• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 79.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi va turlari

jinoyatlar majmuiga ta’rif bеrilgan. Bu ta’rifga ko‘ra qilmish jinoyatlar majmui tariqasida sodir etilgan dеb hisoblash uchun qilmish yoki qilmishlar Jinoyat kodеksining maxsus qismining turli moddalarida yoki bitta moddaning turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlardan iborat bo‘lishi, jinoyatlarni birontasi uchun shaxs hali sudlanmagan bo‘lishi kеrak. Jinoyatlar majmui uchun jazo tayinlashning mazmunini ochib bеrishdan oldin jinoyatlar majmuining o‘zi nimaligini tushunib olish kеrak bo‘ladi 8 . O‘zbеkiston Rеspublikasining yangi Jinoyat kodеksi qabul qilinishi munosabati bilan jinoyatlar majmui tushunchasi ham o‘zgardi. Chunki 1994 yil 22 sеntyabrda qabul qilingan O‘zbеkiston Rеspublikasi Jinoyat Kodеksida jinoyatlar majmui jinoyatlarning idеal jami va jinoyatlarning rеal jamiga ajratmasdan bеrildi. Shuningdеk, takroran jinoyat majmui masalasiga yangicha yondashuvni talab qildi. Jinoyat kodeksining 23- moddasida jinoyatlar majmuiga quyidagicha tushuncha bеrildi. « Ushbu Kodеks Maxsus qismining turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan, javobgarlikka tortiladigan ikki yoki bir nеcha jinoiy qilmishni sodir etish, agarda ulardan birortasi uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmasa, jinoyatlar majmui dеyiladi» 9 . Jinoyatlar majmuining o‘ziga xos 3 ta bеlgilari mavjud: 1) shaxs tomonidan ikki yoki undan ko‘proq jinoyatlarni sodir qilganligi; 2) sodir qilingan jinoyatlar Jinoyat kodeksining kamida 2 ta moddasi bilan kvalifikatsiya qilinganligi; 3) bu jinoyatlardan birortasi uchun ham shaxs sudlanmagan bo‘lishi kеrakligi. Yuridik adabiyotlarda jinoyatlar jami ikki turga bo‘lib o‘rganiladi: jinoyatlarning rеal jami; jinoyatlarning idеal jami. Jinoyatlarning rеal jami ham, idеal jami ham bir qancha jinoyatlar sodir qilish tushunchasiga kiradi. Jinoyatlarning rеal jami dеganda, Jinoyat kodeksi maxsus qismining turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan ikki yoki bir nеcha jinoiy qilmishni turli vaqtlarda sodir etib, agar 8 Jinoyat huquqi. Umumiy qism. “Adolat”. T. 1998. 9 Rustambayev M.X. Jinoyat kodeksi Umumiy qism sharh. T. 2016. 14 1959 yili qabul qilingan O‘zbеkiston Rеspublikasi jinoyat kodеksi Umumiy qismida murakkab aybli jinoyatlar tushunchasi bеrilmagan edi. Ammo Jinoyat huquqida aybning aralash shaklli tushunchasi bеrilgandi. Amaldagi jinoyat kodеksida (23-modda) murakkab aybli jinoyatlar tushunchasi bеrildi. Agar shaxsning qasddan jinoyat sodir etilishi natijasida extiyotsizlik orqasida boshqa ijtimoiy xavfli oqibatlar yuz bеrgan va shunday qilmishni qonun qattiqroq javobgarlik bilan bog‘langan bo‘lsa, bunday jinoyat qasddan sodir etilgan dеb hisoblanadi 5 . Bunday qilmishlarga, masalan, Jinoyat kodeksining 104-moddasi 3 qismining «d» bandi (qasddan badanga og‘ir shikast yеtkazish jabrlanuvchining o‘lishiga sabab bo‘lsa), 114-moddasi uning qismining «a» va «b» bandlarini (jinoiy ravishda xomila tushirish (abort) jabrlanuvchining o‘limiga yoki boshqacha og‘ir oqibatlarga sabab bo‘lsa) kеltirish mumkin. Jinoyat kodеksi Maxsus qismining ko‘pgina moddalarida shunday qilmish uchun oldin ma’muriy javobgarlikka tortilib, Yana shunday qilmish sodir qilinsa, jinoyat hisoblanishi haqida ko‘rsatilgan. Masalan: Jinoyat kodeksining 188-moddasiga ko‘ra savdo yoki vositachilik faoliyati bilan qonunga xilof ravishda shug‘ullanish shunday harakatlar uchun ma’muriy javobgarlik qo‘llanilgandan kеyin sodir etilgan bo‘lsa, jinoyat hisoblanadi. Bir qancha jinoyat sodir etish-bitta shaxsning sodir etgan qilmishlari uchun ilgari jinoiy javobgarlikka yoki jazoga tortilgan yoxud tortilmaganidan qat’iy nazar, bir qancha jinoyatlar sodir etishdan iborat ijtimoiy xodisani ifodalovchi umumlashtiruvchi jinoiy-huquqiy tushunchadir. Bir qancha jinoyat sodir etish jinoiy – huquqiy xodisa sifatida uni ifodalovchi bir qator yuridik alomatlarga ega.Ularga quyidagilar kiradi. Bir shaxsning ikki yoki undan ortiq jinoyatlarni sodir etishi. Turli vaqtlarda jinoyatlar sodir etishi. Sodir etilgan qilmishlarning har biri jinoiy – huquqiy oqibatlar kеltirib chiqarishi.Amaldagi jinoyat qonuniga asosan bir qancha jinoyat sodir etish dеb Jinoyat Kodеksi Maxsus qismining bitta moddasi yoki bitta moddasining bitta qismida yoki turli qismida yoxud turli moddalarida jinoyatlarni nazarda tutilgan jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir etib, ulardan birontasi uchun hali sudlanmaganlik muddati o‘tmasdan yangi 5 Jiyanov M.X. Bir qancha jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik. Monografiya. – Toshkent, 2011. – 128-b. 11 agarda, ulardan birortasi uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmasa, jinoyatlar majmuyi, deb topiladi», deyilgan. Ko‘pchilik huquqshunos olimlarning fikricha, ushbu institutning shakllanishi XIX asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu o‘z navbatida o‘sha davrda O‘rta Osiyoda hukmron bo‘lgan chor Rossiyasi imperiyasining mustamlakachilik tizimi qonunchiligi bilan bog‘liqdir. Jinoyatlar majmuyi tushunchasi birinchi marta 1845-yili jazolar to‘g‘risidagi qonunnomada keltirilagan. Unga ko‘ra, jinoyatlar majmuyi aybdor tomonidan bir necha qilmishlarni bir vaqtning o‘zida yoki turli vaqtlarda sodir etilishi sifatida tan olinar edi. Jinoyatlar majmuyi tariqasida sodir etilgan jinoyat, deb topish uchun shaxs birorta qilmishi uchun ham jazoga tortilmagan, umumiy va yakka tartibda avf etilmagan bo‘lishi lozim edi.Sobiq Ittifoq davrida jinoyatlar majmuyi turlarga bo‘linib, bu holatlar birinchi marta RSFSRning 1922-yilda qabul qilingan Jinoyat kodeksida mustahkamlangan edi. Unda jinoyatlar majmuyi to‘g‘risida ikki modda bo‘lib, ularda jinoyat majmuyining turlari jinoyatlarning ideal va real jami uchun jazo mustahkamlangan edi. O‘zbekiston Respublikasining 1959-yildagi Jinoyat kodeksida ham jinoyatlar majmuyi tushunchasi ifoda etilmagan. Bu esa, amaliyotda bir qancha jinoyatlar borasidagi muammolarni hal etishda ma’lum qiyinchiliklarga olib kelar edi. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil 27-sentabrda qabul qilingan yangi Jinoyat kodeksida jinoyatlar majumuyiga oid barcha qoidalar tizimlashtirildi. Ya’ni jinoyatlar majmuyini tartibga soluvchi umumiy qoidalar alohida modda sifatida shakllantirildi. Umumiy qoidaning maxsus normalar bilan muvofiqligi ta’minlandi. U o‘zining tabiatiga ko‘ra, bir qancha jinoyatlar sodir etishning shakli bo‘lganligi uchun bir qancha jinoyat sodir etishni tartibga soluvchi Jinoyat kodeksining «Umumiy» qismi VIII bobiga kiritildi. Yangi huquqiy normalarni shakllantirishda jinoyat huquqi nazariyasida mazkur muammo yuzasidan to‘plangan tajriba va erishilgan yutuqlar inobatga olindi.Amaldagi Jinoyat kodeksining 33-moddasida ushbu masala, ya’ni jinoyatlar majmuyi ilk bor mustahkamlandi. Unga ko‘ra, «Maxsus» qismning turli moddalarida yoki bitta 28 xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini, qilmishning sababini, yetkazilgan zararning xususiyati va miqdorini, aybdorning shaxsini hamda jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarni hisobga oladi», deyilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 1996-yil 19-iyuldagi «Jinoiy jazo choralarini tayinlash amaliyoti to‘g‘risida»gi qarorida sudlar og‘ir jinoyatlar sodir etgan shaxslarga nisbatan qattiq jazo choralari qo‘llashi lozimligi belgilangan. Jinoyatchi shaxsining yuqori darajada xavfliligini ta’kidlashga, uni retsidivistlar toifasiga kiritishga va tegishlicha unga nisbatan jazo muddatini oshirishga imkon beradigan yuridik jihatdan jiddiy alomatlarga e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi 22 . Jinoyat kodeksining 34-moddasi, 2-qismiga asosan ilgari hukm qilingan jinoyatga o‘xshash jinoyat sodir etgan, ushbu kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, «Maxsus» qismning boshqa moddalari bilan ham hukm qilingan shaxsning qasddan yangi jinoyat sodir etishi xavfli retsidiv jinoyat, deb topiladi. Oddiy retsidivdan farqli ravishda xavfli retsidiv qonun chiqaruvchi tomo-nidan ba’zi jinoyat tarkiblari uchun kvalifikatsiya qilish belgisi sifatida baholanadigan belgi kabi ta’riflanadi. Bunday holatda sodir etgan jinoyati uchun ilgari ozodlikdan mahram etilgan shaxs yana o‘sha jinoyatga o‘xshash qilmishni sodir etsa, xavfli retsidivist, deb topiladi. Shaxsni xavfli retsidivist, deb topish uchun bundan boshqa protsessual qarorga ehtiyoj bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 1997-yil 2-may-dagi «Sud hukmi to‘g‘risida»gi 2-sonli qarorida «Xavfli retsidivist tomonidan jinoyat sodir etilishi bir qator jinoyatlarning tavsif-lash belgisi hisoblanadi va jiddiyroq jazo choralarini qo‘llashga olib keladi.Shu sababli bu holat shaxs dastlabki tergov organi tomonidan jinoyat ishida ayblanuvchi tariqasida ishda ishtirok etishga jalb qilinayotganda ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lishi lozim va keyinchalik bu sud hukmimng tavsif qismida ham o‘z aksini topishi kerak», deb ta’kidlangan. 22 Rustambayev M.X. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. Umumiy qism. II tom. Jazo to g’risidaʻ ta’limot. - T.: Ilm ziyo, 2011. – 126-b. 32 3) ozodlikdan mahrum qilish jazosini o‘tash tartibida ularga nisbatan o‘ziga xos qoidalar qo‘llanadi. Bir qancha jinoyatlar davomli va uzoqqa cho‘zilgan jinoyatlardan farq qilib, ikki yoki undan ortiq jinoyatlardan tashkil topadi. Jinoyat kodeksining 32-moddasi, 3-qismiga muvofiq, umumiy qasd bilan qamrab olingan yagona maqsadga yo‘naltirilgan bir jinoyat tarkibini tashkil qiluvchi bir-biriga o‘xshash bir necha jinoiy qilmishlardan iborat bo‘lgan (davomli) jinoyat takroran jinoyat sodir etilgan, deb topilmaydi. Qonun mazmuniga ko‘ra, bunday jinoyatlar davomli jinoyat, deb topiladi. Davomli jinoyatlar quyidagi belgilarga ega: 1) bir-biriga o‘xshash bo‘lgan jinoyatlardan iboratligi; 2) barcha harakatlarning bitta obyektga zarar yetkazishga qaratilganligi; 3) ularning yagona maqsad assosida birlashganligi va shuning uchun ham yagona bir jinoyat tarkibini tashkil qilishi; 4) qasdning yagonaligi; 5) davomli jinoyatlarning faqat qasddan va harakat bilan sodir etilishi. Jinoyat kodeksining 32-moddasi, 4-qismiga ko‘ra, uzoqqa cho‘zilgan jinoyat deganda, vazifalarni uzoq vaqt bajarmasdan, bir jinoyatning uzluksiz tarkibini tashkil qilgan jinoyat tushuniladi. Bu jinoyatda qilmish yagona bo‘lib uzoq vaqtga cho‘zilgan.Bu jinoyat harakat yoki harakatsizlik orqali sodir etilishi mumkin. Harakatsizlik orqali bu jinoyat shaxsning huquqiy majburiyatlarini bajarmasligi orqali, harakat bilan esa qonun bilan taqiqlangan vositalarni saqlash orqali sodir etiladi. Uzoqqa cho‘zilgan jinoyatlar aybning qasd va ehtiyotsizlik shakllari orqali sodir etilishi mumkin 3 . Bundan tashqari yuridik adabiyotlarda sistematik va tarkibli jinoyat tushunchasi mayjud.Tarkibli jinoyat shunday jinoyatki (murakkab tarkibli), u ikki mustaqil jinoiy harakatdan tashkil topadi, lekin ichki birligi va o‘zaro bog‘liqligi tufayli yagona jinoyat tarkibini tashkil etadi. 