Birlashgan qirollik Yelizaveta II davrida - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	216.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

134 Sotish

Birlashgan qirollik Yelizaveta II davrida

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………….4-5
I bob. Qirolicha Yelizaveta II hayoti va faoliyatining asosiy bosqichlari (1926 -
2022) …………………………………………………………………………6-11
II bob. XX asr ikkinchi yarmida Buyuk Britaniya hukumatining ichki va
tashqi siyosati…………………………………………………………………12-31
III bob. Birlashgan qirollikning ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy ahvoli…32-41
Xulosa…………………………………………………………………………42-43
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati……………….……………..44

KIRISH
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, bugungi kunda
O‘zbekiston jahon hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rni va mavqeiga ega. Biz
dunyodagi barcha davlatlar bilan yaqindan hamkorlik qilish va amaliy muloqot
uchun ochiqmiz 1
.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Har bir xalqning davlatchilik va
madaniyati tarixini o‘rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balki chuqur ma’naviy-
ruhiy ahamiyatgaega bo‘lib, har birimizda o‘z imiz tug‘ilgan va yashayotgan ona
zamin bilan mustahkam aloqadorlik hissini rivojlantiradi. 2
Tarixchilarimiz zimmasiga o‘lkamiz tarixini xolisona va haqqoniy
yoritish,unga adolat nuqtai nazaridan yondoshish va baho berish kabi ulkan
vazifalar qo‘yildi. Ta’limning mazmunini yangilash, ilmiylik darajasini oshirish,
oqitish metodlarini uzluksiz takomillashtirish, oquvchilar bilimining oshirib
borilishi o‘qituvchidan oz bilimini uzluksiz ravishda to‘ldirib va yangilab borishi
muhim sanaladi.
Bizga ma’lumki, Respublikamiz birinchi prezidenti I.A. Karimov ham tarix
faniga juda katta e’tibor beradilar. Buni biz Prezidentimiz I.A. Karimovning tarix,
mafkuraga va va falsafaga oid bir qator asarlarida ko‘rishimiz mumkin. O‘z
bekiston XXI asr bosag‘asida, Tarixiy xotirasiz kelajak yoq, Olloh qalbimizda,
yuragimizda, Ozbekiston XXI asrga intilmoqda, Donishmand xalqimizning
mustahkam irodasiga ishonaman kabi asarlarini misol qilib olishimiz mumkin.
Shuningdek , Birlashgan qirollik va uzoq yillar davomida hukumatni idora qilgan
qirolicha Yelizaveta II ning hayoti va faoliyati va davlatdagi muhim ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy jarayonlar va madaniy hayoti haqidagi ma’lumotlar mavzuning
dolzarbligini ifodalaydi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi . Birlashgan qirollikda Yelizaveta II ning
faoliyati va shu davrdagi islohotlarning amalga oshirilishi va Birlashgan
qirollikning xalqaro munosabatlarda olib borgan siyosatini tahlil qilish. XX asr
1
S h.M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikta barpo etamiz. Toshkent :
O ` zbekiston NMIU , 2016. – B . 6.
2
Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ , - Т .: Шарқ , 1998. . – B .6.
2

ikkinchi yarmi – XXI asr boshlarida hukumatning integratsiyalashuvi jarayonlari
va ijtimoy - iqtisodiy muammolarni hal qilishni asosiy vazifa qilib belgilangani.
Tadqiqot ob’yekti . Birlashgan qirollikda Yelizaveta II hayoti va faoliyati
shuningdek, XX asr ikkinchi yarmidagi siyosiy jarayonlar va asosiy o‘zgarishlar,
Qirolicha vafotiga qadar bo‘lganlar jarayonlar (1952-2022) yillar asosida o‘rganish
mavzuning asosiy ob’yekti hisoblanadi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi . Birlashgan qirollik qirolichasi
Yelizaveta II ( 1926-2022 ) hayoti va faoliyati davrida uning davrida bo‘lib o‘tgan
muhim jarayonlar sanaladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi III bob xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan tashkil topgan
3

I bob . Qirolicha Yelizaveta II hayoti va faoliyatining asosiy bosqichlari
(1926 -2022)
Qirolicha Yelizaveta II 1926-yil 21-aprelda Londonda Bruton ko‘chasida
tug‘ilgan . U York gertsogi va gertsoginiya si ning birinchi farzandi bo‘lib,
keyinchalik qirol Jorj VI va qirolicha Yelizaveta bo‘lgan. Kichkina Yelizaveta
taxtga davogarlar qatorida amakisi qirol Edvard VIII va uning otasi York
gertsogidan keyin uchinchi o‘rinda edi. Malika hayotining birinchi yillarini
Londonda Pikadilli ko‘chasida o‘tkazdi, uning tug‘ilishidan ko‘p o‘tmay oila
ko‘chib o‘tdi. Kichkina Lilibet, ota-onasi Yelizaveta deb atashni yaxshi ko‘rar edi,
tez-tez otasi tomonidan bobosi va buvisi, qirolicha Meri va qirol Jorj V
shuningdek, onasining ota-onasi, Stratmor grafi va grafinyasining qishloq uyiga
tashrif buyuradi 3
. 1930-yilda Lilibetning singlisi malika Margaret Rose tug‘ildi.
1936-yil yanvar oyida Yelizavetaning bobosi qirol Jorj V vafot etdi va uning otasi
Albert qirol Jorj VI nomini olgan Britaniyaning yangi qiroli bo‘ldi. Bu uning akasi
Edvard taxtdan voz kechib, tojdan ko‘ra sevgini afzal ko‘rganidan keyin sodir
bo‘ldi.Yelizavetaning otasi, uning xohishiga qarshi, Buyuk Britaniya qiroli bo‘ldi
va 1937-yilda ikkala kichkina malika ham Vestminster abbatdagi ota-onalarining
toj kiyish marosimida ishtirok etishdi. O‘sha paytdan boshlab butun jamoatchilik
e’tibori kichkina Lilibetga qaratildi 4
.
1947-yilning boshida Yelizaveta II Janubiy Afrikaga jo‘nab ketdi. U qaytib
kelganidan so‘ng, uning uzoq qarindoshi, qirollik dengiz floti leytenanti Filipp
Mountbatten, sobiq Gretsiya va Daniya shahzodasi Filipp bilan unashtirilgani
haqida e’lon qilindi. Nikoh, 1947-yil 20-noyabrda Vestminster abbatligida bo‘lib
o‘tdi. To‘y arafasida uning otasi qirol kuyovga Edinburg gertsogi, Merionet grafi
va baron Grinvich unvonlarini topshirdi. Ular Londondagi Klarens uyida istiqomat
qilishdi. Ularning birinchi farzandi shahzoda Charlz (Charlz Filipp Artur Jorj)
1948-yil 14-noyabrda Bukingem saroyida tug‘ilgan. 1 952-yil yanvar oyida
Avstraliya va Yangi Zelandiya bo‘ylab gastrol safari uchun yo’lga chiqdi, lekin
3
Полякова А. А.Ее Величество Королева Великобритании Елизавета II. Взгляд на современную британскую
монархию.-Москва, 2013.- С.22
4
https :// yuz . uz / uz / news / elizaveta - ii - birlashgan - qirollik - taxtiga - otirganining -70- yilligini - nishonladi
4

yo‘lda Sagana, Keniya 1952-yil 6-fevralda qirolning o‘limi haqidagi xabar ularga
yetib keldi. Hozir qirolicha bo‘lgan Yelizaveta II darhol Angliyaga qaytib ketdi.
Uning hukmronligining dastlabki uch oyi, otasi uchun to‘liq motam davri qiyosiy
yolg‘izlikda o'tdi. Ammo yozda, u Klarensdan Bukingem saroyiga ko‘chib
o‘tgandan so‘ng, u mustaqil nodatiy vazifalarini o‘z zimmasiga oldi va 1952-yil 4-
noyabrda parlamentning birinchi davlat ochilish marosimini o‘tkazdi. Uning toj
kiyish marosimi Vestminster abbatligida 2-iyunda bo‘lib o‘tdi. Qirolicha
Yelizaveta II taxtga kirishi bilan uning o‘g‘li shahzoda Charlz merosxo‘r bo‘ldi, u
1958-yil 26-iyulda Uels shahzodasi deb nomlandi va 1969-yil 1-iyulda shunda
uning hisobiga sarmoya kiritildi. Qirolichaning boshqa farzandlari 1950-yil 15-
avgustda tug‘ilgan malika Anna (Anne Elizabeth Elis Luiza) edi . Shahzoda
Endryu (Endryu Albert Kristian Edvard), 1960-yil 19-fevralda tug ilgan va 1986-ʻ
yilda York gertsogini boshqargan, va shahzoda Edvard (Eduard Entoni Richard
Lui), 1964-yil 10-martda tug ilgan va 1999-yilda Uesseks va Vikont Severn grafini
ʻ
boshqargan. Yelizaveta II ning birinchi nevarasi (Malika Annaning o‘g'li) 1977-yil
15 -noyabrda tug‘ilgan.
2002- yilda Yelizaveta II taxtga o‘tirganining 50-yilligini nishonladi. Uning
‘‘Oltin yubileyi’’ doirasida butun Hamdo‘stlik bo‘ylab tadbirlar, jumladan,
Londonda bir necha kunlik bayramlar o‘tkazildi. Yil boshida Yelizaveta II onasi va
singlisining o‘limi tufayli bayramlar biroz qisqartirildi 5
. XX asrning birinchi o‘n
yilligining ikkinchi yarmidan boshlab, qirollik oilasining jamoatchilik orasida
obro‘si yana qayta tiklandi va hatto Charlzning 2005-yilda Kamilla Parker Boulz
bilan turmush qurishi Britaniya xalqi orasida qo‘llab-quvvatlandi. 2011-yil aprel
oyida Yelizaveta II oilani boshqarib, Uels shahzodasi Uilyam-Charlz va Diananing
katta o‘g'li va Ketrin Middltonning to‘yini nishonladi. Keyingi oy u Jorj III dan
o‘tib, Britaniya tarixidagi Viktoriyadan keyin ikkinchi eng uzoq hukmronlik qilgan
monarxga aylandi. Shuningdek, may oyida Yelizaveta II Irlandiyaga tarixiy
sayohat qilib, Irlandiya respublikasiga tashrif buyurgan birinchi Britaniya monarxi
5
https://www.economicshelp.org/blog/170878/economics/how-the-uk-economy-has-changed-in-the-past-70-years-
1952-2022/
5

va 1911-yildan beri Irlandiyaga qadam qo‘ygan birinchi monarxga aylandi. 2012-
yilda Yelizaveta II o‘zining “Olmos yubileyini” nishonladi va taxtga o‘tirganiga
60-yil to‘ldi. 2017-yil avgust oyida shahzoda Filipp rasmiy ravishda jamoat
boshqaruvi faoliyatidan nafaqaga chiqdi, ammo keyinchalik u vaqti-vaqti bilan
rasmiy tadbirlarda qatnashdi. Ayni paytda, Yelizaveta II o‘z ining rasmiy
majburiyatlarini qisqartirishni boshladi va ba’zi vazifalarni shahzoda Charlz va
qirol oilasining boshqa yuqori martabali a’zolariga topshirdi, garchi Charlzning
kichik o‘g'li, shahzoda Garri, Sasseks gertsogi va qirollik oilasining boshqa yuqori
martabali a’zolari zimmasiga tushdi. Uning rafiqasi, Sasseks gersoginyasi Megan
2020-yil mart oyida qirollik mulklaridan voz kechishni tanladi.
Yelizaveta II ning Britaniyaliklarga favqulodda murojaatlari.Yelizaveta II har
yili odatiy tarzda Rojdestvo munosabati bilan Britaniyaliklarga murojaat qiladi.
Shuningdek, qirolicha turli hodisalar munosabati bilan o‘z fuqarolariga besh marta
favqulodda murojaat qilgan. 1991-yil 24-fevral kuni Buyuk Britaniya armiyasi
xalqaro koalitsiya qo‘shinlari tarkibida Iroqqa qarshi urush boshlaganda, 1997-
yilda malika Diana fojiali halok bo‘lganda. 2002-yil 30-martda onasi Yelizaveta
Bouz-Layonning vafoti munosabati bilan (Yelizaveta II Bouz-Layon 1900-yilda
tug‘ilgan bo‘lib, uzoq umr ko‘rdi va 2002-yil 30-mart kuni 102-yoshida vafot
etadi).
2020-yil 6-aprel kuni dunyoda koronavirus pandemiyasi tarqalishi munosabati
bilan. 2010-yili ikkinchi marotaba Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh
Assambleyasida so z aytdi. BMT bosh kotibi Pan Gi Mun Yelizaveta II niʻ
‘‘bizning davrimizning xalaskori’’ deb aytdi. Qirolicha va shahzoda Filipp
shahzoda Uilyam va Katerina Middleton to yida, 2011-yili mustaqil Irlandiyaga
ʻ
Britaniya monarxni tarixida birinchi marotaba davlat safari bilan borib qaytdi 6
.
Aynan shu yili Shahzoda Uilyam va Katerina Middletonning uylanish to yi bolib
ʻ
o tdi
ʻ 7
. 2012-yili Londonda Yozgi Olimpiada o yinlari 2012-yilda bo lib o tdi. ʻ ʻ ʻ
Olimpiyada oyinlarining ochilish marosimida Yelizaveta II o zi qatnashib ochdi,
ʻ
6
Таунсенд С. Мы с королевой.-Москва,2009. - С 54.
7
https :// en . m . wikipedia . org / wiki / Economic _ history _ of _ the _ United _ Kingdom
6

