• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 50.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 12 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish

matnni idrok etish va o’zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. O’qish darslari o’quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish, yozuvchining hayotiy voqealami qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil o’qish va asami tahlil qilish malakasi sinfdan-sinfga o’tgan sari o’stirib boriladi. O’quvchilar adabiy ma’lumotlami o’zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g’oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O’quvchilar adabiy tushunchalarni o’rganish natijasida badiiy adabiyot san’atning bir turi ekanligi, uning hayot bilan aloqadorligini bilib oladilar. Adabiy tushunchalarni shakllantirish bilan birga o’quvchilaming nutqini o’stirish ham muhim o’rin tutadi. Boshlang’ich sinflarda asar tahlilida adabiy janr turlari — ertak, hikoya, masal, she’r, doston, maqol, topishmoq bilan birga badiiy til vositalari — sifatlash, o’xshatish, jonlantirish, mubolag’a bilan ham amaliy ravishda tanishtiriladi. Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o’quvchilarda o’z ona tiliga muhabbat hissi, badiiy asarni ongli o’qish ko’nikmasi o’stiriladi, asar g’oyasini chuqur idrok etishga zamin hozirlanadi, o’quvchilar nutqi rivojlantiriladi. Xalq og’zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o’qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta ‘sirchanligi, o ‘tk ir sujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertak o’qib bo’lingach, uning badiiy tili ustida ishlashga alohida ahamiyat berish zarur. 2-sinf „O’qish kitobi“da keltirilgan “Kamaychi shoh” ertagida “yov qora bulutday yopirilib kelayotgan ekan”, “Kuychi terak”ertagida “Terakning shoxlari xuddi surnay chalgandek ovoz chiqarib, yaproqlari esa shildirab raqsga tushar ekan”, “To’rg’aylar qo’shiq aytib, ularga jo’r bo’lar ekanlar”, “Oh, deb nola qilibdi terak”, “Ustun ularning nag’malariga jo’r bo’lib, sho’x-sho’x kuy chalibdi” kabi badiiy vositalar yordamida tasvirlangan manzaralar juda ko’p. Ular ustida ishlash o’quvchi nutqini o’stirish bilan birga ularni fikr yuritishga, mulohaza qilishga ham o’rgatadi. Ertaklarda o’xshatishlar, jonlantirish va mubolag’alardan foydalanilgan. O’quvchilarga ularni izohlab berish, 13 O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI “Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Sattarova Mayram Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 Boshlang’ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo’linadi: Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat. Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar rivojining bog’lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta, yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat. Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlami taqqoslash va baholash, asarning g’oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san’at asari sifatida baholash(qanday ma’lumotlarga ega bo’ldik, asar nimaga o’rgatadi, muallif o’z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va ta ‘sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. Ikkinchi sintezdan so’ng o’qilgan asarga bog’liq holda ijodiy xarakterdagi ishlar o’tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o’quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir.Badiiy asarni o’qishga tayyorgarlik Asarni o’qishga kirishishdan oldin o’quvchilarni badiiy asarni o’qishga tayyorlash lozim bo’ladi. Chunki o’quvchilar asar mazmunini to ‘g ‘ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma’lum tasawurga ega bo’lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o’tkaziladi.Ma’lumki, sinfda o’qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O’quvchilarni matn bilan tanishtirish o’qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot berish,o’quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalami idrok qilish, asar 18 BADIIY ASARLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO’RA O’RGANISH REJA: 1. Kichik yoshdagi o’quvchilaming badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari . 2. Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari. 3. Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish . 3 O’qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahram onning xarakteri bolaga ta’sir etganini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya sujeti, voqeaning yo’nalishini ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g’oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi. Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir – degan edi buyuk‖ allomalarimizdan biri. Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinfda egallangan bilimni kelgusidagi bilimlar uchun poydevor deb atasak, noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Poydevor qanchalik mustahkam bo‘lsa, qurilajak imorat ham shunchalik ko‘p yil, balki asrlarga ham asqotadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta‘lim- tarbiya beruvchi o‘qituvchiga juda ko‘p narsa bog‘liq bo‘ladi.Hozirgi zamon boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi erkin fikrli keng dunyoqarashli, izlanuvchan, intiluvchan, yangiliklarni tezda ilg‘ab oluvchi va innovatsion texnologiyalardan boxabar bo‘lishi lozim.Shundagina u ko‘zlagan maqsadiga yetishadi.Ona tili darslarida imloviy bilimlarni takomillashtirishning samarali metod va usullarini tanlay bilish hozirgi kun tilshunoslik ta‘lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifadir. Umuman olganda, o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalariga rioya qilish, nafaqat o‘quvchilarning, balki shu yurt tuprog‘ida yashayotgan, jozibali tilimizda biyron-biyron so‘zlayotgan har bir fuqaroning burchidir. Imlo qoidalari biz uchun xuddi yo‘l belgilaridek bo‘lishi lozim. Buning uchun o‘quvchilarni bolalikdanoq bilimli, salohiyatli va aqli raso qilib tarbiyalash lozim. Shundagina, har qadamda, bot – bot duch keladiganimiz – imloviy xatoliklarning birmuncha oldi olinardi, deb o‘ylayman. 25 XULOSA Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo’lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. „Hikoya ko’pincha kishi hayotida bo’lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir». Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarni qahramonlam ing xatti-harakati, tashqi ko’rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko’proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami hikoya bilan tanishtirish uning sujetini tushuntirishga bog’lab olib boriladi. Boshlang’ich sinflarda hikoyani o’qishga bag’ishlangan izohli o’qish darslarida o’qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at ustida ishlash, o’qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So’roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o’qish darsida o’quvchilar tushunmaydigan so’z va iboralar m a’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o’qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o’quvchilar nutqini o’stirish markaziy o’rin egallaydi. Hikoya o’qib bo’lingach, o’quvchilar o’ylashi, o’z mulohazalarini ay. tishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. 24 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Bo laning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq о’z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik о’zlashtirganligining kо’rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi. Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini о’zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о’rganiladi va uning negizida bolalarga monologlarning turli xillarini о’rgatish metodikasi yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bо’yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо’ra yanada aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо’ydi. Ravonlikning asosiy kо’rsatkichi sifatida sо’zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о’rtasida zarur aloqa vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо’g’ri tuzish qobiliyatini shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о’qitishni ularning yuqori darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо’llarini topish borasida faol ish olib bormoqdalar. Muammoning o’rganilganlik darajasi .Nutqni о’qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang’ich pozitsiyalarga ega: - ta’lim maktab yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega; 4 keyinchalik matndan toptirish, qayta hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o’rgatish zarur. Asar o’qib bo’lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. Chunki ularning ma’nosi matndan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa,masallarda allegoriyani ochishda ko’chma ma’noli so’zlardan ko’p foydalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini tushunishga halal bergani uchun ayrim ko’chma ma’noda ishlatilgan so’zlar asami o’qishdan oldin tushuntiriladi. 3-sinf “O’qish kitobi”dan o’rin olgan “Ayamajiz” (Qudrat Hikmat)she’rida “Bo’ralar qor kapalak”, “Bog’lar sokin mizg’ishar, Misoli oq kapalak”, “Muz oynalar sovuq yeb” misralarida o’xshatish, jonlantirish; “Saxiy ona tabiat, quchog’ida havo sof’” misralarida metafora; “Ayamajiz izg’iydi, Ko’chalarda tutoqib, Shox-shabbani tortqilar, Yalmog’izdek yutoqib» kabi misralarda jonlantirish va o’xshatishlar qo’llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha savol-topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1. Shoir qorni nimaga o’xshatadi? (oq kapalakka). 2. Ayamajizni nimaga o’xshatadi? (Yalmog’izga). 3. “Muz oynalar sovuq yeb” misrasini qanday tushunasiz? Oyna sovuq qoiadimi? Darslikning “Kumush qish” bo’limida “Qish” matni berilgan.Ushbu matnda ham ko’plab jonlantirishlar qo’llangan. Masalan,hamma yoqda sovuq izg’irin kezadi, “Ingrar og’riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish — gulkor”, “Daraxt kurtaklari rohatlanib uxlamoqda”, “hozir urug’lar tinch uyquda” kabi. Matn tahlilida Matnning birinchi qismini o’qing. Unda qaysi so’z o’z ma’nosidan boshqa ma’noda qo’llangan?” yoki “Matnning ikkinchi qismida jonsiz narsalar jonlidek tasvirlangan o’rinlarni topib o’qing”. Boshqa ma’noda qo’llangan so’zlarni o’z ma’nosida qo’llab gap tuzing. Bu so’zlar qanday ma’noda qo’llanganda ta’sirchan bo’ladi? kabi savol topshiriqlardan foydalanish mumkin. Maqol janrida ham ko’chma ma’noli so’zlar ko’p qo’llanadi. Misol uchun “ Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir” maqolida boshiga so’zi metafora yo’li bilan ma’nosi ko’chgan, o’quvchilarga uning ma’nosi qanday 14 MUNDARIJA: KIRISH ................................................................................................................ 