Atrof-muhitni toza saqlashda ajdodlarimiz me’rosidan foydalanishning amaliy usullari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14999UZS
Hajmi	190.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

18 Sotish

Atrof-muhitni toza saqlashda ajdodlarimiz me’rosidan foydalanishning amaliy usullari

Sotib olish

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR
FANLAR KAFEDRASI
Mutaxassisligi : “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi
sirtqi ta’lim II-kurs ________________-guruh
__________________________________________ning
“Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ’’ fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “ Atrof-muhitni toza saqlashda ajdodlarimiz me’rosidan
foydalanishning amaliy usullari.”
Tayyo rlagan : ____________________________
Qabul qilgan : ____________________________

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................................... 3
I-BOB. EKOLOGIK TARBIYA TUSHUNCHASI VA MAZMUNI ........................................ 6
1.2 Ekologik ta’lim va tarbiyaning nazariy va metodik asoslarini
takomillashtirish ................................................................................................ 12
II-BOB. ATROF MUHITNI TOZA SAQLASHDA TARBIYANING AMALIY USULLARI
................................................................................................................................................... 16
2.2 Ekologik tarbiya yo‘nalishlari ................................................................... 20
XULOSA .................................................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI .............................................................. 33
2

KIRISH
Insoniyat hayotini tahlikaga solayotgan ekologik masalaga yondashuvni
bugungi kunda kelajak istiqboli nuqtai nazaridan yoshlar ta’lim-tarbiyaning
ajralmas va asosiy omili sifatida tashkil etish davr talabi bo‘lib qolmoqda.
O‘quvchilarga ekologik tarbiyani singdirishning ilmiy-nazariy jihatlarini tadqiq
etgan holda amaliy – tarixiy bilimlar tizimi bilan uzviy bog‘liqligini ta’kidlash
zarur. Bu yondashuv pedagogikada ekologik madaniyatni shakllantirishning
zamini bo‘lib xizmat qilgan holda, ekologik ta’lim konsepsiyasiga muvofiq
tabiat bilan o‘zaro munosabatlarni muvaffaqiyatli ravishda o‘zlashtirishga
imkon bergan holda "Ekologik tarbiya" omilining tarkibiy qismi bo‘lib
hisoblanadi.
"Ekologik tarbiya" atamasi pedagogikada nisbatan yangi tushuncha, biroq
inson va atrof-muhit, tabiatning o‘zaro ta’siri muammosi pedagogik yondashuv
tarixi davomida turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqilgan. Ekologik ta’limning
hayotga tatbiq etilishi pedagogik tarixiy ta’limot yondashuvlarida alohida
ahamiyatga ega bo‘lib, ekologik ta’lim va tarbiya jarayonini inson shaxsining
shakllanishi, yaxlitligi, inson va tabiat, jamiyat va koinot birligi nuqtai nazaridan
ko‘rib chiqilgan.
YA.A.Komenskiy nuqtai nazaricha insonda tabiiy, mustaqil va o‘z –o‘zini
harakatga keltiruvchi kuch mavjud degan qarash ilgari surilgan holda, ta’limning
muntazamligi asosida o‘quvchi dunyoni anglash va zaruriy bilimlarni egallashda
o‘zini o‘zi faoliyatga undovchi tamoyil nazariyasini shakllantiradi, degan
fikrlarni ilgari surgan
Tabiat va unga bo‘lgan munosabat bolaning yoshligidan paydo bo‘lishi
haqidagi qarash va nazariyalar J.J.Russo ijodida ham alohida ahamiyat kasb
etgan bo‘lib, uning nuqtai nazaricha bolaning "tabiiy rivojlanishi" tarbiyaning
uchta kombinasiyasiga, ya’ni tabiat, odamlar va jamiyatning uzviy bir-biriga
ta’sir va doimiy aloqasiga bog‘liqligiga asoslanishini ta’kidlaydi. Shuningdek,
3

ta’lim jarayonida J.J.Russoning fikriga ko‘ra bola tabiat qoidalariga rioya qilishi
zarur. Tabiiy ta’lim jarayonida bolaning moyilligi va ehtiyojlarini hisobga
olnishi, ijtimoiy majburiyatlarga yo‘naltirish zarur bo‘lgan hayotiy bilimlar bilan
uyg‘unlashish g‘oyasini ilgari suradi. O‘quvchingizni yoshiga qarab jismonan va
ruhan davolang, uni har kuni tabiat bag‘riga olib chiqing, u o‘sha erda yugursin
va bir necha marta yiqilsin, bu jarayon uni tezroq turib ketishga, ya’ni hayotiy
pozitsiyasini o‘zi belgilash va tiklash imkoniyatini beradi.
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda ta'lim tizimini isloh qilish va
rivojlantirish zaminida “Ta'lim to'g'risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi” mazmun mohiyatan asosi sifatida e`tirof etiladi. Yuqori malakali
yuksak ma'naviyatni o'zida mujassam etgan raqobatbardosh mutaxassislar
tayorlash va tarbiyalash har-bir davlatning asosiy vazifalaridan biridir.
Respublika hududlaridagi ekologik muammolar yechimiga ta’lim tizimini
joriy qilish bilan hissa qo‘shish o‘sib kelayotgan yosh avlodning ekologik
savodxonligini oshirish, ekologik ongi va ekologik madaniyatni shakllantirish va
rivojlantirish, ekologik ta’lim va tarbiya jarayonini samarali tashkil etish
maqsadida 2019 yil 27 maydagi “O'zbekiston Respublikasida Ekologik ta'limni
rivojlantirish to'g'risida”gi VQ-434-sonli, 2019 yil 30 oktyabrdagi “2030
yilgacha bo'lgan davrda O'zbekiston Respublikasining Atrof muhitni muhofaza
qilish to'g'risida”gi PF-5863-sonli, Kontseptsiyalar va boshqa me`yoriy-huquqiy
hujjatlar belgilab qo'yildi. Ushbu qarorga muvofiq uzluksiz ta’lim tizimida
ekologik ta’limni rivojlantirishning asosiy tamoyillarini belgilash, ularni ta’lim-
tarbiya jarayoniga izchillik bilan bosqichmabosqich tatbiq qilish va shu asosda
ekologik ta’limning yangi bosqichga ko‘tarish; Ta’lim dasturlarini mavjud
ekologik muammolar va ularni bartaraf etish vazifalaridan kelib chiqib
takomillashtirish;
Kurs ishining maqsadi . Atrof muhitini toza saqlashda ajdodlarimiz
merosidan foydalanishning amaliy usullarini o‘rganish .
4

Kurs ishining ob’ekti . Atrof muhitini toza saqlashda ajdodlarimiz
merosining amaliy usullari .
Kurs ishining predmeti . Atrof muhitini toza saqlashda ajdodlarimiz
merosidan foydalanishning amaliy usullari
Kurs ishining vazifalari: Boshlang‘ich ta’lim sinflarda bir paytning o‘zida
ham ta’lim jarayonini hamda ekologik ta’lim –tarbiyani alohida ta’riflanishi.
-Boshlang‘ich ta’limda ekologik ilm – o‘quvchilarni o‘rab turuvchi atrof tabiiy
muhitni kattalar yordamida ongli ravishda anglay olishlari, bilishlari va
tushunishlari.
-Boshlang‘ich sinflarda ekologik ta’lim-tarbiyalarini shakllantirish.
-O‘quvchilarni tabiatni e’zozlash ruhida tarbiyalash.
Kurs ishining tuzilishi . Ishkirish, 2 ta bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. EKOLOGIK TARBIYA TUSHUNCHASI VA MAZMUNI
1.1 Tarbiya tushunchasi vazifalari va mazmuni. Ekologik tarbiyaning
mazmun-mohiyati
Mamlakatimizda ijtimoiy tarbiya va uning turlari (axloqiy, aqliy,
jismoniy, estetik, ekologik, iqtisodiy, huquqiy va mafkuraviy tarbiyalar)
quyidagi vazifalarni amalga oshiradi. Chunonchi:
1.'Axloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida o^quvchilarni ijtimoiy-
axloqiy me’yorlar mazmunidan xabardor etish, ularga axloqiy me’yorlarning
ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini tushuntirish, ulardan ijtimoiy-axloqiy
me’yorlar (talab va taqiqlar)ga nisbatan hurmat hissini qaror toptirish asosida
aqliy ong madaniyatini shakllantirish.
2. Aqliy tarbiyani yo‘lga qo‘yish chog‘ida o‘quvchilarni ilm-fan,
texnika va texnologiya borasida qo‘lga kiritilayotgan yutuqlardan, yangilik
va kashfiyotlardan boxabar etish, ijtimoiy fanlar asoslari xususidagi bilimlar
berish tarzida ularda tafakkur qobiliyatini qaror toptirish, dunyoqarashini
shakllantirish.
3. Jismoniy tarbiyani tashkil etish jarayonida o‘quvchilarda o‘z
sog‘liqlarini saqlash va mustahkamlash, organizmni chiniqtirish, jismoniy
jihatdan to‘g‘ri rivojlanishni hamda uning ishlash qobiliyatini oshirish borasida
g‘amxo‘rlik qilish tuyg‘usini yuzaga keltirish, ularda yangi harakat turlari
borasida ko‘nikma va malakalarni hosil qilish. ularni maxsus bilimlar bilan
qurollantirish, o ‘quvchilarning yoshiga va jinsiga muvofiq keladigan (kuch,
tezkorlik, chaqqonlik, sabot matonat, chidam, iroda va tavsifni qaror toptirish)
asosiy harakat sifatlarini rivojlantirish. ularda shaxsiy gigiyenani saqlashga
nisbatan ongli munosabatlarni tarbiyalash.
4 Estetik tarbiyani olib borish jarayonida o ‘quvchilarda estetik his-
tuyg'u, estetik didni tarbiyalash, ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy
ettirish, estetik madaniyatini shakllantirish.
6