hamda yangi qonun qabul qilindi, bu qonun. Bu qoyidalar ‘‘taxtda o tirish’’ʻ
bo yicha edi va erkak-vorislar ayol-vorislardan yetakchililikni qo‘lga oldilar.
ʻ
Aynan shu yili Buyuk Britaniyada va boshqa mamlakatlarda Yelizavetaning taxtda
o tirishini 60-yilik marosimlari bo lib o tdi. Sammitda Britaniyaning shahzodasi
ʻ ʻ ʻ
Charlz qatnashdi, bu voqea o zining qirollik ishlarini shahzoda Charlzga berilgani
ʻ
ko rindi.
ʻ 2013-yili II Yelizaveta II 40-yil ichida birinchi marotaba Shri-Lankada
o tgan Britaniya Millatlar Do stligi sammitida qatnashmadi. Sammitda
ʻ ʻ
Britaniyaning shahzodasi Charlz qatnashdi, bu voqea o zining qirollik ishlarini
ʻ
shahzoda Charlesga berilgani ko rindi.
ʻ 2018-yilda Yelizaveta II ning nabirasi
shahzoda Garri amerikalik Megan Marklega uylandi. 2020-yil boshida er-xotin
qirollik oilasi a zolarining aksariyat vazifalarini bajarmasliklarini e lon qilishdi va
ʼ ʼ
mamlakatni tark etishdi. Bir necha oy o‘tgach, Megan Markle amerikalik
teleboshlovchi Opra Uinfriga bergan intervyusida qirollik oilasida o‘zini noqulay
his qilayotganini va uning ba’zi yangi qarindoshlari irqchi so‘zlarni aytganini
aytdi. Britaniya ommaviy axborot vositalari manbalarga tayanib, qirolicha sodir
bo‘lgan voqeadan juda xafa bo‘lganini da’vo qildi. Shahzoda Garri va uning
rafiqasi Qo ‘ shma Shtatlarda yashaydi, ularning ikki farzandi bor, 2021 - yilda
tug ‘ ilgan qiziga Lilibet ism qo ‘ yilgan . Bu Yelizaveta II ning bolalikdagi laqabi.
2018-yil 14-iyun, Megan, Sasseks gertsoginiyasi va Yelizaveta II birinchi qo‘shma
tadbirda 2021-yil aprel oyida Yelizaveta II ning eri shahzoda Filipp 99 yoshida
vafot etdi. O‘sha paytda amalda bo‘lgan Anti-Covid cheklovlari tufayli dafn
marosimida atigi 30 ga yaqin odam bo‘lgan va malika xavfsizlik nuqtai nazaridan
qolganlardan alohida o‘tirdi. Yelizaveta II ning yolg‘iz o‘zi bilan xayrlashayotgani
haqidagi suratlar pandemiya odamlar hayotini qanday o‘zgartirganining eng yorqin
misollaridan biriga aylandi. 2022-yilning 8-iyulida Bukingem saroyi qirolicha
shifokorlarning alohida kuzatuvi ostida ekanligini e lon qildi.
ʼ Bundan avval,
shifokorlar qirolichaning sog ligi yomonlashganini ma lum qilishgandi.
ʻ ʼ
Qirolichaning to rt farzandi, kelinlari va nevaralari, shahzoda Uilyam va shahzoda
ʻ
Garry u bilan birga bo lish uchun
ʻ Shotlandiyadagi Balmoral qasriga borishdi.
Qirolichaning o limi o sha kuni kechqurun tasdiqlandi.
ʻ ʻ
7

Bosh vazir ser A.Idenning iste foga chiqishidan so ng, Konservatorlarʼ ʻ
partiyasi rahbari tanlanishda hech bir qoidalar bo lmagani uchun, Yelizaveta II
ʻ
yangi bosh vazirni konservatorlar orasidan tanlashga majbur bo ldi.
ʻ Partiyaning
asosiy odamlari va oldingi bosh vaziri Uinston Cherchill bilan muhokama qilib
o tirib, hokimat boshlig‘i etib Garold Makmillan tayinlandi.
ʻ Shu yili Yelizaveta II
ish safari bilan AQSh va Kanada qirolichasi sifatida Kanadaga bordi. Shu yili
birinchi marotaba Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasida
qatnashib, so z aytdi. Kanadalik hukumat a’zolari sessiyasining ochilish
ʻ
marosimida qatnashadi. O z sayohatini 1961-yili tugatdi, bu vaqtda qirolicha Kipr,
ʻ
Vatikan, Pokiston, Nepal, Eron va oxiri Gana mamlakatlariga bordi. 1966-yili bosh
vaziri Garold Makmillanning iste foga chiqishi sababi, qirolicha Yelizaveta II
ʼ
uning maslahati bilan Alek Duglasni bosh vazir qilib tanladi.
1969-yili BBC telekanali Vindzorlar oilasining har kungi yumushlari haqida
hujjatli film tayyorlandi. Natijada birdan bir partiya to liq ovoz yig a olmagan
ʻ ʻ
parlament saylovlarida keyin 1974-yili davlat boshqaruviga qarshi chiqish
boshlandi va siyosiy mojaro yuz berdi. Parlamentning eng ko p partiyasi
ʻ
Koservatorlar partiyasi bo lgani bilan, bosh vazir bo lib Leyboristlar partiyasidan
ʻ ʻ
rahbar Garold Vilson bo ldi.
ʻ
1976-yili Yelizaveta II Kanada qiroli sifatida Monrealdagi Yozgi XXI
Olimpiyada o yinlarining ochilish marosimida so‘z ochdi. 1977-yil qirolicha uchun
ʻ
50-yil bo ldi. Shu yili qirolicha Yelizaveta
ʻ II Britaniya taxtida o tirganiga 25 ʻ - yil
bo ldi. Shu sabab bilan Qirolicha ko p hamdo stlik mamlakatlari
ʻ ʻ ʻ ga ish-safari bilan
bordi.
1970-yillarning oxiri bilan 1980-yillar boshida qirolicha oilasi ga bir qator
terrorist hujumlar boshlandi . Uning ichida, to g riroq etganda, vaqtincha Irlandiya
ʻ ʻ
R espublikasining hukumati terroristlari tomonidan, 1979-yili shahzoda Filippning
tog asi, mashhur davlat arbobi va qomondoni, Lord Luis Mauntbetten o‘ldirildi.
ʻ
1981-yili esa qirolichaning rasmiy tug ilgan kunida harbiy namoyish chog ida
ʻ ʻ
Yelizaveta II ni terroristlar pistoletidan o‘q otishdi . 1981-yili k e yinroq qirol
8

oilasining k a tta muammosi aynalgan qirolicha Yelizaveta ning o g li shahzodaʻ ʻ
Charl z bilan malika Diananing nikoh to yi bo ldi.
ʻ ʻ
Shu vaqtda 1982-yili Kanada konstitutsiyasiga bir necha o zgarishlar kiritildi.
ʻ
Britaniya parlamenti Kanadaliklar masalasida o z ustunligini ko‘rsatdi, va ya’na
ʻ
Britaniya qirolichasi Kanada mamlakatining yo‘l boshchisi bo lib qoldi. Shu yili
ʻ
so ngi 450-yil davlatga kelmagan Rim papasi Ioann Pavel II Buyuk Britaniyaga
ʻ
tashrif buyurdi (Aglikan cherkovi boshlig‘i bo lib qoladigan qirol uni o zi kutib
ʻ ʻ
oldi.
1992-yili Yelizaveta II ning ‘‘eng yomon yili’’ bo ldi. To rt bolasining
ʻ ʻ
ikkalasi shahzoda Andrev va malika Anna umrdoshlari bilan ajrashdilar, Charlz
esa malika Diana bilan ajrashdi. Bundan tashqari, Vindzor saroyi yong indan juda
ʻ
kuchli zararlandi, qirolichaga soliq to lovlari qoyildi. 1996-yili qirolicha talabi
ʻ
bilan, shahzoda Charz bilan malika Diana rasmiy ajrashuviga qol qo‘yildi. Bir
yildan keying, 1997-yili, malika Diana Parijda avtoxalokatidan halok bo ldi. Bu
ʻ
voqea qirolicha oilasi bilan millionlab Britaniyaliklar ham iztirobga uchrashdi.
Britaniyaliklar qirolichaning oltin yubiley marosimida (2002-yili) qirolicha
Yelizaveta II taxtga o tirganining 50-yiligiga ( Oltin yubiley ) marosim o tkazildi.
ʻ ʻ
Ammo shu yili qirolichaning singlisi Malika Margaret va onasi qirolicha
Yelizaveta Boves-Lion vafot etadi.
Qirolicha nomi bilan, yoki Yelizaveta II ning uzoq hukmronligi davrida
Buyuk Britaniyada sodir bo‘lgan voqealar, Britaniya monarxi nafaqat Angliya,
Shotlandiya va Shimoliy Irlandiyani o‘z ichiga olgan Birlashgan Qirollikning,
balki ancha yirik tashkilotning ham rahbaridir. U Hamdo‘stlik deb ataladi. U 54 ta
shtatni o z ichiga oladi. Ko‘rib turganingizdek, ro‘yxat juda katta. Hamdo‘stlikning
ʻ
16 shtatida Britaniya monarxi hamon de-yure davlat rahbari hisoblanadi. Bu
mamlakatlarda jami ikki milliardga yaqin odam yashaydi. Hamdo‘stlikning
boshlanishi. Britaniya Millatlar Hamdo‘stligi ulkan Britaniya imperiyasini yig‘ish
uchun mo‘ljallangan birlashma. Hamdo‘stlikning huquqiy maqomi 1931-yil 11-
dekabrdagi Vestminster shtati bilan ta’minlangan.
9

II bob. XX asr ikkinchi yarmida Buyuk Britaniya hukumatining ichki va
tashqi siyosati
Buyuk Britaniya an’anaviy ravishda Yevropa va jahon siyosatida aloxida
o‘rin tutar edi. Buyuk Britaniya quruqlikda sodir bo‘lgan urush harakatlarda
kamdan kam ishtirok etgan, ammo diplomatik kurash jarayonida doimiy ravishda
eng yetakchi kuch sifatida o‘rin egallagan. Buyuk Britaniyaning tashqi siyosiy
faoliyatdagi katta tajribasi uzoq vaqit davomida Yevropa qit’asida yetakchilik
qilishga imkon berardi 8
.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng vaziyat o‘zgardi. Jahon siyosatida yetakchilik
qilish AQSH qo‘liga o‘tdi, Yevropada ham Buyuk Britaniya o‘zining ilgarigi
mavqeyini yo‘qotdi. Xalqaro munosabatlar maydonida Buyuk Britaniya
AQSHning eng asosiy ittifoqchi davlatiga aylandi. Shuningdek, u G arbiyʻ
Yevropada asosiy davlatlardan biri sifatida o‘rin egalladi. Buyuk Britaniya va
AQSH o‘rtasida “mahsus munosabatlar” o‘rnatildi, ya’ni bo‘ysunish va moliyaviy-
iqtisodiy qaram munosabatlari, bunday munosabatlar ayniqsa urushdan keyingi
yillariga hos edi. Yevropa qit’asiga nisbatan Buyuk Britaniya G arbiy Yevropa
ʻ
bloklarining (NATO, G arbiy Yevropa ittifoqi) ishtirokchisi bo‘lishiga qaramasdan
ʻ
o‘z uzoqlashish siyosatini qo‘lladi. Buyuk Britaniya Fransiya va GFR bilan
yaqinlashish masalasiga nihoyatda extiyotlik bilan yondashar edi. Fransiya esa
aksincha Buyuk Britaniya va AQSH o‘rtasidagi yaqin hamkorlik aloqalariga
nisbatan extiyotkorlik bilan yondashgan, chunki Angliyani AQSHning “Troya oti”
deb hisoblagan. Shu sababga ko‘ra Fransiya 1973-yilga qadar Buyuk Britaniyani
integratsion guruh Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo bo‘lib kirshiga to‘sqinlik
qilib keldi.
G. Vilson 1963-yil partiya ichidagi kurashda g‘alaba qildi va Leyboristlar
partiyasiga rahbarlik qila boshladi. 1963-yilda bo‘lib o‘tgan leyboristik partiya
konferensiyasi “Leyboristlar va fan inqilobi” nomli dastur qabul qildi. Uning
muhim jihatlari haqida G.Vilson shunday deydi: “Bu konferensiyada o‘zimizning
barcha rejalarimizni fan inqilobi sharoitida va uning talablariga mos ravishda qayta
8
Киличев Х. Файзуллайева М .Энг йанги давр, Тошкент: Йанги нашрийот, 2011. – 81 . Б .
10

belgilaymiz va aniqlashtiramiz”. G.Vilson fan yutuqlarini iqtisodiy rejalashtirish
bilan birlashtirish tarafdori edi.
1964-yil Parlament saylovlari arafasida leyboristlar tomonidan “texnokratik
inqilob”ning asosiy g‘oyalarini birlashtiruvchi dasturiy manifest e’lon qilingan edi.
Texnokratlar – fan, texnika, muhandislik va olimlar zakovatini uyg‘unlashtirgan
holda jamiyatni boshqarish tarafdorlari. Dasturda davlat ilmiy texnika inqilobining
asosiy mexanizmi (motori) deb ta’riflandi. Dasturda Britaniya sanoatini har
tomonlama zamonaviylashtirish, moliya-byudjet tizimini kuchaytirish zarurati
ta’kidlandi. Mafkuraviy yangi konsepsiyaning muhim jihati yollanma ishchilarning
ishlab chiqarishni boshqarishda va daromadni taqsimlashda “qatnashuvi” masalasi
bo‘lib, u tahlil qilingan edi. Leyboristlar “texnokratik” saylov kompaniyasida
ommaviy axborot vositalaridan unumli foydalandi.
1964-yil 15-oktyabrdagi saylovda leyboristlar berilgan ovozlarning 44% ga,
konservatorlar 43% ga ega bo‘ldi. Ularning Parlamentdagi fraksiyasi 317
deputatdan iborat bo‘ldi, konservatorlar esa 303 mandatga, liberallar 9 mandatga
ega bo‘ldi.
Hukumat tarkibini Ettli davrida eng muhim lavozimlarni egallagan leyboristik
partiyaning keksa a’zolari tashkil etdi. G.Vilson hukumati duch kelgan va eng
murakkab muammo pul muomalasidagi tanqislik va o‘sib borayotgan inflyasiya
edi. Deflatsiya (muomaladagi pul miqdorini kamaytirish) siyosati doirasida 1964-
yil noyabrida Moliya vazirligi sug‘urta va benzinga bojxona to‘lovlarini oshirishni
ko‘zda tutuvchi “inqiroz byudjeti”ni taqdim etdi. 1965-yilning bahoridan foyda
solig‘ini oshirish rejalashtirildi. Korporatsiya tipidagi korxonalarga katta soliqlar
solindi. 1964-yil dekabrida hukumat “Narx va foyda samaradorligini rejalashtirish
to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Oylik maoshning ko‘tarilishi bilan bog‘liq turli
norozilik namoyishlari va boshqa xatti-harakatdan voz kechildi. Tadbirkorlar oylik
maoshni kerakli darajada saqlab turish javobgarligini o‘z zimmalariga oldilar va
asossiz ravishda mahsulot narxini ko‘tarishdan voz kechildi. Oylik maoshning
yillik o‘sish chegarasi – 3,5%, narxlar o‘sishi chegarasi esa 4% deb belgilandi.
11

