakillari tomonidan fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
idoralari xodimlarini baholash yuzasidan shakllantirilgan quyidagi savol keltiriladi:
Siz yashab turgan mahalladagi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish idorasi
xodimlarining ayrim xislatlariga o‘z bahoingizni bering. Maslahat: Iltimos, har bir
javob shkalasidagi bitta darajani tanlang va doirachaga olib qo‘ying. 0 intervalidan
chapga qarab (1, 2, 3) ijobiy, o‘ngga qarab (-1, -2, -3) salbiy baho darajalari
beriladi.
Mahalliy fuqarolar bilan muomalasi xushmuomala 3 2 1 0 -1 -2 -3 qo‘pol
jamoat joylaridagi o‘zini tutishi madaniyatli 3 2 1 0 -1 -2 -3 madaniyatsiz
o‘z majburiyatlarini bilish darajasi biladi 3 2 1 0 -1 -2 -3 bilmaydi ijtimoiy-
siyosiy islohotlardan xabardorlik darajasi siyosiy faol 3 2 1 0 -1 -2 -3 siyosiy sust 36
.
Terstoun shkalasi asosidagi savol. Bir xil hodisaning turli elementlaridan
respondentlarning qoniqish darajasini bilish maqsadida qo‘llaniladi. Buning uchun
bir vaqtning o‘zida ham ijobiy, ham salbiy bo‘lishi va bir xil hodisaning turli
qirralarini ochishi mumkin bo‘lgan bir qancha ko‘rsatkichlar ishlab chiqiladi.
Respondentga har bir ko‘rsatkich bo‘yicha qoniqish yoki qoniqmaslik bilan bog‘liq
biror shkalani belgilash so‘raladi. Shkalalar 5 ta bo‘lib, mutlaqo qoniqmaganlik
holatidan mutlaqo qoniqqanlik holatiga qarab 1 dan 5 gacha qarab o‘sib boradi.
Bunda 3 neytral shkala sanaladi 37
.
Misol tariqasida “Fuqarolarning siyosiy partiyalar faoliyatiga munosabati”
mavzusi doirasida Terstoun shkalasi asosida shakllantirilgan quyidagi savol
keltiriladi:
II.2. Sotsiologik tadqiqotda anketa savollarini tuzishdagi kamchiliklar
35
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 320.
36
Габдуллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших учебных заведений. – Алматы:
«Нур-пресс», 2005 – C. 207.
37
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 517.
31

Mumkin sabablar:
a) savollarni tuzishda ayrim atamalarning beqarorligi hisobga olinmagan;
b) sinonimlar ko‘rsatilmagan;
c) kerakli shartlar tavsiya etilmaydi.
XULOSA
Mening ishimda men eng mashhur so'rov usuli haqida gapirdim. So'rov usuli
ijtimoiy-psixologik muloqot sharoitida sotsiologik ma'lumotlarni olishni
ta'minlaydi.
Tadqiqotning sotsiologik usulining o'ziga xos xususiyati ikkita asosiy nuqtada
yotadi: birinchidan, u ijtimoiy ma'lumotlarni yig'ish usulini rasmiylashtirishga
45

1. https://www.webkursovik.ru/
2. https://studfile.net/preview/
3. https://oshibkam.ru/
4. https://habr.com/ru/articles/
5. https://oshibkam.ru/
6. https://studopedia.ru/
49

dinamikligidan dalolat beradi. Har doim jamoatchilik fikri yo‘nalishi orqali
ijtimoiy-siyosiy barqarorlikka xavf solishi mumkin bo‘lgan yangicha xatar, tahlika
va tahdidlar yuzaga kelishi mumkin. Bu borada, anketa so‘rovi mamlakatdagi
ijtimoiy-siyosiy vaziyat tendensiyalarini aniqlaydigan muhim instrument bo‘lib
xizmat qilishi mumkin. Chunki ijtimoiy barqarorlikka ta’sir ko‘rsatuvchi xavf-
xatarlar to‘g‘risidagi axborot “tashuvchisi” – bu respondentning o‘zi. Albatta,
bugungi kunda bunday xavflar to‘g‘risida rasmiy davlat idoralari va huquqni
muhofaza qilish organlari tomonidan kerakli ishlar amalga oshirilmoqda. O‘z
o‘rnida, anketa so‘roviga ham ushbu ishning muqobil varianti yoki qo‘shimcha
to‘ldiruvchi vositasi sifatida qarash mumkin. Anketa so‘rovi orqali esa yuzlab
respondentlarning fikrlari umumlashtirilishi, tizimlashtirilishi va qiyoslanishi
mumkin. Shu sababli, rasmiy ma’lumotlar anketa so‘rovi orqali olingan
ma’lumotlar bilan qiyoslansa, jamoatchilik fikri yo‘nalishidan kelishi mumkin
bo‘lgan xavflar to‘g‘risida ishonchliroq va to‘liqroq axborotlarga ega bo‘lish
mumkin.
Respondentlar bilan o‘tkaziladigan anketa so‘rovining uslubiy kamchilik va
qiyinchiliklari quyidagilardan iborat:
1. Fikr egasining aniq emasligi 19
.
Anketa so‘rovining asosiy shartlaridan biri shundan iboratki, u doimo
anonim ravishda o‘tkaziladi. Chunki jamoatchilik fikri sotsiologiyasi va
psixologiyasida ko‘proq fikr egasi emas, balki fikrlar majmuasining qaysi
muammoga qay ravishda yo‘nalganligi o‘rganiladi. Undan tashqari, so‘rovda
ishtirok etayotgan respondentlar bilan o‘zaro ishonchli psixologik aloqa o‘rnatish
hamda ob’ektiv axborot olish maqsadida ularga so‘rovning anonim ravishda
o‘tkazilayotganligi hamda berayotgan xolisona javobi uchun ta’qib qilinmasligi
tushuntiriladi. Anketa so‘rovlarida ishtirok etayotgan respondentlarning aniq
biografik ma’lumotlarini bilish imkoniyati cheklangan. Albatta, tadqiqotchi
mansabdor shaxslar yordamida ma’muriy resurslardan foydalangan holda ularning
124 shaxslarini tasdiqlovchi hujjatlarini tekshirish orqali ismsharif, yashash
19
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 519.
17