3 ASOSIY QISM ................................................................................................... 7 1. Kichik yoshdagi o’quvchilaming badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari…………………………………………………………….... 7 2. Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari… 11 3. Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish………………….. 17 XULOSA…………...…………………………………………………………... 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 26 2 orqali tasvirlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, badiiy asar markazida inson, uning jamiyat va tabiatga munosabati turadi. Badiiy asarda borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, obyektiv mazmun va subyektiv bahoni aniq materialda berish haqidagi qoidalar metodika uchun katta nazariy-amaliy ahamiyatga ega. Birinchidan, badiiy asar ustida ishlashni tashkil qilishda obrazlar va muallifning asarda tasvirlangan voqealarga munosabati o’qituvchining diqqat markazida turadi. O’quvchilar voqelikni obrazlar orqali tasvirlashning o’ziga xos xususiyatlarini tushuna boradilar.Ikkinchidan, har qanday badiiy asarda aniq tarixiy davrdagi voqealar tasvirlanadi. Shuning uchun asarda tasvirlangan voqealarga tarixiy yondashilgan taqdirdagina matnni to ‘g ‘ri o’qish,qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati sabablarini tushunish, dalillar va voqealarni haqqoniy baholash mumkin. Buni boshlang’ich sinflarga tatbiq etganda, awalo, bolalarni asarda tasvirlangan davr bilan qisqacha tanishtirish, keyin o’quvchilarda qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatini ular yashagan davr va ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda baholashni o’stirish zarur. Uchinchidan, yozuvchining hayoti va qarashlarini o’quvchilaming yoshlariga mos ravishda tanishtirish maqsadga muvofiq. To’rtinchidan, badiiy asarni tahlil qilishda o’quvchilarni asarning g’oyaviy yo’nalishini tushunishga o’rgatish muhimdir, bu asami to’g’ri idrok etish uchun, matn ustida ishlash ko’nikmasini, o’quvchilaming dunyoqarashini shakllantirish uchun zarur. Muallif badiiy asarda tasvirlangan hayotiy dalillarga, ijtimoiy hodisalarga, jamiyatning u yoki bu tabaqasi vakillariga o ‘z munosabatini ifodalashga harakat qiladi. Yozuvchining hayotiy materiallarga bahosi aniq dalillar asosida yaratilgan badiiy asarning g’oyaviy mag’zini tashkil etadi. Asarning g’oyaviy yo’nalishi yozuvchining dunyoqarashiga bog’liq. Asarning tabiyaviy ahamiyati, o’quvchiga ta’sir kuchi uning g’oyaviy yo’nalishiga bog’liq. Badiiy asar ustida ishlashni to’g’ri tashkil qilish uchun shakl va mazmun birligi haqidagi qoida ham e’tiborga olinadi. 16 - nutqni о’rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо’g’ri kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir; - nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо’lishi kerak, xususan: ona tilini о’zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо’shilishi, о’quv sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim; - о’qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о’zaro hamkorligining xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо’lgan muloqot shakli bilan belgilanishi lozim; - til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha komponentlarini: undov-motivatsiya, yо’naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini hisobga olgan holda ish olib borish zarur; -nutqni о’qitish bolalarning tilni о’rganish bо’yicha mustaqil faoliyatiga asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog’liq bо’lishi kerak.Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о’qitish muammosini ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib borilmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: -nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy о’rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о’zlashtirishining murakkab, kо’p omilli jarayonidir; -nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas; -bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о’ziga xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning о’ziga xosliklarini kо’ra olishi va bolaning individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir kо’rsatishning eng samarali yо’llarini tanlashi lozim. 5 nisbatan o’qish texnikasi ma’nosida, ikkinchidan, keng ma’nodagi o’qishga nisbatan o’qish sifatlaridan biri ma’nosida qo’llanadi. 2. Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari. Zamonaviy maktab oldiga qo’yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi o’quvchilar umumiy rivojlanishining o’sganligi, psixologiya va xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o’qish mazmuni va o’qitish metodlariga o’zgartirish kiritishni talab etmoqda. Shularga bog’liq holda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o’qilgan matn yuzasidan o’z fikrini bayon qilish ko’nikmasini o’stiradigan mashqlar ko’paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar ustida ishlanadigan bo’ldi, asar g’oyasi va obrazlarini tushuntirishda o’quvchilaming mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta ‘limda texnika vositalaridan va ilg’or pedagogik texnologiya usullaridan ko’proq foydalanila boshlandi va hokazo. XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko’nikmalari belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o’qish malakasiga qo’yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asming 70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati jihatidan hayotga yaqinlashtirilgan o’qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta ‘lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999-yil boshlang’ich ta ‘limning ham “Davlat ta ‘lim standart”i yaratildi, o’quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta ‘lim standartlari va o’quv dasturlari qayta ko’rib chiqildi, “O’qish kitobi” darsliklari ham yangilandi. O’zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva,M. S. Vasileva, V. G. Goreskiy, К. T. Golenkina, L. A. Gorbushina,M. I.Omorokova, E. A.Nikitina, N. S. Rojdestvenskiy, o’zbek olimlaridan A. Zunnunov, K. Qosimova, Q. Abdullayeva, S.Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X. G‘ulomova kabilar 11 Ayilday botdi — qattiq tegdi, ranjitdi Pisanda qilmoq ~ oldindan biror shart qo ‘ymoq; ta‘kidlamoq. Tayyorgarlik ishlarining ta‘limiy shakllari xilma-xil bo’lib,o’qituvchi asar mazmuni va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik davrida nimalar haqida ma’lumot berish maqsad qilingan bo’lsa, awalo, o’quvchilaming o’zlaridan ular haqida bilganlari so’rab aniqlanadi. Masalan, “Kitobga ixlos” asarini o’qishga tayyorgarlikda o’quvchilaming dastlabki bilimlari quyidagicha aniqlanadi: O’qituvchi: — Bugun biz Vatanimizning o ‘tmishiga sayohat qilamiz. Sayohatimiz Buxoro shahriga bo’ladi. Sayohatchilar ikki guruhga bo’linadi. Buxoro darvozalari ochilishi uchun bir necha tilsimlami yechishimiz zarur. Buning uchun har bir guruh o’ziga berilgan savol-topshiriqlami bajarib, shohsupaga ko’tarilishi zarur. Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo’lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. “Hikoya ko’pincha kishi hayotida bo’lgan bir epizodni tasvir etadi.Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir” Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarni qahramonlaming xatti harakati, tashqi ko’rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko’proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami hikoya bilan tanishtirish uning sujetini tushuntirishga bog’lab olib boriladi.Boshlang’ich sinflarda hikoyani o’qishga bag’ishlangan izohli o’qish darslarida o’qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at ustida ishlash, o’qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So’roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xattiharakat o’rtasidagi bog’lanishlami aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o’qish darsida o’quvchilar tushunmaydigan so’z va iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o’qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o’quvchilar nutqini o’stirish markaziy 20 10. К. Qosimova, S. Fuzailov, A. N e’matova. Ona tili (2-sinf uchun darslik). — Т.: Cho'lpon, 2005. 11. K. Qosimova, A. Ne’matova. 2-sinfda ona tili darslari. — Т.:Cho'lpon, 2004. 12. M. Xudoyberganova, M. Muxtorova. 3-sinfda ona tili darslari. —Т.: “O‘qituvchi", 2005. 13. M. Umarova, Sh. Hakimova. O'qish kitobi (3-sinf uchun darslik).— Т.: Cho'lpon, 2008. 27 8. Reja asosida qayta hikoyalash (to’liq, qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalash). 9. Reja asosida bayon yozish. Tahlilda o’qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o’ziga xosligi, obrazli tasvirning o’quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muvofiqligi nazarda tutiladi. Hikoyani o’rganishda savollarni, odatda, o’qituvchi beradi, ammo asar mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o’quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish, o’z fikrini izchil bayon qilish malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog’lanishni to’liq esda saqlab qolishda o’quvchilarga yordam beradi. Hikoyani izohli o’qish darsini quyidagicha reja asosida olib boorish mumkin: 1. Hikoyani o’qishga tayyorlash (hikoyadagi kabi odamlar hayoti va davrga xarakteristika berish va boshqa.). 2. Hikoyani o’qish (bunda to ‘liq va m a ‘no jihatdan tugal qismni o’qituvchi yoki oldindan tayyorlangan o’quvchi ifodali o’qishi mumkin). 3. Lug’at ustida ishlash. 4. Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchilarning xatti-harakatlari, shaxslar va voqealar o’rtasidagi munosabatlar, badiiy vositalar yuzasidan qisqacha suhbat). 5. Hikoyani qayta o’qish (qismlarga bo’lib, rollarga bo’lib o’quvchilarga o’qitish). 6. Hikoyaning har bir bo’limi (qismi) yuzasidan suhbat uyushtirish, hikoya rejasini tuzish. 7. Reja asosida qayta hikoyalash. 8. Hikoya asosida ijodiy va mustaqil ishlar. 9. Hikoyani ifodali o’qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish(sinfda yoki uyda). 10. Hikoyani ifodali o ‘qish va ifodali qayta hikoyalash. 23 3. Badiiy asarlarning janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish. Badiiy asar ustida ishlash.Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o’qituvchi badiiy asarning san’at asari sifatida o’ziga xos xususiyatlari va o’quvchilamintayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.Badiiy asarda barcha qismlar (g’oyaviy asos, kompozitsiya, sujet,tasviriy vositalar) o’zaro bog’liq bo’ladi. Sujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o’qish va idrok etishni talab etadi.O’quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o’rgatish ularda adabiyestetik tahlil malakasini shakllantirish va o’stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg’otadi. Asar tahlili o’qituvchidan o’quvchilar faoliyatini ma’lum maqsadiga yo’naltirishni taqozo qiladi. “Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o’quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan iboratdir. O’quvchilaming yozuvchi oldinga surgan g’oya, muammolarni to’liq tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlami tarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi” . O’quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma’noni chuqur o’rganishga yordam beradi. O’qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi masalalarni hal qilishi lozim: 1. Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi. 2. Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi 3. Har bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi. 4. Asami qanday metodlar asosida o’rganishni aniqlashi. 17 Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o’rganishdagina emas, tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o’qish, muammoli usullardan foydalanish uchun ham manba bo’lishi lozim. Boshlang’ich sinflarda hikoya sujeti, kompozitsiyasi, qahramonlarini o’rganish bo’yicha turli tahlillar matn ustida ishlash asosida olib boriladi. Bunda o’quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash doirasi kengayadi. “Jaloliddin Manguberdi” hikoyasi qahramonlarini, ularning xatti-harakatlarini o’rganish va tahlil qilishni matnga tayangan holda quyidagi reja asosida amalga oshirish mumkin: 1. Chingizxonning hiyla ishlatgan o’rnini matndan topish. Uning o’quvchilarda qanday taassurot qoldirganligini aniqlash. 2. Jaloliddin Manguberdining Eron va Afg’onistonda mo’g’ullarga qarshi kurashib, erishgan g’alabasi tasvirlangan o’rinni topib o’qish. 3. Lashkarboshilarning o’lja taqsimlashi oqibatida nima yuz berganini aniqlash. Bu o’rinni matndan topish. 4. Jaloliddin Manguberdining jasorati yana qaysi o’rinda ko’ringani naniqlash. 5. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga nima uchun tan berganini aytish. Shundan so’ng o’quvchilar Jaloliddin Manguberdi haqida ongli fikr yuritadilar. Chingizxon bilan Jaloliddin Manguberdining xattiharakatlarini taqqoslab, farqlaydilar.Hikoya mazmunini o’zlashtirish bo’yicha matn asosida quyidagicha ishlar amalga oshiriladi: 1. Matn mazmuni yuzasidan o’qituvchi savollariga javob berish. 2. Hikoya matni asosidagi savol-topshiriqlami bajarish. 3. Hikoya mazmuni yuzasidan o’quvchilaming savollar tuzishi. 4. Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish. 5. Hikoya matnini qismlarga bo’lish. 6. Har bir qismga sarlavha topish. 7. Hikoyaga reja tuzish. 22 usul bilan ko’chganligi aytilmaydi, faqat boshqa ma’noda qo’llanganligi o’z ma’nosi bilan taqqoslangan holda o’quvchilarga o’rgatiladi.Tarixiy asarlarda ham ta ‘sirchan, tasviriy-bo’yoqdor so’zlar ko’p uchraydi. Jumladan, “Bobur va kabutar» asarida hazrat, a’yonlar,oliy hazrat so’zlari qo’llangan.Asar matnida qadimiy davr bilan bog’liq qo’shimchalarning qo’llanilishi ham asarga joziba bag’ishlaydi. Masalan: “Kabutar ne deydur?” kabi. Mazkur asarda ikkinchi shaxs qo’shimchasi o’rnida hurmat ma’nosidagi uchinchi shaxs qo’shimchasi qo’llangan: “Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib qo’l urib bersalar”. Shu o’rindagi “qo’l urib bersalar” birikmasi ibora hisoblanadi.Iboralar doim ko’chma ma’no ifodalab, nutqning ta’sirchanligini oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach, ma’nosini izohlashdan tashqari, ularga ma’nodosh yoki qarama-qarshi ma’noli iboralarni toptirish ham yaxshi samara beradi. Topishmoqlarda ham jonlantirish va o’xshatishlar juda ko’p. Masalan, “Ayoz bobo nowot sotdi, Olgan edim, qo lim qotdi” topishmog’ida o’xshatish, “Chiq-chiq” ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi, topishmog’ida jonlantirish qo’llangan. “Chumoli va tipratikan”, “o’jartoshbaqa” masallarida ham badiiy til vositalari mavjud. Xususan, ularda “O’g’irlik mol aylar jonsarak”, “Bola ko’nglini ko’tarar”, “Kosang joningga huzur”, “Senga qalqon usti-bosh”. “Parcha go’sht bo’lib yurar”, “Jish Toshbaqa” kabi ibora, birikma va gapiar uchraydiki, ular ustida ishlashda “Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo’lib o’tishi mumkin?”, “Ularga hayotdan misollar keltiring” kabi topshiriqlar berish, ulardagi ma’noni boshqacha yo’sinda bayon ettirish, o’zaro taqqoslash, ta’sirchanligidagi farqni aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan: “Bola ko’nglin ko’tarar” — Bolasiga yaxshi gapiar gapirar, “Kosang joningga huzur”— Kosang joningni, sog’lig’ingni asraydi” kabi.O’qish kitoblarida turli janrdagi badiiy asarlar va ilmiy-ommabop maqolalar berilgan. Istalgan asarning obyektiv mazmuni butun borliq, mavjudot, uning turli tomonlari, dalillar va ularning bir-biriga ta ‘siri hisoblanadi. Badiiy asarda hayot obrazlar 15 ishlab chiqqan takomillashgan sinfda o’qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda. Boshlang’ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi: 1. Asar mazmunini tahlil qilish va to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriq o’qish malakalarini takomillashtirish topshirig’i ham hisoblanadi) 2. Asarning g’oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, sujet chizig’i, kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o’quvchilaming shaxs sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog’lanishli nutqining o’sishi (lug’atining boyishi va faollashishi) ni ta ‘minlaydi. 