Dastlab daromad va narxlar o‘sishini cheklash masalasi tred-yunion va
tadbirkorlarning hamkorligida ko‘ngildagiday bo‘ldi.
1964-yilning oxiridan nafaqalar oshirildi va tibbiy reseptlarga qo‘yilgan
soliqlar bekor qilindi. Uy-joy qurilishi vazirligi ijara to‘lovi to‘g‘risidagi qonun
loyihasini tayyorladi. Unga ko‘ra, kvartira oluvchilarning imtiyozlari ko‘lami
oshirildi. Shahar uy-joy qurilishi keng miqyosda boshlab yuborildi. 1965-yil
byudjetidan ijtimoiy ta’minotdagi nafaqalarning miqdorini doimiy ravishda oshirib
turish ko‘zda tutilgan edi.
Iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha Milliy Kengash tuzildi. 1965-yilda besh yillik
“Milliy iqtisodiy reja” qabul qilindi. Rejada ishlab chiqarishning yiliga 4-5% ga
o‘sishi ko‘zda tutilgan edi. Ishsizlikning past ko‘rsatkichlarini saqlab qolishga
katta e’tibor berildi. Hukumat faolligi butun 1965-yil davomida qulay investitsion
sharoitni saqlab qolishga va asosiy makro iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilashga
imkon berdi. Bunday sharoitda 1966-yil 28-fevralda Vilson o‘z huquqidan
foydalanib qirolichadan Parlamentni tarqatib yuborish va yangi saylov belgilashni
so‘radi. Saylovda leyboristlarni saylovchilarning 48,1% (364 mandat),
konservatorlarni 41,9% (253 mandat), liberallarni 8,5% (12 mandat) qo‘llab-
quvvatladi.
60-yillarning oxiriga kelib qo‘lga kiritilgan moliyaviy barqarorlik yana xavf
ostida qoldi. Buning sababi passiv savdo (qoldig‘i)dan tashqari turg‘un inflatsiya
bo‘ldi. Vilson hukumati har qanday yo‘llar bilan bo‘lsada inflatsiyaning oldini
olish va funt sterling kursining pasayishiga yo‘l qo‘ymaslikka urinardi. 1966-
yilning ikkinchi yarmidan boshlab, ekspertlar tomonidan “Buyuk Britaniyada
1949-yildan beri o‘tkazilgan eng qattiq deflatsiya” deb baholangan bir qator
choralar amalga oshirildi. Ijara haqi, avtomobillar narxi (40% ga), spirtli
ichimliklar, neft va benzinga egri soliqlar, pochta xizmati (10% ga) oshirildi.
Sanoatning milliylashtirilgan sohalariga investitsiyalar kiritish kamaytirildi.
Xalqaro valyuta operatsiyalariga nazorat kuchaytirildi. Hamdo‘stlik
mamlakatlaridagi harbiy va fuqarolik xarajatlari kamaytirildi. 1967-yilda Ingliz
Bankining hisob qo‘yilmalarini oshirish joriy qilindi (“qimmat kredit” siyosati),
12

oylik maosh va narxlarni oshirishda yangi cheklashlar joriy qilindi (ular ixtiyoriy
bo‘lmay qoldi), ko‘pgina byudjet to‘lovlari qisqartirildi, kechiktirilgan to‘lov
orqali sotib olishga va kapitalni chetga olib chiqishga bir qator cheklashlar joriy
qilindi. Qattiq deflatsion siyosat yuritishdan tashqari, hukumat eksportni
faollashtirish orqali mamlakatning to‘lov balansini yaxshilashga urinardi. Bunda
Buyuk Britaniyaning Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati “Umumiy bozori”ga
qo‘shilishi hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin edi. 1967-yilning may oyida hukumat
Daniya va Norvegiya bilan birgalikda Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatiga a’zo
bo‘lish haqidagi arizani berishdi. Ammo Fransiya yana murosasiz pozisiyani
egalladi va 1967-yil noyabrida Buyuk Britaniyaga bu ariza rad etilgani haqida
rasman xabar berildi. YeIHga qo‘shilishga urinishning behuda ketishi xalqaro
vaziyatning keskinlashgan vaqtiga to‘g‘ri kelgan edi. 1967-yil iyundagi Isroil va
Misrning “olti kunlik urushi” jahon bozorining barqarorligini buzdi. Arab
mamlakatlari tomonidan bir necha oyga Buyuk Britaniyaga neft eksport qilishga
embargo ( man etish ) joriy qilingan edi. Suvaysh kanalining yopilishi, London va
Liverpul shaharlaridagi dokerlar qo‘zg‘oloni ham Britaniya tashqi savdosiga salbiy
ta’sir ko‘rsatdi. Bunday vaziyatda G.Vilson hukumati milliy valyutani devalvatsiya
(muomaladagi pulning qiymatini tushirish yoki bekor qilish) qilishga majbur
bo‘ldi.
1967-yil 18-noyabrda funt sterling kursi qiymati 14,3% ga tushirilgani haqida
e’lon qilindi. Keyingi bir yarim yil davomida bu qadam “sterling mintaqasidagi”
25 ta mamlakatda amalga oshirildi. 1969-yilda esa Fransuz frankining
devalvatsiyasi “frank mintaqasiga” kiruvchi 14 ta Afrika mamlakatlarida milliy
valyuta kurslarining pasayishiga olib keldi. 1971-yilda AQSH ma’muriyati rasmiy
kurs bo‘yicha dollarni oltinga almashtirishni vaqtinchalik to‘xtatib qo‘yish haqida
e’lon qildi.
XVF kredit ajratib, Britaniya Hukumati oldiga bir qator barqarorlashtiruvchi
choralarni amalga oshirish shartini qo‘ydi. Buning uchun hukumat ishlab
chiqarishdan tashqari, boshqa sohalarga byudjet to‘lovlarini qisqartirishi, milliy
valyutaning kelgusidagi keskin tebranishlariga yo‘l qo‘ymasligi, kreditni qat’iy
13

talablar asosida ajratishi va kechiktirilgan to‘lovni, sotib olishdagi cheklashlarni
saqlab qolishi kerak edi. Shu bilan bir vaqtda ,hukumat qo‘shimcha moliyaviy
manbalarni izlashga harakat qilayotgan edi. 1968-yilda tibbiyot reseptlarga soliq
joriy qilindi, pochta xizmatlariga soliqlar oshirildi, uy-joy qurilishi bo‘yicha rejalar
qisqartirildi. Maktablarda bepul sut berish bekor qilindi. 1969-yil byudjeti
doirasida benzin, tamaki, viski, haydovchilik guvohnomasi, ish bilan ta’minlash
korporatsiyalariga soliqlarni oshirish rejalashtirildi 9
.
Iste’molchilarga soliqlarni oshirish orqali tazyiq o‘tkazish bilan birga, ishlab
chiqaruvchilarga nisbatan rag‘batlantiruvchi siyosat ham olib borildi. Fan bilan
bog‘liq sohalarning rivojlanishini hukumat qirollik mukofotlari tizimi orqali
rag‘batlantirdi. Ishchi-xodimlarning malakasini oshirish va menejmentlarning eng
yangi shakllarini joriy qilish maqsadida kadrlar tayyorlash bo‘yicha kengashlar
ta’sis etildi. Bu kengashlar yo‘l transporti, mehmonxonalarga xizmat ko‘rsatish,
fuqarolik aviatsiyasi, benzin quyish biznesi sohalarida ishlay boshlashdi. Eng
avvalo, moliyaviy va siyosiy jihatdan dunyo bozorida raqobatga dosh beruvchi eng
yirik Britaniya kompaniyalari qo‘llab-quvvatlandi. Yirik ishlab chiqarishni qo‘llab-
quvvatlashning radikal usuli davlat tomonidan katta mablag‘lar qo‘yish orqali
amalga oshirilayotgan milliylashtirishdan iborat bo‘ldi. 1967-yilda davlat
tomonidan eng yirik metallurgiya monopoliyasi hisoblangan, “British Stil
Korporeyshn” tuzildi va uning himoyasi ostida butun po‘lat quyish sanoati bir-
lashtirildi. Shu bilan birga, hukumat xususiy bank va sanoat kapiali
markazlashishini qo‘llab-quvvatlashni ishonchliroq deb bildi. 1969-yilda G arbiyʻ
Yevropadagi eng yirik 20 ta xususiy kompaniyalarning 8 tasi Buyuk Britaniyaniki
edi.
G.Vilson hukumatining iqtisodiy siyosatini mohiyatiga ko‘ra, o‘z vaqtida
mahorat bilan amalga oshirilgan siyosat deb hisoblash mumkin. Mamlakat to‘lov
balansi yaxshilana boshladi va 1970-1971 yilga kelib Britaniya byudjeti ko‘p yillar
davomida ilk bor ijobiy ko‘rsatkichga ega bo‘ldi. 1968-yilda Bosh Vazir
9
Киличев Х. Файзуллайева М .Энг йанги давр, Тошкент: Йанги нашрийот, 2011. . – .84. Б.
14

kutilayotgan iqtisodiy mo jiza to‘g‘risida jo‘shqinlik bilan nutq so‘zladi. Ammoʻ
uning bashoratlari ancha bo‘rttirilgan edi. Buyuk Britaniya ilgarigidek g arbning
ʻ
yetakchi mamlakatlaridan Yalpi ichki mahsulotning (YAIM) o‘rtacha yillik o‘sishi
bo‘yicha ortda qolayotgan edi. Jahon sanoat ishlab chiqarishida ham uning ulushi
pasayib ketdi. Bundan tashqari, Vilson hukumatining iqtisodiy jihatdan o‘zini
oqlamagan qattiqlik siyosati mamlakatda o‘sib borayotgan ijtimoiy norozilikka
sabab bo‘ldi.
Eng katta norozilik aynan leyboristlarning saylovchilaridan iborat bo‘lgan
qatlami yollanma ishchi va xizmatchilar orasida bo‘ldi. Agar 1963-yilda 2081 ta
norozilik harakati bo‘lib, unda 593 ming kishi qatnashgan bo‘lsa, 1966-yildagi
1951 ta norozilik harakatida 2398 ming kishi, 1969-yilda esa 3146 ta norozilik
harakati bo‘lib, 1665 ming kishi qatnashdi. Kasaba uyushmalari rahbariyatida eng
radikal qanot faollashgan edi. Bundan tashqari, hukumat ommaviy axborot
vositalari orqali tanqid qilinardi. Jamoatchilikning salbiy fikrini bartaraf etish
uchun G.Vilson hukumati dolzarb ijtimoiy muammolarni yechish borasida bir
qator choralarni ko‘rdi. 1965-yilda irqiy kelib chiqishidan qat’iynazar, ularning
maishiy xizmat va transport sohalarida ishlashiga ruxsat beruvchi, irqqa mansublik
to‘g‘risidagi Akt (Hujjat) qabul qilindi. 1968-yilda immigratsion (muhojirlik)
hujjati qabul qilinib, amaldagi qonunga muhojirlarning ishga joylashishi va uy-
joyga ega bo‘lishi haqida o‘zgartishlar kiritildi.
Hukumat ayollar emansipasiyasi (xotin-qizlarni erkinlikka chiqarish) ni
ko‘zda tutuvchi choralar ko‘rdi. 60-yillar oxirida ajralishlar haqida Akt qabul
qilindi. Bu Aktning qabul qilinishi ajralishlar sonining keskin ko‘payishiga olib
keldi. 1967-yilda oilani rejalashtirish davlat xizmati ish boshladi. Abort haqidagi
Akt ham qabul qilindi. Unga ko‘ra, ayol sog‘ligi xavf ostida qolgan bo‘lsa yoki
mayib-majruh bola tug‘ilishi ehtimoli bor bo‘lsa, abort qilish uchun ruxsat berildi.
1967-yilning iyulida besoqolbozlik (gomoseksual) aloqalari qonunlashtirildi.
1969- yilda hukumat Parlament orqali xalq vakilligi to‘g‘risidagi Bill (Bill
“muhr”, “muhrlangan hujjat”, “qonun loyihasi” a’nolarini bildiradi) qonun
loyihasining qabul qilinishiga erishdi. Unga ko‘ra, saylash huquqi 18-yoshgacha
15

pasaytirildi. Bu tadbir leyboristlar hukumatining yoshlar siyosati sohasidagi
dasturining tarkibiy qismi edi. Hukumat maktab ta’lim tizimida ham radikal
yangilashni amalga oshirdi. Davlat maktablari “umumta’lim” maktablariga
aylantirildi. Bu maktablarda o‘qitish dasturi va mazmuni umumiylashtirilishi kerak
edi. Ta’lim tizimidagi xususiy sektor davlat qo‘llab-quvvatlashidan mahrum bo‘ldi.
1969-yilda Buyuk Britaniya tarixida birinchi marta giyohvand moddalarni iste’mol
qilishga qarshi qonun qabul qilindi.
60-yillar oxirida Olsterdagi diniy-siyosiy to‘qnashuvlar Buyuk Britaniyada
ijtimoiy-ruhiy vaziyatning keskinlashganini ko‘rsatardi. 10
1919-1921 yillardagi
siyosiy inqirozdan so‘ng mustaqil Irlandiya Respublikasi tashkil topdi. Va shu
vaqtning o‘zida Shimoliy Irlandiyaning 6 ta grafligi muxtoriyatga erishdi va
Birlashgan Qirollik tarkibiga kirdi. Shundan keyin Olsterda ancha yil osoyishtalik
bo‘ldi. Yagona Irlandiya davlatini tuzish to‘g‘risidagi moddani o‘z ichiga olgan
Irlandiya Respubliksi Konstitusiyasining 1937-yilda qabul qilinishi va 1949-yilda
Irlandiyaning Hamdo‘stlik tarkibidan chiqishi London va Dublin o‘rtasidagi o‘zaro
manfaatli muloqotni qiyinlashtirib qo‘ydi.
1967-yilda katolik harakati faollari Shimoliy Irlandiya fuqarolari huquqlari
uchun kurash assotsiatsiyani tuzdilar. Bu tashkilot katoliklarning protestantlar
bilan teng huquqli bo‘lishini talab etardi. 1968-yil kuzida Shimoliy Irlandiya Ichki
ishlar vazirining ta’qiqlashlariga qaramasdan, katolik aholi huquqlarini himoya
qilish shiorlari ostida bir qator norozilik mitinglari bo‘ldi. Namoyishlar ko‘pincha
politsiya bilan to‘qnashuvlar bilan yakun topardi. Bu voqealar 1969-yilda Shimoliy
Irlandiya Hukumati inqirozini keltirib chiqardi. Siyosiy sahnaga yana Irlandiya
Respublikasi Armiyasi (IRA) chiqdi. Uning radikal qismi terroristik kurash
yo‘llarini qo‘lladi.
Konfessiyalararo (diniy mazhablar o‘rtasidagi) to‘qnashuvlar 1968-yilga kelib
tez-tez ro‘y beradigan bo‘ldi. Olsterda Irland-katoliklar bilan aholining
ko‘pchiligini tashkil etadigan ingliz protestantlar o‘rtasida o‘tkir to‘qnashuv kelib
10
Нуриддинов Э.З., Зокиров Ш.Ш., Исматуллаев Ф.О. Жахон тарихи,Тошкент, 2017. . –Б. 147 .