to‘g‘risida ma’lumot olish jarayonini tushunish mumkin
2. Anketa so‘rovnomasida axborot tashuvchisi bo‘lib respondentlarning
javoblari sanaladi. Sodda qilib aytganda, anketa – 148 so‘rov hujjati, respondent
bilan o‘tkaziladigan suhbat ssenariysi sanaladi.
3. Anketa savollarining shakllari so‘rovda olinayotgan ma’lumotlarning
ishonchlilik va to‘liqlilik darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
4. Anketa savollari asosan 2 guruhga bo‘linadi: ochiq va yopiq tipdagi savollar.
Ochiq tipdagi savollar deganda javob variantlari keltirilmagan va respondent
tomonidan ma’lum muammo yoki voqea yuzasidan erkin tarzda o‘z fikrini yozish
nazarda tutiladigan savollar tushuniladi. Yopiq tipdagi savollar deganda anketa
so‘rovnomasiga kiritilayotgan savollar kutilayotgan taxminiy javob variantlari
bilan birgalikda keltiriladigan savollar tushuniladi.
5. Anketadagi barcha savollar shakllantirib bo‘lingach, u qayta ko‘rib chiqilishi
va zarur hollarda qayta tahrir etilishi kerak.
So'roq - bu maxsus ishlab chiqilgan anketalar yordamida o'tkaziladigan va
tadqiqotchi va respondent o'rtasida bevosita aloqasiz amalga oshiriladigan
so'rovning yozma shakli.
Anketani tuzish samaradorligini oshirish bo'yicha ko'rsatmalar 10 bosqichda
keltirilgan: qanday ma'lumotlar kerakligini aniqlash; ovoz berish usulini belgilash;
individual savollar tarkibini aniqlash; respondentning javob berishga qodir
emasligi va istamasligini bartaraf etish uchun savollarni loyihalash; savollarning
tuzilishi bo'yicha qaror qabul qilish; savollarning mazmunini aniqlash; savollarni
to'g'ri tartibda qo'ying; shakli va dizaynini tanlang; anketani takrorlash; xatolarni
oldindan tekshirish orqali tuzatish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR
1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston,
2021.
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib,ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018.
ʻ ʻ
47

“Sizningcha...”, “Nima deb o‘ylaysiz, ...”, “O‘z fikringiz bilan o‘rtoqlashing”,
“Iltimos, bu boradagi o‘z samimiy fikringizni bildiring” kabi murojaat so‘z
iboralaridan foydalanish mumkin 24
.
Anketa so‘rovi davomida respondent o‘zini o‘z qiyofasida his qilishi uchun
savol mazmuni va bayon qilish usuli respondentning kundalik leksikasiga
aylantirilishi kerak. Undan tashqari, savollarni hajm nuqtai nazariga ko‘ra,
respondentlarning ayrim psixologik xususiyatlari: ularning xabardorligi va bilishi,
xotirasi va tahliliy qobiliyatiga moslashtirish maqsadga muvofiq sanaladi.
Nazarimizda, savollar tuzishda tajribali marketologlar tomonidan berilgan quyidagi
maslahatlarga quloq tutishimiz kerak: anketa savollari aniq bo‘lishi kerak; savol
taqozo etadigan javoblar shakli yozish uchun qulay bo‘lishi lozim; savol faqat bitta
predmet haqida berilishi lozim; savol imkon qadar qisqa va lo‘nda bo‘lishi lozim,
agar savol uzunroq tuzilsa, unda uning asl mohiyati tushunarli tilda bayon etilishi
lozim; savollar to‘g‘ri va aniq javoblarni keltirib chiqarishi lozim.
Sotsiologik anketaning kommunikativ funksiyasiga savollarning shakllari katta
ta’sir ko‘rsatadi. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ldiki, anketa so‘rovi asosan yopiq
savollar asosida o‘tkazishga yo‘naltirilgan. Anketa tuzilayotganda imkon qadar
ochiq savollarni ko‘paytirib yubormaslik kerak. Agar ochiq savollar ko‘payib
ketsa, unda anketa so‘rovini o‘tkazish befoyda. Chunki bu og‘zaki suhbat tartibiga
o‘xshab qoladi, ya’ni respondent faqat o‘zi fikrlab, o‘zi javoblarni shakllantirishiga
to‘g‘ri keladi. Bu esa, ular uchun ma’lum vaqt va mashaqqatni talab etadigan ish
bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Yopiq savollar esa ularga fikrlarni jamlash va
tizimlashtirishga yordam beradi.
Shkalalar asosida tuziladigan yopiq savollarning afzalligi shundaki,
respondentlarning ma’lum savol yuzasidan o‘z fikrini yashirish yoki aytmaslik
imkoniyati cheklangan. Chunki shkalalardagi darajalar ularni o‘z baholarini
berishga undaydi va har qanday shkaladagi baho ham tadqiqot bo‘yicha muayyan
ma’lumotni shakllantiradi.
24
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 320.
21