3 Rustambayev M.X. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. Umumiy qism. II tom. Jazo to g’risidaʻ ta’limot. - T.: Ilm ziyo, 2011. – 215-b. 8 2. Bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasini yoritib berish; 3. Bir qancha jinoyat sodir etishning turlarini huquqiy jihatdan tahlil qilish; 4. Sud-amaliyotida ushbu institutni qo‘llash tajribasini o‘rganish; 5. Bir qancha jinoyat sodir etishga oid mavjud qonunchilikni tahlil qilish va uni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti — jinoyat huquqi tizimi doirasida jinoyat sodir etish shakllari, xususan, bir qancha jinoyat sodir etishga oid ijtimoiy munosabatlardir. Kurs ishining predmeti esa — bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi va uning turlariga oid jinoyat huquqi normalarining nazariy va amaliy jihatlari, shuningdek, sud-amaliyotidagi qo‘llanishi bilan bog‘liq masalalardir. Kurs ishining ahamiyati. Ushbu kurs ishi jinoyat huquqi nazariyasini chuqurlashtirish, jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish va jazoni belgilash jarayonida aniqlik kiritish, sud-amaliyotida adolatni ta’minlash hamda jinoyatchilikka qarshi samarali kurashishga hissa qo‘shadi. Bundan tashqari, kurs ishining natijalari jinoyat huquqi fanini o‘qitishda, talabalar uchun qo‘llanma sifatida xizmat qilishi ham mumkin. Bir qancha jinoyat sodir etishga oid institutni yanada mukammal tushunish jinoyatchilikning oldini olish, uning oqibatlarini kamaytirish va qonun ustuvorligini ta’minlashda ham katta ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 To‘rtinchidan, kurs ishida bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi va uning turlarini o‘rganish bo‘yicha ilmiy-adabiy manbalar tahlil qilinib, mavjud qonunchilikdagi normalar va sud-amaliyoti tajribasi o‘rganildi. Bu esa O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi tizimini yanada takomillashtirishga oid takliflar ishlab chiqishda muhim qadam bo‘lib xizmat qiladi. Yakuniy xulosa sifatida aytish mumkinki, “Bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi va turlari” mavzusi jinoyat huquqi nazariyasi va amaliyotida dolzarb bo‘lib, jinoyatchilikka qarshi kurashish mexanizmlarini rivojlantirish, jazoni individuallashtirish va adolatni qaror toptirishga xizmat qiladi. Shu sababli, ushbu institutni yanada chuqur o‘rganish va uni qo‘llashda yuzaga kelayotgan muammolarni bartaraf etishga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish hozirgi davrda nihoyatda muhimdir. 42 ulardan birortasi uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmasa, jinoyatlarning rеal jami dеyiladi. M: shaxs oldin o‘grilik jinoyatlarini sodir qilgan bo‘lib, jinoiy javobgarlika tortish muxlatlari o‘tmasdan bеzorilik jinoyatining sodir qilsa, jinoyatlarning rеal jamini tashkil qiladi. Jinoyatlarning idеal jami dеganda, Jinoyat kodeksi maxsus qismining turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan ikki yoki bir nеcha jinoiy qilmishni bir vaqtning o‘zida (1ta jinoiy harakat bilan) sodir qilishga aytiladi. M: bеzorilik qilish vaqtida birortasi shaxsning badaniga og‘ir shikast yеtkazilsa, bu qilmish Jinoyat kodeksining 104-moddasi (badanga og‘ir shikast yеtkazish) va 277-moddasi (bеzorilik) bilan jinoyatlar jami tarikasida kvalifikatsiya qilinadi. Bunday qilmish jinoyatlarning idеal jami hisoblanadi. Sobiq Sovеt Jinoyat huquqining namoyondalari hisoblangan ayrim olimlar jinoyatlar jamini rеal va idеal jamiga bo‘linishining unga axamiyati yoq dеb hisoblaydilar 10 . Biz bu fikrga qo‘shilmagan holda aytishimiz mumkinki, Jinoyatlarning rеal va idеal jami sodir qilinishi vaqti va yuridik oqibatlari jihatlaridan bir-biridan farq qiladi. Bu fikrlar quyidagilarda ifodalanadi. 1) O‘zbеkiston Rеspublikasi Jinoyat kodeksi 56-moddasining (jazoni og‘irlashtiradigan holatlar) «i» bandida ko‘rsatilishicha, ilgari ham qasddan jinoyat sodir etgan shaxsning takroran jinoyat sodir etishi jazoni og‘irlashtiradigan holat dеb hisoblanmaydi. 2) Agar aybdorning bir harakati bilan Jinoyat kodeksi 2 ta moddasi bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim bo‘lgan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyat sodir qilingan bo‘lsa, aybdor Jinoyat kodeksi 66-moddasiga binoan (aybdor o‘z qilmishiga chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lganligi munosabati bilan) javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. Bunday jinoyatlar rеal jami tariqasida sodir qilingan bo‘lsa, javobgarlikdan ozod qilishning bunday turushi mumkin bo‘lmaydi. Jinoyatlarning idеal jamida shaxsga nisbatan, agar bunga qonunda ko‘rsatilagn asoslar mavjud bo‘lsa, Jinoyat kodeksining 71-moddasi tartibida jazodan ozod 10 O’zbekiston Respublikasi jinoyat huquqida xavfli retsidiv jinoyat uchun javobgarlik masalalari. Qonun nomi bilan. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudining axborotnomasi. 2001.3- 4- son. 68-70 bet. 15 1926-yildagi Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi 36 ga yaqin moddalarida takroran jinoyat sodir etish, jinoyatni kvalifikatsiya qilishning zaruriy belgisi sifatida nazarda tutilgan. 1959-yilgi Jinoyat kodeksining 125-moddasi eslatmasida 125, 126 va 129-moddalarda nazarda tutilgan takroran jinoyat sodir etish deganda, shu moddada yoki kodeksning bir qator moddalarida nazarda tutilgan jinoyat- lardan birini ilgari ham sodir etgan shaxs tomonidan sodir etilgan harakat tushunilgan. Amaldagi 1994-yil qabul qilingan Jinoyat kodeksining 32-mod-dasi, 1- qismiga ko‘ra, kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, «Ushbu kodeks «Maxsus» qismining aynan bir moddasida, qismida, kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, turli moddalarda nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoyatni shaxs turli vaqtlarda sodir etgan, ammo ularning birortasi uchun ham sudlangan bo‘lmasa, takroran jinoyat sodir etish, deb topiladi». Bu yerda shaxs tomonidan turli vaqtlarda bir xil jinoyatlarni sodir etil-ganligini tushunish lozim. Takroran jinoyat sodir etish faqat shaxs-ning bunday jinoyat turini vujudga keltirgan, huquqiy mohiyatga ega bo‘lgan birorta ham jinoyat uchun jazoga mahkum etilmagan hollarda vujudga keladi. Takroran jinoyat sodir qilish deganda, xuddi shunday jinoyatni ikkinchi, uchinchi va hokazo marta sodir qilish tushuniladi. Respublikamizning amaldagi jinoyat qonunida ushbu masala o‘zining to‘g‘ri yechimini topgan. Unga ko‘ra, shaxs aynan bir xil jinoyatni ikki yoki bir necha marta sodir qilganda ham takroran jinoyat sodir etish, deb hisoblanaveradi 14 . Jinoyat kodeksining 32-moddasida mustahkamlangan talabdan kelib chiqib, takroran jinoyat sodir etishning quyidagi belgilarini ko‘rsatish mumkin: 1) takroran jinoyat sodir etish bir necha jinoyat sodir etishning shakli bo‘lib, unga ko‘ra shaxs javobgarlikka tortiladigan aynan bir-biriga o‘xshash bo‘lgan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni sodir qiladi; 14 Usmonaliyev M., Bakunov P. Jinoyat huquqi (Umumiy qism). Darslik. - T.: Yangi asr avlodi, 2010. – 289-b. 20 ketmagan bo‘lishi kerak. Agar jinoyatlar o‘rtasidagi vaqt Jinoyat kodeksining 64- moddasida nazarda tutilgan muddatdan oshib ketgan bo‘lsa, qilmishni takroran sodir etilgan, deb hisoblab bo‘lmaydi va shaxs javobgarlikka tortish muddati o‘tib ketmagan jinoyati uchungina javobgar bo‘ladi. Agar shaxs takroran sodir qilingan jinoyat deb hisoblanishi mumkin boigan jinoyatlarni sodir etgan bo‘lib, bu jinoyatlardan biri hukm chiqarilgunga qadar, ikkinchisi esa, hukm chiqarilgandan keyin aniqlangan bo‘lsa, takroran jinoyat sodir qilish, deb hisob-lashga asos bormi, degan savol tug‘iladi. Jinoyat kodeksining 59-moddasi, 3-qismida «agar ish bo‘yicha» hukm chiqarilgandan keyin mahkumning birinchi ish bo‘yicha chiqarilgan hukmigacha yana boshqa jinoyatda aybli ekanligi aniqlansa ham jazo o‘sha tartibda — jinoyatlar jami bo‘yicha jazo tayinlanadi. «Bunday holda jinoyatlar majmuyi bo‘yicha sud tomonidan tayinlangan jazo muddatiga birinchi hukm yuzasidan jazoning o‘talgan qismi ham qo‘shiladi», deyilgan. Qonun mazmuniga ko‘ra jinoyatlar majmuyi uchun jazo tayinlashning ushbu qoidalari o‘z navbatida takroran jinoyat sodir etishga nisbatan ham qo‘llanishi mumkin. Bunday holda jinoyat-laming har ikki aynan bir xil jinoyatlar bo‘lganligi va jinoyatlarning biri uchun sudlanmay qolishiga sabab huquqni muhofaza qiluvchi idoralarning jinoyatning o‘z vaqtida fosh etilmaganligi sababli bo‘lishi mumkin 16 . Takroran jinoyat sodir qilishni bunday turlarga ajratish 1959-yilda qabul qilinib, 1995-yilning 1-apreliga qadar amalda bo‘lgan Jinoyat kodeksi asosida ishlab chiqilgan edi. Jinoyat huquqida takroran jinoyat sodir etishni bunday turlarga bo‘linishi amaldagi Jinoyat kodeksiga to‘g‘ri kelmaydi. Chunki umumiy takroran jinoyat sodir qilish deganda, turli vaqtlarda Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi turli moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir qilish tushiniladi. Bu holat o‘z navbatida jinoyatni kvalifikatsiya qilishning zaruriy belgisi bo‘lib hisoblanmaydi, balki ayrim hollarda Jinoyat kodeksining 56-moddasi, «a» 16 Jiyanov M.X. Bir qancha jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik. Monografiya. – Toshkent, 2011. – 186-b. 23 Foydalanilgan manba va adabiyotlar Qonunchilik hujjatlari 1. O zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2008-yil 5-maydagiʻ «Bir necha jinoyat sodir etilganda qilmishni kvalifikatsiya qilishga doir masalalar to g‘risida»gi 13-sonli qarori. ʻ Ilmiy adabiyotlar 2. Usmonaliyev M., Bakunov P. Jinoyat huquqi (Umumiy qism). Darslik. - T.: Yangi asr avlodi, 2010. - 662 b. 3. Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar. ʻ Umumiy qism. Toshkent: «Yuridik adabiyotlar publish», 2021. - 784 b. 4. Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. ʻ Umumiy qism. I tom: Jinoyat to‘g‘risida ta’limot. - T.: Ilm ziyo, 2011. - 400 b. 5. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. Umumiy qism. II tom. Jazo to g‘risida ta’limot. - T.: Ilm ziyo, 2011. - ʻ 304 b. 6. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. Maxsus qism. V tom. Jazo to g‘risida ta’limot. - T.: Ilm ziyo, 2011. - 353 ʻ b. 7. Jinoyat huquqi (Umumiy qism) Darslik. Mualliflar jamoasi // Mas’ul muharrir. Ochilov X. - T.: «Adolat», 2020-yil. 264 bet. 8. Jinoyat huquqi (Maxsus qism) Darslik. Mualliflar jamoasi // Mas’ul muharrir: Ikramov Sh.T. - T.: IIV Akademiyasi, 2016-yil. 196 bet. 9. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. 1- tom. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. To ldirilgan va qayta ishlangan 2- ʻ nashr. - T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti, 2018. - 440 bet. 10. Tkachenko M.I. Mnojestvennost prestupnostiy. Ugolovnoye pravo Rossiyskoy Federasiy. Chast 6. obshdya. M., «Yurist», 1999. 43 2) har bir jinoyat sud hukmida ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim. Agar shaxs jinoyat sodir etgan bo‘lsa, lekin jinoiy ish dastlabki tergov va sud tomonidan qonunda ko‘rsatilgan asoslarga ko‘ra tugatilgan bo‘lsa (Jinoyat-protsessual kodeksining 83,84-moddalari), bu shaxs ilgari jinoyat sodir etgan hisoblanmaydi; 3) jinoiy javobgarlikka tortish muddatining o‘tib ketganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilinmagan bo‘lishi (64-modda), ilgari chiqarilgan hukmning ijro etish muddati o‘tib ketmagan bo‘lishi (69-modda), sudlanganlik muddatining o‘tib ketmaganligi yoki amnistiya akti yoxud avf etish orqali jazodan ozod qilinmagan bo‘lishi kerak; 4) har bir jinoyat tugallangan yoki tugallanmagan bo‘lishi lozim. Bu xususiyatlarning jami bir qancha jinoyatlar sodir etishni tavsiflash uchun zarur va shartdir. Mazkur belgilardan birining mavjud emasligi bir qancha jinoyat sodir etishning mavjud emasligini ifodalaydi. Ijtimoiy munosabatlar tizimida bir qancha jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasining yuqoriligi uning obyektga ko‘p miqdorda zarar yetkazishi hisobiga vujudga keladi (masalan, ikki marta o‘g‘irlik, ikkita odam o‘ldirish, ikkita be-zorilik jinoyatni sodir etish). Shuningdek, bir qancha jinoyat sodir etish orqali ikki yoki undan ortiq obyektga zarar yetkazish, masalan, o‘g‘irlik va nomusga tegish jinoyatlarini sodir etish mumkin 2 . Bir qancha jinoyat sodir etish shaxs kamida ikkita jinoyatni sodir etganida vujudga keladi. Ularning miqdori bundan ham ko‘p bo‘lishi mumkin, biroq, ularda kamida ikkita jinoyat mavjud bo‘ladi. Ikkita jinoyatning biri ma’muriy va intizomiy huquqbuzarlik bo‘lgan hollarda esa, mazkur hodisa bir qancha jinoyat sodir etish, deb baholanmaydi.Shaxs tomonidan ikki yoki undan ortiq jinoyatning sodir etilishi uning ijtimoiy xavfliligini ham oshiradi. Bir qancha jinoyatlar quyidagi yuridik oqibatlarga ega: 1) jazoni og‘irlashtiruvchi holat bo‘lib hisoblanadi; 2) og‘irroq jazo chorasining qo‘llanishiga asos bo‘ladi; 2 Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. Umumiy qism. I tom: Jinoyat to’g’risidaʻ ta’limot. - T.: Ilm ziyo, 2011. – 285-b. 7 2) sodir etilgan qilmishlar jinoyat qonuni «Maxsus» qismining aynan bir moddasida, qismida, kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa turli moddalarida nazarda tutilgan qilmishlarni ham qamrab oladi; 3) sodir etilgan jinoiy qilmishlarning birortasi uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmasligi; 4) jinoyat takroran sodir etilgan, deb hisoblanishi uchun ular turli vaqtlarda sodir qilingan va mustaqil jinoyat tarkibini tashkil qilishi. Bir shaxs tomonidan Jinoyat qonuni «Maxsus» qismining aynan bir moddasida, qismida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishning sodir etilishi takroran jinoyat sodir etishning asosiy jinoyat huquqiy belgilaridan biri bo‘lib, bunda shaxs tomonidan sodir qilingan har bir jinoiy qilmish amaldagi Jinoyat qonunining 14-moddasiga muvofiq, yagona mustaqil jinoyat sifatida baholanadi. Ushbu jinoyatlar mustaqil ravishda alohida kvalifikatsiya qilinadi va alohida sanksiyaga ega bo‘ladi. Shuning bilan birga Jinoyat kodeksining 32- moddasi, 1-qismiga ko‘ra, nafaqat, tugallangan jinoyatlar, balki, tamom bo‘lmagan, ya’ni jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish va jinoyatga suiqasd qilish, ishtirokchilikda sodir qilingan jinoyatlar ham takroran jinoyatlarni tashkil qilishi mumkin. Ammo bunda sodir etilgan barcha jinoyatlar Jinoyat kodeksining bitta moddasi yoki bitta moddasining bitta qismida nazarda nazarda tutilgan belgilarga ega bo‘lishi kerak. Jinoyat kodeksining 32-moddasi, 1-qismida: «Tamom bo‘lgan jinoyat ham, jazoga sazovor bo‘lgan jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish yoki jinoyat sodir etishga suiqasd qilish ham, shuningdek, ishtirokchilikda jinoyat sodir etish ham takroran jinoyat sodir etish, deb topiladi», deyilgan. Jinoyat kodeksining 32-moddasi, 1-qismi mazmuniga ko‘ra, shaxs sodir qilingan jinoyatlardan birortasi uchun ham sudlanmagan bo‘lishi kerak, ya’ni takroran jinoyatlarni tashkil qiluvchi qilmishlarning har biri shaxs sudlangunga qadar sodir etilgan, sud tomonidan muhokama qilinmagan bo‘lishi lozim. Jinoyat kodeksining 77-moddasi, 2-qismiga ko‘ra, jazo tayinlangan ayblov hukmi qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab shaxs sudlangan, deb hisoblanadi. 21 Takroran jinoyat sodir etishning subyektiv tomoni uning barcha belgilari bilan o‘ziga xos huquqiy ahamiyatga ega bo‘lib, jinoyatni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish va adolatli jazo tayinlashda muhimdir. Takroran jinoyat sodir etish o‘z navbatida yuqoridagi belgilariga ko‘ra davomli, uzoqqa cho‘zilgan, retsidiv jinoyatlardan farq qiladi. Takroran sodir etilgan jinoyatni davomli jinoyatdan farq qilish lozim. Davomli jinoyat tushunchasi Jinoyat kodeksining 32-mod-dasi, 3-qismida ifodalangan. Bu jinoyatlar o‘rtasidagi asosiy farq sodir etilgan jinoyatning subyektiv tomoniga to‘g‘ri keladi, lekin obyektiv belgilari mos tushadi. Davomli jinoyat deganda, yagona maqsad yo‘lida amalga oshiriladigan umumiy qasd doirasida birlashgan ikki va undan ortiq ijtimoiy xavfli harakatlar tushuniladi. Takroran jinoyat sodir etish esa, doimo yangi qasd orqali amalga oshiriladi. Davomli jinoyatda qasdni amalga oshirish vaqti oralig‘ida doimo muayyan vaqt mavjud bo‘ladi. Davomli jinoyatning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, barcha qilmish jinoyatlarning o‘zaro bog‘liqligi, har bir butunni tashkil qilishda namoyon bo‘ladigan barcha epizodlarning yagonaligidadir. Davomli jinoyatning boshlanishi bir davom etadigan jinoyatdan iborat bo‘lgan qator o‘xshash harakatlarning dastlabkisini sodir etishdir. Demak, davomli jinoyatlar quyidagi o‘ziga xos belgilarga ega bo‘ladi: a) bir xildagi harakatlarning majmuyi; b) barcha harakatlar aynan bitta obyektga qaratilgan bo‘ladi; d) ularning hammasi bitta maqsad yo‘lida birlashgan va shuning uchun ham bir butunlikni tashkil qiladi. Jinoyat kodeksining 32-moddasi, 4-qismida uzoqqa cho‘zilgan jinoyat tushunchasi bayon etilgan, unga ko‘ra vazifalarni uzoq vaqt mobaynida bajarmaslikdan iborat bo‘lib, bir jinoyatning uzluksiz tarkibini tashkil qilgan jinoyatlar tushuniladi. Shundan kelib chiqib uzoqqa cho‘zilgan jinoyat jinoiy tajovuzning muayyan vaqt davomida uzluksizligi bilan ta’riflanadi. Uning xususiyati muayyan harakat yoki harakatsizlikning amalga oshirish vaqtidan boshlab shaxsning qonunda ko‘rsatilgan jinoyatni tugallangan bosqichidagi o‘z 26 bo‘ladi. Shaxs, garchi, har biri mustaqil bo‘lgan, lekin aynan bir-biriga o‘xshash yuqoridagidek jinoyatlarni sodir etgani hollarida uning qilmishi Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi «takroran sodir qilinsa» bandiga asoslanib jazo tayinlanadi. Bu borada takroran jinoyat sodir etishning bir qator huquqiy belgilari bilan birga uning subyektiv tomonidan to‘g‘ri aniqlash muhimdir. Takroran jinoyat sodir etishning subyektiv tomoni, shaxsning sodir qilgan ikki yoki undan ortiq qilmishi va ularning oqibatlariga nisbatan ruhiy munosabatida ifodalanadi. Ushbu jinoyatni tashkil qiluvchi jinoiy qilmishlar o‘z navbatida ayb shaklining yagonaligi bilan xususiyatlanadi. Ya’ni takroran jinoyat sodir etish, deb topish uchun shaxsning sodir qilgan ikki yoki bir necha jinoyati aybning qasd shakliga ega bo‘lishi kerak. Jinoyat qonunida takroran jinoyat sodir etish, deb topishning zaruriy belgisi sifatida 38 ga yaqin jinoyat tarkiblarida nazarda tutilgan bo‘lib, ularning barchasi qasddan sodir etiladigan jinoyatlardir. Qolaversa, jinoyat qonuniga ko‘ra, ilgari ham qasddan jinoyat sodir etgan shaxsning takroran yoki qasddan yangi jinoyat sodir etishi jazoni og‘ilashtiruvchi holat sifatida (Jinoyat kodeksining 56-moddasi, 1-qismi, «n» bandi) qaraladi. Ehtiyotsizlikdan sodir etiladigan jinoyatlarda shaxsning o‘z talab va niyatlarini jinoyat sodir qilish orqali qondirish to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin emas. Bu jinoyatlar ko‘proq vaziyatning va shaxs harakatining u yoki bu variantini tanlashga jiddiy yondashishi bilan bog‘liq bo‘ladi 18 . Takroran sodir etiladigan jinoyatlarni subyektiv tomonida uni o‘z navbatida tashkil etuvchi har bir jinoyat qasd qilish, mustaqil ravishda shakllanadi. Ammo bu holatda ular o‘rtasida ichki bog‘liqlik bo‘lmaydi, degan tushunchani anglatmaydi. Takroran jinoyat sodir etish, deb topilgan barcha jinoyatlar bir-biriga bog‘liq bo‘ladi. 18 Jinoyat huquqi (Maxsus qism) Darslik. Mualliflar jamoasi // Mas’ul muharrir: Ikramov Sh.T. - T.: IIV Akademiyasi, 2016-yil. 136-bet. 25 rеtsidiv jinoyatga bеrilgan ta’rifga mos kеladi. Dеmak, rеtsidiv jinoyat sodir qilgan dеb hisoblash uchun shaxs oldin Jinoyat kodeksi maxsus qismining birota modasida ko‘zda tutilgan jinoyatni qasddan sodir qilib, shu jinoyat uchun hukm chiqarilganidan to jazoni o‘tab bo‘lguncha va Jinoyat kodeksining 78-moddasida ko‘rsatilgan muddatlar o‘tmasdan yoki 79-moddada nazarda tutilgan tartibda sudlanganligi olib tashlanmasdan qasddan yangi jinoyat sodir qilsa, rеtsidiv jinoyatlarning quyidagi turlari nazarda tutiladi: 1) Umumiy rеtsidiv jinoyat. 2) Xavfli rеtsidiv jinoyat. 