16

chiqdi. To‘qnashuv diniy va ijtimoiy xarakterda edi. Katoliklar protestantlar bilan
teng huquqlilikni talab qilishardi. Protestantlar ishga va o‘qishga qabul qilishda,
ish haqi va boshqa nafaqalarni belgilashda ularning huquqlarini buzishar,
hokimiyatning mahalliy organlari boshqaruviga qo‘yishmas edi. 1969-yil avgustida
London hukumati Olsterga qo‘shin kiritdi, bu esa qarama-qarshilikni yanada
kuchaytirib yubordi. Har ikkala qo‘shin kurashayotgan tomonda ekstremistlar
(jangarilar) paydo bo‘ldi, katoliklar maxfiy tashkilot – IRA (Irlandiya Respublikasi
Armiyasi) tuzdilar. IRA qurolli kurash va terror usullari bilan mahalliy
protestantlar hamda ingliz siyosiy arboblariga qarshi ish ko‘rdilar. Protestant
ekstremistlar, o‘z navbatida, katoliklarni zo‘rlik bilan Olsterdan Irland Respub-
likasiga quvishga urinardilar.
Britaniya hokimiyati Shimoliy Irlandiya muxtor boshqarish organlari
faoliyatini to‘xtatdilar, mahalliy Parlament va hukumatni tarqatib yubordilar.
Londondan turib to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarishni joriy etdilar, ammo muammoni
yecha olmadilar. Qurbonlar soni doimiy sur’atda o‘sib bordi. Shunday og‘ir
vaziyat hukm surgan bir paytda, navbatdagi Parlament saylovlari 1970-yil 18-
iyunda bo‘lib o‘tdi. Saylovda konservatorlar 46,4%, leyboristlar esa 42,9% ovozga
ega bo‘lishdi. Bu muvaffaqiyat tufayli konservatorlar partiyasi Parlamentning quyi
palatasida yana qo‘shimcha 43 mandatga ega bo‘ldi (jami 330 o‘rin). Leyboristlar
287, liberallar 6 ta mandatga ega bo‘ldi.
Buyuk Britaniya XX asrning Buyuk Britaniya 60-70-yillarning ikkinchi
yarmidagi xalqaro munosabatlar tizimida Iqtisodiy rivojlanishning yomonlashib
borishi sharoitida Buyuk Britaniyaning Yevropa integratsiyasida qatnashuvi tashqi
siyosatdagi asosiy yo‘nalish bo‘lib qoldi. G.Vilson bu muammoni 1965-yil yanvar
oyida Londonda U.Cherchillning dafn marosimida qatnashayotgan Fransiya
Prezidenti De Goll bilan norasmiy uchrashuvi vaqtida muhokama qildi. Fransiya
rahbari bu gal ham Buyuk Britaniyaning “Umumiy bozor”ga qo‘shilishiga qarshi
chiqdi. Ammo ilgarigi “temir veto”dan farqli o‘laroq, De Goll bu muammoning
barcha iqtisodiy jihatlarini atroflicha muhokama qilish kerakligini bayon qildi.
Buyuk Britaniyaning Yevropa “oltiligi” bilan to‘la uyg‘unligini ta’minlash uchun,
17

De Gollning fikricha, London Hamdo‘stlik mamlakatlari bilan imtiyozli iqtisodiy
munosabatlardan voz kechishi va jahon moliyaviy bozori talablariga mos holda
o‘zining qishloq xo‘jaligini tartibga solishi kerak edi. De Goll hokimiyat tepasidan
ketganidan so‘ng g‘alabaga bo‘lgan ishonch yana oshdi. Fransiyaning yangi
Prezidenti J. Pompidu va uning hukumati integrasion jarayonlarning faollashuvi,
jumladan, “Yagona Yevropa”ning kengayishi tarafdori edi. 1969-yilning oxiridan
Buyuk Britaniyaning YeIH ga a’zo bo‘lishi shartlari haqida muzokaralar
boshlandi.
E.Xit juda uzoq davom etgan “Yevropa uchun kurash” jarayonining tezroq
nihoyasiga yetishini xohlar edi. Buyuk Britaniyaning Yevropa Hamjamiyati
tizimiga qo‘shilishi haqidagi siyosiy qarorga 1971-yil may oyida E.Xitning
Pompidu bilan uchrashuvi chog‘ida erishildi. Keyingi muzokaralarda Buyuk
Britaniyaning “Umumiy bozor”ga kirishi shakli ham aniq belgilandi. Besh yilga
mo‘ljallangan “moslashish davrini’’ o‘tkazish ko‘zda tutilayotgan edi. Buyuk
Britaniya va YeIH o‘rtasida savdo-sotiqqa oid bojlar miqdori yiliga 20% dan
qisqartirib borilishi aytildi. Buyuk Britaniyaning “Umumiy bozor”ga qo‘shilishi
shakli masalasidagi asosiy muammo valyuta-moliya sohasiga tegishli edi. Buyuk-
Britaniyaning Hamjamiyatga bosqichma-bosqich kirib borishi hisobga olingan
holda, uning umumiy byudjetga to‘lovlari 1973-yilda 100 million funt sterlingdan
1980-yilga borib 300 million funt sterlinggacha ko‘tarilishi kerak edi.
Shunday qilib, Buyuk Britaniya “Umumiy bozor”ga kirayotganida Hamjamiyat
byudjetining 8% ini, 1977-yilda 19%, 1980-yilga kelib esa 24% dan ko‘prog‘ini
to‘lashi kerak edi. Keskin baxs-munozaralardan so‘ng, 1971-yil 28-oktyabrda
Britaniya umumpalatasi ko‘pchilik 356 ta ovoz bilan integratsion loyihani qo‘llab-
quvvatladi. 1972-yil 22-yanvarda Bryusselda Buyuk Britaniyaning 1973-yil 1-
yanvardan boshlab Yevropa Hamjamiyati tarkibiga kirishi to‘g‘risidagi shartnoma
imzolandi.
1973-yil 1-yanvarida Buyuk Britaniya Yevropa Hamjamiyatining to‘laqonli
a’zosiga aylandi. Ammo leyboristik partiyaning so‘l qanoti va konservatorlar
“yevroskeptik”lar ilgarigidek Buyuk Britaniyaning YeIHga a’zolik prinsiplarini
18

qayta ko‘rib chiqishni talab etishardi. Bu talabning jarchisi J. Kollagen bo‘ldi.
Uzoq cho‘zilgan “Yevropa uchun kurash”ga 1975-yil 5-iyunda bo‘lgan referendum
nuqta qo‘ydi. Referendum a’zolarining uchdan ikki qismi mamlakatning Yevropa
Hamjamiyati tarkibida bo‘lishini yoqlab ovoz berishdi. Ammo Bosh Vazir
lavozimiga Kollagen kelgandan so‘ng, Britaniya diplomatiyasi Hamjamiyat
byudjetiga to‘laydigan mablag‘lar miqdorini kamaytirishga harakat qildi. Buyuk
Britaniyaning Yevropa Hamjamiyati bilan yaqinlashuvi Londonning Vashington
bilan “maxsus” munosabatlariga salbiy ta’sir etdi. Atlantik hamfikrlikni rad
etmagan holda, G. Vilson AQSHning “kichik sherigi” rolini bajarishdan voz
kechdi. AQSHning 60-yillardagi o‘ta avantyuristik siyosati Londonda unga
nisbatan nafratni kuchaytirgandi. Ingliz-Amerika munosabatlarining sovishiga
Londonni Vyetnamga harbiy kuchlarini jo‘natishdan bosh tortganligi sabab bo‘ldi.
O‘z navbatida, Amerika diplomatiyasi Buyuk Britaniyaning Gonkong, Malayya va
Fors qo‘ltig‘ida o‘z mavqeini mustahkamlash yo‘lidagi sa’y-harakatlarini qo‘llab-
quvvatlamadi. Xitning hokimiyati davrida ham Ingliz-Amerika munosabatlaridagi
sovuqlik o‘zgarmadi. Ikkala mamlakat manfaatlari to‘qnash kelishiga hech qanday
asos bo‘lmasada, lekin diplomatik qarama-qarshiliklar tez-tez bo‘lib turardi. 1971-
yilda bo‘lib o‘tgan ikkinchi Hindiston–Pokiston urushi davrida Buyuk
Britaniyaning betaraf turishga va, kerak bo‘lsa, vositachi bo‘lishga urinishiga
qaramasdan, AQSH Pokistonni qo‘llab-quvvatladi. O‘sha vaqtda AQSH Xitoy
bilan o‘ziga xos siyosiy muloqot yurgizib, Buyuk Britaniyaning Janubiy Osiyodagi
manfaatlarini hisobga olmadi. O‘z navbatida, Buyuk Britaniya ham 1965-1973
yillarda Yaqin Sharqda yuz bergan xalqaro inqirozlar vaqtida AQSHning arablarga
qarshi tutgan keskin pozitsiyasidan o‘zini uzoqda tutdi. 1974-yilda leyboristlar
hokimiyat tepasiga qaytganidan so‘ng Ingliz–Amerika munosabatlarida ko‘zga
tashlanarli iliqlik boshlandi. XX asrning 60-yillarida Sovet–Britaniya
munosabatlari juda sovuq xarakterga ega bo‘ldi.Bu munosabatlardagi
normallashish Tashqi ishlar vaziri Duglas Xyumning 1973-yilda va yangi Bosh
Vazir G.Vilsonning 1974-yilda Moskvaga tashriflaridan so‘ng ro‘y berdi. Keyingi
yillarda London nafaqat G arbiy Germaniyaning “ko‘priklar o‘rnatish” siyosatiniʻ
19

qo‘lladi, balki Umumyevropa xavfsizlik tizimining shakllanishida ham faol
qatnashdi. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik bo‘yicha Kengashni tayyorlashning
oxirgi bosqichida Buyuk Britaniya delegatsiyasi samarali faoliyat ko‘rsatdi. 1975-
yil 1-avgustda Bosh Vazir G. Vilson boshqa mamlakatlar rahbarlari bilan
birgalikda Xelsinki yig‘ilishining so‘nggi aktiga imzo qo‘ydi. Bosh Vazir
lavozimiga J. Kollagen kelgan paytlarda Britaniya tashqi siyosatida SSSR bilan
iqtisodiy hamkorlik, qurolsizlanishni qo‘llab-quvvatlash, Umumevropa
Xavfsizligini ta’minlash masalalari ustun keldi. Britaniya pozitsiyasining uchinchi
dunyo mamlakatlarida susayganligi Hindiston–Pokiston urushi davrida yaqqol
namoyon bo‘ldi. 1965-yil bahorida Londonning vositachilik harakatlariga
qaramasdan, Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi harbiy harakatlarning oldini olishga
muvaffaq bo‘linmadi. Faqatgina sentyabrga kelib bu mamlakatlar BMTning
urushni to‘xtatish to‘g‘risidagi talabiga quloq solishdi. Ikki davlat o‘rtasidagi
vaziyatni tinchlik yo‘li bilan hal qilish SSSR tomonidan amalga oshirildi. 1966-yil
10-yanvarda Toshkent Deklaratsiyasining qabul qilinishi bilan tinchlik ta’minlandi.
Biroq Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi yangi to‘qnashuv 1971-yil dekabrida ro‘y
berdi. SSSR bu gal ochiqchasiga Hindistonni qo‘llab-quvvatladi va BMT
Xavfsizlik Kengashining urush harakatlarini to‘xtatish to‘g‘risidagi
rezolyutsiyasini bajarmadi. AQSH Pokistonga yordam berdi. Hindiston
armiyasining g‘alabasi Bangladesh mustaqil davlatining tashkil topishiga olib
keldi. Pokiston shu davrdan boshlab AQSHning strategik hamkoriga aylandi,
Hindiston esa SSSR bilan yaqinlashdi, Buyuk Britaniyaning esa bu mintaqadagi
ta’siri ancha pasayib ketdi. Britaniya diplomatiyasining Yaqin Sharq inqirozini
bartaraf qilishga bo‘lgan urinishlari ham muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. Buyuk
Britaniyaning bu mintaqadagi manfaatlari, asosan, Suvaysh kanalidan foydalanish
va Yamandagi protektorat taqdiri bilan bog‘liq edi. 1962-yilda Shimoliy Yamanda
inqilob ro‘y berdi. Fuqarolar urushiga yirik arab davlatlari ham qo‘shildi (Misr
respublikachilarni, Saudiya Arabistoni monarxistlarni qo‘llab-quvvatladi). Buyuk
Britaniya bu voqealardan amalda uzoqlashib, Janubiy Yamandagi boshqaruvini
(hukmronligini) saqlab qolishga harakat qildi. Janubiy Yamanda 1962-yili 17 ta
20

Britaniya protektoratlari uyushmasi asosida Janubiy Arabiston Federasiyasi tashkil
qilingan edi. Ammo bir yil o‘tmasdan bu yerda ham ozodlik harakatlari boshlandi.
Milliy frontning qurolli otryadlari Britaniya harbiy qismlariga qarshi harakatlarni
boshladi. 1964-yilda hokimiyat tepasiga kelgan leyboristlar hukumati Yaman
muammosini huquqiy yo‘l bilan hal etishga urinib ko‘rdi. Janubiy Yamanga
suverenitet berish jarayoni 1968-yilga kelib yakunlandi.
60-yillarning oxirida Arab–Isroil munosabatlari ham keskinlashdi. 1967-yil 5-
iyunda Isroil qo‘shinlari Misr–Suriya Birlashgan Harbiy Kuchlariga qarshi urush
harakatlarini boshlab yubordi. Isroil uchun muvaffaqiyatli bo‘lgan “olti kunlik
urush” mintaqadagi vaziyatni yana keskinlashtirdi. 1970-yilgacha, ya’ni Nosirning
vafotigacha Misrning sovetparast hokimiyati AQSHning qo‘llab-quvvatlashiga
tayangan Isroilga qarshi turib keldi. Britaniya diplomatiyasi esa faol pozitsiyadan
voz kechdi. Aynan 1967-yil oxirida Vilson hukumati “Suvayshdan sharqdagi”
mintaqalarni “tark etganligini” amalda e’lon qildi. Bu Londonning sobiq im-
periyachilik global siyosatidan butunlay voz kechganligini bildirardi. 1973-yildagi
Arab–Isroil urushi vaqtida Buyuk Britaniya Yevropaning boshqa mamlakatlari
qatori urushni to‘xtatish va masalani muzokaralar yo‘li bilan hal qilish tarafdori
bo‘ldi. Hatto Isroilda ishlatilayotgan Britaniya harbiy texnikalariga ehtiyot qismlar
jo‘natilishiga emborga ham qo‘ygan edi. Biroq oxir-oqibatda London AQSHning
gegemonistik siyosatini to‘la qo‘llab-quvvatlashga o‘tdi, bu esa 1979-yilda Kemp-
devid Shartnomasining imzolanishiga olib keldi. 60-70- yillarning ikkinchi
yarmida Millatlar Hamdo‘stligining iqtisodiy va siyosiy-huquqiy asoslari
takomillashtirildi, uning tarkibi kengayishda davom etdi. Hamdo‘stlik faoliyati
umumiy qoidalarining to‘laroq tavsifi 1971-yil Hamdo‘stlik tamoyillarining
Singapur Deklaratsiyasida berildi. Unda yozilishicha, “Hamdo‘stlik bu mustaqil
suveren davlatlarning ko‘ngilli birlashmasi bo‘lib, bu davlatlarning har biri o‘z
siyosati uchun javobgar, ammo ular o‘z millati va xalqlari umumiy manfaatlari
uchun xalqaro yakdillik va tinchlik yo‘lida o‘zaro maslahatlashadilar va
bellashadilar”. Hamdo‘stlik faoliyatining asosiy shakllari “maslahatlar,
muhokamalar va hamkorlik” deb ataldi. Deklaratsiyada ko‘rsatilishicha,
21