5. Ekologik tarbiyani olib borish chog'ida o'quvchilarga ekologik
bilimlar berish asosida shaxs, jamiyat va tabiat birligi hamda aloqadorligini o
‘quvchilarga tushuntirish, ularda ekologiyaning inson, insoniyat, jamiyat
taraqqiyotidagi muhim o'rni va ahamiyati borasida tushunchalarni qaror
toptirish, shuningdek, ekologik madaniyatni shakllantirish.
6. Iqtisodiy tarbiyani tashkil etish jarayonida o'quvchilarga iqtisodiy
bilimlar berish asosida mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, bozor
infrastrukturasi qoidalariga amal qilish, ichki bozorni toMdirish, kichik va
o‘rta biznesni yaratish borasidagi faoliyat jarayonida ishtirok etish,
ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, inson mehnati bilan bunyod etilgan
moddiy boyliklarni asrash, ularni ko‘paytirish borasidagi qayg‘u'rish
tuyg‘ularini qaror toptirish, iqtisodiy madaniyatni shakllantirish.
7. Huquqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida o'quvchilarga Davlat
Konstitutsiyasi haqidagi ta’limotni, chunonchi, fuqarolik, oila, mehnat,
xo‘jalik, ma’muriy, nafaqa, sud ishlarini yuritish va boshqarish
huquqlarining ma’nosini tushuntirish, ular ongiga ijtimoiy-huquqiy
me’yorlarning shaxs va jamiyat hayotidagi ahamiyati haqidagi tasavvurga ega
boMishlarini ta’minlash, ularda huquqiy ong, shuningdek, huquqiy faoliyatni
tashkil etish borasidagi ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, huquqiy
madaniyatni shakllantirish.
8. G‘oyaviy va mafkuraviy bilim berish, O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, fuqarolik jamiyat asoslari, milliy davlat tuzilishi,
shuningdek, mafkura mazmunini o'rganishni ta’minlash asosida
o'quvchilarda mafkuraviy faoliyat ko‘nikma va malakalarni qaror toptirish,
mafkuraviy madaniyatni shakllantirish va boshqalar.[1]
Demak, tarbiya mazmunida oldinga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga
muvofïq o‘quvchilar tomonidan o'zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma
va malakalar shaxs xulq-atvori hamda sifatlarining mohiyatini aks ettiradi.
7

«Ekologiya (yunoncha oikos - uy, turar joy va logos - ta’limot)-
organizmdan har xil darajada yuqori turadigan sistemalar: populyatsiyalar;
biosenozlar; biogeosenozlar (ekotizimlar) va biosferaning tuzilishi, ularda
kechadigan jarayonlarni o ‘rganadigan biologik fanlar majmuyi. Ekologiyani
organizmlar va ular atrof-muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni
o‘rganadigan fan sifatida ham talqin qilinadi».
«Ekologiya - yunoncha so‘z bo‘lib, tirik mavjudotlarning yashash sharoiti
va tevarak-atrofdagi muhit bilan o‘zaro munosabatlari hamda shu asosda yuzaga
keladigan qonuniyatlarni o‘rganadigan fandir».
Ekologiya termini 1866-yilda nemis olimi E.Gekkel tomonidan fanga
kiritildi. Olim tirik organizmlaming atrof-muhit bilan munosabatlarini belgilash
uchun shu atamani taklif etdi. Ekologiyaning fan sifatida yuzaga chiqishi
XVIII-XIX asrlarni qamrab oladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida
tadqiqotchi - olimlar tomonidan ayrim omillar, ayniqsa, iqlimning kishi
organizmiga ta’sirini o ‘rganish natijasida bu fanga bo‘lgan e’tibor yanada
kuchaydi.Bugungi kunda ekologiya muammolari umumjahon (umuminsoniyat,
umumbashariyat) muammosiga aylangan. Shu sababli, bu masala yechimiga bir,
ikki davlat emas, balki o‘z atrofimizdagi olam muvozanatini o‘ylayotgan
ko‘pgina davlatlar e’tibor bermoqda. Jumladan, bu muammo yechimi
respublikamizda ham davlat siyosati darajasigacha ko‘tarilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasida yer usti
va yer osti boyliklarini, suv manbalarini, o‘simlik va hayvonot dunyosini
saqlash, qo‘riqlash hamda bu moddiy boyliklardan mamlakatimiz
taraqqiyotini o‘ylagan holda oqilona foydalanish, ob-havoning toza va
musaffo bolishiga doimo harakat qilish, tabiiy (yer usti va osti) boyliklarni
uzluksiz yuksaltirib borishni ta’minlash, atrofimizdagi olamni yaxshilash
uchun doimo chora-tadbirlar ko‘rib borishimiz ta’kidlangan. Bundan tashqari
o‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 9-dekabrda qabul qilingan «Tabiatni
muhofaza qilish to ‘g ‘risida»gi Qonuni, o‘zbekiston Respublikasi
8

Prezidentining 1993-yil 23-apreldagi «Sog‘lom avlod uchun» Xalqaro
nodavlat xayriya jamg'armasini tashkil etish to‘g ‘risida»gi Farmoni, o‘sha yili
«Sog‘lom avlod uchun» ordenining ta’sis etilishi, shu nomda Davlat dasturi,
«Ekologik ta’lim-tarbiya konsepsiyasi»ning ishlab chiqilishi,
«Ekosan»jamg‘armasining tuzilishi mamlakatda ekologik muammolarni
bartaraf etishga davlatimiz hukumatining g‘amxo‘rligidan dalolatdir.Qadimda
ham ekologik muammolarni hal qilishga urinishlar bo‘lgan. Ayniqsa,
«Avesto»da, Qur’oni Karim va Hadisi shariflarda ham ushbu muammolarga
e’tibor berib kelingan. Ekologik tarbiyaga e’tibor yurtimizda oiladan,
bog‘cha va yaslilardanoq boshlab yuborilgan. Hozirgi paytda umumta’lim
maktablarida ham ekologik yo‘nalishdagi sinflarning tashkil etilishi va shular
asosida litsey va maktablarda ta’lim-tarbiya ishlarining olib borilishi - yoshlarga
maktab partasidanoq tabiatga muhabbat ruhida tarbiya berishga astoydil
kirishilganligidan dalolatdir. «Ekologik ta’lim-tarbiya - ekologik bilimlarni
berish, ularda tashqi muhit va vujud orasidagi uzviy bog‘liqlik mavjudligini his
ettirish, tabiiy va ijtimoiy muhitga nisbatan oqilona munosabatda bo‘lish
ko‘nikmalarini hosil qildirish».[2]
Talaba-yoshlarga ekologik ta'lim-tarbiya berishda ularga tegishli
tushuncha va atamalarning mazmun-mohiyatini yoshlar ongiga singdirish ushbu
sohadagi ishimiz samaradorligini oshirishga ijobiy ta’sir etadi.
1.Ekologik joy-ekomuhit tabiatda turyashashi mumkin bo‘lgan barcha
muhit omillari majmuyi.
2. Ekologik krizis - ekologik tanglik - ekologik tizimlar, alohida hududlar
yoki biosfera miqyosidagi tabiiy ofatlar: toshqin; yer silkinishi; vulqon
otilishi; qurg‘oqchilik; dovul; chigirtkalar ofati; yong‘in va boshqa holatlar
oqibatida yuz beradigan ekologik vaziyat.
3. Ekologik muvozanat - inson, o‘simlik va hayvonlar uchun zarur
bo‘lgan tabiiy sharoitlar muvozanati.
9