3. O’quvchilaming hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi. 4. Sinfda o’qishga o’quvchilaming bilish faoliyatini faollashtirish, atrof- muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi. Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo’lgan muhim omillardan biri uning o’quvchilarga hissiy ta’siridir. O’quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o’quvchida fikr qo’zg’atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to’g’ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go’zalligi ham alohida qayd qilib o’tiladi. O’qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o’qishni to’g’ri uyushtirish uchun o’qituvchi badiiy asarning o’ziga xos xususiyatlarini, ta ‘limning turli bosqichlarida o’qish jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o’quvchilaming 12 yilligida o’qish sur’ati 20—25 so’z (notanish matnni o’qish tezligi ham 20— 25so’z); o’quv yili oxirida 25—30 so’z; 2-sinfning 1-yarim yilligida matnni o’qish tezligi 30—35 so’z; 2-yarim yilligida 40—50 so’z; 3-sinfning 1-yarim yilligida 60 —70 so’z; 2-yarim yilligida 70—80 so’z; 4-sinfning 1-yarim yilligida ichda ovozsiz 110—130 so’z, ovozli o’qishda 90—100 so’z deb belgilangan. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so’zli matnni o’qisa, undagi 200 ta so’zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo’g’inlab o ‘qisa, uning diqqat markazida so’z emas, bo’g’in bo’ladi. Natijada u so’zlarni eslab qola olmaydi9. Bu 4-sinf o’quvchilarining o’qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so’zdan 100 so’zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko’rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4- sinfda bir daqiqada 170—180 ta so’z o’qiydigan o’quvchilar ham bor. O’qish tezligi to ‘rt yil davomida to ‘g ‘ri va ongli o’qish bilan bog’liq holda asta ortib boradi.O’qish tezligini tekshirganda o’qituvchi o’qiladigan materialning xarakterini, ya’ni g’oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so’z va gaplaming tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o’qishning to’g ‘ri va ongli bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilaming o’qish tezligi har xil bo’ladi, albatta. O’qituvchining vazifasi barcha o’quvchilaming o’qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O’qish sur’atini oshirishda tez aytishlarni, maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish kabilar samarali usullardan hisoblanadi.Ongli o’qish. Ongli o’qish yaxshi o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o’qish o’qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o’qish,shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o’z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o’qish o’z navbatida, o’quvchilaming zarur hayotiy tajribasiga, so’zning leksik ma ‘nosini, gapda so’zlaming bog’lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog’liq. Hozirda ongli o’qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma’noda: birinchidan, o’qish jarayonini egallashga 10 ASOSIY QISM. 1. Kichik yoshdagi o’quvchi!aming badiiy asarnI idrok etishdagi psixologik xususiyatlari . Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichikyoshdagi o’quvchilaming badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlaming tekshirishlaridan ma’lum bo’lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emotsional-estetik his etish ham kiradi.Badiiy asami yaxshi idrok etish uchun uni tushunishning o’zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo’lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o’z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o’quvchilaming adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari o’rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo’lishlari aniqlangan: 1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat. 2. Elementar tahlil qilish. Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o’quvchilar o’z shaxsiy va axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik yoshdagi o’quvchilarda chegaralangan bo’ladi, albatta.Ular axloqiy sifatlardan botirlik, to’g’rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko’p ishlatadilar. Qahramonlaming boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ulaming so’z boyliklari yetishmaydi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular nutqiga personajlarning axloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi so’zlarni kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlaming xarakterini yaxshi yoritish shartlaridan biri hisoblanadi. Asardagi qahramonlaming xarakteri ulaming axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida ko’proq ishlash lozim. 