Hamdo‘stlikka a’zolik to‘la ixtiyoriydir va Hamdo‘stlikka qabul qilingan har
qanday davlat uning tarkibida qolish, jumladan, undan chiqish masalalarini o‘zi
mustaqil hal qiladi. Hamdo‘stlikning yangi a’zolari uchun irqiy muammo va
mustamlakachilikka qarshi harakatlar masalasi juda muhim edi. Singapur
Deklaratsiyasi Hamdo‘stlikning eng muhim maqsadlaridan biri sifatida
mustamlakachilikka va irqchilikning har qanday ko‘rinishlariga qarshi kurashni
e’lon qildi. Deklaratsiya Hamdo‘stlik a’zolariga o‘z davlati hududida irqchilikka
qarshi faol kurash olib borish, hamda irqiy kamsitishga yo‘l qo‘yayotgan har
qanday mamlakatni qo‘llab-quvvatlamaslik majburiyatini yukladi.
Sobiq mustamlakalar hududidagi milliy va irqiy to‘qnashuvlar isloh
qilinayotgan hamdo‘stlik uchun eng og‘ir muammo bo‘ldi. 1967-yil kuzida
Nigeriyaning federal hukumati Buyuk Britaniyadan ayirmachi (separatist)larga
qarshi kurashda ko‘mak so‘radi. Ammo, London bunga shoshilmadi. Londonning
sustkashligidan norozi bo‘lgan Nigeriya federal Hukumati SSSRga murojaat qildi.
1969-yil martida G.Vilsonning shaxsan o‘zi Nigeriyadagi tinchlikni
barqarorlashtirish uchun u yerga borishga majbur bo‘ldi. 1970-yilga kelib
to‘qnashuv bartaraf etildi. Britaniya Hukumati Janubiy Rodeziyadagi voqealarga
nisbatan o‘zining ojizligini yanada ko‘proq namoyish qildi. 1964-yilda Yan
Smitning irqchi rejimi hokimiyat tepasiga keldi va bir yildan so‘ng mamlakat
mustaqilligini e’lon qildi. Vilson hukumati Rodeziyadagi irqchi xatti-harakatlarini
qoraladi, biroq muammoni hal qilishda kuch ishlatish imkoniyati yo‘qligini
ma’lum qildi. Afrikaning Hamdo‘stlik tarkibidagi davlatlari “Smit rejimi”ga
nisbatan qat’iy chora ko‘rishni talab etishdi. G.Vilsonning 1966 -1968-yillarda
Smit bilan yakkama-yakka uchrashuvlari hech qanday natija bermadi. Rodeziya
hukumati Janubiy Afrika Respublikasiga tobora yaqinlasha borib, u yerdagi
aparteid rejimi xususiyatlaridan nusxa ola boshladi. Tez orada Rodeziya
muammosini bartaraf qilishga oid tashabbusni AQSH diplomatiyasi o‘z zimmasiga
oldi. Bu masalaga esa 1979-yilda M. Tetcher boshchiligidagi yangi Buyuk
Britaniya Hukumati uzil-kesil nuqta qo‘ydi.
22

1980-yillar va 1990-yillarning boshlarida Buyuk Britaniyaning tashqi
siyosati M. Tetcher hukumatining tashqi siyosiy strategiyasi Buyuk Britaniyaning
buyuk davlatchilik mavqeini tiklashni, shuningdek, keng global va mintaqaviy
muammolarni, jumladan, mamlakat manfaatlariga daxldor bo‘lmagan
muammolarni ham kiritishni ko‘zda tutgan edi. “Temir xonim”ning siyosiy
uslubiga xos bo‘lgan qat’iylik va qattiqqo‘llik Britaniya diplomatiyasida ham
namoyon bo‘lardi 11
.
Tetcher jamoasi hokimiyat tepasiga kelgandan keyin atigi bir oy o‘tmay, u
murakkab vaziyatda diplomatik sahnada o‘zini namoyish qilishga to‘g‘ri keldi.
1979- yil Lusakada bo ‘ lib o ‘ tgan Hamdo ‘ stlik konferensiyasida ko ‘ p yillardan beri
da ’ vat etayotgan Janubiy Rodeziya inqirozini hal qilishga to ‘ g ‘ ri keldi . Britaniya
tomoni Janubiy Rodeziyada konstitusion islohot va saylovlar o‘tkazish tashabbusi
bilan chiqdi. Natijada 1980-yilda mustaqil Zimbabve Respublikasi (o‘sha yerda
yashovchi aholi nomlanishiga ko‘ra) tashkil topdi va Hamdo‘stlikka a’zo bo‘lib
kirdi.
1982-yilda Tetcher hukumati Britaniya manfaatlarini Yer kurrasining
xohlagan nuqtasida himoya qilishga tayyor ekanligini namoyish etdi. Bunda
Folklend (Malvin) orollariga egalik qilish huquqi bo‘yicha Angliya-Argentina
to‘qnashuvi ro‘y bergandi. Bu arxipelag (orollar to‘plami) Atlantika okeanining
janubi-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, ikkala mamlakat uchun bir yarim asrdan
beri bahs-munozaraga sabab bo‘lgan hudud edi. 1833-yildan u inglizlar
boshqaruvida edi. XX asr o‘rtalaridan boshlab Argentina orollarni qaytarib olish
uchun kurashni faollashtirdi. 1982-yil 2-aprelda Argentina Qurolli Kuchlari bu
orollarga kiritildi. Gubernator L. Xont (orollar gubernatori) vazifasidan ozod
qilindi va yuzta dengiz piyoda askarlari bilan chiqarib yuborildi. M. Tetcher
boshchiligida o‘tkazilgan favqulodda Kengash Argen ta kemadan iborat harbiy
kuchlar yuborishga qaror qilindi. Aprel oyi oxirida Britaniya eskadrasi Folklend
orollari hududida harbiy harakatlarni boshladi. 2-mayda ingliz suvosti kemasi
11
K , иличев Х. Файзуллайева М .Энг я нги давр, Тошкент: Я нги нашрийот, 2011. – Б.110.
23

“Konkeror” tomonidan Argentinaga tegishli “General Belgrano” kreyseri
cho‘ktirilgandan so‘ng, Argentina harbiy kemalari o‘z bazalariga qaytishga majbur
bo‘ldi. Keyinchalik urushlar faqat havo orqali amalga oshirildi. Argentina
uchuvchilari Britaniyaning eng zamonaviy raketa tashuvchi “Sheffild” esminesini
va boshqa bir qancha kemalarini cho‘ktirishga muvaffaq bo‘ldi. 21-mayda
Folklend orollariga Britaniya maxsus harbiy qismlari desanti tushirildi. Faqat 15-
iyunga kelib, qaqshatqich zarbalardan so‘ng Argentina harbiy kuchlari taslim
bo‘ldi. Buyuk Britaniya va Argentina o‘rtasida urush harakatlarini to‘xtatish
to‘g‘risida biror-bir rasmiy bitim imzolanmadi (eslatib qo‘yish kerak, aslida, urush
ham rasman e’lon qilinmay boshlangan edi). Argentina Qurolli Kuchlari 1300
kishidan, inglizlar 250 kishisidan ajraldi. Folklend voqeasi Britaniya–AQSH
ittifoqchilik munosabatlarini ancha mustahkamladi. BMT Xafvsizlik Kengashida
ikkala tomonga qurolli to‘qnashuvlarni to‘xtatib, masalani muzokara yo‘li bilan hal
etishga chaqiruvchi rezolyusiya taqdim etilganda, Buyuk Britaniya va AQSH
uning qabul qilinishiga veto bilan to‘sqinlik qilishdi. Bu davrda Buyuk Britaniya
va AQSHning yaqinlashishi ko‘p jihatdan Tetcherning Prezident Ronald Reygan
bilan shaxsiy munosabatlariga ham bog‘liq edi. Ikkala davlat rahbari ham o‘xshash
siyosat ideallariga ega bo‘lib, mamlakatlarida bir-biriga o‘xshash ichki islohotlarni
amalga oshirgan edilar. Ular “yangi konservativ inqilob”ning
ikkiyuzlamachilikdan iborat sosial-psixologik oqibatlariga duch kelishgandi va
ular yorqin diplomatik yutuqlarga zarurat sezishardi.
Tetcherning 1983-yil sentyabrdagi Vashingtonga tashrifi Buyuk Britaniya va
AQSH o‘rtasidagi “maxsus munosabatlar” o‘zining eng gullagan davrga qadam
qo‘yganini bildirardi. 1983-yil oktyabrida Vashingtonning Buyuk Britaniyaga
nisbatan ochiqchasiga nomaqbul harakatidan so‘ng ham munosabat o‘zgarmadi.
O‘shanda amerikaliklar Hamdo‘stlik tarkibiga kiruvchi Grenadada
namoyishkorona “polisiya” harakatini uyushtirgan edi. 80-yillarning ikkinchi
yarmida Buyuk Britaniya mintaqaviy mojarolar masalasida o‘zining strategik
ittifoqchisiga muntazam ravishda yon bosib keldi. London AQSHning Eronga
nisbatan dushmanlik siyosatini, Afg‘onistondagi mujohidlarni qo‘llab-
24

quvvatlashini va ularni qo‘llab-quvvatlayotgan Pokistonga yordam berayotganini,
Nikoraguadagi milliy-ozodlik harakatiga qarshi kurashayotganini tushunardi va
bularni yurak yutib bo‘lsa-da, indamay qabul qilardi. London AQSHning 1986
yildagi Liviyaga qarshi harbiy harakatini qo‘llab-quvvatladi va Amerika Harbiy
havo kuchlari Tripoliga havo zarbalarini berish uchun Britaniya aerodromlaridan
foydalandi. AQSH ketidan Fransiya va Italiya bilan birgalikda Buyuk Britaniya
ham Livanga “tinchlikparvar” kuchlarni jo‘natdi. Buyuk Britaniya Vashingtonning
Kemp-Devid strategiyasini qo‘llab-quvvatlab, Arab-Isroil muzokaralari jarayonida
ishtirok etdi.
Global masalalarda Buyuk Britaniya va AQSHning ittifoqchilik
munosabatlari ancha mustahkamlandi. Tetcherning hokimiyat tepasiga kelishi bir-
biriga qarama-qarshi turgan harbiy bloklarning Yevropa hududiga eng zamonaviy
yadro qurollarini joylashtirgani, sovet armiyasining Afg‘onistonga bostirib kirishi,
Polshada harbiy holatning joriy etilishi bilan yuzaga kelgan yangi xalqaro
konfrontasiya (qarama-qarshi frontlarga ajralish) davriga to‘g‘ri keldi. Shovqinli
antisovet targ‘ibotga Buyuk Britaniya ham o‘z hissasini qo‘shdi: Moskva
olimpiadasining boykot qilinishi qo‘llab-quvvatlandi va SSSR bilan iqtisodiy va
madaniy hamkorlik ancha qisqartirildi. Tetcher NATO qurollarini oshirib borishni
ma’qulladi, Buyuk Britaniya hududida 160 ta o‘rta masofaga uchuvchi
raketalarning joylashtirilishiga va yadro suvosti kemalarini yangi “Traydent”
Amerika raketalari bilan jihozlash dasturini amalga oshirilishiga rozilik berdi. U
AQSHning “Strategik masofa tashabbusi” (SMT) loyihasini ham ma’qulladi.
O‘z hukmronligining dastlabki yillarida antisovet pozitsiyada turgan
SSSRda qayta qurish boshlanib, xalqaro munosabatlarning mohiyati va mazmuni
o‘zgargandan keyin, uni qo‘llab-quvvatlagan birinchi g arb rahbari ham Tetcherʻ
edi. 1984-yil oxirida M. Gorbachev Londonga rasmiy tashrif buyurdi. Tetcher
bilan muzokaralarning boshlanishi Gorbachevning diplomat sifatida dunyo
miqyosidagi birinchi jiddiy qadami bo‘ldi. Tetcher yangi sovet rahbarining ochiq
va o‘zaro ishonchga asoslangan muloqotga kirisha olish qobiliyatiga yuksak baho
berdi. 1986-1987 yillarda E. Sheverdnadzening Londonga va M.Tetcherning
25