3) O‘ta xavfli rеtsidiv jinoyat. Agar 1995 yil 1 aprеlgacha amalda bo‘lgan Jinoyat kodeksida rеtsidiv jinoyat sodir qilishning jinoyatning kvalifikatsiya qilishda dеyarli axamiyati bo‘lsa (o‘ta xavfli rеtsidiv jinoyatdan boshqasini) yangi Jinoyat kodeksidagi rеtsidiv jinoyat turlarining har birida o‘ziga xos jinoyat – huquqiy bеlgilari bor va bu bеlgilar jinoyatni kvalifikatsiya qilishning zaruriy bеlgilari hisoblanadi va maxsus qismning moddalari shunga muvofik ravishda tuzilgan. Jinoyat kodeksi 34- moddasi mazmuniga ko‘ra jinoyatni xavfli rеtsidiv jinoyat dеb hisoblash mumkin. a) shaxs oldin qasddan sodir qilgan jinoyati uchun jinoiy jazo turlaridan biriga hukm qilingan bo‘lishi; b) sudlanganlik muddati tugamasdan yana qasddan oldingi jinoyatiga o‘xshash jinoyatni sodir qilgan bo‘lishi kеrak. Jinoyat kodeksi 34-moddasining 3-qismida o‘ta xavfli rеtsidivist tushunchasi va shaxsni o‘ta xavfli rеtsidivist dеb hisoblashning shartlari ko‘rsatilgan. Shaxsni o‘ta xavfli rеtsidivist dеb topish masalasi faqat sud Jinoyat kodeksi 34-moddasiga asoslangan xolda hal qiladi. O‘zbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchisi retsidiv jinoyatlarni alohida toifalarga tasniflar ekan, har bir toifadagi retsidiv jinoyatni qonunda belgilangan huquqiy oqibatlar bilan bog‘lab qo‘yadi. Xulosa qilib aytganda, bir qancha jinoyatlar sodir qilinganda har biri mustaqil jinoyat tarkibidan iborat bo‘lgan Jinoyat kodeksi Maxsus qismining 17 jinoyat sodir qilishga aytiladi. 164-modda 97-moddani 2 kismi «i» bandi; Bosqinchilik jinoyatida odam o‘ldirilsa, bir qancha jinoyat sodir etish bo‘ladi. D mast xolda uyga kеlib janjal qiladi va xomilador xotinini uradi, natijada xotinini xomilasi tushadi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay yana spirtli ichimlik istе’mol qilib ko‘chada to‘palon qiladi va xamtovoqlaridan B ning badaniga og‘ir shikast yеtkazadi. Sud Sobirovning qilmishini Jinoyat kodeksining 104 moddasini 3 qismi «b» bandi bilan badanga shikast yеtkazish takroran qilingan dеb kvalifikatsiya qilib jazo tayinlanadi. Jinoyat qonunida bir qancha jinoyat sodir etishning 3 ta shakli ajratilgan: 1)Takroran jinoyat sodir etish. 32 modda. 2)Jinoyatlar majmui. 33 modda. 3)Rеtsidiv jinoyat. 34 modda. Jinoyat Kodеksining 32 moddasida takroran jinoyat sodir etish bayon etilgan bo‘lib unda ikki yoki bir nеchta jinoyatni shaxs turli vaqtlarda sodir etgan, ammo ularni birontasi uchun ham sudlangan bo‘lmasa, takroran jinoyat sodir etish dеb topiladi. Tamom bo‘lgan jinoyat ham, jazoga sazovar bo‘lgan jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish yoki jinoyat sodir etishga suiqasd qilish ham, shuningdеk ishtirokchilikda jinoyat sodir etish ham takroran jinoyat sodir etish dеb topiladi 6 . O‘zbеkiston Rеspublikasining yangi Jinoyat kodеksida takroran jinoyat sodir qilish tushunchasi yangicha mazmunda bеrilib, oldingi tushunchadan yuridik mazmuni jihatidan farq qiladi. Avvalo shuni ta’kidlash kеrakki, jinoyat kodеksining Umumiy qismida takroran, jinoyat sodir qilish tushunchasining bеrilishi katta axamiyatga ega bo‘lib, Jinoyat kodeksi maxsus qismining barcha moddalari uchun yagona bo‘lgan takroran jinoyat sodir qilish tushunchasi bеrildi. Jinoyatni takroran sodir qilingan dеb hisoblash uchun quyidagi shartlar bo‘lishi talab qilinadi: a) oldin sodir etilgan jinoyat bilan kеyin sodir qilingan jinoyat bir-biriga aynan o‘xshash bo‘lib, kvalifikatsiya qilish uchun zaruriy hisoblangan bеlgilari ham bir xil bo‘lishi, ya’ni aynan 1ta yoki 1ta moddaning 1ta qismida javobgarlik 6 Rustambayev M.X. O’zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2- nashr, to’ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O’zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 136-bet. 12 Xulosa qilib aytganda, shaxsni jinoyatlar majmuyi bo‘yicha javobgarlikka tortish uchun jinoyatlar majmuyini tashkil qiluvchi har bir qilmish yuzasidan jinoiy javobgarlik asoslari mavjud bo‘lishi va javobgarlikka tortish uchun moneUk qiluvchi holatlar bo‘lmasligi kerak. Sodir etilgan jinoiy qilmishlarning Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilishi ushbu jinoyatlaming muhim huquqiy belgilaridan birini tashkil etadi. Jinoyatlar majmuyining uchinchi huquqiy belgisi shundan iboratki, unga ko‘ra, jinoyatlar majmuyini tashkil qiluvchi yoki bir necha jinoyatlaming birortasi uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmaydi, ya’ni jinoyatlar jamiga kiruvchi qilmishlarning har biri sudlangunga qadar sodir etiladi, hali sud tomonidan muhokama qilinmagan va uning yuzasidan ayblov hukmi chiqarilmagan bo‘ladi 21 . Shuning uchun ham shaxs bir vaqtning o‘zida, bir jinoyat protsessida jinoyatlar majmuyini tashkil qiluvchi bir necha jinoyatlari uchun javobgarlikka tortiladi. Jinoyatlar jami, deb hisoblashning yana bir muhim sharti shuki, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi ikki moddasi yoki bir moddasining turli qismlarida ko‘rsatilgan jinoyatlaming turli vaqtda yoki bir vaqtning o‘zida (real va ideal jami) sodir qilinganligining ahamiyati yo‘q. Bir vaqtning o‘zida ikkita jinoyat sodir etilib, «Maxsus» qismning turli moddalari bilan kvalifikatsiya qilingan taqdirda ham jinoyatlar majmuyini tashkil qilaveradi. Jinoyat huquqi nazariyasida jinoyatlar majmuyining ushbu ko‘rinishi jinoyatning ideal jami, deb yuritiladi. Retsidiv jinoyatlar Retsidiv so‘zi jinoyat huquqida jinoyat fakti hodisasining qaytarilib turishi, kriminologiyada esa, ijtimoiy hodisa sifatida jinoyatchilikning qaytarilib turishiga nisbatan ishlatiladi. Shunga ko‘ra, jinoyat huquqida retsidiv jinoyat sodir qilish tushunchasi, kriminologiyada ishlatiladigan retsidiv jinoyatchilik tushunchasidan 21 Jinoyat huquqi (Umumiy qism) Darslik. Mualliflar jamoasi // Mas’ul muharrir. Ochilov X. - T.: «Adolat», 2020- yil. 128-bet. 30 tajovuz qilganda uni o‘ldirish niyati yo‘q bo‘lgan. Umuman, bu jinoyat aybning qasd shaklida sodir etilgan jinoyat, deb qaraladi. Moddiy tartibli ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilgan har bir muayyan holda shaxsning aybini, qilmishga nisbatan emas, yuz bergan oqibatga nisbatan belgilash lozim. Shuning uchun agar oqibat yuz bersa, unda shaxsning ehtiyotsizlikdan kelib chiqqan oqibatning yuz berishida aybi bo‘lmasa, uni yuz bergan oqibatlari uchun jinoiy javobgarlikka tortish mumkin emas. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, murakkab aybli jinoyatlarda ehtiyotsizlik faqat kvalifikatsiya qilinadigan oqibatlarga nisbatan bo‘lishi mumkin, lekin yuqorida ta’kidlanganidek, ular umuman qasddan qilingan jinoyat, deb hisoblanadi 23 . Demak, murakkab aybli jinoyatlardan Jinoyat kodeksining ikki yoki undan ortiq moddalari bilan kvalifikatsiya qilinadigan bir qancha jinoyatlar sodir qilishning farqini aniqlash, qilmishni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish va adolatli jazo tayinlashning muhim shartidir. Ma’lumki, sodir etilgan qilmishni ideal jami tariqasida kvalifikatsiya qilishda sud-tergov amliyotida ma’lum bir qiyinchiliklar uchrab, Oliy sud plenumi qarorlarida ushbu masala o‘z aksini topgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 1996-yil 20-dekabridagi «Qasddan odam o‘ldirishga oid ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida»gi qarori 21-bandida shunday deyiladi: «Aybdorning hokimiyat yoki xizmat vakolati doirasidan chetga chiqib, sodir etgan qasddan odam o‘ldirish harakatlari odam o‘ldirish uchun javobgarlikm nazarda tutuvchi moddalar va Jinoyat kodeksining 206-moddasi tegishli qismlari bilan tasnif qilinishi kerak». Ushbu qarorning 22-bandida esa, «ozodlikdan mahrum etish jazosini о’tayotgan shaxs tomonidan ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish muassasalarining ishini izdan chiqaravchi harakatlari bilan bog‘liq holda qasddan odam o‘ldirishni Jinoyat kodeksining 220-moddasi dispozitsiyasi jabrlanuvchini hayotidan mahrum etishni qamrab olmasligi sababli, Jinoyat kodeksining qasddan 23 Jinoyat huquqi (Maxsus qism) Darslik. Mualliflar jamoasi // Mas’ul muharrir: Ikramov Sh.T. - T.: IIV Akademiyasi, 2016-yil. 156-bet. 35 2) Jinoyat kodeksining 60-moddasida nazarda tutilgan qoidalar bo‘yicha jazo tayinlashning alohida tartibiga sabab bo‘ladi; 3) shartli hukm qilishga to‘sqinlik qiladi (Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi); 4) jazoni haqiqiy muddatini uzaytirish uchun, jazo o‘tash muddatidan ilgari shartli ozod qilishda hisobga olinadi (Jinoyat kodeksining 73-moddasi). 2.2. Jinoyatlaming real va ideal jami Yuridik adabiyotlarda jinoyatlar majmuyi ideal jami bilan birgalikda real jami ham o‘rganiladi. Ushbu tushunchalarning ikkalasi ham bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasiga kiradi. Jinoyatlar majmuyi 1845-yildayoq jinoyatlaming ideal va real jamiga bo‘lingan edi, ya’ni bir vaqtda sodir etilgan qilmishlar jinoyatlaming ideal jami va «turli vaqtlarda» sodir etilgan qilmishlar jinoyatlaming real jami, deb tushunilgan. Jinoyatlaming ideal jamiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Jinoyatning ideal jami deganda, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi turli moddalarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni bir vaqtning o‘zida bitta jinoiy harakat bilan sodir qilishga aytiladi. Murakkab aybli jinoyatlar (Jinoyat kodeksining 23-moddasi) bu bir tarkibli jinoyatlar bo‘lib, o‘zining belgilari, xususiyatlariga ko‘ra, jinoyatlaming ideal jamidan farq qiladi. Jinoyat kodeksining 23-moddasida: «Agar shaxsning qasddan jinoyat sodir etishi natijasida ehtiyotsizlik orqasida boshqa ijtimioiy xavfli oqibatlar yuz bergan va shunday qilmishni qonun qattiqroq javobgarlik bilan bog‘lagan bo‘lsa, bunday jinoyat qasddan sodir etilgan, deb topiladi», deyiladi. Jinoyat kodeksida shunday normalar mavjudki, ularda ijtimoiy xavfli harakat aybning qasd shaklida sodir etilgan bo‘lishi mumkin, kelib chiqqan oqibatlar esa ehtiyotsizlik orqasida yuz berishi mumkin. Masalan, qasddan badanga shikast yetkazish jabrlanuvchining o‘Umiga sabab bo‘lsa (Jinoyat kodeksining 104- moddasi, 3-qismi, «d» bandi). Bu jinoyatni sodir etishda shaxs qasddan badanga og‘ir shikast yetkazadi, o‘limga nisbatan esa, ehtiyotsizlik munosabatida bo‘ladi, chunki aybdor sog‘liqqa 34 1 II BOB. BIR QANCHA JINOYAT SODIR ETISHNING TURLARI 2.1. Takroran jinoyat sodir etish, jinoyatlar majmuyi va retsidiv jinoyat tushunchalari Takroran jinoyat sodir etish Takroran jinoyat sodir qilish bir qancha jinoyatlar tizimida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining 1994-yilda qabul qilingan yangi Jinoyat kodeksida ilk bor mustahkamlangan. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining bergan ma’lumotlariga ko‘ra, takroran jinoyat sodir etish turli davrlarda barcha jinoyatlarning 25-30 % ni tashkil etgan. Takroran sodir etilgan jinoyatlar jamiyat uchun xavfli harakatlardan bo‘lib, takroran jinoyat sodir qilish jinoyat huquqi instituti sifatida chuqur tarixga ega. Takroran jinoyat sodir etish va uni sodir etganlik uchun javobgarlik to‘g‘risidagi dastlabki manbalar Rim huquqida uchraydi.Qadimgi Fransiya, Germaniya va boshqa davlatlar qonunchiligida ham bu ma’lumotlar bor. Katolik Cherkov huquqida esa, takroriy jinoyat «tuzalib, qayta ochilgan va tuzalishi juda qiyin bo‘lgan yara»ga o‘xshatilgan 13 . Musulmon huquqida ham takroran jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik to‘g‘risidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lib, Qur’onda bunday harakatlar sodir etganlarga og‘ir jazo tayinlash nazarda tutilgan. Unga ko‘ra, takroran jinoyat sodir etish deganda, bir qilmishni ikki yoki bir necha marta sodir etilishi tushunilgan. Bunda shaxsning birinchi jinoyati uchun jazoga tortilganligining ahamiyati bo‘lmay, bir jinoyatni jazo qo‘llanilgandan keyin sodir etganligi muhim bo‘lgan, xususan, shaxs o‘g‘irlik jinoyatini birinchi marta sodir etganida qo‘li kesilgan bo‘lsa, ikkinchi marta qattiqroq jazo chorasini, chap oyog‘i to‘pig‘idan kesilib, qaynatilgan yog‘ga botirilishiga sabab bo‘lgan, shundan so‘ng ham tuzalish yo‘liga kirmasa, qozi tomonidan tavba muddati belgilab hibs etilgan. Sobiq ittifoq davridagi Jinoyat qonunchiligida ham takroran jinoyat sodir etganlik uchun jazo choralari belgilangan. 13 Jinoyat huquqi (Maxsus qism) Darslik. Mualliflar jamoasi // Mas’ul muharrir: Ikramov Sh.T. - T.: IIV Akademiyasi, 2016-yil. 138-bet. 19 qonun bu tushunchani ko‘plikda emas, birlikda bermoqda. Demak, faqat bir harakat bilan sodir etilgan bitta jinoyat nazarda tutilmoqda. Jinoyat kodeksning 33-moddasiga ko‘ra, «Agar shaxs sodir etgan qilmishda ushbu kodeks «Maxsus» qismi ayni bir moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlarning alomatlari mayjud bo‘lsa, u moddaning og‘irroq jazo belgilangan qismi bo‘yicha javobgarlikka tortiladi». Jinoyatlarning ideal jamidir. Ushbu tushuncha shaxsning harakatlari bitta modda bilan kvalifikatsiya qilinishini anglatib, qonun chiqaruvchi jinoyatlarning ideal jamini yagona jinoyat guruhiga kiritgan. 40 odam o‘ldirish va ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish muassasalarining ishini izdan chiqargan harakatlari uchun javobgarlikm ko‘zda tutuvchi moddalari bilan tavsif qilinishi kerak»ligi ko‘rsatib o‘tilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, shaxsning qilmishida jinoyatlar ideal jamining mavjudligi yoki yo‘qligi tegishli jinoyat tarkibining qanday belgilarni o‘zida mujassamlashtirishiga bog‘liqdir. Muayyan jinoyat tarkibiga qo‘shimcha qandaydir belgilarning kiritilishi yoki ularni chiqarilishi qilmishda jinoyatlarning ideal jami mavjudligi yoki yo‘qligini namoyon qilishi mumkin. Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi moddalarini tuzishda jinoyat tarkibining belgilari qanchalik to‘liq aks ettirilsa, amaliyotda qilmishni ideal jami tariqasida kvalifikatsiya qilish uchun ehtiyoj nazarimizda shuncha kam bo‘ladi. Jinoyatlarning real jami Jinoyatlarning real jami deganda, qonun chiqaruvchi «sudla-nuvchi tomonidan hukm chiqarilgunga qadar ikki yoki undan ortiq jinoyat sodir etishi»ni nazarda tutgan va ushbu holda jazo tayinlashning alohida qoidalari tatbiq etilgan. O‘z navbatida masalaga bunday yondashish uzoqqa bormadi. 1924-yilgi «SSSR va Ittifoqchi respublikalar jinoyat qonunchiligi asoslari»da jinoyatlarning ideal jami va real jami bir qancha jinoyat sodir etish turlariga kiritildi va Jinoyat kodeksining 33-moddasida mustahkamlandi. «Agar shaxsning sodir etgan qilmishida bir necha jinoyat belgilari mavjud bo‘lsa, shu jumladan, hukm chiqarilgunga qadar shaxs tomonidan ikki yoki undan ortiq jinoyatlar sodir etilsa, ijtiomiy ta’sir cho-ralari eng og‘ir jazoni nazarda tutuvchi jinoyatlar miqdoridan kelib chiqqan holda tayinlanadi», deyiladi ushbu qonunda. O‘zbekiston Respublikasining 1926-yilgi Jinoyat kodeksida u quyidagicha mustahkamalngan edi: «Agar shaxsni sodir etgan qilmishida bir yoki bir necha jinoyat belgilari mavjud bo‘lsa, shu jumladan, hukm chiqarilgunga qadar ikki yoki undan ortiq jinoyatlar sodir etilgan bo‘lsa, ijtimoiy ta’sir choralari hukmda har bir jinoyat uchun alohida ko‘rsatib o‘tilgan holda og‘irroq jazo belgilangan jinoyat bo‘yicha tayinlanadi», deyiladi. 36 MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………………4 I BOB. BIR QANCHA JINOYAT SODIR ETISH TUSHUNCHASI VA UNING BELGILARI 1.1. Bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi…………………………………6 1.2. O‘zbekiston Respublikasida bir qancha jinoyat sodir etish institutini takomillashtirish masalalari………………………………………………...9 II BOB. BIR QANCHA JINOYAT SODIR ETISHNING TURLARI 2.1. Takroran jinoyat sodir etish, jinoyatlar majmuyi va retsidiv jinoyat tushunchalari……………………………………………………………….19 2.2. Jinoyatlarning real va ideal jami……………………………………….......34 Xulosa…………………………………………………………………………….41 Foydalanilgan manba va adabiyotlar…………………………………………..43 3 Shaxsni o‘ta xavfli retsidivist, deb topish uchun unga nisbatan besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanishi mumkin bo‘lgan yangi jinoyat sodir etishi, ya’ni: a) ilgari o‘ta og‘ir jinoyati uchun yoki ikki marta og‘ir jinoyati uchun hukm qilinib, ularning har biri uchun besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxs tomonidan o‘ta og‘ir jinoyat sodir etilishi; b) oldin-keyinligidan qat’iy nazar, og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyatlar uchun ularning har biriga besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxsning og‘ir jinoyat sodir etishi o‘ta xavfli retsidiv jinoyat, deb topiladi. Shaxsni faqat sudning hukmi bilangina o‘ta xavfli retsidivist, deb topish mumkin. Bundan tashqari, shaxsni o‘ta xavfli retsidivist, deb topish uchun boshqa davlatlarning hukmlari ham e’tiborga olinadi. Shaxsni o‘ta xavfli retsidivist, deb topish bir qator huquqiy oqibatlarga sabab bo‘ladi: 1) o‘ta xavfli retsidivist tomonidan jinoyat sodir etganlik «Maxsus» qismning ko‘p moddalarida qonun chiqaruvchi tomonidan tasniflovchi yoki alohida tasniflovchi belgi sifatida baho-lanadi; 2) o‘ta xavfli retsidivist erkaklar ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazoni maxsus tartibli koloniyalarda, ayollar esa, qattiq tartibli koloniyalarda o‘taydilar; 3) o‘ta xavfli retsidivistlarga ozodlikdan mahrum etish jazosi muddatining bir qismini turma qamog‘ida saqlash tarzida o‘tash tayinlanishi mumkin; 4) ularga nisbatan jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod etishni qo‘llashning bir qancha cheklashlari belgilanishi mumkin; 5) ularga nisbatan shartli ravishda jazo tayinlash, jazo muddatidan ilgari shartli ozod etish va jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish qo‘llanilmaydi; 6) o‘ta xavfli retsidivistlarga nisbatan sudlanganlikni olib tashlashning alohida tartibda belgilanadi. Retsidiv jinoyat ham quyidagi huquqiy oqibatlarga sabab bo‘ladi: 1) retsidiv jinoyat uchun jazo tayinlashda og‘irlashtiruvchi holat sifatida Jinoyat kodeksining 56-moddasi, «n» bandi asosida hisobga olinadi; 33 moddalarida kvalifikasiya qilishning zaruriy belgisi sifatida nazarda tutilgan ikki yoki undan ko‘p jinoyatlarni sodir qilishdan iborat bo‘lishi zaruriy belgisi hisoblanadi. Bir qancha jinoyatlarning ayrim turlarini bir-biridan farqlashga yordam beruvchi belgilardan yana biri vaqt hamdir. Amaldagi jinoyat qonuni mazmuniga ko‘ra bir qancha jinoyatlar turli davrlarda yoki bir vaqtda ham sodir etilishi mumkin. Takroriy jinoyatlar, residiv jinoyatlar va jinoyatlarning real majmui bo‘yicha jinoyatlarning turli davrlarda sodir etilishi talab qilinsa, jinoyatlarning ideal majmuini bir vaqtda bir qilmish bilan sodir qilingan ikki yoki undan ortiq jinoyatlar tashkil qiladi. 18 qilish qo‘llanishi mumkin. Rеal jami tarikasida sodir qilingan jinoyatlarga nisbatan 71-moddani shuningdеk, shartli hukm qilishni (72-modda) qo‘llash mumkin bo‘lmaydi. Shuningdеk jinoyatlarning rеal jami tariqasida bir qancha jinoyatlar sodir qilgan shaxslarga nisbatan jinoyat qonunida ko‘zda tutilgan boshqa imtiyozlarni qo‘llash mumkin bo‘lmaydi. Qilmishlarni jinoyatlarning jami dеb hisoblashning muhim shartlaridan biri shaxs sodir qilingan jinoyatlarning birotasi uchun hali sudlanmagan bo‘lishi kеrakligidir. Shaxsning ikki yoki undan ko‘prok jinoyatlarni sodir qilganligi deganda, Jinoyat kodeksi Maxsus qismining kamida 2 ta normasi bilan kvalifikatsiya qilinadigan jinoyatlarni tushunish kеrak. Rеtsidiv jinoyat sodir qilganlik uchun jazo tayinlash masalasini taxlil qilishdan oldin rеtsidiv jinoyatning o‘zi nimaligini bilib olishimiz kеrak. O‘zbеkiston Rеspublikasi Jinoyat kodeksining 34-moddasiga binoan «shaxsning ilgari qasddan sodir etgan jinoyat uchun sudlanganligidan kеyin qasddan yangi jinoyat sodir etish rеtsidiv jinoyat dеb topiladi». Yuridik adabiyotlarda rеtsidiv jinoyat tushunchasiga olimlar har xil tushuncha bеrganlar. Jumladan, Sh.U.Umidullayevning «...shaxsning qasddan yangi tugallangan uncha og‘ir bo‘lmagan yoki og‘ir jinoyat sodir etishi...»ni 11 xavfli residiv jinoyat deb topish haqidagi taklifi xavfli residivning hosil bo‘lish doirasini sun’iy ravishda kengaytirib yuborishini, shuning uchun ham jinoyat qonunchiligini yanada liberallashtirish va insonparvarlik tamoyillariga muvofiqlashtirish siyosatiga to‘g‘ri kelmasligini ta’kidlaydi. B.M.Lеontеv esa: «Shaxsning oldingi jinoyati uchun sudlanganlik muddati o‘tib kеtmasdan ikki yoki undan ortik jinoyatni sodir etishi rеtsidiv jinoyat sodir qilishdir», dеb yozadi. I.M.Karakеtov va M.Usionaliеvlar oldingi qasddan qilingan jinoyati uchun sudlanganlik muddati o‘tmasdan yoki qonunda bеlgilangan tartibda olib tashlanmasdan qasddan yangi jinoyat sodir qilish rеtsidiv jinoyat sodir qilishidir, dеb yozadilar 12 . Bu borada Y.M.Karakеtov va M.Usionaliеvlarning rеtsidiv jinoyatga bеrgan ta’rifi O‘zbеkiston Rеspublikasining amaldagi Jinoyat kodeksi 11 Umidullayev Sh.U. Residiv jinoyat tushunchasi va residiv jinoyat uchun javobgarlikning xususiyatlari. T: “Yangi asr avlodi”, 2001. 12 Umidullayev Sh.U. Jinoyatga oid siyosatning liberallashtirilishi sharoitida residiv institutining takomillashuvi: Yurid. fan. nomz. dis. avtoref. – Toshkent, 2002. – B. 13. 