7 o’rin egallaydi. Hikoya o’qib bo’lingach, o’quvchilar o’ylashi, o’z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O’qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta ‘sir etganini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya sujeti, voqeaning yo’nalishini ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g’oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi. Badiiy asarni tahlil qilishda sujetni to’liq tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari e ‘tibordan chetda qolmasligi lozim. Ertak janriga xos matnlar jozibadorligi bilan bolani o’ziga tortadi. Lekin hikoya janri ham hayotiyligi bilan o’ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson hayoti, u bilan bog’liq hayotiy lavhalar bayon etiladi. O’quvchilar qahramonlaming xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar. Masalan, 3-sinf „O’qish kitobi“dagi “Dadam qurgan dengiz” (Hakim Nazir), “Olma” (Malik Murodov), “Ilmli mingyashar” (Nurmat Maqsudiy), “Xazonchinak” (O’. Hoshimov), “Qo’sh- terak“ (A. Irisov), “Mehnatkash qiz” (Oybek) va boshqa qiziqarli hikoyalar berilgan. Ular mavzu jihatdan xilmaxil bo’lib, qahramonlarining xarakter-xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Hikoya biror bir davr bilan bog’liq bo’ladi. O’quvchilar qahramonlaming ma’naviyatiga bo’lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli va qorong’i tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo’la boshlaydilar.Ularda go’zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg’usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. Masalan, 3-sinfda “Jaloliddin Manguberdi” hikoyasida Chingizxon va uning qo’shinlariga nisbatan nafrat uyg’otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati misolida ona-Vatanga mehrmuhabbat uyg’otiladi, uning taqdiri orqali o’z ajdodlaridan faxrlanish tuyg’usi paydo bo’ladi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o’ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko’rishni taqozo etadi. Undagi har bir so’z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi. 21 6. O’qitishda o’quvchilaming individual xususiyatlarini hisobga olish, ya’ni matnni oson, o’rtacha qiyinlikda va qiyin o’qiladigan o’rinlarini belgilab olib, unga kuchi yetadigan o ‘quvchilarga oldindan taqsimlab berish. 7. O’quvchilarning o ‘qishini muntazam tekshirib turish. 8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to ‘g’ri tuzatish yo’lini aniqlash. 9. O’quvchilarni xato qilish mumkin bo’lgan o’rindan ogohlantirib turish. 10. Xatcho’pdan foydalanish. 11. Xato o’qish o ‘quvchining shaxsiy ko’ruv sezgisiga bog’liq bo’lsa, bu jihatni ham hisobga olish. O’qituvchining tuzilishi murakkab so’zlarni oldindan xattaxtaga yoki kartonga bo’g’inlarga bo’lib yozib qo’yib, o’quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o’qitishi yaxshi natija beradi. O’quvchilar yo’l qo’ygan xato ikki xil yo’l bilan tuzatiladi: 1. O’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani noto’g’ri o’qisa, uni o’qishdan to’xtatmasdan xatoni to’g’rilash mumkin. 2. Xato o’qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o’quvchiga o’qigan matni yuzasidan savol berilsa, o’quvchi e’tiborli bo’lib qayta o’qiydi. Tez o’qish. Tez o’qish me’yoriy tezlikda o’qish bo’lib, bunda o’qish sur’ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O’qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o’sib borishi lozim. O’qilayotgan asar mazmunini o’zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni ta’minlaydigan o’qish tez o’qish deyiladi.O’qish sifatlarini yaxshi o’zlashtirgan holda o’quvchilaming o’qish sur’ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og’zaki nutq tempiga to’g’ri keladigan o’qish sur’ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o’ta tez ham, o ‘ta sekin o’qish ham matn mazmunini o’zlashtirishni qiyinlashtiradi. O’qish tezligi bir daqiqada o’qiladigan so’zlar soni bilan belgilanadi. 2005-yilda e’lon qilingan o’qish dasturida 1-sinfning 2-yarim 9 Kurs ishi maqsadi: o’qish darslarida hikoya o’qishni tashkil etishning amaliy-nazariy asoslari. Kurs ishi vazifalari: - mavzuga oid adabiyotlarni o’rganish, uning o’rganilganlik darajasini aniqlash; - kurs ishning nazariy va amaliy asoslarini belgilash; - o’quvchilarining real bilish imkoniyatlarini tahlil qilish; - darslarda mustaqil fikrlash kontseptsiyasini asoslash va o’qish ta limiʼ mazmuniga mos biluv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish; - biluv topshiriqlari tizimini ta limga tatbiq qilish va uning samaradorligini ʼ o’rganish. Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyati : 2-sinf o’qish darslarida hikoya o’qitishda biluv topshiriqlari va ijodiy mashqlarni amaliyotga tatbiq qilish tamoyillari, vositalari asoslandi. kurs ishida o’quvchilarning o’qish darslarida hikoya o’qishni hamda mustaqil ishlarini tashkil etish muammosi alohida mavzu sifatida ajratilib, uning vositalari, samaradorligi, o’quvchilar o’zlashtirishining sifatini yaxshilashdagi o’rni ilk bor o’rganildi. Kurs ishning tuzilishi : kirish, asosiy qism, 3 ta bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tuzilgan. 6 pafosini his etish, notanish va ko’p ma’noli so’zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalami izohlash kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo’lsa, tabiat qo’yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o’qish muvaffaqiyat ini ta ‘minlashga xizmat qiladi.Matn bilan dastlabki tanishuvdan so’ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o’quvchilaming faolligini oshiradi: 1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb о‘ylaysiz ? 