4. Ekologik omillar - atrof-muhitning organizmlar faoliyatiga o‘ziga
xos ta’sir etuvchi ma’lum sharoitlar va elementlar majmuyi.
5. Ekologik madaniyat — kasbiy faoliyatda qaror qabul qilish uchun
ekologik javobgarlikni his qilish tabiat muhofazasi sohasidagi bilimlarga
egaligi jahon va hududiy darajada ekologik muammolarni ochishda qatnashishga
tayyorgarlik va boshqalar.
6. Ekologik tanglik xavfi - XX asr davomida texnikaning rivoji, xalq
xo'jaligini va kundalik turmushni kimyolashtirish, yer yuzida aholi sonining
keskin ko‘payishi oqibatida tabiat bilan inson o‘rtasidagi muvozanatning
buzilishi, yer, suv, havoning inson hayotiga zararli darajada ifloslanishi
natijasida paydo bo‘lgan holat. «Jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasi
qanchalik yuqori bolsa, uning tabiatga ta’sir etish darajasi ham shunchalik ko‘p
bo‘lar ekan. Aholi sonining tez o‘sib borishi natijasida ekologik muammolar
ko'payib bormoqda. Ayniqsa, yer, suv, energetika, oziq-ovqat bilan
ta’minlash haqidagi muammolar butun dunyo (global) muammolarga
aylanib bormoqda. Yer bag‘ridan har yili 120 mlrd tonnadan ortiq turli xildagi
xomashyo, qurilish materiallari, yoqilg‘ini qazib olinishi va sarf qilinishi tabiiy
boyliklar miqdorining kamayib borishiga sabab bo‘lmoqda. Ko‘pgina zararli
korxonalar, zavodlarning oqar suvga yaqin joylashganligi sababli suv
havzalarini toza saqlash muammo bo‘lib borayotir. Markaziy Osiyoda
yashayotgan fuqarolarning salomatligi yomonlashib, kasalliklar ko‘paymoqda.
Yer kurrasida insonning yashab qolish-qolmasligi masalasi endi ekologik
muammolarni yechishga bog‘liq bolib qoladi».
Ekologik ta’lim-tarbiya pedagogika sohasida muhim yo‘nalish
hisoblanadi. Ekologik ta’lim - talaba-yoshlarga tabiat va inson orasidagi
munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimini berish jarayonidagi o‘qitishdan
iborat.
Ekologik tarbiya - talaba-yoshlarning atrofimizdagi olamga, atrof-
muhitga nisbatan ongli munosabatini tarbiyalashdan iborat. Demak, bundan
10

ekologik ta’lim-tarbiyaning mazmun-inohiyatini quyidagicha ifodalash
mumkin, ya’ni umumiy ta’lim-tarbiyaning asosiy va tarkibiy qismlaridan
biri bolib, uning yordamida talaba-yoshlarda atrof-muhit va uning
muammolari yechimlariga nisbatan ongli munosabatni shakllantirish hamda
ularni kelajakda ekologik tarbiyani olib borishga oid bilim, ko‘nikma va
malakalar bilan qurollantirishdir.[3]
11

1.2 Ekologik ta’lim va tarbiyaning nazariy va metodik asoslarini
takomillashtirish
Respublikamizda ta'lim tizimini isloh qilish va rivojlantirish zaminida
“Ta'lim to'g'risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” mazmun
mohiyatan asosi sifatida e`tirof etiladi. Yuqori malakali yuksak ma'naviyatni
o'zida mujassam etgan raqobatbardosh mutaxassislar tayorlash va tarbiyalash
har-bir davlatning asosiy vazifalaridan biridir.
Respublika hududlaridagi ekologik muammolar yechimiga ta’lim tizimini
joriy qilish bilan hissa qo‘shish o‘sib kelayotgan yosh avlodning ekologik
savodxonligini oshirish, ekologik ongi va ekologik madaniyatni shakllantirish va
rivojlantirish, ekologik ta’lim va tarbiya jarayonini samarali tashkil etish
maqsadida 2019 yil 27 maydagi “O'zbekiston Respublikasida Ekologik ta'limni
rivojlantirish to'g'risida”gi VQ-434-sonli, 2019 yil 30 oktyabrdagi “2030
yilgacha bo'lgan davrda O'zbekiston Respublikasining Atrof muhitni muhofaza
qilish to'g'risida”gi PF-5863-sonli, Kontseptsiyalar va boshqa me`yoriy-huquqiy
hujjatlar belgilab qo'yildi. Ushbu qarorga muvofiq uzluksiz ta’lim tizimida
ekologik ta’limni rivojlantirishning asosiy tamoyillarini belgilash, ularni ta’lim-
tarbiya jarayoniga izchillik bilan bosqichmabosqich tatbiq qilish va shu asosda
ekologik ta’limning yangi bosqichga ko‘tarish; Ta’lim dasturlarini mavjud
ekologik muammolar va ularni bartaraf etish vazifalaridan kelib chiqib
takomillashtirish;
Ta’lim oluvchilarning e’tiborini umumbashariy ekologik muammolarga
qaratish orqali ularning ona tabiatning qayta tiklanmaydigan manbalarini saqlab
qolish va ulardan oqilona foydalanish borasidagi mas’uliyatini kuchaytirish;
Ekologik ta’limning samarali shakllari va usullarini ishlab chiqish hamda joriy
etish; Ekologik ta’lim sifatini, kadrlar tayyorlash tizimi samaradorligini hamda
barqaror rivojlanish kafolatlarini va ustuvorligini ta’minlovchi normativ-
huquqiy, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish; Ekologiya va atrof
muhitni muhofaza qilish sohasidagi vakolatli davlat organlari va ta’lim
12

sohasining o‘zaro manfaatli hamkorligini rivojlantirish га qaratilgan vazifalar
yuzasidan qator ishlar amalga oshirib kelinmoqda.
Qarorda ekologik muammolar global ahamiyatga ega ekanligi inobatga
olinib atrof muhit muhofazasi, ekologik madaniyat ekologik ta’lim tarbiya,
ekologik ma’rifat masalalariga alohida e’tibor berilgan. Ta’lim tizimining
barcha bosqichlarida ekologik ong, ekologik tarbiya, ekologik madaniyat, global
ekologik muammolarni bartaraf etish, tabiiy muhitni qayta tiklash uchun
umummilliy tadbirlar o‘tkazish ko‘zda tutilgan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari
va umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus, professional ta’lim tizimi, oliy
ta’lim tizimi, oliy ta’limdan keyingi ta’lim tizimi, Kadrlar tayyorlash va
malakasini oshirish bosqichlarida ekologik ta’lim tizimini takomillashtirish,
maktabdan tashqari ta’lim tizimida ekologik ta’limni takomillashtirish tizimli
ko‘zda tutilgan. Mazkur ekologik ta’limni rivojlantirish konsepsiyadan
kutilayotgan natijalar; ekologik ta’lim tarbiya jarayonini tizimli tashkil
etish ,yoshlar orasida ekologik bilim va madaniyatni targ‘ib qilish, ekologiya
soxasini ilg‘or innovatsion texnologiyalarni jalb etgan holda yanada
takomillashtirish, yoshlarni Ona tabiatni sevish va uni ko‘z qorachig‘idek
asrashga qaratilgan bilim va ko‘nikmalarini oshirish uchun metodik asos bo‘lib
xizmat qiladi. Konsepsiyaning amalga oshirilishi Vatanimiz tabiati, ekotizimlari,
atrof muhitni izdan chiqishdan asrashga xizmat qiladi hamda aholi barcha
qatlamlarining ekologik madaniyatini oshirishga hissa qo‘shadi. [4]
Ekologiya o‘zi nima? Ekologiya so‘zini eshtishimiz bilan ko‘z oldimizga
ko‘chalarni toza tutish, suvlarni muhofaza qilish, havoni ifloslanishdan
saqlashgina kelmaydi. Ekologiya – hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin
ijtimoiy muammolaridan biridir. Ekologik muammolarni hal etish barcha
xalqlarning manfaatlariga mos bo'lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi
ko'p jihatdan shu muammo yechimiga bog'liqdir. Ekologiya- hayot jarayonlarini,
insonning atrof-muhiti muammolarini o‘ziga xos uslublarda tadqiq qiladigan
mustaqil fandir. Ekologiya “Tabiy uyimiz”ni o‘rganish, boshqacha qilib
13

aytganda ekologiya organizmlarning “yashash joyi” to‘g‘risidagi fan bo‘lib,
unda asosiy e’tibor organizmlarning o‘zaro va tashqi muhit orasidagi
bog‘lanishlar xarakteriga qaratiladi.
Hozirgi zamon ekologiyasi siyosiy, iqtisodiy, huquqiy organlar,
psixologiya, pedagogika, va ma’naviyat bilan chambarchas aloqada bo‘lib
insonning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasi va bu boradagi muammolarini
o‘rganib boradi. Bugungi kunda jamiyat ongiga ekologik madaniyatni singdirish
zarur, ekologik ongni ekologik ta’lim va tarbiya inson hayot tarzini va
manaviyatini o‘zgartirish zarur.
Ekologik ta'lim-tarbiyaga oid tushunchalarni ijtimoiy tomondan
quyidagicha izohlash mumkin. Ekologik ta'lim - ekologik tarbiya o'zi nima?
Ekologik ta'lim – kishini hayotga, jumladan mehnatga tayyorlashning
tizimlashgan, muddatli, rasmiy, tegishli ekologik bilim, ko'nikma va malaka
berish vositasidir.
Ekologik tarbiya – kishini yuksak ekologik ma'naviyatli va ma'rifatli
shaxs etib tayyorlash vositasidir. Tabiat bilan doimiy muloqotda bo'lish insoning
axloqiy rivojlanishining zaruriy shartidir.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev raisligida shu yilning 2-fevral kuni
chiqindilar bilan ishlash tizimi va ekologik holatni yaxshilash, “Yashil makon”
umummilliy loyihasini amalga oshirish borasida dolzarb vazifalar yuzasidan
videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Davlatimiz rahbari jamoatchilikka
murojatlarida: XX1 asrda ekologiya bilan bo‘g‘liq muammolar birinchi darajali
muammo sifatida kun tartibiga chiqmoqda. Avlodlarimiz bizdan keyin ham
munosib tabiiy muhitda yashashi kerak. Buning uchun biz tabiatga e’tibor
berishimiz, faqat bugunni emas, yaqin va uzoq kelalajakni o‘ylab ish tutishimiz
zarurdir deb yoshlar oldiga kata vazifa qo‘ydilar. “Yashil makon” umummilliy
loyihasi bir yillik tadbir emas. Uning doirasida kelgusi besh yilda 1milliard tup
daraxt ko‘chatini ekishni maqsad qilganmiz. Bu umummilliy harakatning
14