a) respondentlarning tayyorgarlik darajasi kutilganidan past;
b) savollar juda noaniq tuzilgan; v) savollar haddan tashqari murakkab;
d) respondentlar batafsil javoblarni shakllantirish bilan o'zlarini bezovta
qilishni xohlamaydilar.
Savollar yoki savolga javob variantlari qayta tartiblangandan keyin javoblar
mazmunini o'zgartirish.
Mumkin bo'lgan sabablar:
a) savollarning boshqacha tartibida tadqiqot o'tkazilgan respondentlarning teng
bo'lmagan xususiyatlari;
b) o'rganishning tashqi sharoitlari standarti buzilgan;
v) savollarning turli tartibidagi tadqiqotlar o'rtasida juda katta vaqt oralig'i
(masalan, respondentlarning fikrini o'zgartirgan nashrlar paydo bo'lishi mumkin) 53
.
Javoblar haddan tashqari uzun, noaniq, uzun izohlar va nomaqbul izohlar
bilan.
Mumkin bo'lgan sabablar:
a) savolning tushunarsiz matni;
b) savolga javob variantlarining noaniq ifodalanishi;
v) javob variantlari sonining etarli emasligi (respondent o'zining noodatiy fikrini
standartlashtirilgan javoblarga kiritishga harakat qiladi);
d) "Boshqa" javob turining yo'qligi.
Xuddi shu savolga javoblar mazmuni hayratlanarli darajada bir xil bo'lgan
barcha respondentlarning javoblarining standartligi "o'z yuziga" ega emas.
Mumkin bo'lgan sabablar:
a) so'roq matni shunchalik tanish, oddiy, ma'lumki, u beixtiyor standart javobni
keltirib chiqaradi;
b) savol respondentlar uchun qiziq emas, ular uni qayta baholashga to'g'ri kelmaydi
deb hisoblashadi ("hamma shunday deb o'ylaydi").
Ma no jihatidan javoblar bir xil, garchi tashqi belgilariga ko ra (ishlatilganʼ ʻ
so zlar) farqlanadi.
ʻ
53
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 512.
44

Anketadagi barcha savollar shakllantirib bo‘lingach, anketa so‘rovnomasi
tuzilishi quyidagi mezonlar asosida qayta ko‘rib chiqilishi va zarur hollarda qayta
tahrir etilishi maqsadga muvofiq:
 respondentlarni javob berishdan bosh tortishga undovchi “javob berishga
qiynalaman”, “bilmayman” kabi javob variantlari anketada ko‘payib
ketmaganmi, agar bunday variantlar bo‘lsa, unda boshqa savollar orqali ushbu
masala yuzasidan ma’lumot olish imkoniyati yaratilmaganmi? 147 ayrim yopiq
savollarga respondentlar tomonidan qo‘shimcha fikrini bayon qilish uchun
“boshqa javob” yoki “o‘zingiz ma’lum qiling” kabi bandlarni kiritish shart
emasmi?
 savol so‘rovda ishtirok etayotgan barcha respondentlar uchun taalluqlimi yoki
filtr-savollarni joylashtirish kerakmi?
 respondentga javob variantini belgilash texnikasi keraklicha tushuntirilganmi?
 savol va javob variantlarini o‘lchash shkalasi o‘rtasida mantiqiy nomuvofiqlik
yo‘qmi?
 anketada respondent uchun tushunarsiz bo‘lishi mumkin bo‘lgan atamalar
yo‘qmi, agar bo‘lsa qanday qilib savol yoki javobning mazmunini buzmasdan
o‘zgartirsa bo‘ladi?
 savollarga berilayotgan javob variantlari juda ko‘p emasmi (agar rostdan juda
ko‘payib ketsa, unda savolni boshqa tematik bloklarga ajratish zarur)? savollar
respondentlarga salbiy emotsiya yoki psixologik diskomfort chaqirmaydimi?

II.BOB. Sotsiologik tadqiqot metodlaridan anketa so rov metodiningʻ
afzalliklari va kamchiliklari
24

Kirish
“Har bir inson har kuni qiladigan
ishini xuddi birinchi marta qilayotgandek
qilishi kerak. Shundagina ishda rivojlanish
bo ladi”ʻ 1
.
Shavkat
Mirziyoyev
So'roq sotsiologik so'rov usulining asosiy turlaridan biri bo'lib, unda kerakli
ma'lumot manbai bo'lgan tadqiqotchi va respondent o'rtasidagi aloqa anketa orqali
amalga oshiriladi. So'roq - bu maxsus tuzilgan anketalar yordamida o'tkaziladigan
va tadqiqotchi va respondent o'rtasida bevosita aloqasiz amalga oshiriladigan
so'rovning yozma shakli. Anketa - ketma-ketlik, mazmun, mazmun va shaklga
ko'ra tartiblangan, so'rovnoma shaklida o'zida mujassamlangan va tuzilgan tadqiqot
muammosi bo'yicha respondentlarning (respondentlarning) yozma javoblari
shaklida empirik sotsiologik ma'lumotlarni to'plash uchun mo'ljallangan so'roq
hukmlari to'plami. hollarda so'rov bu shakli eng samarali foydalanish.
Mavzuning dolzarbligi. So'rovni o'rganish sizga professional yukingizni
sotsiologik tadqiqotlar uchun samarali va ommabop metodologiyani bilish bilan
to'ldirishga imkon beradi.
So'rov birlamchi ma'lumotlarni yig'ishning eng keng tarqalgan usuli
hisoblanadi. Uning yordami bilan barcha sotsiologik ma'lumotlarning deyarli 90%
olinadi. Har bir holatda, so'rov bevosita ishtirokchiga murojaatni o'z ichiga oladi va
jarayonning bevosita kuzatuv uchun juda kam yoki umuman mos bo'lmagan
jihatlariga qaratilgan. Shuning uchun so'rov ijtimoiy, guruh va shaxslararo
munosabatlarning tashqi ko'zdan yashiringan va faqat ma'lum sharoit va
vaziyatlarda o'zini his qiladigan mazmunli xususiyatlarini o'rganishda ajralmas
hisoblanadi.
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston, 2021. – Б. 112 .
2