2. Hikoya qahramontaridan qaysi birining xatti-haraka uni ma’qullaysiz? 3. Hayotda shunday kishilami uchratganmisiz? Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar: 1. O’quvchilaming asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasawurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta‘sir etadigan yangi ma’lumotlar berish, badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o’quvchilaming o’z hayotida kuzatganlari bilan bog’lay olishlariga sharoit yaratish. 2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg’otish. Masalan, 4-sinfda Zafar Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma’lumotlar berish mumkin: Zafar Diyor Namangan viloyatining Chust tumanida tug’ilgan. Ota-onasi dehqon bo’lgan. Ular kambag’allikda kun kechirishgan. Zafar Diyor to‘rt yoshga to’lganda uning oilasi Toshkentga ko’chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi. Shoirning o’zi esa eski maktabda o’qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7-bolalar uyida tarbiyalanadi.Shoirning birinchi she’rlar to’plami 21 yoshida bosilib chiqadi. 3. O’quvchilarni asarni hissiy idrok etishga tayyorlash. 4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so’zlaming lug’aviy ma’nolarini tushuntirish. Masalan, 4-sinf “O’qish kitobi”dagi “Xarita”matni ustida ishlaganda so’z va iboralar lug’ati quyidagicha bo’lishi mumkin: Og’zing ochilib qolsin — hayron bo‘lib qolgin Qolipdan chiqqan g‘ishtdek — hamma tomoni birdek tekis Loqayd — befarq Kashfiyot — izlanishlar natijasida yaratilgan narsa; ixtiro 19 O’qish darslarida o’qilayotgan asarning ongli o’zlashtirilishini ta’minlashda o’quvchilaming psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o’rtasida puxta sintez yo’q bo’lgani uchun ular o’qishda xatoga yo’l qo’yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi.To’g’ri o’qish so’zning uzun-qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya’ni so’zning leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so’zning bo’g’in va morfemik tarkibiga bog’liq. O’quvchilar ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra xatoga yo’l qo’yadilar: 1. So’zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o ‘rta sida puxta sintez bo’lmagani uchun bola so’zning oldin tovush tomonini ko’radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So’zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi. 2. So’z ko’p bo’g’inli bo’lib, bola uni oldin eshitmagan bo’lsa, xatoga yo’l qo’yadi. 3. So’zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo’l qo’yadi. 4. Tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadi. 5. To’g’ri o’qish yorug’likka va yorug’likning tushishiga ham bog’liq. 6. Undosh tovush so’zning o’rtasida va oxirida kelgan yopiq bo’g’inli so’zlarni o’qishda qiynaladilar. Xato o’qishning oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi: 1. Matnni o’qitishdan oldin undagi o’qilishi qiyin so’z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so’zlarni bo’g’inlab o’qilishini mashq qildirish. 2. Matnni o’qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan so’zlaming lug’aviy ma’nosini tushuntirish. So’z ma’nosini izohlash usullarini aniqlash. 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish. 4. Matnni diqqat-e’tibor bilan o’qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda o’qitish, so’ng ovoz chiqarib o’qitish. 8 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Kosimova K. “Boshlang ’ ich sinflarda ona tili о ’ qitish metodikasi”.- T.,1985 2. B. Ma’qulova, T. Adashboyev. Kitobim - oftobim (1 -sinf uchun sinfdan tashqari o'qish kitobi). — Т.: “O'qituvchi”, 1999. 3. B. Ma’qulova, S. Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o'qish mashg'ulotlaii (1-sinf o'qituvchilari uchun metodik qo'llanma). — Т.: ,”O’qituvchi”,1997. 4. B. Ma’qulova, S. Matchon. Kitobim-oftobim (2-sinf uchun sinfdan tashqari o'qish kitobi). — Т.: “O'qituvchi”, 2000. 5. В. Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim — oftobim (1-sinfdan tashqari o ‘qish kitobi). — Т.: “O’qituvchi” NMIU, 2008. 6.Boshlang'ich maktab darsliklarini yaratish mezonlari / Tuzuvchilar: Q. Abdullayeva, M. Ochilov, K. Nazarov, S. Fuzailov, N. Bikboyeva. —Т.: 1994. 7. J. G‘. Yo'ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari.— Т.: “O'qituvchi”, 2004. 8. Y. Abdullayev. Eski maktabda xat-savod o'rgatish. - Т. “O‘qituvchi", 2005. 9. K. Qosimova. Boshlang'ich sinflarda imlosi qiyin so'zlarni o'rgatish. — Т.: 2002 26

MUNDARIJA:

 

KIRISH ................................................................................................................3
ASOSIY QISM ...................................................................................................7
  1. Kichik yoshdagi o’quvchilaming badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari……………………………………………………………....

 

7

  1. Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari…
11
  1. Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish…………………..
17
XULOSA…………...…………………………………………………………...24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................26

 

Купить