natijasi har bir mahallada ko‘rinishi kerak, bu savobli ishni havas bilan qilish
kerak,- dedi davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev.
Markur mavzu yuzasidan olib borgan izlanishlar natijasidan shunday
xulosa qilish mumkinki: tabiatdagi barcha o‘zgarishlarning sababchisi inson
ekan demak, uning yaxshilashga, asrab avaylashga ham u ma’sulligini o‘quv
mashg‘ulotlarida zamonaviy ekologik ta’limga asoslangan holda rivojlantirish
lozim. Bunda o‘sib kelayotgan kelajak avlodga ekologik ong va madaniyatni
shakllantirish ham muhim ahamiyat kasb etadi.[5]
15

II-BOB. ATROF MUHITNI TOZA SAQLASHDA TARBIYANING
AMALIY USULLARI
2.1 Talaba-yoshlar ekologik tarbiyasida ma’naviy qadriyatlardan
foydalanish
Ekologik tarbiyaning bosh maqsadi talaba-yoshlarda atrof-muhit va
uning muammolari haqida ongli munosabatni hamda ular bo‘yicha optimal
yechimlar topish to‘g‘risidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni
shakllantirishdan iborat.
Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun bir qator vazifalarni hal qilishga
to‘g‘ri keladi.
1. Talaba-yoshlarimizga ekologik tarbiya berishda ularning yashab
turgan joyi (tabiati) va boyliklarini tejab-tergashga, ularni ongli ravishda
muhofaza qilishga o ‘rgatish.
2. Ekologik madaniyatni shakllantirish. Bu, eng avvalo. oiladan
boshlanmog'i lozim. Bu haqda mazkur bobning birinchi paragrafida ma’lumot
keltirildi.
Talaba-yoshlardagi ekologik madaniyatni shakllantirishda quyidagi
jihatlarga alohida e’tibor berilib borilmog‘i lozim:
• atrofni ifloslantirish kishilarga kasalliklarini olib keluvchi manba
bo‘lishligiga;
• yong‘in oqibatlarining tabiatga zarari va yong'in chiqmaslik chora-
tadbirlarini ko‘ra bilishlikka o‘rgatish;
• «suvga tuflama, uni iflos qilma», degan da’vatning mazmun-mohiyatini
bilishlikka;
• gullab turgan mevali daraxtning shoxini sindirmaslik, uning
mevasidan insoniyat foydalanishligi hayotiy ehtiyoj ekanligi haqidagi bilim,
ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga va shu kabilarga.
3. Ekologik savodxonlikni shakllantirish. Bunga talaba-yoshlarga
ta’lim-tarbiya berishda hayotiy misollardan foydalangan ma’qul.
16

• dam olishga chiqilganda o ‘t-o‘lanlarning payhon qilinishi va bu
joylarda shisha siniqlarining qolishi jamiyat, tabiat va kishilar salomatligiga
ta’siri oqibatiari haqida talaba-yoshlar ongida tasavvurlarni shakllantirish;
• daraxtlar, o ‘simliklar olamiga va hayvonlarga nisbatan murosasizlik
bilan munosabatda bo‘lish oqibatlarining tabiat va jamiyatga zararli ta’sirini
talaba-yoshlar ongiga singdirish;
• zavod va fabrikalardagi zararli chiqindilarning insoniyat taraqqiyotiga
ta’sirini va uning oqibatlarini talaba-yoshlar ongiga singdirishning axborot-
kommunikatsion texnologiyalarini yaratishga erishish;
• bolajak mutaxassislarni tayyorlashdagi barcha fanlarni o‘qitishda
ekologik tarbiyani olib borish;
• auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda va ekskursiya hamda
sayohatlarda ekologik tarbiyani olib borish;
• fanlarni o‘qitishda talaba-yoshlarga ekologik muammolarni o‘rgatish
orqali ularda tabiatni muhofaza qilish, uning boyliklaridan oqilona
foydalanishga oid beriladigan bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish.
4. Talaba-yoshlarga ekologiya haqidagi tushunchalar va qonuniyatlar
to‘g‘risida bilim berish. Bunda mehnat muhofazasi, tabiatni asrash, noyob
jonzotlar ro‘yxati, tabiat va atmosferadagi inqirozlar oldini olishga oid
tushunchalar va qonuniyatlarga e’tibor beriladi.
Demak, talaba-yoshlar ekologik tarbiyasidan ko‘zlangan maqsadlardan
biri - bir tomondan - muqaddas Ona zaminimizni ozoda qilib saqlash bo‘lsa,
ikkinchi tomondan - musaffo osmonimizni aslidagidek saqlashdan iborat. Bu
ona diyoringizni obod etishga qo‘shiladigan katta hissa bo'lib, uning
yordamida talaba-yoshlarda obodonchilik va orastalik, pokizalik va
tejamkorlik, xushxulqlik va xushmuomalalik kabi insoniy fazilatlar
shakllanadi. Bular talaba-yoshlarda quyidagi ekologik qonuniyatlar va
tushunchalarni ongli ravishda anglashni kafolatlaydi:
17

• tabiat haqidagi tushuncha, tabiiy muhit, tabiiy omillar va ular
orasidagi bog‘lanish;
• tabiat boyliklaridan tejab-tergab foydalanish va ularni muhofaza
qilish;
• atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash;
• tabiatni kelajak avlodlar uchun qanday bo'lsa, o‘shandayligicha
qoldirishga intilish va shu kabilar.
Uzoq tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Markaziy Osiyo xalqlari,
jumladan, o‘zbeklar ham jahondagi eng qadimiy xalqlardan hisoblanadi va ular
jahon ilm-faniga, ma'naviy-ma’rifiy taraqqiyotiga katta hissa qo‘shganligining
guvohi bolamiz. Ota-bobolarimizning bu boradagi qoldirgan boy ma’naviy
merosi milliy merosimizni chuqur, har taraflama o‘rganishimizga va u haqda
xolisona fikr bildirishga hamda O‘zbekiston mustaqilligiga erishuvida buyuk
ma’naviy ozuqa bo‘ldi yoki ota-bobolarimiz qoldirgan milliy qadriyatlarimizni
tiklash va ularni targ‘ib qilishga keng imkoniyatlar yaratildi.
«Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, ekologik tarbiyada
xalq pedagogikasidan foydalanishga katta e’tibor berib kelinmoqda. Atrof-
muhitni muhofaza etish, moddiy boyliklardan oqilona foydalanishga oid
tarbiyani milliy qadriyatlar va an’analar, sharqona urf-odatlar orqali berish
ehtiyoji paydo bo‘ldi.[6]
O‘qituvchining bolalarga ekologik ta’lim va tarbiya berishda xalqimizning
o‘ziga xos milliy tarbiyasidan o‘rinli foydalanishi yaxshi samara beradi.
Milliy tarbiyamizda to‘rt narsa - yer, suv, tuproq, havo muqaddas hisoblangan.
Xalqimiz juda qadim zamonlardan suvga e’tiqod qo‘yib, yozning eng
jazirama kunlarida «Suv sayli» o ‘tkazgan.
Ota-bobolarimiz «Suv - tabiat in’omi, hayot manbayi», deb bejiz
aytishmagan. Har tomchi suvni gavhardek qadrlab, bog‘-rog‘lar yaratishgan. Biz
esa suvdan xo‘jasizlarcha foydalanishimiz natijasida Orol muammosining
tug‘ilishiga sababchi boldik. Sirdaryo va Amudaryoning belgilangan yerga to‘la
18

yetib bormasligi natijasida bugun o‘rta Osiyo uchun ahamiyatli bo‘lgan
Orolning butunlay yo‘qolish xavfi paydo bo‘ldi».
Demak, talaba-yoshlarga ekologik tarbiya berishda milliy qadriyatlar,
urf-odatlar, an’analar, marosimlar, nodir qolyozmalar va davlat arboblarining
ushbu sohaga oíd faoliyatlari mustahkam didaktik asos bo‘lib, bular orqali
ularni atrof-muhitni toza saqlashga, ozodalikka, pokizalikka va eng asosiysi
sogiom turmush tarzi hamda muhitini tashkil eta olishga o‘rgatiladi.[7]
19