Moskvaga bo‘lgan tashrifida Sovet-Britaniya o‘zaro munosabatlarining barcha
jihatlari bo‘yicha kelishuvlarga erishildi.
J.Meyjor Moskva va Vashington o‘rtasidagi munosabatlar masalasida
butunlay yangi muammolarga duch keldi. Sovet va Rossiya rahbarlarining
(Gorbachev va Yelsinning) ochiqchasiga qarama-qarshiligi, SSSR respublikalarida
milliy harakatlarning faollashuvi, SSSR parchalanishining geosiyosiy samarasi,
yadro quroliga ega bo‘lgan buyuk davlatning parchalanishi, xarizmatik (talantli va
qobiliyatli) Gorbachevning o‘z o‘rnini Yelsinga bo‘shatib berishi G arbʻ
rahbarlarini og‘ir tanlov muammosiga duchor qildi. Meyjor Ingliz Sovet siyosiy
muloqotidan Ingliz-Rossiya siyosiy muloqotiga o‘tishning samarali yo‘lini
topishga muvaffaq bo‘ldi. Separatizm (ayirmalik)ni to‘xtovsiz qoralagan va sovet
davlatchiligini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlagan holda, u 1991-yil yanvaridayoq
Litva va Latviyadagi voqealarga qat’iy munosabat bildirdi (Fransiya, AQSH va
Italiyadan farqli o‘laroq). 1991-yil avgustida Meyjor Yevropa davlat rahbarlari
ichida birinchilardan bo‘lib Moskvadagi to‘ntarishni qoraladi. Shunday qilib,
SSSRning parchalanishini hech bir tantanasiz qabul qilgan Buyuk Britaniya
Rossiyani ikkilanishlarsiz SSSRning merosxo‘ri sifatida qabul qildi. Uzoqni
ko‘zlay olishini Meyjor keyinchalik ham namoyish etgandi. 1993-yil oktyabrdagi
Moskva voqealaridan so‘ng u birinchilardan bo‘lib Yelsinni qo‘llab-quvvatladi.
Chechenistondagi urushni qoralagan Koll va Mitterandan farqli o‘laroq, Britaniya
Bosh Vaziri Meyjor g‘alabaning 50-yilligini nishonlash marosimida qatnashish
uchun Moskvaga keldi.
Britaniya rahbariyatining Rossiyadagi voqealarga nisbatan to‘g‘ri pozitsiyasi
ikkala mamlakat o‘rtasida o‘zaro manfaatli aloqalar o‘rnatilishiga asos bo‘ldi.
Ammo Meyjor va Yelsin o‘rtasida “maxsus” shaxsiy munosabatlar o‘rnatilmadi.
Bu Yelsinning 1992-yil noyabrida Londonga qilgan tashrifida ham namoyon
bo‘ldi. Rossiya va Birlashgan Qirollik o‘rtasidagi munosabatlar tamoyillari
to‘g‘risida muddatsiz Shartnomaning imzolanishi ikkala mamlakatning barcha
sohalardagi hamkorligida yangi davrni boshlagan bo‘lsada, strategik hamkorlik
uchun asos bo‘la olmadi. Bu holat 1994-yilda ikkala mamlakat rahbarlari besh
26

marta uchrashganlariga qaramay va qirolicha Yelizaveta II ilk bor Rossiyaga
rasmiy tashrif buyurganidan keyin ham o‘zgarmadi 12
.
Meyjor hukmronligi davrida Ingliz-Amerika munosabatlari ham mavhum
xarakterga ega bo‘ldi. Buyuk Britaniya BMTning Fors qo‘ltig‘idagi harbiy
harakatlarida faol qatnashdi. Allaqachon, 1990-yil kuzidan boshlab, Britaniya
samolyotlari Saudiya Arabistoni havo hududlarini nazorat qila boshlashdi.
O‘shandayoq xalqaro koalisiya tarkibiga kiruvchi 45 minglik Britaniya harbiy
qismi qo‘ltiq mintaqasiga yuborildi. Buyuk Britaniya 1990-yil noyabrida BMT
Xavfsizlik Kengashining Iroqqa Quvayt hududidan qo‘shinlarini chiqarishni talab
qiluvchi rezolyusiyasini qo‘llab-quvvatladi. Britaniya jamoatchiligi boshqa g arbʻ
mamlakatlariga nisbatan ham Iroqdagi rejimga nisbatan murosasiz pozitsiyada
turdi. 80% dan ortiq inglizlar Fors ko‘rfazidagi harbiy harakatlarda ishtirok etishni
qo‘llab-quvvatlashdi. Meyjor ham barcha siyosiy partiyalar tomonidan qo‘llab-
quvvatlangan holda Saddam Husayn bilan har qanday muzokaralarga qarshi
pozitsiyada turdi 13
.
Iroq masalasida 1991-yil fevraldagi “Sahrodagi bo‘ron” operatsiyasida
Britaniya harbiy qismlarining qatnashuvi Buyuk Britaniya va AQSHning o‘zaro
yaqinlashishiga yangi turtki bo‘ldi. Ammo 1993-yildan boshlab Ingliz-Amerika
munosabatlarida sovuqlik yuzaga keldi. London AQSHdagi Prezident saylovlarida
ochiqchasiga Respublikachilar partiyasini qo‘llab-quvvatladi. Shu sabab yangi
Prezident B. Klinton (demokratik partiya vakili) bilan Meyjor o‘rtasida iliq
munosabatlar o‘rnatilmadi. Keyingi yillarda Britaniya diplomatiyasi Vashington
uchun prinsipial muhim masalalarda mustaqil pozisityada turdi. Bu Bosniya va
Gersogovinadagi millatlararo mojaro paytida yaqqol ko‘rindi. Qurol sotishga
embargoni bekor qilish, serblarga qarshi bomba zarbalari berish masalasida Buyuk
Britaniya AQSHni qo‘llab-quvvatladi va qarshi pozisiyada turdi. London
Yugoslaviyaga qarshi sanksiyalar joriy etishni ma’qulladi, ammo xalqaro
“tinchlikparvar” kuchlarni harbiy harakatlar olib borish uchun Yugoslaviyaga
12
https://www.thenationalnews.com/opinion/uk/2022/09/14/queen-elizabeth-iis-70-years-of-tumultuous-economic-
change/?outputType=amp
13
Эргашев Ш. Жахон тарихи. – Т o шкент , 2019. . – Б .143.
27

kiritishga qat’iy qarshi chiqdi. 1995-yil aprelida Meyjor Vashingtonga rasmiy
tashrif bilan bordi. Shundan keyingina Angliya Bosniya masalasida AQSHga yon
bosdi. 1995-yil dekabrida esa Britaniya diplomatiyasi mojaro tomonlarining
Tinchlik Shartnomasiga imzo qo‘yishini tashkil etish vositachisi bo‘ldi.
Buyuk Britaniyaning 80-yillardagi va 90-yillar birinchi yarmidagi tashqi
siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri Yevropa integratsiyasi jarayonida
qatnashishi masalasi edi. M. Tetcher Yevropadagi hamkorlar bilan munosabatlarda
o‘ziga xos bo‘lgan qat’iylik ko‘rsatdi. M. Tetcher Buyuk Britaniya uchun noqulay
bo‘lgan iqtisodiy hamkorlikni va YeIHning byudjetiga to‘lovlar masalasini qayta
ko‘rib chiqilishini talab qildi. 1979-yildan boshlab, uzoq muddatli murakkab
muzokaralar davri boshlandi. Bu vaqt davomida shovshuvlar va savdo urushlari
ham bo‘lib turdi. Buyuk Britaniya egallagan qat’iy pozitsiya YeIH byudjet tizimini
barqarorlashtirishga to‘sqinlik qilar, ko‘pgina integratsion dasturlarning amalga
oshirilishini kechiktirar va YeIHga Ispaniya va Portugaliyaning qo‘shilishi
to‘g‘risidagi muzokaralarni murakkablashtirardi. To‘rt yildan keyingina bu
masalada kelishuvga muvaffaq bo‘lindi.
YeIHning fermerlarni dotatsiyalar bilan qo‘llab-quvvatlashga asoslangan
agrar siyosati ham Britaniya Hukumatida norozilik uyg‘otardi. Britaniya
diplomatiyasining qattiq bosimi ostida “Umumiy bozor” mamlakatlari 1983-yilda
qishloq xo‘jaligi dasturiga xarajatlarni asta-sekin kamaytirish to‘g‘risida qaror
qabul qilishga majbur bo‘lishdi. 14
80-yillarning ikkinchi yarmida Yevropa siyosatining asosiy muammosi
Yevropa Hamjamiyatlari tizimini Yevropa Ittifoqiga aylantirishdan iborat bo‘ldi.
Bu maqsad 1986-yil fevralida qabul qilingan “Yagona Yevropa” Aktida bayon
qilingan edi. Yevropa Kengashini tuzish g‘oyasini inkor etmagan holda, Tetcher
hukumati bir qator yangi integrasion loyihalarga, jumladan, yagona pul tizimiga
o‘tishni ko‘zda tutgan Yevropa Valyuta Ittifoqini tuzish loyihasiga qarshi chiqardi.
Tetcher Buyuk Britaniyaning bunday loyihalarga qo‘shilishini iloji boricha
14
Киличев Х. Файзуллайева М .Энг я анги давр, Тошкент: Я анги нашрийот, 2011. . – Б.115.
28

kechiktirishga harakat qilardi. U soliq, mehnat va immigrasiya (muhojirlik)
masalalaridagi qonunlarni ham Umumevropa miqyosiga mos ravishda
yagonalashtirish haqidagi taklifni ham qabul qilmadi. Tetcher 1986-yilda
imzolangan Shengen kelishuvlariga Buyuk Britaniyaning qo‘shilmasligini ma’lum
qildi.
29

III bob . Birlashgan Qirollikning ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy ahvoli
Birlashgan qirollikning ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy ahvoli. Buyuk
Britaniya iqtisodiy jihatdan rivojlangan yirik sanoatlashgan mamlakat. Yalpi ichki
mahsulotning 21 % ini sanoat, 1,8 % ini qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi, 70,2 %
ini xizmat ko‘rsatish tarmog‘i beradi. Eksportining 90 % ni sanoat ta’minlaydi 15
.
Qishloq xo‘jaligida mamlakatdagi mehnatga qobiliyatli aholining 2 % gina band.
Buyuk Britaniya qishloq xo‘jaligi intensivlik, mahsuldorlik va
mexanizatsiyalashuvining yuksak darajasi bilan ajralib turadi. U mamlakatning
oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojining 75 %ini ta’minlaydi.
1990-yillar oxiri-2000-yillar boshlarida jahon iqtisodiy konyunkturasining
o‘sishi tulqinida «yangi leyboristlar» 2001-yil iyunda bo‘lib o‘tgan parlament
saylovlarida g‘alaba qozondi. XXI asr boshlarida Buyuk Britaniya G arbiyʻ
Yevropaning boshqa davlatlari singari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda katta
muvaffaqiyatlarga erishdi. Mamlakatda favqulodda qulay konyunktura vujudga
keldi. Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari yiliga 2,75% ini, ishsizlik so‘nggi o‘n yillar
ichida eng past – 5-6% ini, inflatsiya esa yiliga 2% ini tashkil qildi. «Yangi
leyboristlar» siyosatining ustuvor yo‘nalishini ‘‘rohat-farog‘at davlatini’’
‘‘ijtimoiy investisiyalar’’ davlatiga aylantirish, umumiy, o‘rta va oliy ta’limni
rivojlantirish, kasbiy tayyorgarlikni takomillashtirish, ishsizlikka qarshi kurash,
sog‘liqni saqlash sohasini yaxshilash kabilar tashkil qildi. T.Bler hukumati ijtimoiy
ehtiyojlar uchun davlat xarajatlarini oshirish siyosatini yuritdi, bu mablag‘larning
katta qismi ish o‘rinlarini yaratishga sarflandi. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda
hukumat ishsizlikni 5% gacha qisqartirishga erishdi. Ammo sog‘liqni saqlash
sohasida hukumat bir qator qat’iy qadamlar qo‘yishga majbur bo‘ldi. Jumladan,
«daromadli» shifoxonalarga xususiy investisiyalar kiritishga ruxsat berildi. 2004-
yili 100 ga yaqin shifoxona, gospital va boshqa tibbiyot markazlarini xususiy
shaxslarga sotish haqida e’lon qilindi. Sog‘liqni saqlash davlat xizmati, pensiyalar
va ommaviy ta’limga davlat xarajatlari qisqartirildi.
15
https :// en . m . wikipedia . org / wiki / Economic _ history _ of _ the _ United _ Kingdom
30

1996-yilda iqtisodiy pasayish barqarorlashdi, keyinchalik, o‘sish bilan
almashdi. Jadallashtirish bo‘yicha Angliya 1997-yil ikkinchi yarmigacha YeI
mamlakatlari orasida yuqoriroq ko‘rsatgichga ega bo‘ldi. 1993-1997-yillarda
Buyuk Britaniyada yalpi ichki mahsulotning o‘rtacha yillik o‘sishi 2,8% ini tashkil
etdi. Ishsizlik darajasi 1995-yilda 8% gacha kamaydi va 1998-yilning boshida
iqtisodiy faol aholining 5% ini tashkil etdi (1980-yildan beri eng past ko‘rsatkich).
Ishlayotganlarning umumiy soni 1,2 million kishiga ortdi. Boshqacha aytganda 1,2
mln. ish o‘rinlari yaratildi. Ayollar orasida ish bilan ta’minlanganlar soni oshdi
(1997-yilga kelib ular ishchi va xizmatchilarning umumiy sonini 47% ini tashkil
etdi). O‘sishning asosiy manbalari 80-yillarda o‘tkazilgan Britaniya iqtisodiyotini
strukturaviy qayta qurish, Britaniya tovarlari eksportini oshirish, gaz va neftni
qazib olish va eksport qilishni kengaytirish, shaxsiy iste’molning kengayishi
natijasi bo‘ldi. Bu yutuqning o‘ziga xosligi oxirgi ikki o‘n yillikda sanoat
sektorining uzluksiz kengayishidan iborat bo‘ldi. Britaniya banki po‘lat, ko‘mir va
jihatdan qo‘llab-quvvatladi. Milliy daromadda davlatning hissasi oshishiga erishdi.
Mamlakat eksporti hajmi ko‘tarila bordi. 1962-yilda iqtisodiy rivojlanish Milliy
Kengashi tuzildi. Bu kengash 1961-1965-yillarga mo‘ljallangan besh yillik rejani
ishlab chiqdi va hukumat uni tasdiqladi. Biroq rejani hayotga tatbiq etishga
muvaffaq bo‘linmadi. Ijtimoiy sohani mablag‘ bilan ta’minlash og‘irlashdi.
Natijada hukumat kvartira haqi ustidan nazoratni bekor qildi.
Xukumatning “Niyatlar haqidagi Deklarasiya” xujjati maoshni va narxlarni
o‘sishini “idrokli” darajada cheklashni taklif etaredi. Bunday siyosat mamlakatda
“narx va daromat siyosati” nomini oldi. Dastlab “idrokli” darajada maoshni o‘sish
darajasini cheklash xoxish asosida amalga oshirildi. Ammo 1966-yildan keyin
xukumat majburiy yo‘l bilan maoshlarni usish holatini to‘xtatitib qo‘yish yo‘liga
o‘tdi. Bunday xolat esa mamlakatda norozilikni kuchayishiga olib keldi. E.Xitning
iqtisodiy siyosati – ishlab chiqarishni qattiq kapitalistik ratsionalizatsiyalash va
“xar qanday yo‘l bilan” iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga qaratilgan edi. Xit
davrida Buyuk Brtiraniya Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga qo‘shildi. “Narxlar va
daromatlar siyosati” yanada shavqatsizroq shakilda qabul qilindi, narxlarni va
31