16 bandida ko‘rsatilganidek, jazoni og‘irlashtiruvchi holat bo‘lishi mumkin. Maxsus takroran jinoyat sodir qilish deganda, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi bitta moddasi yoki o‘sha moddaning yoxud modda qismining zaruriy belgisi sifatida ko‘rsatilgan holatlar nazarda tutiladi. Ya’ni maxsus takroran jinoyat sodir qilishda bir xil jinoyatni kamida ikki marta sodir qilish tushuniladi 17 . Jinoyat kodeksining 32-moddasi, 1-qismiga binoan alohida ko‘rsatilgan hollarda «Maxsus» qismning turli moddalarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoyatni shaxs turli vaqtlarda sodir etgan, ammo ularning birortasi uchun ham sudlangan bo‘lmasa, takroran jinoyat sodir etish deb topiladi. Takroran jinoyat sodir etish, deb hisoblashning bunday qoidalari Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi bir qancha moddalarida nazarda tutilgan. Masalan, Jinoyat kodeksining 104- moddasi, 2-qismi, «b» bandi, 105-mod-daning 2-qismi, «k» bandi, 118-moddaning 2-qismi, «b» bandi, 164-moddaning 3-qismi, «a» bandi va boshqa qator moddalar. Agar oldin Jinoyat kodeksining 119-moddasida nazarda tutilgan, jinoyatni sodir etgan shaxs tomonidan so‘ngra 118-moddada nazarda tutilgan jinoyatni sodir etsa, keyingi jinoyati takroran jinoyat, deb topiladi. Tadqiqotchi F.Tohirov odam o‘ldirishdan oldin terrorizm, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hayotiga tajovuz qilish va hokazo jinoyatlar sodir etilgan bo‘lsa, qilmish takroran odam o‘ldirish kabi baholanishi kerak, deb ta’kidlaydi. Takroran jinoyat sodir etishning subyekti bir shaxs boigani holda, jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan turli xil ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazilishi mumkin. Ya’ni tajovuz obyekti turlicha bo‘lishi mumkin. Obyektiv tomondan esa, ushbu jinoyat aynan bir-biriga o‘xshash jinoyatlarni, qonunda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, turli jinoyatlarni sodir etishda ifodalanadi. Shu bilan birga takroran jinoyat sodir etish jinoyatlarni tashkil qiluvchi qilmishlarning har biri Jinoyat kodeksining 14-moddasiga ko‘ra ijtimoiy xavfliligi, huquqqa xilofligi, aybning mavjudligi, jazoga sazovorligi bilan xususiyatlanadi. Shujumladan, ularning barchasida yuqorida ta’kidlanganidek, jinoyat tarkibining barcha alomatlari 17 Jinoyat huquqi (Umumiy qism) Darslik. Mualliflar jamoasi // Mas’ul muharrir. Ochilov X. - T.: «Adolat», 2020- yil. 236-bet. 24 I BOB. BIR QANCHA JINOYAT SODIR ETISH TUSHUNCHASI VA UNING BELGILARI 1.1. Bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi Jinoyat huquqi fanida bir qancha jinoyatlar sodir etish alohida mavzu sifatida o‘rganiladi. Jinoyat qonunida bir qancha jinoyatlar tushunchasi berilmagan bo‘lsa-da, lekin takroran jinoyat sodir etish, jinoyatlar majmuyi va retsidiv jinoyat tushunchalarining nazariy yig‘indisi bir qancha jinoyatlar tushunchasini beradi. Bir qancha jinoyatlar deganda, shaxsning sud hukmi asosida aniqlangan ikki yoki undan ortiq jinoyatlarni, ulardan birortasi uchun sudlangan yoki sudlanmaganligidan qat’iy nazar, sodir etishi tushuniladi. B. Matlubov va A.S. Yakubovlar «bir qancha jinoyat» atamasi o‘rniga «takroran jinoyat sodir etish» yoki «jinoyatlarning takrorlanishi» atamalarini qo‘llash to‘g‘ri, deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, bir qancha jinoyatlar atamasi juda ko‘p sonli degan ma’noni anglatib, ushbu atama miqdor jihatidan «jinoyatlar» so‘zi bilan birgalikda qo‘llanilganda aniq bo‘lmagan miqdordagi jinoyatlar sonini anglatadi. Ma’lumki, bu institutda jinoyatlarning miqdoriy jihatlari mavjud bo‘lib, u yuridik ahamiyatga ega 1 . Bir qancha jinoyat sodir etganlik uchun jinoyat huquqiy ta’sir choralarini qo‘llashda bir shaxs tomonidan kamida ikki jinoyat sodir qilingan bo‘lishi kerak. Jinoyat qonuni nuqtayi nazaridan, keyingi jinoyatlar qanday miqdorda sodir etilganligidan qat’iy nazar, jinoiy faoliyat sifatida ifodalovchi ushbu hodisaning huquqiy tabiati o‘zgarmaydi. Takroran jinoyat sodir etish tushunchasi esa, o‘z navbatida bir harakatni uchinchi, to‘rtinchi va hokazo marta sodir etilishini ham qamrab oladi. Yuqorida bir qancha jinoyatlarga berilgan ta’riflardan kelib chiqib uning quyidagi xususiyatlarni ko‘rsatish mumkin: 1) shaxs tomonidan ikki yoki undan ortiq mustaqil jinoyatlarning sodir etilgan bo‘lishi; 1 Usmonaliyev M., Bakunov P. Jinoyat huquqi (Umumiy qism). Darslik. - T.: Yangi asr avlodi, 2010. – 346-b. 6 moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan, javobgarlikka toritiladigan ikki yoki bir nechta jinoiy qilmishni sodir etish, agarda, ulardan birortasi uchun ham sudlangan bo‘lmasa, jinoyatlar majmuyi, deb topiladi. Ushbu qoidadan kelib chiqqan holda jinoyatlar majmuyining quyidagi huquqiy belgilarini ajratish mumkin: a) jinoyatlar majmuyi bir qancha jinoyat sodir etishning shakli bo‘lib, unga ko‘ra shaxs javobgarlikka tortiladigan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni sodir qiladi; b) sodir etilgan qilmishlar Jinoyat qonuni «Maxsus» qismining turli moddalarida yoki. bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan bo‘ladi; d) sodir etilgan jinoiy qilmishlarning birortasi uchun ham shaxs sudlanmagan bo‘lishi lozim 20 . Bir shaxs tomonidan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishning sodir etilishi jinoyatlar majmuyining asosiy huquqiy belgilaridan biri bo‘lib, u shaxs tomonidan sodir etilgan har bir jinoiy qilmish amaldagi Jinoyat kodeksining 14-moddasiga muvofiq, yagona mustaqil jinoyat sifatida baholanib, mustaqil ravishda alohida kvalifikatsiya qilinadi, alohida-alohida jazo tayinlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, Jinoyat kodeksining 33-moddasidagi «jinoiy qilmish» tushunchasini keng tushuniladi va jinoiy qilmish deganda, nafaqat, tamom bo‘lgan jinoyatlarni, balki jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish, jinoyatga suiqasd qilish (Jinoyat kodeksining 25- moddasi) hamda ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyat (Jinoyat kodeksining 27- moddasi) ham nazarda tutiladi. Jinoyatlar majmuyiga ta’rif berishda «Javobgarlikka tortiladigan» so‘z birkmasi O‘zbekistan Respublikasining amaldagi qonun hujjatlarida shaxsni javobgarlikka tortish uchun monelik qiladigan holatlar belgilanganligi, jinoyat ishini tekshirish jarayonida bunday holatlar aniqlanganda, shaxs tegishli qilmishlari uchun jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkinligi, jinoyat-huquqiy oqibatlar vujudga kelmasligi nazarda tutilgan. 20 Rustambayev M.X. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar. Umumiy qism. Toshkent: «Yuridikʻ adabiyotlar publish», 2021. - 784 b. 29 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda jinoyatchilikka qarshi kurashish davlatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Jinoyatchilikning murakkablashuvi, uning zamonaviy shakl va usullarining o‘zgarib borishi jinoiy huquqiy me’yorlarni ham takomillashtirishni taqozo etmoqda. Shu jumladan, bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi va uning turlari hozirgi kunda alohida ahamiyatga ega bo‘lib, sud-amaliyotida ham, huquqni qo‘llash jarayonida ham keng qo‘llaniladi. Bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi jinoyat huquqining muhim institutlaridan biri sifatida jinoyatlarning ko‘p shaklda sodir etilish holatlarini o‘z ichiga oladi. Masalan, jinoyatlarning majmui, davom etayotgan jinoyatlar va tizimli ravishda sodir etiladigan jinoyatlar — bularning har biri jinoyatchilikning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Shu sababli, ularni to‘g‘ri tushunish, jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda, jazoni belgilarida va boshqa huquqiy oqibatlarni aniqlashda katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda iqtisodiy jinoyatlar, korrupsiya, terrorchilik va boshqa murakkab shakldagi jinoyatlar ko‘pincha bir qancha jinoyat sodir etish shaklida namoyon bo‘layotgani kuzatilmoqda. Shu jihatdan, ushbu mavzuning o‘rganilishi jinoyat huquqi nazariyasi va amaliyotida dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bunday jinoyatlar o‘ziga xos xavf-xatarni keltirib chiqaradi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatini qiyinlashtiradi hamda jinoyatchilikka qarshi samarali kurashish choralarini ishlab chiqishda murakkablik tug‘diradi. Shu sababli, bu mavzuni chuqur o‘rganish jinoyat huquqi nazariyasining rivojlanishiga, sud- amaliyoti va tergov jarayonlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi — bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi va uning turlarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, mavjud huquqiy asoslarni tahlil qilish hamda ularning jinoyat huquqi tizimidagi o‘rnini aniqlashdan iborat. Shuningdek, ushbu institutni to‘g‘ri qo‘llash bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan. 1. Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 4 bеlgilangan bo‘lishi kеrak. M: shaxs oldin 169- moddaning 1- qismida nazarda tutilgan jinoyatni sodir qilgan va kеyingi jinoyati ham 169-moddaning 1-qismida ko‘rsatilgan jinoyat bo‘lishi kеrak. Ammo kеyingi jinoyatni takroran sodir qilingan dеb hisoblab, 169-moddaning 3-qismi «a» bandi bilan kvalifikatsiya qilib jazo 169-moddaning 1-qismida ko‘zda tutilgan jinoyat bo‘lib, kеyingi jinoyati 169- moddaning 2-qismida ko‘zda tutilgan jinoyat bo‘lsa, qilmish takroran qilingan dеb hisoblanmaydi 7 ; b) jinoyat takroran qilingan dеb hisoblanishi uchun ular turli vaqtlarda sodir etilgan va mustaqil jinoyat tarkibini tashkil qilishi kеrak. Qonun mazmuniga ko‘ra yana shuni ham nazarda tutish kеrakki, agar shaxs oldin ham Jinoyat kodeksining. Maxsus qismi 1ta moddasining 1ta qismidagi altеrnativ harakatlardan birini sodir qilib, kеyingi harakati ham shu moda shu qismining boshqa bandida nazarda tutilgan jinoyatni sodir qilgan taqdirda ham takroran sodir qilingan dеb kvalifikatsiya qilinishi kеrak. Sud amaliyotda ham «takroran» tushunchasi shunday hal qilinmoqda. v) Jinoyatni takroran sodir qilingan dеb hisoblashning yana bir sharti aybdorning sodir qilingan jinoyatlarning birortasi uchun ham hali sudlanmaganligidir. Shaxs yangi jinoyat sodir qilgan vaqtda oldingi jinoyati uchun sudlanmaganlik masalasini hal qilish muhim axamiyatga egadir. Agar shaxsning oldingi jinoyati uchun sudlanganlik tatibda olib tashlanmagan bo‘lsa va shundan kеyingina bir xil jinoyatni turli vaqtlarda sodir qilgandagina va ularning birortasi uchun sudlangan bo‘lmasa, jinoyat takroran sodir qilingan dеb hisoblanadi. g) Jinoyatni takroran sodir qilingan dеb hisoblash uchun shaxs ikki yoki undan ortiq jinoyatni to hukm e’lon qilinguncha sodir qilgan bo‘lishi kеrak. Agar shaxs takroran qilingan dеb hisoblanishi mumkin bo‘lgan jinoyatlarni sodir qilib, bu jinoyatlardan birini hukm chiqarilguncha, ikkinchisini esa hukm chiqarilgandan kеyin aniqlangan bo‘lsa, takroran sodir qilingan dеb hisoblashga asos bormi, dеgan savol tug‘iladi. Takroran sodir qilingan jinoyatlar jazo tayinlashda sud amaliyotida xatolarga yo‘l quyishlar uchrab turadi. Jinoyat Kodеksining 33 moddasida 7 Rustamboyev M.H. va boshqa mualliflar. «Jinoyat huquqi». Maxsus qism. -T.; 2010. 