2.2 Ekologik tarbiya yo‘nalishlari
Jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan taraqqiyoti darajasi undagi
xalq xo‘jaligining turli jabhalariga ta’sir etadi. Bu borada o‘ziga xos global
va mintaqaviy ekologik muammolar ham yuzaga kelaveradi. Bunda global
muammolarga Orol fojiasi, Chernobil halokati, Xirosima va Nagasaki
shaharlardagi bomba portlashlar hamda shu kabilar misol bo‘la olsa,
mintaqaviy muammolarga zavod va fabrikalardan chiqadigan zararli
chiqindilaryoki ma’lum hududdagi tuproq erroziyasi, ba’zi kasalliklarning
ko‘payishi va shu kabilarni misol qilib olish mumkin. Shu sababli ekologik
tarbiya yo‘nalishlari ham turli xil bo'ladi.
Quyida ularning ba’zilari to'g‘risidagi ma’lumotlar keltiramiz:
1. Talaba-yoshlarni yashab turgan joyidagi tabiatimiz boyliklarini tejab-
tergashga, uni muhofaza qilishga o‘rgatish.
2. Talaba-yoshlarni o‘z o‘quv muassasalarini va uning tevarak-
atroflarini ko‘kalamzorlashtirish va obodonlashtirish, mevali va manzarali
daraxtlar ekishga o‘rgatish.
3. Talaba-yoshlarda xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda saqlash
ko'nikmalarini shakllantirish.
4. Ekologik dunyoqarashni yuksaltirish.
5. Ekologik madaniyatni shakllantirish.
6. Ekologik savodxonlikni yuksaltirish.
7. Talaba-yoshlar ongida atrof-muhit va uning shaxs ma’naviy
dunyosiga ta’siri haqidagi tasavvurlarni shakllantirish.
8. Talaba-yoshlar ongida tabiat va uning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni
haqidagi tasavvurlarni paydo qilish.
9. Talaba-yoshlarga ekologik tarbiya berishda o‘quv muassasalari va oila
o‘rtasidagi umumiylik va xususiylik.
20

10. Talaba-yoshlar ongida atrof-muhit muhofazasida bolalarning
vazifasi haqida tasavvur hosil qilish.
11. Talaba-yoshlar ongida tabiatni muhofaza qilishda ota-ona ibrat-
namunasi haqidagi tasavvurlarni hosil qilish.
12. Talaba-yoshlarni oiladagi, o ‘quv muassasasidagi o ‘simliklar va
hayvonot dunyosini e’zozlashga o‘rgatish, jonivor va qushlarni parvarish
qilishdagi bilim va ko‘nikmani yuksaltirish.
13. Talaba-yoshlarga ekologik tarbiya berishda milliy an’ana va urf-
odatlarni tiklashga e’tiborni qaratish.
14. Talaba-yoshlarga ekologik tarbiya berishda to‘garaklardan
foydalanish va ularda «Tabiat va inson», «Ekologiya va inson», «Orol madad
so‘raydi», «Tabiatni e’zozlaylik», «Suvni muqaddas deb bilaylik» va shu kabi
mavzularda davra suhbatlari uyushtirish.
Ushbu yo‘nalishlar bo‘yicha ish olib borish orqali ota-
bobolarimizning azal-azaldan tabiatga yuksak mehr va ehtirom
ko‘rsatishganligini talaba-yoshlar ongiga singdirish mumkin. Talaba-
yoshlarning ekologik savodxonligini oshirishda xalqimizning tabiatga
munosabati: Navro‘z bayrami, urug‘ qadash, qovun sayli, suv sayli, uzum
sayli, hosil bayrami, xirmon to‘yi, hovli to‘yi va shu kabilarning ahamiyati
katta.
Bugungi kunda insoniyatni xavf ostida qoldi rayotgan hodislardan biri
ekologik vaziyat hisoblanadi. Jamiyatni ng atrof-muhit bilan o‘zaro buzilgan
aloqasi keng jamoatchilik o‘ratsida katta tashvish uyg‘otmoqda.
O‘zbekiston Respubl ikasi Konstitutsiyasining 50-moddasida "Fuqarolar
atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdirlar", 55
moddasida esa "Yer osti boyliklari, suv, o‘simlik, va hayvonot dunyosi hamda
boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur
va ular davlat muxofazasidadir" deyilgan. Insonning tabiiy boyliklardan haddan
tashqari oshiqcha foydalanishi oqibatida sayyoramizning qiyofasi o‘zgarib
21

bormoqda. Yashil o‘rmonlar siyraklashib, o‘simlik va hayvonot turlari
kamaymoqda, foydali qazilma boyliklari tugab bormoqda. Suv xavzalari va
atmosfyera havosining ifloslanishi, chiqindi moddalarning ortib borishi
natijasida aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash, enyergiya va chuchuk suv
muammolari borgan sari murakkablashmoqda. Oqibatda, millionmillion yillar
davomida turg‘un bo‘lgan tabiiy holatga putur yetmoqda.
Ekologik bilim - bu tirik tabiatning tuzilishi, rivojlanishi, o‘zgarishi, yer
yuzidagi tirik jonzotlarning holati, ularning bir-birlari va atrof-muhit o‘rtasida
bo‘ lib turadigan munosabatlarni, tabiiy boyliklarning son va sifatini, xajmini,
xillarini hamda ularni saqlash va tejamkorlik bilan foydalanish yo‘llarini
o‘zlashtirishdan iboratdir.
Inson tabiatga, o‘zini o‘rab olgan muhitga nisbatan o‘z munosabatini
o‘zgartirishi, tabiat qonunlarini bilishi, o‘rganishi va ular asosida o‘z hayotini
rivojlantirishi shart. Tabiat qonunlariga mos keladigan hayot yo‘llarini ishlab
chiqish kyerak. Aks holda inson va jamiyat katta tabiiy ofatlarning kelib
chiqishiga sababchi bo‘ladi va shu ofatlardan halok bo‘ladi.
Ekologik ta‘lim va tarbiyaning tub ma‘nosi - tabiat va jamiyat o‘rtasidagi
doimiy birlik va ularni bir-birlariga bug‘luvchi tabiiy hamda ijtimoiy qonunlarni
o‘rganish, hayotga tatbiq qilishdan iboratdir.
Ekolgik ta‘lim va tarbiya - bu insonni tabiatga qadam qo‘ygan vaqtdan
boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda foydalanishga,
psixologik, axloq odob yuzasidan halqimizning tabiatga hurmat va e’tibor bilan
qaraydigan urf odatlarini, udumlarini tarbiyalash, tabiiy boyliklarni ko‘paytirish,
bog‘u-rog‘lar, gulzorlar tashkil qilishga undashdan, uning qalbida yaxshi
xislatlar uyg‘ otishdan iboratdir.
Insonni o‘rab turgan tabiiy muhit va uning boyliklarini biladigan, unda n
tejamkorlik bilan foydalanadigan, saqlaydigan, tabiat boyligiga, go‘zalligiga
qo‘shadigan, ijtimoiy va tabiiy qonunlarni biladigan bilimdon shaxsni etishtirish
- bu ekologik tarbiya maqsadi. [8]
22

O‘rta asrlarda yashab ijod etgan Sharq al lomalaridan Muhammad Muso
al Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Byeruniy, Abu Ali Ibn Sino va
boshqalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Ular hali
ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat,
o‘simliklar va hayvonot dunyosi, tabiatni e’ zozlash haqida qimmatli fikrlar
aytganlar.
Tabiatshunoslikka oid "Kitob al-mabodi al-insonia", "Kalam fia’zo al
hayvon" kabi asarlarida odam va hayvonlar ayrim a’zo larining tuzilishi,
xususiyatlari va vazifalari haqida, ularning o‘xshashligi va farqlari keltirilishi
bilan birga, asosiy anatomik fiziolgik tushunchalar byerilgan. Ularining ruhiy
holatlaridagi hususiyatlari haqida ham to‘xtalib o‘tilgan. Kasalliklarining oldini
olish, sog‘lomlashtirish va boshqa chora-tadbirlarni qo‘llash lozim ekanligi
haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologiya haqidagi tushunchalar va
qonuniyatlar to‘g‘risida bilim berish. Bunda mehnat muhofazasi, tabiatni asrash,
noyob jonzotlar ro‘yxati, tabiat va atmosfyeradagi inqirozlar oldini olishga oid
tushunchalar va qonuniyatlarga e’tibor byeriladi.
Demak, maktabgacha yoshdagi bolalar ekologik tarbiyasidan ko‘zlangan
maqsadlardan biri - bir to‘mondan - muqaddas Ona zaminimizni ozoda qilib
saqlash bo‘lsa, ikkinchi to‘ondan - musaffo osmonimizni aslidagi- dek
saqlashdan iborat. Bu ona diyorimizni obod etishga qo‘shiladigan katta hissa
bo‘lib, uning yordamida maktabgacha yoshdagi bolalarda obodonchilik va
orastalik, pokizalik va tejamkorlik, xushxulqlik va xushmuomalalik kabi insoniy
fazilatlar shakllanadi. Bular maktabgacha yoshdagi bolalarda quyidagi ekologik
qonuniyatlar va tushunchalarni ongli ravishda anglashni kafolatlaydi:
• tabiat haqidagi tushuncha, tabiiy muhit, tabiiy o‘illar va ular orasidagi
bog‘lanish;
• tabiat boyliklaridan tejab-tyergab foydalanish va ularni muhofaza qilish;
• atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash;
23