so'rovga qo'shildi va o'z javoblari va yakuniy bosqichda qiyinchiliklarning keskin
kamayishi haqida jiddiy fikr yuritishga tayyorlandi 12
.
Anketa so'rovlarini o'tkazish xususiyatlari.
Anketalarda anonimlik muammosi. Anonimlik kafolati (bu erda asosiy narsa
respondentning ismi yozilishi yoki yozilmasligi emas, balki javob beruvchidan
olingan ma'lumotlar uning roziligisiz boshqalarning umumiy mulkiga
aylanmasligi).
Respondentning e'tiborini oshiradigan texnikalar.
 kirish qismi muayyan muammoli vaziyatni hal qilishda so'rovning roli va
ahamiyatini ko'rsatadi;
 respondentning rolini va uning javoblarining ahamiyatini ta'kidlaydi.
So‘rovlarni tashkil etish va o‘tkazish, olingan axborot sifatini oshirish uchun
zarur shart-sharoitlar. So'rovni tashkil etish va o'tkazish shartlari so'rovnomaga
bog'liq. Anketalarni eng vijdonan, samimiy to'ldirish uchun maqbul shart-
sharoitlarni ta'minlaydigan anketadir. Anketa usulida olingan ma'lumotlar sifatiga
quyidagi omillar ta'sir qiladi:
respondentning shaxsiga taalluqli omillar (darajasi, bilimi, madaniyati, xotira
xususiyatlari, psixikaning himoya mexanizmlari, o‘rganilayotgan muammoga,
so‘rov o‘tkazayotgan shaxs yoki tashkilotga munosabati);
tadqiqotchining o'zi faoliyati bilan bog'liq bo'lgan omillar (anketa tuzishda
professionallikdan boshlanib, so'rovnomaning mahorati bilan yakunlanadi);
So'rov natijalariga ruxsatsiz shaxslarning mavjudligi, muvaffaqiyatsiz tanlangan
joy va vaqt, anonimlik tamoyillariga rioya qilmaslik ta'sir ko'rsatadi.
I.2. Anketa so rovi tushunchasi, uning o ziga xos xususiyatlari va tasnifiʻ ʻ
So‘rov metodi dastavval psixologiya ilmida vujudga kelgan. Psixologiyada
so‘rov metodini birinchi bo‘lib ingliz olimi F.Galton tadqiqotchilarda aqliy
xislatlarning yuzaga kelishini o‘rganish maqsadida qo‘llagan. Keyinchalik xorijiy
psixolog-olimlar S.Xoll, A.Bine, G.M. Andreeva, E.Noel tomonidan so‘rov
12
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 512.
12

II.1. Anketa savollarini shakllantirish qoidalari
Anketa savollarining shakllari so‘rovda olinayotgan ma’lumotlarning
ishonchlilik va to‘liqlilik darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Psixologiya va sotsiologiyada anketa savollarining bir qancha shakl va turlari
to‘g‘risida yondashuvlar ko‘p. Shulardan aynan respondentlar bilan anketa so‘rovi
o‘tkazishda hamda sotsiologik amaliyotda osonroq qo‘llash mumkin bo‘lgan turlari
to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz.
Anketa savollari asosan 2 guruhga bo‘linadi: ochiq va yopiq tipdagi savollar.
Quyida har ikkala tipdagi savollarni qo‘llash texnikasi bilan tanishtiramiz.
1) Ochiq tipdagi savollar
Ochiq tipdagi savollar deganda javob variantlari keltirilmagan va respondent
ma’lum muammo yoki voqea yuzasidan o‘z fikrini erkin tarzda yozishi nazarda
tutiladigan savollar tushuniladi 30
.
Bunday tipdagi savollar asosan oldindan tizimlashtirish shart bo‘lmagan
yoki respondentning aynan qanday javob berishi mumkinligini modellashtirishning
imkoniyati cheklanganda tuziladi. Bunda savol tuzish texnikasiga ko‘ra, birinchi
savol beriladi va savoldan keyin ikki nuqta (:) ishorasini qo‘yib respondentga o‘z
fikrini bemalol bayon qilishi uchun joy qoldiriladi 31
.
Ochiq tipdagi savollar qo‘llash kontekstiga ko‘ra matnli, nominal va
miqdoriy savol shaklida bo‘lishi mumkin.
Matnli savol. Ushbu savol respondent erkin fikrlab, ma’lum muammo yoki
holat yuzasidan o‘z fikrlarini keng tarzda bayon qilishi uchun shakllantiriladi.
Misol sifatida quyidagi matnli savollarni ko‘rib chiqishimiz mumkin:
1-variant. Ideal huquqiy madaniyatli inson deganda kimni tushunasiz?
Iltimos, fikringizni bayon qiling:
2-variant. Nima deb o‘ylaysiz, O‘zbekistondan ishlash maqsadida ketayotgan
fuqarolarni xorijiy mamlakatda tez va qulay moslashishi uchun davlat bunday
30
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 368.
31
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 324.
25