maoshlarni ma’muriy boshqaruv apparati tashkil etildi. Konservativ shakildagi
kasaba uyushmalarga qarshi qaratilgan “Sanoatdagi munosabatlar” degan qonun
ishlab chiqildi. Ushbu qonun kasaba uyushmalarning faoliyatini cheklab qo‘ydi.
Ammo bu qonun mamlakat mexnatkashlarining noroziligi kuchayishiga olib keldi
va mamlakatda beqarorlik holati yuzaga keldi. Bunday sharoitda Xit parlament
saylovlarini belgilab, matbuot va atrofdagilar ishchilarni emas balki uni qo‘llab
quvvatlaydilar deb uylagan edi. Ammo 1974-yil 28-fevralda bo‘lib o‘tgan
parlament saylovida leyboristlar g‘olib chiqdi.
Bosh vazir G.Vilson (1976-yildan ushbu lavozimda D.Kallagen) “Narxlar va
daromatlar siyosati” bo‘yicha boshqacha reja va shakildagi ish yuritishga majbur
bo‘ldi. G.Vilson – Kallagen 1974-1979- yillar xukumati siyosatining asososiy
negizi “ijtimoiy nazorat” edi, yaniy kasaba uyushma va xukumat o‘rtasidagi
kelishuvdan iboratedi. Unga ko‘ra kasaba uyushmalar maoshni oshirish talablarini
ta’qiqlab turishi (yiliga 5 %gacha), xukumat esa narxlar usishini taqiqlab turishi va
mehnatkashlar ma’nfatida kelishilgan holda islohotlarni olib borish ko‘z da tutildi.
Bunday holat mamlakatda 1978-yilgacha davom etdi. Belgiya va Buyuk
Britaniyada XX asr oxirlariga kelib, barcha nikohlarning yarmidan kamrog‘i
saqlanib qolgan.
1979-yil parlament saylovida g‘alaba qilgunga qadar konservatorlar partiyasi
inqirozdan chiqishga qaratilgan “To‘g‘ri yondashuv” nomidagi dasturni ishlab
chiqdilar va partiyaning yetakchisi etib Margaret Tetcherni sayladilar.
Konservatorlar partiyasining dasturida inqiroz va inflatsiya bilan kurashishning
neokonservativ shakli ishlab chiqildi. “To‘la bandlik”, “xotirjamlik davlati” va
byudjet defisiti degan avvalgi ko‘rsatmalar va g‘oyalar bekor qilindi. Iqtisodiy va
ijtimoiy sohalardagi yangi siyosat “tetcherizm” deb nom oldi. Eng avvalo qattiq
monetaristik siyosat boshlandi, ya’niy muomiladagi pul miqdori cheklandi, sarf-
xarajatlar qisqardi. Bu esa iflatsiyani pasayishiga ammo ishsizlar sonining
ko‘payishiga olib keldi.
80-yillarda ber necha yil davom etgan qattiq monetaristik siyosat natijasida
inflatsiyaning pasayishiga va sarmoyalarning o‘sishiga imkoniyat yaratildi. Buning
32

natijasida avvalgi o‘n yilliklardagi turg‘unlikdan farqli ravishda Buyuk Britaniya
sanoat taraqqiyotida katta sakrashni amalga oshirdi, mehnat ishlab chiqarishi
bo‘yicha esa barcha Yevropadagi kapitalistik mamlakatlardan o‘tib ketdi.
Xukumat, kam foyda keltiruvchi va xarajati ko‘p bo‘lgan davlat sektorini sotuvga
qo‘yish yo‘li bilan ularning ta’minlashda davlat zimmasidagi xarajatlarni
qisqartirish yo‘lini tutdi. Privatizasiya qilish natijasida mamlakat byudjetiga 28
mlrd. funt sterling kelib tushdi. Millionlab fuqarolar firma va korxonalarning
aksionerlari bo‘ldilar. Aksionerlar soni 7 %dan 25 %gacha ko‘paydi. Xususiy
mulkchilik munosabatlarini kuchatirish bo‘yicha Tetcher xukumatining boshqa
usuli, munisiapal va shaharlarning turar joy fondini sotuvga qo‘yish edi. Natijada
80-yillarda 1,1 mln. oyila imtiyozli ravishda kvartira va o‘ylar sotib olish
imkoniyatiga ega bo‘ldilar. 1990-yil 65 % oila hususiy o‘ylarga ega bo‘lishdi.
Xatto Britaniya jamiyatini “uchdan ikki qismi o‘rta sinif jamiyati” deb ham
atashdi. Ammo axolining hali ko‘p qismi davlat yordamiga muhtoj edi.
Daromadlar tengsizligi umuman olganda, tengsizlik urushdan keyingi davrda
1970-yillarning oxirigacha pasaydi, ammo 1980-yillarda daromadlar tengsizligi
yana ko‘tarildi. 2022-yilda Britaniya 1950-yillardagiga qaraganda teng huquqli
jamiyatga aylandi, ta lim olish imkoniyatlari ancha yuqori. Bu, ayniqsa, oliy ta’limʼ
muassasalariga qatnaydiganlar soniga e’tibor qaratsak, hayratlanarli.
Universitetdagi ayollar soni 1952-yilda 23 000 tadan 2022-yilda 1 569 000 tagacha
k ‘tarildi. Xuddi shu davrda erkaklar soni 78 000 dan 1178 000 ga oshgan. Biroq,
biz universitetga ko‘proq jo‘natishda muvaffaqiyat qozongan bo‘lsakda, iqtisodiyot
hali ham muhim sohalarda malaka etishmasligidan aziyat chekmoqda, kasbiy
ta’lim ko‘pincha iqtisod haqiqatda kerak bo‘lgan narsadan orqada qolmoqda 16
.
1980-yillarning boshlariga kelib, Fransiya va G‘arbiy Germaniyada maktab
bitiruvchilarining qariyb 85 foizi kasbiy ta’lim olgan bo‘lsa, Buyuk Britaniyada bu
ko‘rsatkich atigi 40 foizni tashkil etgan.
16
https :// www . ft . com / content /4 ef 98 f 0 a -47 c 2-47 e 9- b 93 a -7 e 39 f 1 d 2 a 4 d 7
33

1952-yilda qirolicha taxtga kelganida, inflatsiya darajasi bugungi kunga juda
o‘xshash edi, inflatsiya biz ko'rib turgan 9,9 foizga nisbatan 10,7 foizdan oshdi. Bu
qisman Koreya urushi bilan bog‘liq bo'lgan tovar bumi bilan bog‘liq edi. Bunga
kuchli iqtisodiy o‘sish ham sabab bo‘ldi. 1953-yilda Koreya urushi tugagach,
inflatsiya tez orada pasayib 17
. 1970-yillargacha past darajada saqlanib qoldi. 50 va
60-yillarda past inflatsiya kuzatildi, chunki iqtisodiyot yuqori o‘sish va past
inflatsiyaning ‘‘oltin bloklari’’ davriga kirdi. Bugungi kunda 1952-yil bilan
o‘xshashliklar mavjud, Ukraina urushi sabab bo'lgan xarajat inflatsiyasi bilan bir
qatorda, ammo hozirgi inflatsiya o‘jarroq ko‘rinadi va uni osonlikcha pasaytirish
mumkin emas. Shuningdek, 1950-60-yillar real ish haqining tez o‘sib borayotgan
davri bo‘ldi. 2020-yillarda biz inflatsiyani ushlab turish uchun kurashayotgan
ishchilar bilan real ish haqining turg‘unligini ko‘rmoqdamiz.
Ko‘mirning pasayishi Buyuk Britaniyaga miqdorini kamaytirishga yordam
berdi biroq va miqdori va ko‘rinadigan sonlar kamaygan bo‘lsada, biz azot dioksidi
kabi ko‘rinmas ifloslantiruvchi moddalardan havo sifati bilan bog‘liq haqiqiy
muammolarni saqlab qolamiz. Hisobotga ko‘ra, Buyuk Britaniyadagi uylarning 97
foizi hali ham havoni ifloslantiruvchi moddalarning kamida bitta turi bo‘yicha
JSST ko‘rsatmalaridan oshib ketadi. Shuningdek, 2022-yilda biz global ekologik
muammolardan ancha xabardormiz. 1970-yillarda shahzoda Charlz atrof-muhit
muammolarini ko‘targanida, bu juda muhim edi, ammo 2022-yilda iqlimdagi
keskin o‘z garishlar va dengiz sathining ko‘tarilishi uni kunning asosiy
muammosiga aylantirishga yordam berdi 18
.
1952-yil bilan hozirgi o‘xshashlik yana bir kam ishsizlikdir. 1952-yilda
ishsizlik 2,4% ni tashkil etdi, bu iqtisodiyot to‘liq bandlikka yaqin ekanligidan
dalolat beradi. 2022-yilda ishsizlik darajasi 3,4% ini tashkil qiladi, ammo real ish
haqining past o‘sishi va uzoq muddatli kasalliklarning ko‘tarilishi bilan mutlaqo
boshqacha holatlar mehnat bozori ishtirokining pasayishiga olib keladi.1952- yilda
2% ishsizlik darajasi ishchilarning haqiqiy tanqisligiga olib keldi va sobiq
17
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Birlashgan_Qirollik
18
Эргашев Ш. Жахон тарихи.Т. 2019.-С-143
34

Hamdo‘stlik davlatlaridan migratsiyani rag‘batlantirish davriga olib keldi. Ushbu
aniq migratsiya Buyuk Britaniyaning iqtisodiy va ijtimoiy tarkibini tubdan o‘z-
gartirdi va aholining 1952-yildagi 50,4 milliondan 2022-yilda 68,3 millionga
ko‘payishiga yordam berdi. 1990-2000-yillarda sof migratsiyaning ancha yuqori
darajalari paydo bo‘ldi, kamida 50% Yevropadan keladi.
Leyboristlar partiyasi hukumat siyosatini qattiq tanqid ostiga oldi va 1951-
1964-yillar oralig‘idagi yillarni «bekor o‘tgan 13-yil» deb atadi. Saylovda g‘alaba
qilsa, iqtisodiyotning qator muhim sohalarini milliylashtirish va iqtisodiyotni reja
asosida rivojlantirish yo‘li bilan mamlakatni yangilashga va uning qudratini qayta
tiklashga va’da berdi. 1964-yilgi parlament saylovida leyboristlar partiyasi g‘alaba
qozondi. Partiya rahbari T. Vilson boshchiligida yangi hukumat tuzildi. Hukumat
mamlakat ilmiy-texnika salohiyatini rivojlantirishga katta umid bog‘ladi. Shu
maqsadda 1965-yilda parlament birinchi ‘‘Milliy besh yillik iqtisodiy dasturini’’
qabul qilishiga erishdi. Ayni paytda, mamlakat moliyaviy ahvolini muqimlashtirish
maqsadida, hukumat ish haqi va narxning o‘sishini oqilona cheklab qo‘yish
siyosatini yurita boshladi. Bu siyosat narx-navo va daromadlar siyosati deb nom
oldi. Dastlab bu tadbir ixtiyoriylik asosida amalga oshirilgan bo‘lsa, 1966-yildan
boshlab hukumatning ish haqini muzlatishga oid qarori bilan amalga oshirildi.
G. Vilson hukumati sanoat ishlab chiqarishi yiliga 5 foiz o‘sishini rejalashtirgan
bo‘lsa, amalda u 2,3 foizdan oshmadi. Binobarin, leyboristlar mamlakat iqtisodiy
ahvolini yaxshilay olmadilar. Buning ustiga funt sterling qiymatini dollarga
nisbatan kamaytirish ham ko‘zlangan natijani bermadi. Bundan tashqari, G.
Vilsonning Buyuk Britaniyani ‘‘Umumiy bozor’’ ga a’zolikka qabul qildirish
yo‘lidagi urinishlari behuda ketdi. Fransiya hukumati Buyuk Britaniyani AQSH
bilan haddan tashqari bog‘langanlikda ayblab, uning ‘‘Umumiy bozor’’ ga qabul
qilinishiga qarshilik ko‘rsatdi. Bu omillar leyboristlar hukumatining obro‘siga
ta’sir etmay qolmadi. 1970-yilning 18-iyunida o‘tkazilgan parlament saylovida
Konservatorlar partiyasi g‘alaba qozondi. E.Xit boshchiligida konservatorlar
hukumati tuzildi. E. Xit hukumati davlatning moliyaviy ahvolini yaxshilash
35

maqsadida ijtimoiy sohalar xarajatlarini kamaytirdi. Fermerlarga yordam puli
berish to‘xtatildi. ‘‘Narx-navo va daromadlar’’ siyosati bekor qilindi
1979-yil parlament saylovida g‘alaba qilgunga qadar konservatorlar partiyasi
inqirozdan chiqishga qaratilgan “To‘g‘ri yondashuv” nomidagi dasturni ishlab
chiqdilar va partiyaning yetakchisi etib Margaret Tetcherni sayladilar.
Konservatorlar partiyasining dasturida inqiroz va inflatsiya bilan kurashishning
neokonservativ shakli ishlab chiqildi 19
.“To‘la bandlik”, “xotirjamlik davlati” va
byudjet defitsiti degan avvalgi ko‘rsatmalar va g‘oyalar bekor qilindi. Iqtisodiy va
ijtimoiy sohalardagi yangi siyosat “Tetcherizm” deb nom oldi. Eng avvalo qattiq
monetaristik siyosat boshlandi, ya’ni muomiladagi pul miqdori cheklandi, sarf-
xarajatlar qisqardi. Bu esa inflatsiyani pasayishiga ammo ishsizlar sonining
ko‘payishiga olib keldi. 1980-yillarda ber necha yil davom etgan qattiq
monetaristik siyosat natijasida inflatsiyaning pasayishiga va sarmoyalarning
o‘sishiga imkoniyat yaratildi. Buning natijasida avvalgi o‘n yilliklardagi
turg‘unlikdan farqli ravishda Buyuk Britaniya sanoat taraqqiyotida katta sakrashni
amalga oshirdi, mehnat ishlab chiqarishi bo‘yicha esa barcha Yevropadagi
kapitalistik mamlakatlardan utib ketdi. Xukumat, kam foyda keltiruvchi va xarajati
ko‘p bo‘lgan davlat sektorini sotuvga qo‘yish yo‘li bilan ularning ta’minlashda
davlat zimmasidagi xarajatlarni qisqartirish yo‘lini tutdi. Privatizasiya qilish
natijasida mamlakat byudjetiga 28 mlrd. funt sterling kelib tushdi. Millionlab
fuqarolar firma va korxonalarning aksionerlari bo‘ldilar. Aksionerlar soni 7 %dan
25 %gacha ko‘paydi. Xususiy mulkchilik munosabatlarini kuchaytirish bo‘yicha
Tetcher xukumatining boshqa usuli, munsipial va shaharlarning turarjoy fondini
sotuvga qo‘yish edi. Natijada 80-yillarda 1,1 mln. oila imtiyozli ravishda kvartira
va uylar sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. 1990-yil. 65 % oila hususiy uylarga
ega bo‘lishdi. Xatto, Britaniya jamiyatini “uchdan ikki qismi o‘rta sinif jamiyati”
deb ham atashdi. Ammo axolining hali ko‘p qismi davlat yordamiga muhtoj edi.
19
К , иличев Х. Файзуллайева М .Энг я анги давр, Тошкент: Я анги нашрийот, 2011. . – Б.86.
36