• tabiatni kelajak avlodlar uchun qanday boisa, o‘shandayligicha
qoldirishga intilish va shu kabilar. Uzoq tarixga nazar tashlaydigan bo‘sak,
Markaziy Osiyo xalqlari.
Jumladan, o‘zbeklar ham jahondagi eng qadimiy xalqlardan hisoblanadi
va ular jahon ilm-faniga, ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotiga katta hissa
qo‘shganligining guvohi bo‘amiz. Ota-bobolarimizning bu boradagi qoldirgan
boy ma’naviy myerosi milliy myerosimizni chuqur, har taraflama
o‘rganishimizga va u haqda xolisona fikr bildirishga hamda O‘zbekiston
mustaqilligiga yerishuvida buyuk ma’naviy ozuqa bo‘ldi yoki ota-boboiarimiz
qoldirgan milliy qadriyatlarimizni tiklash va ularni targ‘ib qilishga keng
imkoniyat lar yaratildi.
«Respublikamiz mustaqillikka yerishgandan so‘ng, ekologik tarbiyada
xalq pedagogikasidan foydalanishga katta e’tibor byerib kelinmoqda. Atrof-
muhitni muhofaza etish, moddiy boyliklardan oqilona foydalanishga oid
tarbiyani milliy qadriyatlar va an’analar, sharqona urf-odatlar orqali byerish
ehtiyoji paydo bo‘ldi.
Tarbiyachining bolalarga ekologik ta’lim va tarbiya b yerishda
xalqimizning o‘ziga xos milliy tarbiyasidan o‘rinli foydalanishi yaxshi samara
byeradi. Milliy tarbiyamizda to‘rt narsa - yyer, suv, tuproq, havo muqaddas
hisoblangan. Xalqimiz juda qadim zamonlardan suvga e’tiqod qo‘yib, yozning
eng jazirama kunlarida «Suv sayli» otkazgan. Ota-bobolarimiz «Suv - tabiat
in’o‘i, hayot manbayi», deb bejiz aytishmagan. Har to‘chi suvni gavhardek
qadrlab, bog‘- rog‘lar yaratishgan. Biz esa suvdan xo‘jasizlarcha
foydalanishimiz natijasida Orol muammosining tug‘ilishiga sababchi bo‘ldik.
Sirdaryo va Amudaryoning belgilangan yyerga to‘la yetib bormasligi natijasida
bugun O‘rta Osiyo uchun ahamiyatli bo‘gan Orolning butunlay yo‘qolish xavfi
paydo bo‘ldi».
Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya byerishda
milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analar, marosimlar, nodir qo‘lyozmalar va
24

davlat arboblarining ushbu sohaga oid faoliyatlari mus tahkam didaktik asos
bo‘lib, bular orqali ularni atrof-muhitni toza saqlashga, ozodalikka, pokizalikka
va eng asosiysi sog‘lo‘ turmush tarzi hamda muhitini tashkil eta olishga
o‘rgatiladi.
Jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan taraqqiyoti darajasi undagi xalq
xo‘jaligining turli jabhalariga ta’sir etadi. Bu borada o‘ziga xos global va
mintaqaviy ekologik muammolar ham yuzaga kelavyeradi. Bunda global
muammolarga Orol fojiasi, Chyernobil halokati, Xirosima va Nagasaki
shaharlardagi bomba portlashlar hamda shu kabilar misol bo‘la olsa, zavod va
fabrikalardan chiqadigan zararli chiqindilar yoki ma’lum hududdagi tuproq
yerroziyasi, ba’zi kasalliklarning ko‘payishi va shu kabilarni misol qilib olish
mumkin.
Shu sababli ekologik tarbiya yo‘nalishlari ham turli xil bo‘ldi. Quyida
ularning ba’zilari to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltiramiz:
• Maktabgachayoshdagibolalarniyashabturganjoyidagitabiatimizboyliklari
nitejab-tyergashga, unimuhofazaqilishgao‘rgatish.
• Maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘z o‘quv muassasalarini va uning
tevarak-atroflarini ko‘kalamzorlashtirish va obodonlashtirish, mevali va
manzarali daraxtlar ekishga o‘rgatish.
• Maktabgacha yoshdagi bolalarda xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda
saqlash ko‘nikmalarini shakllantirish.
• Ekologik dunyoqarashni yuksaltirish.
• Ekologik madaniyatni shakllantirish.
• Ekologik savodxonlikni yuksaltirish.
• Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida atrof-muhit va uning shaxs
ma’naviy dunyosiga ta’siri haqidagi tasavvurlarni shakllantirish.
• Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida tabiat va uning jamiyat
taraqqiyotidagi o‘rni haqidagi tasavvurlarni paydo qilish.
25

• Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya byerishda o‘quv
muassasaiari va oila o‘rtasidagi umumiylik va xususiylik.
• Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida atrof-muhit muhofazasida
bolalarning vazifasi haqida tasavvur hosil qilish.
• Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida tabiatni muhofaza qilishda otaona
ibrat-namunasi haqidagi tasavvurlarni hosil qilish.
• Maktabgacha yoshdagi bolalarni oiladagi, o‘quv muassasasidagi
o‘simliklar va hayvonot dunyosini e’zozlashga o‘rgatish, jonivor va qushlarni
parvarish qilishdagi bilim va ko‘nikmani yuksaltirish.
• Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya byerishda milliy
an’ana va urf-odatlarni tiklashga e’tibor qaratish.
• Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya byerishda
to‘garaklardan foydalanish va ularda «Tabiat va inson», «Ekologiya va inson»,
«Orol madad so‘raydi», «Tabiatni e’zozlaylik», «Suvni muqaddas deb bilaylik»
va shu kabi mavzularda davra suhbatlari uyushtirish.
Demak, havo inson tanasi uchun eng muhim va zarur tabiat in’ omidir.
Havoga muntazam ravishda aralashib turadigan iflos chang o‘pkada gaz
almashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu insonning sog‘lig‘ini bora-bora izdan
chiqarib, turli-tuman xastaliklarni vujudga keltiradi. Tabiat shunday odil
mo‘jizaki, atrofmuhitni muvozanatga keltiradi. Chunonchi, chiqarilgan karbonat
angidridni o‘siml iklar yutib, uni kislorodga aylantiradi, demak o‘simliklar
Juuyosi, larnziy ma’noda aytganda, havoni chang va karbonat angidriddan
tozalab byeruvchi bebaho vositadir. Bunda inson o‘z atrofini o‘rab turgan
iabiatni, uning o‘simliklar dunyosini ko‘z qorachig‘iday asrabgina qolmay, uni
boyitishi, qo‘lidan kelganicha ko‘proq daraxt ekishi, ko‘kalamzorlashtirishga
intilishi zarur degan xulosa chiqadi. Shuning uchun otabobolarimiz daraxt ekish,
bog‘ -rog‘ yaratishni savobli ish deb bilishgan. Bir tup mevali daraxt ekkan
kishining ikki dunyosi obod bo‘ladi, deb bejiz aytishmagan.[9]
26