Anketa usulining nazariy jihatlarini etarlicha batafsil o'rganib chiqqandan
so'ng, biz uning afzalliklari va kamchiliklarini ko'rib chiqishga kirishamiz. Ushbu
masala bo'yicha bir nechta nuqtai nazarlarni o'rganish va xulosalar chiqarish kerak.
So’rovnomaning keng tarqalgan usullaridan biri anketalashdir.
Marketing tadqiqotlarida so’rov ko’p jihatdan anketa(so’roq varaqasi)
vositasida ko’p tashkil etiladi. Anketa – bu so’rovda qatnashish uchun ajratib
olingan kishilar, ya’ni respondentlarning javobi olinishi zarur bo’lgan savollar
to’plami. Ushbu usul universal va moslashuvchanligi sababli birlamchi axborot
yig’ishning eng keng tarqalgan usuli hisoblanadi. Keng miqyosdagi tadqiqotlar
o’tkazilganda unda qo’llaniladigan anketalar astoydil ishlanadi va testdan
o’tkaziladi. Nomukammal tuzilgan anketalar mavjud holatni buzib ko’rsatadi yoki
olingan ma’lumotlarni qayta ishlash imkonini pasaytiradi.
Anketalash - bir mavzuga qaratilgan savollar majmuiga javob variantlarini
tanlash orqali amalga oshiriladi. Anketa o’z ichiga tayinli tizimga solingan,
mantiqan bog’langan savollar ko’lamini olib, asosan 2 shaklda axborot to’plashga
xizmat qiladi. Birinchi shakl og’zaki so’rab, belgilab, umumlashtirib borishga
asoslanadi. Ikkinchi yozma shakl esa, taqdim etilgan anketa savollariga bevosita
respondentning o’zi, guruhlarga ajratilgan muqobil javoblarni belgilaydi 38
.
Ko’pgina yirik firmalar va marketing tadqiqotlari bo’yicha ixtisoslashgan
tashkilotlar anketa vositasida quyidagi yo’nalishdagi muammolar bo’yicha
tadqiqotlarni tashkil etadilar:
 xaridorlarning yangi tovarlarga nisbatan munosabati, qanoatlanish darajasiga
oid izlanishlar;
 xaridorlarni muayyan tovar assortimenti turi bo’yicha ta’minlanishi, ulardan
foydalanish muddatlarini aniqlashga yo’naltirilgan izlanishlar;
 xaridorlarning muayyan tovarlarga bo’lgan ishtiyoqi, iste’mol qilish xususiyati,
daromadlari va boshqa belgilarga ko’ra segmentlarga ajratish bo’yicha
izlanishlar;
38
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 323.
32

- anketada ko‘rsatilgan vaziyatlar menyusida respondent ko‘rgan voqea-hodisalar
yoki shunga o‘xshashlari yo‘q bo‘lsa;
- anketadagi savol ochiqdan-ochiq respondentning biror ijtimoiy xavfli qilmishga
aloqadorligini tekshirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa 125 va agar ushbu savolga
javob bersa respondentda o‘zining rasmiy idoralar tomonidan ta’qib qilinishi
bilan bog‘liq tasavvur yoki qo‘rquvlar yuzaga kelsa;
- savollarda respondent tushunmaydigan yoki uning doimiy muloqotida
qo‘llanilmaydigan so‘z, atama va iboralardan foydalanilgan bo‘lsa va boshqa
shu kabi holatlar.
4. Anketa so‘rovini tashkil etish bilan bog‘liq tashkiliy ishlar Anketa so‘rovini
tashkil etish bilan bog‘liq tashkiliy muammolar ham tadqiqotchi (ayniqsa, uning
o‘zi mustaqil o‘tkazayotgan bo‘lsa) uchun ma’lum qiyinchiliklarni yuzaga
keltiradi. Chunki anketa so‘rovi uchun alohida joy topish va ushbu joyda
respondentlar uchun qulay va shinam sharoit yaratish, anketa so‘rovnomalarini
tayyorlash, chop etish, tarqatish va umumlashtirish kabi tashkiliy ishlar bajariladi.
Ushbu qiyinchiliklarni yengib o‘tish uchun tadqiqotchi so‘rov tarmog‘ini
shakllantirishi lozim bo‘ladi.
I.3. Anketa tuzish qoidalari
Inson tomonidan beriladigan savol shunchalar turli, aqlli yoki aksincha, bir-
biriga zid va safsatali bo‘lishi mumkin. Undan tashqari, ba’zi hollarda, biz
tomonimizdan shoshilinch, o‘ylamasdan, asoslanmasdan tuzilgan savollar biror-bir
javobni talab qilmasligi va hatto, ba’zi hollarda so‘ralayotgan shaxsni mushkul
ahvolga yoki mantiqqa to‘g‘ri kelmasligi bilan taajjubga solishi mumkin.
Ushbu xilma-xillikni tahlil qilib, anketa so‘rovida nimani so‘rash mumkin,
nimani esa hech qanday holatda so‘rash mumkin emasligini aniqlab olish juda
muhimdir. Savollar berish san’ati – bu murakkab ish. Aynan qaysilarini, aynan
kimga, qaerda va qaysi vaqtda berish mumkinligini bilish darkor. Kundalik
hayotda qaytadan so‘rash, aniqlashtirib olish, suhbatga kirishish imkoniyati doim
bor. Respondentlar bilan anketa so‘rovini o‘tkazish esa – boshqa narsa 22
.
22
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 514.
19