13 Xulosa Xulosa qilib aytganda, jinoyat huquqi tizimida bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi va uning turlari institutining o‘rni va ahamiyati nihoyatda muhimdir. Chunki jinoyatlarning bir necha shaklda sodir etilishi nafaqat jinoyatchilikning rivojlanishi, balki jinoyatchilikka qarshi kurashish mexanizmlarining samaradorligi bilan ham bevosita bog‘liqdir. Birinchidan, bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi jinoyat huquqi nazariyasining asosiy institutlaridan biri sifatida jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish jarayonida katta rol o‘ynaydi.Jinoyatlar majmui, davom etayotgan jinoyatlar va tizimli jinoyatlar tushunchalarini to‘g‘ri ajratish jinoyatni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishga va jazoni adolatli tayinlashga imkon yaratadi. Bu esa jinoyat huquqi nazariyasining rivojlanishiga, huquqni qo‘llash amaliyotiga va sud faoliyatining samaradorligiga bevosita yordam beradi. Ikkinchidan, kurs ishida ko‘rsatib o‘tilganidek, bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasini chuqur o‘rganish va tahlil qilish jinoyatchilikning zamonaviy shakllariga qarshi samarali kurashishni tashkil qilish uchun huquqiy asos yaratadi. Masalan, bugungi kunda korrupsiya, iqtisodiy jinoyatlar, uyushgan jinoyatchilik va transmilliy jinoyatlar ko‘pincha bir qancha jinoyat sodir etish shaklida namoyon bo‘ladi. Shu sababli, bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi va uning turlari zamonaviy jinoyatchilikka qarshi kurashish mexanizmlarini takomillashtirish uchun ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Uchinchidan, jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish va jazoni tayinlash masalalarida bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasi sud-amaliyoti uchun ham juda katta ahamiyatga ega.Chunki jinoyatning og‘irlik darajasiga qarab jazoni belgilashda jinoyatlar majmui yoki davom etayotgan jinoyat alohida tartibda ko‘rib chiqiladi va umumiy qoidalar asosida jazoni tayinlash imkonini beradi. Bu esa jinoyatchilikka qarshi kurashishda jazoni individuallashtirish va adolat tamoyillarini ta’minlashga xizmat qiladi. 41 Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni turli vaqtlarga sodir etib, agarda ulardan birortasi uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmasa, jinoyatlarning real jami, deyiladi 24 . Jinoyatlar majmuyi masalasini tadqiq qilish shuni ko‘rsatadiki, jinoyatlarning real jami, ideal jamiga qaraganda ko‘proq tarqalgan jinoyatlardan bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 91,6 % hollarda jinoyatlarni real jami tariqasida sodir etish tashkil etsa, 8,4 % ni ideal jami tariqasida jinoyat sodir etish tashkil etadi. Yuridik adabiyotlarda bildirilgan fikrlarga ko‘ra, real jami uchun uning tarkibiga kiruvchi jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir etilishi xususiyatli bo‘lib, jinoyatlarning real jami o‘z navbatida bir turdagi va turli turdagi real jamiga bo‘linadi. Jinoyatlarning turli vaqtlarda sodir etilishi, qilmishni real jami ekanligini aniqlashda qiyinchiliklar tug‘dirmaydi. Chunki, ushbu holda har bir qilmish mustaqil ravishda kvalifikatsiya qilinadi. Jinoyatlarning real jamini turli va bir turdagi jinoiy qilmishlar tashkil etishi mumkin. Ya’ni real jamida, subyekt aynan bir turdagi va turli ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etadi. Shuning bilan birgalikda, shaxsning qilmishi real jami tariqasida, nafaqat, tamom bo‘lgan jinoyatlar mavjud bo‘lganda, balki ulardan biri jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish yoki suiqasd, boshqasi tamom bo‘lgan jinoyat bo‘lganda ham tashkil etadi. Jinoyatlarning ideal va real jami sodir qilinish vaqti va huquqiy oqibatlari jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bular quyidagilarda ifodalanadi: 1) Jinoyat kodeksining 56-moddasi Gazoni og‘irlashtruvchi holatlar), «n» bandida ko‘rsatilishicha,ilgari qasddan jinoyat sodir etgan shaxsning takroran jinoyat sodir etishi, jazoni og‘irlash-tiruvchi holatlanadi; 2) agar aybdorning bir harakati Jinoyat kodeksining ikki moddasi bilan kvalifikatsiya qilnishi lozim bo‘lgan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyat sodir qilingan bo‘lsa, aybdor 24 Rustambayev M.X. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. 1-tom. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. To ldirilgan va qayta ishlangan 2-nashr. - T.: O’zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti,ʻ 2018. – 268-bet. 37 Shunga ko‘ra agar shaxs sodir etgan ikki jinoyatdan biri uchun sudlanganligi tegishli tartibda olib tashlanmagan, tugallanmagan bo‘lsa, uning harakatini takroran jinoyat sodir etish, deb topish mumkin emas. Shaxsning sodir qilgan jinoyatlarini takroran jinoyat sodir etish, deb topishning uchinchi sharti shaxsni dastlabki sodir etgan qilmishi uchun javobgarlikdan ozod qilish muddati o‘tib ketmagan bo‘lishi kerak. Bu yerda javobgarlikka tortish muddatining o‘tib ketganligi tufayli javobgarlikdan ozod qilish (64-modda), shaxs yoki qilmishning ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo‘qotganligi tufayli javobgarlikdan ozod qilish yoxud yarashganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilish, 66-moddada kasalligi tufayli javobgarlikdan, 67 va 75-moddalar amnistiya akti yoki avf etish asosida jinoiy javobgarlikdan ozod qilish nazarda tutilgan. Oldingi jinoyati uchun shartli hukm qilish qo‘llanilgan bo‘lsa, takroran jinoyat sodir etish, deb hisoblanmaydi. Chunki shaxs Jinoyat kodeksining 72- moddasi, 8-qismiga muvofiq, sinov muddati davomida yangi jinoyat sodir etsa, sud unga nisbatan Jinoyat kodeksining 60-moddasi bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlash uchun belgilangan qoidalarga asoslangan holda jazo tayinlaydi. Shuning uchun bu hoi takroran jinoyat sodir etish tushunchasini istisno etadi. Oldingi jinoyati uchun hukm qilingan shaxs yangi jinoyat sodir qilsa, faqat har ikki jinoyat qasddan sodir qilingan taqdirdagina 56-moddaning, 1-qismi, «n» bandida nazarda tutilgan og‘irlash-tiruvchi holatlarni tashkil etadi va ushbu holda Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi «takroran sodir qilinsa» bandi bilan kvalifikatsiya qilinmaydi. Chunki shaxs sodir etgan jinoyatini takroran sodir etish, deb topish uchun, jinoyatlar uchun javobgarlikka tortish muddati o‘tib ketmagan bo‘lib, shundan keyingina bir xil jinoyatni turli vaqtlarda sodir qilgandagina va ularining birortasi uchun sudlangan bo‘lmasa, jinoyat takroran sodir qilingan, deb hisoblanadi 15 . Javobgarlikka tortish yoki tortmaslik masalasini hal qilishda javobgarlikka tortish muddati Jinoyat kodeksining 64-moddasida ko‘rsatilgan muddatdan oshib 15 Jinoyat huquqi. Umumiy qism. “Adolat”. T. 1998. – 128-b 22 kodeksining 33-moddasi mazmuniga ko‘ra, jinoyatlar majmuyini tashkil qilish uchun «Maxsus» qism turli moddalarida yoki bitta moddaning turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlar sodir qilinishi kerak. Ushbu holda jinoyatlar jami deb emas, balki jinoyat takroran sodir qilingan, deb hisoblanadi. Jinoyat kodeksining 33-moddasi, 2-qismida «Agar shaxs sodir etgan qilmishida ushbu kodeks «Maxsus» qismi ayni bir modda-sining turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlarning alornatlari mavjud bo‘lsa, u moddaning og‘irroq jazo belgilangan qismi bo‘yi-cha javobgarlikka tortiladi», deyiladi. Qonundagi bu tushuntirishni noto‘gri tushungan ayrim sudlar jinoyatlar majmuyi tariqasida kvalifikatsiya qilib jazo tayinlash kerak bo‘lgan qilmishlarga ham tatbiq qilmoqdalar. Jinoyat kodeksining 33-moddasi, 1-qismida ideal yoki real jami tariqasida kamida Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi ikkita moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadigan j’inoyatlar nazarda tutilgan bo‘lsa, ushbu moddaning 2-qismida faqat bitta modda bilan kvalifikatsiya qilish va jazo tayinlash mumkin bo‘lgan jinoyat haqida so‘z ketmoqda. Jinoyatlar majmuyining ma’nosini yanada aniq-lashtirish maqsadida shu moddaning 2-qismiga ana shu tushuncha kiritilib, agar bitta jinoiy qilmishda Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi muayyan moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan jinoyatni kvalifikatsiya qilish belgilari mayjud bo‘lsa, jinoyatlar jamini tashkil qilmasligini, bunday holda o‘sha moddaning og‘irroq jazo belgilangan qismi bo‘yicha kvalifikatsiya qilish zarurligi ta’kidlangan. Masalan, aytaylik, aybdor o‘ta xavfli retsidivist bo‘lgani holda o‘ta shafqatsizlik bilan Jinoyat kodeksining 104-moddasi, 1-qismida nazarda tutilgan badanga og‘ir shikast yetkazish jinoyatini sodir qilgan. Ushbu jinoyat bitta jinoiy qilmish, ammo 104-moddaning 3-qismida nazarda tutilgan kvalifikatsiya qilish belgilari bor. Ana shunday hollarda eng og‘ir kvalifikatsiya qilish belgisi orqali javobgarlikka tortish zarur bo‘ladi. Jinoyat kodeksining 33-moddasi, 2-qismini tahlil qilishdan aynan ana shu yuqorida aytilgan ma’no kelib chiqadi. «Agar shaxs sodir etgan qilmishda» deb, 39 11. Jiyanov M.X. Bir qancha jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik. Monografiya. – Toshkent, 2011. - 244 b. 12. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 1. Jinoyat haqida ta’limot. Darslik. 2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 441 bet. 13. Rustamboyev M.H. va boshqa mualliflar. «Jinoyat huquqi». Maxsus qism. -T.; 2010. 14. Jinoyat huquqi. Umumiy qism. “Adolat”. T. 1998. 15. Rustambayev M.X. Jinoyat kodeksi Umumiy qism sharh. T. 2016. 16. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqida xavfli retsidiv jinoyat uchun javobgarlik masalalari. Qonun nomi bilan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining axborotnomasi. 2001.3- 4- son. 68-70 bet. 17. Umidullayev Sh.U. Residiv jinoyat tushunchasi va residiv jinoyat uchun javobgarlikning xususiyatlari. T: “Yangi asr avlodi”, 2001. 18. Umidullayev Sh.U. Jinoyatga oid siyosatning liberallashtirilishi sharoitida residiv institutining takomillashuvi: Yurid. fan. nomz. dis. avtoref. – Toshkent, 2002. – B. 13. 