Buyuk Britaniyaning madaniyati boy va rang-barangdir. Bunga ko‘plab
omillar ta’sir ko'rsatdi. Davlatning orol xarakteri, G‘arb demokratiyasining
yetakchilaridan biri va taniqli harbiy-siyosiy o‘yinchi sifatidagi mamlakat tarixi,
shuningdek, mamlakat to‘rtta alohida davlatning ittifoqi, ularning har biri o‘z
an’analari va odatlari va ramzlarini saqlab qolgan. Britaniya imperiyasi orqali
Britaniya madaniyatining ta’siri o‘z navbatida sobiq mustamlakalarning ko‘plab
mamlakatlari, jumladan Avstraliya, Kanada, Hindiston, Irlandiya, Yangi
Zelandiya, Janubiy Afrika, Birlashgan davlatlar tili, madaniyati va huquqiy
tizimida ko‘rish mumkin.
Buyuk Britaniya adabiyotining asosiy qismi ingliz tilida yozilgan. 2005- yilda
Buyuk Britaniyada 260 000 ga yaqin kitob chop etilgan bo‘lsa, 2006-yilda
mamlakat nashr etilgan nomlar soni bo‘yicha dunyoda yetakchi edi.
XIX asrning oxirigacha Uels adabiyoti asosan Uels tilida bo lib, nasrningʻ
aksariyat qismi diniy xarakterga ega edi. Suonsilik Dilan Tomas XX-asr o‘rtalarida
dunyoga mashhur bo‘ldi. Nufuzli ruhoniy va millatchi Ronald Tomas 1996-yilda
adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga nomzod bo‘lgan. Birlashgan Qirollik
adabiyotining eng yaxshi namunalari o zbek tiliga tarjima qilingan. V.
ʻ
Shekspirning pyesalari, J. Sviftning „Gulliverning sayohatlari“, D. Defoning
„Robinzon Kruzo“, E. Voynichnint „So na“ romanlari va boshqalar mashhur
ʻ
bo‘ldi.
1980-yillarning oxiri va 1990-yillarda Londondagi Saatchi galereyasi yosh
Britaniyalik rassomlar nomi bilan mashhur bo lgan ko p janrli rassomlar guruhiga
ʻ ʻ
e tibor qaratishga yordam berdi. Damien Xirst, Kris Ofili, Reychel Uaytrid, Treysi
ʼ
Emin, Mark Uollinger, Sem Teylor Vud va aka-uka Chapman. Londondagi
Qirollik san’at akademiyasi Buyuk Britaniyada san’atni rivojlantirish bo ‘yicha
asosiy tashkilotdir. Eng yirik galereyalar orasida London Milliy galereyasi, Milliy
portret galereyasi, Tate Britain va Tate Modern zamonaviy san at muzeyi, yiliga
ʼ
taxminan 4,7 million kishi tashrif buyuradi.
1967-yilda ochilgan Yelizaveta II nomidagi konsert zallari ingliz konsert
hayotining yirik markazidir. Estrada tomoshalari Londondagi Palladiumda
37

qo yiladi. Mashhur ‘‘Bitlz’’ ansambli rok musiqa rivojiga katta hissa qo shdi.ʻ ʻ
Bibisi simfonik orkestri, London simfonik orkestri ‘‘Yangi filarmoniya’’ simfonik
orkestri olamga mashhur. Dirijyorlar J. Barbirolli, A. S. Boult, G. Vud,
pianinachilar J. Mur, M. Limpani, J. Ogdon, J. Lill, skripkachilar A. Kampoli, G.
Temyanka va boshqa XX asrning atoqli musiqachilaridir.
Buyuk Britaniya kino tarixiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Britaniyalik rejissyorlar
Alfred Xitkok va Devid Lin tarixdagi eng mashhur rejissyorlar sanaladi. Boshqa
mashhur rejissyorlar orasida Charli Chaplin, Maykl Pauell, Kerol Rid va Ridli
Skott ham bor. Ko‘pgina Britaniyalik aktyorlar jahon miqyosida shuhrat va
e’tirofga erishdilar, jumladan Juli Endryu, Deniel Day-Lyuis, Richard Burton,
Maykl Keyn, Shon Konneri, Vivyen Li, Devid Niven, Lorens Olivye, Piter Sellers,
Keyt Uinslet, Entoni Xopkins, Xyu Grant. Dunyodagi eng ko‘p tijoriy
muvaffaqiyatga erishgan filmlardan ba’zilari Buyuk Britaniyada, jumladan,
dunyodagi eng daromadli filmlar seriyasi (Garri Potter va Jeyms Bond) ham
suratga olingan. ‘‘Ealing Studios’’ dunyodagi eng qadimgi ishlaydigan kinostudiya
deb da’vo qiladi.
O‘zining uzoq va muvaffaqiyatli tarixiga qaramay, Britaniya sanoati
ko‘pincha uning o‘ziga xosligi va Amerika va Yevropa ta’siri bo‘yicha tortishuvlar
bilan ajralib turadi. Ko‘pgina ingliz filmlari amerikalik prodyuserlar bilan
birgalikda ishlab chiqariladi, ularda ko‘pincha amerikalik aktyorlar bilan bir
qatorda Britaniyalik aktyorlar ham suratga olinadi va ingliz aktyorlari ko‘pincha
Gollivudda paydo bo‘ladi. Ko‘pgina muvaffaqiyatli Gollivud filmlari inglizlar,
adabiyot yoki voqealarga asoslangan, masalan, Titanik, Uzuklar hukmdori va
Karib dengizi qaroqchilari.
2009-yilda Britaniya filmlari butun dunyo bo‘ylab 2 milliard dollar yig‘ib,
global bozor ulushini 7 foizga, Buyuk Britaniyada esa 17 foizni egalladi. Umuman
olganda, 2009-yilda Buyuk Britaniyaning kinoteatrlariga 173 million tashrif
buyurgan holda 944 million funt sterlingga yaqin daromad keltirdi.
Mahalliy gazetalar, televideniya va radio asosan u erda joylashgan, garchi
Manchester ham sharob media markazidir. Edinburg, Glazgo va Kardiff
38

Shotlandiya va Uelsdagi gazeta va teleradiokompaniyalarning asosiy
markazlaridir. 2009-yilda esa Buyuk Britaniya televideniyaga 3,75 barobar, radio
tinglashga esa 2,81 baravar ko‘p sarflagan. O‘sha yili BBC jamoat kanallari
televidenie tomoshalarining 28,4 foizini tashkil qilgan va uchta mustaqil kanalning
umumiy ulushi 29,5% ni, qolgan 42,1% esa sun’iy yo‘ldosh va raqamli kanallar.
Gazeta savdosi 1970-yillarda qattiq bostirilgan va 2009-yilda aholining 42 foizi
kundalik gazetalarni o ‘qiydi.
Buyuk Britaniyada televidenie va radioeshittirish ommaviy va tijorat
masalasidir. Ommaviy eshittirishni 1-kanal (BBC birinchi) va 2-kanal (BBC
Ikkinchi) va 4 radiostantsiyada (BBC Radio 1, BBC Radio 2, BBC Radio 3, BBC
Radio 4) efirga uzatuvchi BBC teleradiokompaniyasi taqdim etadi.
39

Xulosa.
Berilgan, ma’lumotlardan tahlil va mavzu boyicha xulosa qiladigan bo‘lsam,
Qirolicha Buyuk Britaniya monarxlari orasida eng uzoq vaqt davomida davlatni
idora qildi. Yelizaveta II davrida ya’ni 70-yil davomida juda ko’plab ishlar bo‘lib
o‘tdi, xususan Britaniya qo‘l ostida bo’lgan ko‘plab hududlar mustaqil bo’ldi, SSR
va G‘arb o’rtasida sovuq urush bo’lib o’tdi, inson ko’smosga parvoz qildi va oyga
qadam yetdi. Televideniya rivojlandi , internet paydo bo‘ldi, Dunyo davlatlarining
siyosiy va iqtisodiy holati o‘z gardi. Ma’lumki Birlashgan Qirollikka 54 ta davlat
a’zo ular orasida dunyoning yirik davlatlari hisoblangan Hindistondan tortib
Kanadagacha bor. Bu davlatlarning 14 tasi rasmiy ravishda Yelizaveta II ni o‘z
qirolichasi deb tan oladilar .
Buyuk Britaniya tarixida ya’ni qirolicha faoliyati ham juda og‘ir kechdi.
Birinchidan oilaviy muammolar va davlatdagi siyosiy va iqtisodiy muammolar
ham qirolichani ushbu vaziyatda biroz bo‘lsada tushkunlik holatiga tushirib qo‘ydi.
Oilaviy masalada yaqinlarimi vafoti va ichki siyosatda esa hukumatdagi ikki asosiy
partiyalar, Leybaristlar va Konservatorlarning kurashlari bo‘lib turdi. 1952-yilda
ham iqtisodiyotda tushkunlik holati va inflatsiya mavjud edi. Tashqi siyosatda esa
Britaniya urushlarda ishtiroki past bo‘lsada, xalqaro diplomatik aloqalarda
yetakchi davlatda aylandi. Hukumat iqtisodiyotni jonlashtirish masalasida 1965-
yili besh yillik ‘‘Milliy iqtisodiyot reja’’ qabul qildi. Bundan tashqari B.Britaniya
Yevropa iqtisodiy Hamjamiyatiga a’zo bo‘lish uchun 1967-yil may oyida Daniya
va Norvegiya bilan Yevropa iqtisodiy Hamjamiyatiga a’zo bolish uchun ariza
yubordi. Biroq bu ariza rad e’tildi. Hukumat tashqi siyosatda ham faollik ko‘rsatdi,
1967-yilgi Isroil va Misrning ‘‘Olti kunlik urushida ham o‘zini pozitsiyasida
turdi. Asosiy muammolaridan biri sifatida Olsterdagi diniy-siyosiy to‘qnashuvlar
bo‘ ldi. Shuningdek, Buyuk Britaniya XX asrning 60-70-yillarini ikkinchi yarmida
xalqaro munosabatlar tizimida iqtisodiy rivojlanishning yomonlashuvi ham bir
qator muammolarni yuzaga keltirdi. Fransiya hukumati B. Britaniyani ‘‘ Umumiy
bozorga’’qo‘shilishiga ham qarshilik qildi. Ammo B.Britaniya 1973-yil 1-
yanvarda ushbu shartnoma huquqiga ega bo‘ldi. Uzoqni ko‘ra oluvchi imperiya
40

tashqi siyosatda asosan, 1960-yillar ya’ni Janubiy Yamanda o‘z uyushmasi Janubiy
Arabiston federatsiyasini tuzdi va 60-yillar oxirida esa Arab-Isroil to‘qnashuvlari
ham imperiyachilik siyosatini ko‘rsatdi. Janubiy Rodeziyadagi harkatlar va T.
Tetcher davrida Argentina bilan 1982-yildagi ‘‘Folklend’’ orollari uchun ham
urushlarni olib bordi.Aytib o‘tish joizki, bu hudud 1833-yilda inglizlar bosharuvida
edi. Shu tariqa B.Britaniya xalqaro maydonda o‘zining yetkchiligini isbotladi. Bu
borada 1980-yilda aholini milliy daromadini oshirish va aholini qo’llab-
quvvatlash bo’yicha tizim ishlab chiqildi va Qirolicha davrida ham bu ishlar davlat
bosh mezoniga aylandi. B . Britaniyaning madaniyati boy va rang –barangligi bilan
ajralib turadi. XX asrdagi fan va adabiyotdagi yangiliklar san’at asarlari ham
mashhur edi. Ushbu asrda kino san’ati ham gullab yashnadi. Qirolicha uchun
alohida konsert zallari ham bunyod etildi. Kinoda sohasida ham 2009-yilda B.
Britaniya filmlari butun dunyo bo‘ylab 2 milyard dollar yig‘di. Shuningdek,
mahalliy gazetalar, telivediniyan va radio ham ommalashdi. Edinburg, Glazgo va
Kardiff Shotlandiya va Uelsdagi gazeta va teleradiokompaniyalarning asosiy
markazlar edi. 2009-yilda esa Buyuk Britaniya televideniyaga 3,75 barobar, radio
tinglashga esa 2,81 baravar ko‘p sarflandi. Buyuk Britaniyada televidenie va
radioeshittirish ommaviy va tijorat masalasi bo‘ldi. Ommaviy eshittirishni 1-kanal
(BBC birinchi) va 2-kanal (BBC Ikkinchi) va 4 radiostantsiyada (BBC Radio 1,
BBC Radio 2, BBC Radio 3, BBC Radio 4) efirga uzatuvchi BBC
teleradiokompaniyalari bo‘ldi. Shunday qilib B.Britaniya tashqi siyosatda ham
iqtisodiyotda va madaniy hayotda yuqori natijalarga erisha oldi. Ushbu jarayonlar
Birlashgan qirollik xalqaro munosabatlarda ham yetakchi davlat sifatida e’tirof
etiladi.
41

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati.
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ –
2995-сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб
қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида »ги қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон. –
huquqiy hujjat.
3. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ‘ zbekiston,
2021.
II . Asosiy adabiyotlar
4. Эргашев Ш . Жахон тарихи . Т . . 2019. Нуриддинов Э . З ., Зокиров Ш . Ш .,
Исматуллаев Ф . О . Жахон тарихи , Тошкент , 2017.
5. Киличев Х. Файзуллайева М .Энг я анги давр, Тошкент: Я анги
нашрийот, 2011.
6. Таунсенд С. Мы с королевой. – Москва, 2009.
7. Полякова А. А.Ее Величество Королева Великобритании Елизавета II.
Взгляд на современную британскую монархию.-Москва, 2013.-С.22
8. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Birlashgan_Qirollik
9. https :// en . m . wikipedia . org / wiki / Economic _ history _ of _ the _ United _ Kingdom
10. https :// www . ft . com / content /4 ef 98 f 0 a -47 c 2-47 e 9- b 93 a -7 e 39 f 1 d 2 a 4 d 7
11. https :// www . thenationalnews . com / opinion / uk /2022/09/14/ queen - elizabeth -
iis -70- years - of - tumultuous - economic - change /? outputType = amp
12. https :// www . thenationalnews . com / opinion / uk /2022/09/14/ queen - elizabeth -
iis -70- years - of - tumultuous - economic - change /? outputType = amp
13. https ://1 xmatch . com / uz / biografiya - keyt - middlton /
14. https :// yuz . uz / uz / news / elizaveta - ii - birlashgan - qirollik - taxtiga - otirganining -
70- yilligini - nishonladi
42

Birlashgan qirollik Yelizaveta II davrida

Sotib olish