Ma‘lumki, Respublikamizda ―Uzluksiz ekologik ta‘lim konsepsiyasi
yaratilgan. Mazkur konsepsiyaga ko‘ra, maktabgacha ta‘lim tashkilotlari
bolalariga ekologik ta‘lim-tarbiyaning oddiy elementlari beriladi. Maktabgacha
ta‘lim tashkilotlarida bolalar atrof-muhit bilan qanday muloqotda bo‘lishlari
zarurligini, issiq-sovuq, yorug‘lik-qorong‘ulik, kecha-kunduz, yomg‘ir-qorni,
yaxshilikyomonlikni, qushlar, hayvonlar, o‘simliklarga nisbatan qanday
munosabatda bo‘lishni bilishlari, tabiatdagi ranglarni tanishlari zarurdir.
Pedagogika nazariyasi va amaliyotiga ―ekologik ta‘lim, ―ekologik
tarbiya, ―ekologik ong, ―ekologik faoliyat, ―ekologik mas‘uliyat, ―ekologik
e‘tiqod, ―ekologik ma‘rifat, ―ekologik madaniyat va boshqa bir qator
ekologiyaga oid bulgan atamalar va ular bilan bog‘liq tushunchalar kirib keldi.
Ekologik ta‘lim ekologik ma‘rifatning asosiy jihati bo‘lib, o‘qitish va o‘qish
jarayonlarida mavjud ijtimoiy ekologik tajribaning avloddan-avlodga
o‘tkazilishidir. Ekologik ta‘lim orqali shaxsda ekologik bilim, ko‘nikma va
malakalar hosil bo‘ladi. Ekologik tarbiya (tor ma‘noda) rivojlanayotgan shaxsda
maqsadga muvofiq axloqiy-ekologik fazilatlarni tarkib toptirishni nazarda tutadi
va shu orqali shaxsning ekologik xulq-atvor xususiyatlari takomillashib boradi.
Ekologik ong – shaxsning amaliy ekologik faoliyati va hatti-harakatini tartibga
solib turadi. Ekologik faoliyat esa ekologik bilimlarga tayanilgan holda tabiat va
atrof-muhit muhofazasini ta‘minlash borasida amalga oshirilayotgan
xattiharakatlar majmui demakdir. Ekologik dunyoqarashning ajralmas bir qismi
bo‘lmish ―ekologik mas‘uliyat deganda insonning atrof-muhitga mas‘uliyatli
munosabatini tushunamiz. Bunday munosabat insoniyatning, xususan, ayrim
odamlarning bilib-bilmay, uzoqni o‘ylamay tabiatga ko‘rsatgan salbiy ta‘siri
oqibatlarini anglash va bunday ta‘sirni bartaraf etish istagi natijasidagina
shakllanadi. Ekologik madaniyat – alohida shaxsning ibratli axloqiy-ekologik
hatti-harakati boshqalarda zavq-shavq uyg‘ota olishlik holatini ifodalaydi. Bu
atama shaxs va jamiyatning atrof-muhitga munosabat darajasini belgilash uchun
qo‘llaniladi. [10]
27

Bugungi kunda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida amalga oshiriladigan
barcha metodik va ta’lim-tarbiya berish ishining mazmuni, ularni tashkil etish,
shakl va metodlarini tanlash qonuniyatlarini belgilash muhim hisoblanadi.
Bunda maktabgacha ta'lim tashkiloti turli yosh guruhlarida tabiat bilan
tanishtirish xilmaxil shakllarda: mashg'ulotlarda, ekskursiyalarda, kundalik
hayotda, kuzatishlarda,suhbatlarda, hamda mehnatda ekologik tarbiyani amalga
oshirish zarurdir Bolalarni tabiat bilan tanishtirish mashg'ulotlarida ekologik
tarbiyaga oid bilimlarni bolalarning imkoniyati hamda tabiatning xususiyatlarini
nazarda tutgan holda shakllantirish imkonini beradi.
Tarbiyachi rahbarligida o'tadigan mashg'ulotlarda bolalarda ILK qadam
dasturi talablariga muvofiq elementar bilimlar shakllanadi, asosiy bilish
jarayonlari va bolalarning qobiliyatlari ma'lum bir tartibda rivojlantiriladi.
Kundalik hayotda kuzatish, o'yin, mehnat vaqtida bolalarning shaxsiy bilimlari
yig'ilib boradi. Mashg'ulotlar ularga aniqlash va tizimlashtirish imkonini beradi.
Bolalarni mashg'ulotlarda o'qitish turli metodlarda amalga oshiriladi. Metod
mashg'ulot turi, uning asosiy maqsadiga ko'ra tanlanishi muhim. Maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida o‘tkaziladigan ba’zi mashg'ulotlarda bolalarning
boshlang'ich bilimlar shakllantiriladi. Shu maqsadda tarbiyachi kuzatish,
rasmlarni ko'rish, badiiy asarlarni o'qish, hikoya, diafilm va kinofilmlarni
ko'rsatishdan foydalanadi.
Boshqa mashg'ulotlarda esa bilimlar kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi.
Aytib o'tilgan metodlardan tashqari bu mashg'ulotlarda bolalarning tabiatdagi
mehnatidan ham foydalaniladi. Uchinchi turdagi mashg'ulotlarning asosiy
vazifasi — bilimlarni umumlashtirish hamda bir tizimga solishdir. Shuning
uchun suhbatlar, didaktik o'yinlar, umumlashtiruvchi kuzatishlardan
foydalaniladi. Bolalar egallagan bilimlarini mehnat va o'yinlarda amalda
qo'llaydilar. Mashg'ulotlar kichik va o'rta yosh guruhlarda bir oyda 2 martadan,
katta guruhlarda esa haftada l martadan o'tkaziladi.
28

Ekskursiyalar o'rta guruhdan boshlab tashkil etiladi. Barcha guruhlarda
qo'shimcha sifatida maqsadli sayrlar o'tkaziladi. Mashg'ulotning samaraliligi
tarbiyachining tayyorgarlik darajasiga bog'liqdir. Tarbiyachi mashg'ulot
mavzusini va ahamiyatini belgilab, mavzu bo'yicha tabiatshunoslik bilimlarini
to'ldirishi, so'ng mashg'ulot vazifalarini dastur asosida ishlab chiqishi lozim.
Bunda tarbiyachi «Ilk qadam» dastur vazifalariga, bolaning qobiliyat
darajasiga hamda tevarak-atrofdagi tabiiy muhitga tayanadi. Mazkur mashg'ulot
mazmunini tanlashda uning ish tizimidagi o'rni (mashg'ulotda boshlang'ich
bilimlarni shakllantirish jarayoni sodir bo'lyaptimi, yoki ular boyitilib bir
tizimga solinyaptimi, bilimlarni qo'llash mashq qilinyaptimi va shu kabilar)ni
aniqlash lozim.
Bu o'rinda tarbiyachi darsning maqsadi va mazmuniga qarab turli
metodlarni qo'llaydi. Tarbiyachi qanday metod va uslublar tanlamasin ulardan
kompleks, bir birini to'ldirgan holda foydalanishi, bu asosiy maqsad —
o'rganilayotgan tabiat jismlari va hodisalarning bolalar tomonidan qabul qilib
olinishini yaxshilashga hamda tabiat haqidagi tushunchalarning to'g'ri
shakllanishiga xizmat qilishi kerak. Mashg'ulotda hal etiladigan tarbiyaviy
vazifalar tabiatga ijobiy, ehtiyotkorona, g'amxo'rona, estetik munosabatlarni
shakllantirishga yo'llanadi. Mashg'ulotga tayyorlanish hamda uni o'tkazishda
uning tuzilishini to'g'ri aniqlash muhimdir.
Metodni tanlash ta'limiy vazifalar xarakteri, tabiiy ob’yektning
xususiyatlari hamda bolalarning yoshiga bog'liqdir. Masalan, yovvoyi hayvonlar
haqidagi bilimni shakllantirishni yaxshisi diafilm, kinofilmlar ko'rsatish orqali,
tabiat burchagidagi hayvonlar va o'simliklar bilan tanishishni esa ularni bevosita
kuzatish orqali amalga oshirgan ma'qul. [11]
Tanlangan metod dastur vazifasining to'liq bajarilishini va bolalarning
faol aqliy faoliyatini ta'minlashi lozim. Tarbiyachi mashg'ulot o'tkazishdan oldin
bir qancha ko'rgazmali qurollar, yani jonli va jonsiz tabiat jismlari (gerbariylar
29

yil fasllari, tabiat manzaralari tasvirlangan kalendarlar, toshlar, foydali
hasharotlar, o'simliklar va ularning qismlari va boshqalar)ni tayyorlab qo'yadi.
Chunki ko'rgazmali qurol bolalarga o'rganilayotgan narsani bir necha
sezgi a'zolari bilan qabul qilib olish imkoniyatini beradi, ya'ni ular narsani
ko'ribgina qolmasdan, uning xususiyatini (masalan, tirnab ko'rish, bolg'acha
bilan urib ko'rish orqali narsaning mo'rtligini, egish bilan qayishqoqligini,
egiluvchanligini va hokazo) sinaydilar. Mashg'ulot so'ngida tarbiyachi
bolalarning malaka va ko'nikmalarini, ularning mashg'ulotga munosabatlarini,
qiziqishlarini pedagogik jihatdan baholaydi. [12]
30