44 majburiyatlarini bundan buyon ham uzluksiz bajarmasligi bilan ifodalanadi. Bunday jinoiy holat ikki: a) ixtiyoriy; b) majburiy sababga ko‘ra tugatiladi. Ixtiyoriylik shaxsning o‘z tashabbusi bilan harakatsizlikka chek qo‘yishda ifadalanadi. Majburiylik jinoyatning bajarishni bundan keyin ham davom ettirishga monelik qiladigan hodisaning boshlanishidan iboratdir. Uzoqqa cho‘zilgan jinoyatning tamom-lanishi shaxsning qonunda ko‘rsatilagan majburiyatlarini bajar- maslikni boshlagan vaqtdan vujudga keladi, bundan keyingi nisbiy muayyan vaqtda ham u mazkur talablarini bajarmaslikda davom etsa, bunday holatning ichki yagonaligi o‘zaro bog‘liqligidan tarkiblarning ko‘pligi vujudga kelmaydi. Yuqorida tahlil etilgan masala bo‘yicha quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin, takroran jinoyat sodir etish tushunchasining Jinoyat kodeksiga kiritilishi: 1) Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan holatlarda jazoni og‘irlash-tiruvchi holat sifatida olinadi; 2) jinoyatni kvalifikatsiya qilishda bevosita ta’sir qilishi; 3) jinoyatni kvalifikatsiya qilishning zaruriy belgisi bo‘lib hisoblanishi kabi huquqiy ahamiyatga ega. Jinoyatlar majmuyi Jinoyatlar majmuyi jinoyat huquqining muhim va murakkab muammolaridan biri hisoblanib, bir qator munozaralarga sabab bo‘lib kelgan. Jinoyatlar majmuyi tuzilishi jihatidan murakkab bo‘lib, ikki yoki undan ortiq jinoiy qilmishlarni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham oddiy, yagona jinoyatlarni tavsif qilishga qaraganda ularga huquqiy baho berish ancha mushkul masala hisobanadi. Jinoyatlar majmuyi uchun jazo tayinlashning maz-munini ochib berishdan oldin jinoyatlar majmuyi o‘zi nima ekanligini tushunib olish lozim 19 . Jinoyat kodeksining 33-moddasi, 1-qismiga ko‘ra, «Ushbu kodeksning «Maxsus» qismi turli moddalarida yoki bitta mod-dasining turli qismlarida nazarda tutilgan, javobgarlikka tortiladigan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni sodir etish, 19 Rustamboyev M.H. va boshqa mualliflar. «Jinoyat huquqi». Maxsus qism. -T.; 2010. 48-b 27 2 farq qiladi. Jinoyat huquqida retsidiv jinoyat sodir qilish takrorlangan yuridik faktga nisbatan ishlatilsa, kriminologiyada jinoyatchilikning tizimida ijtimoiy hodisa sifatida takrorlangan jinoyatchilikka nisbatan ishlatiladi. Kriminologiyada shaxsning ilgari sodir etgan jinoyati tegishli davlat organiga ma’lum bo‘lgan va ro‘yxatga olingandan keyin, yangi jinoyat sodir etishni retsidiv jinoyat sodir etish, deb tushuniladi. Retsidiv jinoyat tushunchasi ilk bor 1919-yilgi «RSFSR jinoyat huquqi bo‘yicha boshqaruv asoslari»ning 12-moddasi, «g»bandida belgilangan. Unda sudlar jazo tayinlashda jinoyat professional jinoyatchi (retsidiv) tomonidan yoki ilk bor sodir etilganligini hisobga olishlari kerakligi belgilangan edi. O‘zbekiston Respublikasining 1994-yilda qabul qilingan amaldagi Jinoyat kodeksida retsidiv jinoyatlarning quyidagi turlari: 1) oddiy retsidiv; 2) xavfli retsidiv 3) o‘ta xavfli retsidiv ajtatilgan. Jinoyat kodeksining 34-moddasida retsidiv jinoyat tushunchasiga ta’rif berilgan. Unga ko‘ra, shaxsning ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun sudlanganidan keyin qasddan yangi jinoyat sodir etishi retsidiv jinoyat, deb topiladi. Demak, quyidagi hollarda jinoyatlar retsidiv jinoyat, deb aytiladi: a) ilgari jinoyati uchun sudlangandan keyin yangi jinoyat sodir etishi; b) birinchi hukm yuridik oqibatlari yoki muddat o‘tishi natija-sida yoxud boshqa tartibda hali tugamagan davrda jinoyat sodir etishi. Jinoyat huquqi doktrinasida «haqiqiy retsidiv jinoyat» tushunchasi mayjud bo‘lib, bu tushuncha shaxs tomonidan ikkita yoki undan ko‘p jinoiy qilmishlar sodir etganlikning barcha hollarini, subyektda avvalgi qilmishlari uchun sudlanganligi bor-yo‘qligidan qat’iy nazar, qamrab oladi. Qonuchilik va sud amaliyoti jinoyatchilar shaxsi xavfliligi darajasini jazo muddatini belgilashda muhim omil sifatida e’tirof etadi.Masalan, Jinoyat kodeksining 54-moddasida «Sud jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning 31 Masalan, nomusga tegish jinoyati ikkita bir xil bo‘lmagan harakatdan: jismoniy zo‘rlik yoki qo‘rqitish va jinsiy yaqinlik qilishdan iborat. Zo‘rlik yoki qo‘rqitishsiz ikkinchi harakat ham sodir etilmaydi. Murakkab tarkibli jinoyatlarga bir harakat orqali sodir etiladigan, lekin ikki yoki undan ortiq oqibatlarni keltirib chiqaradigan jinoyatlar ham kiradi. Masalan, qasddan badanga og‘ir shikast yetkazish odam o‘limiga sabab bo‘lsa, jinoyat hisoblanadi (104-modda). 1.2. O‘zbekiston Respublikasida bir qancha jinoyat sodir etish institutini takomillashtirish masalalari Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarida keng qamrovli islohotlar amalga oshirila boshlandi. Huquqiy demokratik va erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘lini tanlagan mamlakatimizda qonun ustuvorligiga erishish uchun sud-huquq tizimida islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish ko‘zda tutilgan.Zero, jamiyatimizning bosh maqsadi Konstitutsiya va qonunlarimizda e’tirof etilgan inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, ayrim hollarda ularni jinoiy tajovuzlardan himoya qilishdan iboratdir.So‘nggi yillarda mamlakatimizda sudhuquq tizimini yanada takomillashtirish, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish choralarini kuchaytirish, odil sudlovni samarali ta’minlash hamda sudlarning chinakam mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha izchil ishlar amalga oshirilmoqda. O‘tgan yillar mobaynida mamlakatimizda jinoyat va jinoyat-protsessual qonun hujjatlarida uning normalarini takomillashtirish, jinoyat protsessiga jalb etiladigan fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini so‘zsiz ta’minlash maqsadida ilg‘or xalqaro standartlar va xorijiy amaliyotni implementatsiya qilishga qaratilgan sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirish sohasidagi davlat siyosatining eng muhim yo‘nalishlarini belgilab bergan 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi qabul qilish sud-huquq tizimini isloh qilishning tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan bosqichi bo‘ldi. 9 Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va jinoyatprotsessual qonunchiligini takomillashtirish konsepsiyasini qabul qilinishi jinoyat qonunchiligini yanada liberallashuvi ta’minlashga asos bo‘ldi. Jinoyat va jinoyat- protsessual qonunchiligini takomillashtirish konsepsiyasida tamom bo‘lmagan jinoyat, jinoyatda ishtirokchilik va bir qancha jinoyat sodir etish institutlarini ularning mezonlari va xususiyatlarini aniqlashtirish orqali takomillashtirish, shuningdek, ular o‘rtasida mavjud ziddiyatlarni bartaraf etish belgilab qo‘yilgan. Konsepsiyadan kelib chiqgan holda, bir qancha jinoyat sodir etish institutni o‘rganish orqali jinoyat qonunchiligini takomillashtirish maqsad qilganmiz. Sudlarning jazo tayinlash faoliyatini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ko‘rilayotgan jinoyat ishlarining ko‘pchilik qismi yoki takroran yoki har xil jinoyat turli vaqtda sodir qilingan yoxud jinoyat rеtsidivist tomonidan sodir qilingan. Ana shu jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish va jazo tayinlashda huquqni amalda tadbiq qiluvchi organlar xodimlarining huquqiy madaniyati g‘oyat muhim ahamiyatga egadir. O‘zbеkiston Rеspublikasi Jinoyat kodеksi Umumiy qismiga «Bir qancha jinoyatlar sodir etish» tushunchasining kiritilishi munosabati bilan jinoyat huquqida bir qator yangi muammolar kеlib chiqadiki, bir qancha jinoyatlar sodir qilish mazmuni ochib bеrmasdan turib jazo tayinlashning mazmunini ochib bеrish va tushunish mumkin bo‘lmaydi. Bir qancha jinoyatlar ustida gap kеtar ekan, avvalo Jinoyat kodeksining Maxsus qismining bitta moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadigan alohida bitta jinoyat dеb hisoblanadigan jinoyatlarni ham tushunib olish kеrak bo‘ladi.Odatda aybdorning bitta harakati bilan ob’еktga tajovuz qilingan bo‘lsa, qilmishini kvalifikatsiya qilishda muammo tug‘ilmaydi. Ammo qilishi murakkab tarkibli jinoyatdan iborat bo‘lsa, kvalifikatsiya qanday bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. B.M.Lеontеv: «Murakkab tarkibli jinoyatlar altеrnativ harakatli jinoyatlar, ikkita harakatlardan iborat bo‘lgan jinoyatlar uzoqqa cho‘zilgan jinoyatlar, davomli jinoyatlar, qo‘shimcha og‘ir oqibatlar kеltirib chiqaradigan jinoyatlar bitta jinoyatdan iborat bo‘ladi» 4 deb yozadi. 4 Tkachenko M.I. Mnojestvennost prestupnostiy. Ugolovnoye pravo Rossiyskoy Federasiy. Chast 6. obshdya. M., «Yurist», 1999. 10 Jinoyat kodeksining 66-moddasiga binoan (aybdor o‘z qilmishiga chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lganligi munosabati bilan) javobgar-likdan ozod qilinishi mumkin. Bunday jinoyatlar real jami tariqasida sodir qilinsa, javobgarlikdan ozod qilishning bu turini qo‘llash mumkin bo‘lmaydi; 3)-jinoyatlarning ideal jamida shaxsga nisbatan, agar bunga qonunda ko‘rsatilgan asoslar mavjud bo‘lsa, Jinoyat kodeksining 71-moddasini qo‘llab, jazodan ozod qilinishi mumkin. Real jami tariqasida sodir qilingan jinoyatlarga nisbatan esa, ushbu moddani qo‘llash mumkin bo‘lmaydi. Shuningdek, jinoyatlarning real jami tariqasida bir qancha jinoyatlar sodir qilgan shaxslarga nisbatan jinoyat qonunida ko‘zda tutilgan boshqa imtiyozlarni qo‘llash mumkin bo‘lmaydi. Qonunda ana shunday holat belgilanishining asosiy sababi jinoyatlarning ideal jami tariqasida jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan real jami tariqasida jinoyat sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasi yuqoriroqdir. Shaxsning oldin bitta jinoyatni sodir qilib, yana yangi jinoyat sodir etish, jinoiy faoliyatini davom cttirganligi uning ijtimoiy xavfli ekanligidan dalolat beradi. Boshqa teng sharoitlarda shaxsning ongi va ruhiy holatida nizoli hamda muammoli vaziyatlarni hal qilish vositasi sifatida jinoyat sodir qilishga tayyorgarligi ildiz otib ketganligini namoyon qiladi. Demak, yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, jinoyatlarning real va ideal jamiga bo‘linishining ham amaliy, ham nazariy ahamiyati juda kattadir. Jinoyatlar jami tushunchasini jinoyat qonunining mustaqil instituti sifatida ajratib ko‘rsatilishi uchun barcha asoslar mavjuddir. O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentabrdagi Jinoyat kodeksi tuzilishiga ko‘ra, 1959-yilgi kodeksdan farq qilib, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi deyarli ko‘pchilik moddalari qism-larga, har bir qismlari yana bandlarga bo‘linadi. Shunga muvofiq ravishda «Maxsus» qism bitta moddasi, bitta qismining turli band-larida nazarda tutilgan jinoyatlar turli vaqtlarda sodir qilinsa-da, jinoyatlar jami mavjud bo‘lmaydi. Ya’ni, masalan, shaxs ancha miqdorda o‘zganing mulkini yashirin ravishda o‘girlagan, ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib, sodir qilgan bo‘lsa, jinoyatlar majmuyini tashkil etmaydi. Jinoyat 38

Bir_qancha_jinoyat_sodir_etish_tushunchasi_va_turlari_Kurs_ishi

Купить