Cheklovlar anketa shakliga bog'liq:
Asosiysi: moslashuvchan usul emas, respondentning javobini aniqlay olmaslik,
Aavol mazmunini aniqlab berish.
 ba'zi turlar uchun (pochta, matbuot so'rovi) - so'rovnomalarning past
qaytarilishi;
 o'rganilayotgan jarayon yoki hodisaning sifat xususiyatlari haqidagi
ma'lumotlarning cheklanishi.
Ariza berish shartlari va mezonlari. Savol ikki holatda foydali bo'ladi: a)
nisbatan qisqa vaqt ichida ko'p sonli respondentlardan so'rash kerak bo'lganda, b)
respondentlar o'z javoblarini diqqat bilan o'ylab ko'rishlari kerak, ularning ko'z
o'ngida bosma anketa mavjud. Respondentlarning katta guruhi bilan, ayniqsa,
chuqur mulohaza yuritishni talab qilmaydigan masalalar bo‘yicha intervyu olish
uchun anketalardan foydalanish o‘zini oqlamaydi. Bunday vaziyatda respondent
bilan yuzma-yuz gaplashish maqsadga muvofiqdir 6
.
Sotsiologik so'rovnoma so'rov hujjati sifatida. Anketa sotsiologik vosita bo'lib,
u ma'lum bir tarzda, mantiqiy jihatdan o'zaro bog'langan, shuningdek, tadqiqotning
maqsad va maqsadlari bilan tuzilgan savollar tizimidir.
Anketaning mantiqiy-kontseptual sxemasi.
Anketa uch qismdan iborat bo'lishi kerak:
Kirish qismining asosiy vazifasi respondentda anketa savollariga javob berish
istagini uyg'otishdir. Kirish qismi respondentga murojaat bilan boshlanadi va
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Murojaat (hurmatli maktab o'quvchisi, rezident, fuqaro va boshqalar).
2. So'rov o'tkazuvchi tashkilot (muassasa) ma'lumotlari.
3. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari, shuningdek, ushbu muammolarni hal
qilishning amaliy ahamiyati.
4. Ushbu muammolarni hal qilishda respondentning rolining ahamiyati.
5. Anonimlik kafolati (bu erda asosiy narsa respondentning ismi yozilishi yoki
6
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 369.
6

Tarqatish so'rovi quyidagi afzalliklarga ega: tadqiqotchining respondent
bilan shaxsiy aloqasi uning tadqiqotga bo'lgan qiziqishini oshiradi, respondentga
so'rovnomani to'ldirish qoidalari bo'yicha maslahat berish mumkin, respondentning
talablarga muvofiqligini baholash mumkin. mo‘ljallangan namuna.”
Tavokin E.P. Biroq, u umuman so'roq qilishning bir qancha afzalliklarini
ta'kidlaydi: bular uning tashkiliy soddaligi, samaradorligi va samaradorligi.
Shuningdek, so'rovnomaning ijobiy tomonlari quyidagilardan iborat:
1. Mustaqil va vaziyatning to'liq tasvirini ko'rsatadi;
2. Katta moddiy xarajatlarni talab qilmaydi;
3. Yig'ilgan ma'lumotlarni tizimlashtirish va tahlil qilish oson;
4. Ko'p sonli odamlarni bajarishni talab qilmaydi;
5. Katta hajmdagi ma'lumotlar to'planishi mumkin;
6. Bajarish oson.
O‘rganilayotgan adabiyotlardan ko‘rinib turibdiki, so‘rovning soddaligi,
tejamkorligi, so‘rovni katta maydonda o‘tkazish imkoniyati va katta hajmdagi
ma’lumotlarni to‘plash imkoniyati kabi afzalliklari haqida turli mualliflar bir xil
fikrda 42
.
Bu bilan rozi bo'lmaslik mumkin emas. Anketalar yordamida qisqa vaqt
ichida nisbatan arzon va kam sonli anketalar yordamida (yoki pochta yoki matbuot
so'rovida umuman ularsiz) aholining katta qismini tekshirish mumkin. Biroq,
oldingi bo'limlarda allaqachon bilib olganimizdek, so'roq qilishning afzalliklari
faqat tegishli qoidalarga aniq rioya qilinganda va ushbu usulning xususiyatlari
hisobga olinganda amalga oshirilishi mumkin.
Shunday qilib, anketa so'rovining afzalliklaridan biri uni katta maydonda
(xususan, agar u pochta orqali so'rov bo'lsa) o'tkazish imkoniyatidir. Bu olimlarga
keng ko'lamli tadqiqotlar olib borishga yordam beradi, buni M.V.ning ilmiy
maqolasi misolida ko'rish mumkin. Belozerova "Zamonaviy etnik vaziyatni
o'rganishda sotsiologik so'rovlar natijalaridan foydalanish muammosi to'g'risida".
Финансы и статистика, 2005 – C. 324.
42
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 515.
34

Demak, anketa so‘rovi deganda insonlardan oldindan tayyorlangan
so‘rovnomalar asosida ma’lum ob’ektiv faktlar, voqea, hodisa va shaxslar
to‘g‘risida fikr olish jarayoni tushuniladi. Sodda qilib aytganda, anketa so‘rovi –
anketa asosida suhbat qilishdir. Anketa so‘rovi yordamida respondentlardan o‘zlari
guvohi bo‘lgan, eshitgan, ko‘rgan yoki mustaqil tushunchaga ega bo‘lgan ma’lum
voqea yoki shaxs to‘g‘risida ma’lumot olish jarayonini tushunish mumkin.
Anketa so‘rovi respondentlarning soni bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi:
– individual anketa so‘rovi (bitta respondent, ya’ni har bir fuqaro bilan
alohida tartibda anketa so‘rovini o‘tkazish);
– guruhiy anketa so‘rovi (bir vaqtning o‘zida bir qancha (100 gacha)
respondent bilan so‘rov o‘tkazish);
– ommaviy anketa so‘rovi (yuzdan oshiq respondentni anketa so‘roviga jalb
qilish).
Har bir metodning uslubiy afzalliklari, muvaffaqiyatlari bilan birgalikda,
o‘ziga xos ehtimoliy kamchiliklari ham bo‘ladi. Masalan, so‘rov instrumentlari
orasida olimlar tomonidan eng samarali turi sifatida intervyu, ya’ni shaxs bilan
yuzma-yuz suhbat o‘tkazish e’tirof etiladi. Chunki yuzma-yuz muloqot qilish
orqali fuqarolarni tinglash, savollarga bevosita javob olish, ayrim hodisa yoki
voqealarni qaytadan so‘rash hamda aniqlashtirib olish imkoniyati mavjud bo‘ladi.
Shuningdek, intervyu davomida respondentni 121 shaxsan va individual tartibda
kuzatish, respondentning o‘zini tutishi, kutilmagan yoki chalg‘ituvchi savollarga
javob berishi, tashqi ko‘rinishidagi ekspressiv reaksiyalar, nutqidagi o‘zgarishlarni
kuzatib borish sharoiti ham mavjud bo‘ladi 15
.
To‘g‘ri, insonni so‘zlaridan ko‘ra, xulqiga qarab baholash ko‘proq foyda
berishi mumkin. Biroq insonning xulqi u to‘g‘risidagi haqiqatning kichik
debochasi sanaladi. Aslida esa, inson to‘g‘risidagi asosiy ma’lumotlar uning ichki
ruhiyatida yashirinib yotishi va xulqida kuzatmasligimiz mumkin. Shu sababli, u
yoki bu insonning motivlari va moyilligini uning barcha harakatlari majmuasidan
kelib chiqib baholashimiz mumkin. Bu borada, anketadagi turli savollar respondent
15
Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство «Феникс», 1996 г. – C. 518.
14