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim
jarayoniga har tomonlama tayyot bo‘lishi va ularning aqliy rivojlanishi o‘quv
faoliyatining bir tekis va bosqichma-bosqich egallashinini ta’minlaydi. Bu esa
tarbiyachidan mashg‘ulotlar vaqtida turli xil metod va vositalarni to‘g‘ri tanlash
lozimligini talab etadi.
Tarbiya muammolarini faqatgina ta’lim muassasasi doirasida ko‘rib
chiqish bir tomonlama qarash bo‘lib, bu borada to‘g‘ri qaror qabul qilishda
etarlicha asosga ega bo‘lmaydi. Shuning uchun bola shaxsini shakllantirishda
atrof-muhit - tabiat, oila, ijtimoiy institutlar, davlat va nodavlat tashkilotlar,
davlat siyosati va iqtisodiyoti ham o‘z o‘rninga ega bo‘lib, ma’lum funksiya va
vazifalarni bajargan holda ta’sir doirasi darajasida ekologik ta’lim muammolari
bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan maktab va atrof-muhitning o‘zaro
munosabatlarini muvofiqlashtirishda tizimlilik muvozanatini ta’minlashda katta
xizmat qiladi. Bunda:
- maktab ta’limi o‘z faoliyatida atrof-muhit bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qitish
tizimini amalga oshiradi;
- o‘quvchilarda atrof-muhitga qiziqish va jonli tabiatga mehr ko‘rsatish
hamda uning bir bo‘lagi ekanligini singdirish borasidagi targ‘ibot va tashviqotni
samaradorligini oshirish borasida zamonaviy dasturlar yaratadi;
- maktabda o‘quvchilarga nafaqat atrof-muhitni o‘rganish balki uning faol
iste’molchisi ekanligini singdirish orqali, kelajakda yashab qolishning birdan-bir
manbai ekanligini uqtiradi;
-maktab ta’limida jamiyat muvozanati hamda sog‘lom fikr yuritish tabiat
va ekotizim mahsuli ekanligini nazariy manbalar va amaliy omillar orqali
tushuntiradi;
-o‘quvchi yoshlarda atrof-muhit va ekotizm yuzasidan ilg‘or fikrlarni,
zamonaviy qarash va nazariyalarni singdirgan holda ijtimoiy faolligini oshirib
konservativ qarashlardan holi etadi.
31

Ushbu qarashlarimiz "ekologik pedagogika" muammolarini faol
rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatib, yoshlarda ekologik ta’lim va tarbiyaning
yangicha qarashlarini shakllanishiga nazariy va amaliy omil bo‘lib xizmat qilishi
mumkin.
"Ekologik pedagogika" ta’limi tahlili shuni ko‘rsatadiki, maktab
o‘quvchilariga zamonaviy ekologik ta’lim tizimini rivojlantirish uchun muhim
bo‘lgan bir qator asosiy yondashuvlarni aniqlash imkonini yaratib, fan dasturiga,
xususan, atrof-muhitning mohiyatini va uning pedagogik ahamiyatini, ta’lim
tizimidagi o‘rnini asoslash, atrof-muhitning har xil turlarini o‘rganish,
atrofmuhit bilan pedagogik ishlarni tashkil etishning uslubiy masalalarini ishlab
chiqish, “ko‘rsatkichlar” va "o‘lchov birliklari" kabi masalalar joy olishini
taqozo etadi. Shundan kelib chiqqan holda, "atrof-muhit pedagogikasi"
konsepsiyasining tarafdorlari insonning shakllanishiga ta’sir qiluvchi tabiiy
omillarni, qonuniyatlarni, tashkil etish shakllarini va usullarini, insonni ijtimoiy
shakllanishining butun jarayonini doimiy integral sifatida o‘rganish zarurligini
ta’kidlaganlar.
"Ekologik pedagogika" nazariyasini ishlab chiqish natijasida atrof-muhit
va ekologik ta’limni tashkil etishda yangi istiqbollarni ko‘rib chiqishga imkon
berdi. Yuqorida ilmiy jihatdan tahlil etilgan ta’lim muhitining g‘oyalari birinchi
navbatda ijtimoiy ta’lim muammolari sifatida rivojlandi va pedagogikada
ekotizimdan maqsadli foydalanish, avvalambor tabiiy muhit bilan yaqin aloqada
"ochiq" pedagogik tizimni yaratishning o‘ziga xos tajribasi yuzaga keldi. Bu
qarash va nazariyalar haqida tadqiqotchi V.A.Suxomlinskiy bir qator ilmiy
nazariyalarni ilgari surgan bo‘lib, tabiat bilan aloqa qilish orqali insonni
tarbiyalash u yaratgan butun pedagogik tizimni qamrab oladi deydi
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI
1. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq ta’limini boshqarish
tiziminitakomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-
538-sonFarmoni.2018-yil 5-sentabr.
2. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.“Xalq ta`limi tizimida ta`lim
sifatinibaholash sohasidagi tadqiqotlarni tashkil etish chora- tadbirlari
to`g`risida”qaror. 2018- yil ,8- dekabr .
3. "Город как школа". Проект "Интернациональная сеть производственных
школ в Европе". Модель "Воспитывающий город": Социальная педагогика
за рубежом. Теория и практика. - М.: Все с Межрегиональная ассоциация
социальных педагогов и работников. Центр соц. педагогики исоц. работы,
1991.- С.58.
4. Erkin Aydarov, Gavhar Abdullaeva. The Impact of modern Innovative
Educational Technologies for The Environmental Education of Students with
Hearing Impairments. International Journal of Psychosocial Rehabilitation.
(Great britain) Volume 24
5. Айдаров Е . Б , Айдарова А . Б , Якубов М . С , Рахимов Ш . Х . Сув хўжалиги
майдонида сув балансини ҳисоблаш тизими // Ўзбекистон Республикаси
интелектуал мулк агентлиги // № DGU 04897. 12.12.2017 йил.
6. Айдаров Е.Б, Айдарова А.Б. Инновационные методы обучения
оптимальному управлению водными ресурсами. “Таълимда замонавий
ахборот технологияларидан фойдаланишнинг инновацион усуллари”
Республика миқёсидаги илмий-амалий конференцияси материаллари
тўплами 2020 йил 22-23 октябр. - Б. 133-135.
7. Айдаров Е.Б, Айдарова А.Б. Процессы управления водными ресурсами
распределённых иригaтционных систем // Фундаментал фан ва амалиёт
интегратсияси: Муаммолар ва истиқболлар. Республика илмий-амалий
конференцияси материаллари // 2018 йил 24-25 май.-Т.: 2018. - Б. 151-153.
33

8. Айдаров Е.Б, Ахмедов Б.А, Махкамова М.У, Ризаев О.Б. // Trends in the
of the pedagogical cluster to improve the quality of information technology
lessons // Институт управления и социально-экономического развития.
9. Muhammajonov A. 7-sinf O‘zbekitson tarixi. – Toshkent: Sharq, 2017. 146-b.
10. G‘ulomov A. v.b. Ona tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent, 2012, 8-9 b.
11. G‘ulomov A.v.b. Ona tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent, 2012,11-b.
12. Ona tili va adabiyot fanidan bilish darajasini baholashning milliy test sinovi
test topshiriqlari kitobi, DTM 2021.
13. Юлдашева , Ш . Ш . (2018). Almighty power of the word. Молодойученый ,
(3), 238-242.
14. Mengliboevna, B. S., & Atakhanovich, M. S. (2021). Phonetic-Lexical
Commonity and Characteristics in Uzbek and Karakalpak Literature Text
Lexemas. Pindus Journal of Culture, Literature, and ELT, 10, 6-8.
15. Авезов Ш. Мактабда экологик тарбия. -Тошкент: Ўқитувчи, 1992.- 62 б.
16. Бухорий С. С. Буюк Хоразмийлар. - Т.: Ёзувчи. 1994. – 336 б. Бўриев
М. Ёшларда табиатни муҳофаза қилиш ҳиссини тарбиялаш.
17. Халқ таълими ж., 1992. 2-сон. -12-14 б. Валихонов М.Н.
Табиатшунослик асослари. - Т.: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон
миллий университети. 2006.- 243 б
18.Зиёмуҳаммадов Б. Экология ва маънавият.- Т.Меҳнат, 1997.- 104б.
19. Sh . Mirzaxmatova . D . Pulatova . Tabiatshunoslik darslarida interfaol ta ’ lim
( Uslubiy qo ‘ llanma )- T - Yangi asr avlodi ; 2011- yil -44 b .
20. Sharipova D . Xodiyeva D . P . Sharipov M . K Tabiatshunoslikni va uni o ’ qitish
metodikasi . Darslik T :“ Barkamol fayz media ” nashriyoti
21. Norbutayev X . B . Boshlang ’ ich sinflarda fanlar aro ekologik tarbiya :
Zamonaviy ta ’ lim .2018.11- sonB ,53-58
22. Tosheva D . I . Ekologik tarbiyalashda xalq og ‘ zaki ijodining o ’ rni va va
pedagogic ahamiyati : Scientific progress .-2021.- T .1-№5
34

23. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish.-T:Yangi asr
avlodi,2005.
24.O’zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining―O’zbekiston
respublikasida ekologik ta’limni rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash
to’g’risida gi 434-sonli ‖ qarori.
25.SH.A.Sodiqova, M.A.Rasulxo’jaeva “Bolalarni tabiat bilan tanishtirish
metodikasi”– T.: “Fan va texno-logiya”, o’quv qo’llanma. 2013, 88 bet.
26.Samadova, V. (2022).Ta’lim tizimida fan va innovatsiyalar 1(4), 82-83,84-
86.(2022).
27. Nishanova N.O’. Umumiy o’rta ta’lim maktab o’quvchilarining ekologik
madaniyatini shakillantirish.– Tashkent,2001.–21b
Internet resurslari
1. www.ziyouz.com
3. www.tdpu.uz
4. www.pedagog.uz

35

BOSHLANG‘ICH TA'LIM PEDAGOGIKA FANIDAN

Sotib olish