masalalar ham hal qilinadi.
2. Birlamchi sotsiologik ma'lumotlar to'plami. Sotsiologik tadqiqot ob'ekti
bo'lgan muammo haqida materiallar to'plami. Birlamchi ma'lumotlar to'ldirilgan
anketalar shaklida taqdim etiladi. Ushbu ma'lumotlarning to'plami tadqiqotning
ko'lamiga bog'liq.
3. Materiallarga ishlov berish. Qabul qilingan material ishlab chiqilgan
tadqiqot dasturiga muvofiq qo'lda yoki kompyuterda qayta ishlanadi. Qabul
qilingan materiallarni qo'lda qayta ishlash kutilsa, u holda yordamchi jadvallar
(matritsalar va materiallarni qayta ishlashni osonlashtiradigan boshqa asboblar)
oldindan tayyorlanadi. Agar materiallarni qayta ishlash uchun kompyuter ishlatilsa,
maxsus dastur kerak bo'ladi, unga muvofiq birlamchi hujjatlar (so'rov matnlari) va
oraliq hujjatlar tuziladi, uning yordamida ma'lumotlar kompyuter dasturiga yoki
ma'lumotlar bazasiga kiritish uchun kodlanadi.
4. Ma'lumotlarni tahlil qilish va xulosalar chiqarish. Materialni qayta
ishlagandan so'ng, olingan natijalar hujjatlar, hisobotlar, jadvallar va boshqalar
shaklida taqdim etiladi. Keyin ular tahlil qilinadi va tegishli xulosalar chiqariladi,
ular davriy matbuotda maqola, tegishli bo'limga yodgorlik, ilmiy ma'ruza shaklida
chiqarilishi mumkin. Xulosa o'z-o'zidan maqsad bo'lmasligi kerak, asosiysi -
tadqiqotdan kelib chiqadigan amaliy harakatlar. Bu “Yangi sivilizatsiya” yoshlar
klubi tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy loyihadir. Sotsiologik tadqiqotning
barcha bosqichlari mantiqiy jihatdan bir-biriga bog'liq va o'zaro bog'liqdir, shuning
uchun oldingi bosqich sifat jihatidan yakunlanmagan bo'lsa, keyingi bosqichga
o'tish mumkin emas, ya'ni oldingi bosqichda olingan material keyingi bosqich
uchun asos bo'ladi 11
.
So'rovning rivojlanish dinamikasi - davomiyligi tadqiqotning maqsadi va
mazmuniga qarab 10-15 daqiqadan 1,5-2 soatgacha o'zgaradi: so'rovning birinchi
yarmida - bir tekis ko'tarilish, vaqtning taxminan 15%. dam olishga bag'ishlangan
bo'lsa, keyin taxminan chorak vaqt og'ir mehnatga bag'ishlanadi, respondent
11
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 323.
11

So'roq sotsiologiya, pedagogika va psixologiyada "so'rov" deb ataladigan
usullar guruhiga tegishli. Anketadan tashqari, ushbu guruh intervyular va
suhbatlarni o'z ichiga oladi. Bu usullarning barchasi bitta etakchi xususiyat bilan
tavsiflanadi: ularning yordami bilan tadqiqotchi respondentlarning
(respondentlarning) og'zaki xabarlariga kiritilgan ma'lumotlarni oladi. Bu, bir
tomondan, xatti-harakatlarning motivlarini, niyatlarini, fikrlarini va boshqalarni
o'rganish imkonini beradi. (boshqa usullar bilan o'rganilishi shart bo'lmagan
hamma narsa) va boshqa tomondan, ushbu usullar guruhini sub'ektiv qiladi (ba'zi
sotsiologlarning fikriga ko'ra, hatto eng ilg'or so'rov texnikasi ham hech qachon
tadqiqotning to'liq ishonchliligini kafolatlay olmaydi, degan fikr bejiz emas. ma
`lumot).
Kurs ishining ob'ekti. Boshqa tadqiqot usullaridan farqli o'laroq, so'rovning
samaradorligi butunlay ikki nuqtaga bog'liq: birinchidan, respondent qo'yilgan
savollarga javob berishni xohlaydimi va javob beradimi, ikkinchidan, u ularga
javob bera oladimi. Shuning uchun har qanday so'rovni tashkil etish boshlanishi va
ushbu ikki nuqtaning rivojlanishiga bo'ysunishi kerak; hamma narsa
suhbatdoshlarni berilgan savollarga to'liq va haqqoniy javob berishga undashga
qaratilgan bo'lishi kerak.
Har qanday shakldagi so'rovning mohiyati shundan iboratki, tadqiqotchi
respondentlarning berilgan savollarga bergan javoblaridan ma'lumot oladi. So'rov
turlari o'rtasidagi farq faqat uning shakllaridagi farqga, kamroq hollarda - savollar
mazmunidagi farqga kamayadi.
Tanlangan mavzuning dolzarbligi iste'molchilar, raqobatchilar, etkazib
beruvchilar va boshqalar to'g'risida, umuman, kompaniya vakili bo'lgan bozor
haqida ma'lumot to'plash usullari orasida marketingda anketa so'rovlari etakchi rol
o'ynashi bilan izohlanadi.
Kurs ishining maqsadi. Ma'lumot to'plash uchun anketalardan foydalanish
xususiyatlarini o'rganishdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar hal qilinadi
 axborot to‘plashda anketalarning o‘rni va rolini aniqlash
3

□ gazeta va boshqa turdagi bosma nashrlar;
□ televidenie;
□ huquqiy adabiyotlar;
□ internet;
□ agar boshqa manba bo‘lsa, unda, iltimos, o‘zingiz yozing: __________________
2-variant: Xorijiy davlatda asosan qaysi sohada ishlab daromad qildingiz?
□ Umumiy ovqatlanish joyi, kafe, restoran yoki barda; □ Qurilish
ob’ektlarida;
□ Do‘kon, supermarket, bozor yoki boshqa savdo-sotiq joylarida; □ Umumiy
yotoqxona yoki mehmonxonalardan birida;
□ Kommunal xizmat ko‘rsatish punktlarida;
□ Iltimos, agar Siz ishlagan joy javoblarda ko‘rsatilmagan bo‘lsa, shu yerda
o‘zingiz yozing:
______________________________________________________
Muqobil savol. Savolga respondent bildirishi mumkin bo‘lgan barcha javoblar
shabloni keltiriladi. Respondent tomonidan ushbu javoblardan faqat bittasini
belgilash nazarda tutiladi. Aynan ana shu savol yuzasidan respondent tomonidan
ikki yoki undan ko‘p javobni belgilash yoki javoblardan tashqari tarzda
qo‘shimcha ma’lumot berish imkoniyati cheklanadi.
Qo‘llash texnikasiga misollar:
1-variant: Siz turli telekanallarni ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lish uchun
qanday vositadan foydalanasiz ?
□ Oddiy antenna;
□ Sputnik antenna;
□ Pullik kabel televideniesi;
□ Ko‘rish imkoniyatiga ega emasman.
2-variant: Ayting-chi, Siz borgan mamlakatda boshqa davlatlardan kelgan
fuqarolarga vaqtinchalik yashash uchun joy topishda, ro‘yxatga va migratsion
hisobga qo‘yish, ish topishda ko‘proq kimlar ko‘maklashadi?
□ O‘sha davlatdagi rasmiy idoralar;
□ O‘sha davlatdagi inson huquqlarini himoya qiluvchi nodavlat tashkilotlar;
28

Anketa savollarini shakllantirishda e’tiborga olish kerak bo‘lgan eng birinchi
maslahat: dastlab respondentlardan qanday axborot olish mumkinligini belgilang
va ularni anketa savollariga aylantirishning samarali texnologiyasini toping 23
.
Anketa savolini tuzishdan avval, o‘zingiz uchun, muammolarning barcha
jihatlari, hattoki, hech qanday javob talab qilmaydiganlari ham inobatga
olinganligini aniqlashtirib oling. So‘ngra keyingi bosqichga o‘tsa bo‘ladi –
savollarni shakllantirish, iboralarni to‘g‘rilash, anketadagi savollar ketma-ketligini
belgilash. Shuni e’tiborga olish kerakki, savol mazmuni avvalambor manfaatdor
shaxs (tadqiqotchi, tahlilchi)ni qiziqtiradi, uning shakli, tili va uslubi esa –
respondentni! Sizni odamning xabardorligi darajasi qiziqtiradi, unga esa aynan
shuni tan olish noqulay. Demak, maqsadingizni bir oz yashiring, uni o‘z
suhbatdoshingiz uchun tanish ko‘rinishda ifodalang (masalan, ochiq savol o‘rniga
yopiq yoki to‘g‘ridanto‘g‘ri savol o‘rniga bilvosita savol bering).
Anketa so‘rovnomasi agar quyidagi uchta (indikatorlik, kommunikativ va
instrumental) funksiyani bajara olsa, o‘shandagina samarali texnologiya asosida
shakllantirilgan bo‘ladi.
Indikatorlik funksiyasi shuki, har bir savol boshqa muammoga aloqador
bo‘lgan axborot emas, balki qidirilayotgan ma’lumot olinishini ta’minlashi kerak.
Bu borada har bir savolni tuzayotganda unga indikator, ya’ni miqdoriy
ko‘rsatkichga qaragandek yondashish kerak. Bunda har bir savol bo‘yicha olingan
javoblarni umumlashtirganda tadqiqot uchun kerak bo‘lgan ma’lumot hosil bo‘lishi
kerak. Masalan, agar respondentlarga “yoshingiz nechada?” yoki “jinsingiz nima?”
degan oddiy savollar berilsa, ushbu savollar bo‘yicha olingan javoblar
respondentlarining ijtimoiydemografik tuzilishi to‘g‘risidagi birlamchi
ma’lumotlarni hosil qiladi.
Savolning kommunikativ funksiyasi respondent bilan tadqiqotchi o‘rtasida
virtual ijtimoiy-psixologik muloqotni o‘rnatish va rivojlantirish bilan ifodalanadi.
Bu borada anketadagi savollar orqali ko‘proq respondentga murojaat, iltimos qilish
yoki uning halolligiga urg‘u berish kerak. Buning uchun “Ayting-chi, ...”,
23
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 364.
20

Sotsiologlar uchun 3 - kurs kurs ishi

Купить