• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 286.8KB
Покупки 1
Дата загрузки 15 Май 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Qunduz Alimova

Дата регистрации 14 Май 2024

1 Продаж

Bo’lajak maktab menejerlarida iqtisodiy kompetentlikni takomillashtirish

foydalangan holda ko‘plab haqiqiy faktlarni, faktlarni talab qiladi. Amaliy mashg‘ulotlarda masala va mashqlardan foydalanish usullariga uch xil yondashuv mavjud. Nisbatan ideal variant bo‘lib, amaliy mashg‘ulotlarda nazariy masalalarni muhokama qilgandan so‘ng, vazifa mashqni hal qilish va nazariy bilimlarni mustahkamlashdir. Masala mashqlaridan foydalanishning ikkinchi usuli-ular nazariy muammoni, qonunlarni o‘rganish jarayonida qo‘llaniladi. Talaba nazariy savolni mustaqil ravishda o‘zlashtirishi qiyin bo‘lsa, bu savolni hal qilish orqali osonlikcha amalga oshiriladi. Uchinchi usul-bu muammoni nazariy amaliy mashg‘ulotda muhokama qilmasdan, jismoniy mashqlar bilan bog‘liq muammoni hal qilish. Muammoni hal qilish natijasida nazariy savol o‘rganiladi, deb tashvishlanish o‘rinli emas, chunki masalani muhokama qilish jarayonida dialog amaliyot bo'lib, aksincha, nazariy qonun qoidalarni chuqurlashtirishga, ularning mazmunini tushunishga yordam beradi. SWOT tahlil usuli iqtisodiy faoliyatni o‘rganishda va uni tahlil qilish va xulosa chiqarishga o‘rgatishda muhimdir. Ushbu usul, birinchidan, oddiy ko‘rinishi, ikkinchidan, tahlil natijalarining samaradorligini ta’minlashi bilan tavsiflanadi. Bosh harflar ingliz tilidan olingan :  S trengths – kuchli tarflari;  W eakness – ojizlik tomonlari;  O pportunities – imkoniyatlari;  T hreats – xavf xatar , tahdid ma’nolarini anglatuvchi. Natijada paydo bo‘lgan SWOT tahlil usuli-bu talabalarga o‘zlari xohlagan korxona yoki firma faoliyatini tahlil qilishda mustaqil fikrlashga, taqqoslashga, qaror qabul qilishga o‘rgatadigan usul. Ushbu usul yordamida korxonani tahlil qilish natijalari keyinchalik strategik va marketing rejalarini tuzishda qo‘llaniladi, ijodkorlik, samaradorlik, mehnatsevarlik, qat’iyatlilik, tashabbuskorlik 24 . E.A.Varkinaning ilmiy ishlarida “iqtisodiy kompetentlik – bu shaxsning integrativ sifati bo‘lib, maxsus kompetentsiyalar (marketing, tadbirkorlik, xo‘jalik- huquqiy) majmui bilan tavsiflanadi shuningdek, egallangan iqtisodiy bilim, ko‘nikma va tajribalarni hamda ma’lum faoliyat usullarini qo‘llay olish qobiliyatini aks ettirib, ustuvor qadriyatlar va motivlar bilan tartibga solinadigan doimiy shaxsiy rivojlanish asosida ta’lim muassasasi faoliyatini ta’minlashdir” 25 deb ta’riflangan. Ushbu ta’rifga asoslanib, muallif iqtisodiy kompetentsiya darajasini tavsiflovchi iqtisodiy kompetentsiya tarkibini ilmiy asoslab berdi, shu bilan birga marketing, tadbirkorlik va iqtisodiy-huquqiy kompetentsiyalar shakllantirildi, ularning tarkibiy qismlari o‘zaro bog‘liq kognitiv, funktsional, motivatsion va shaxsiy fazilatlardir 26 . Ta’lim tizimidagi ko‘p yillik faoliyat tajribasiga asoslangan ilmiy tadqiqotlarning tahlili, shuningdek, bilim va motivatsion tarkibiy qismlar talabalarning iqtisodiy kompetentsiyasini tashkil etuvchi tarkibiy qismlar orasida muhim o‘rin tutishini aniqlashga imkon beradi. Kognitiv komponent – bu faoliyatning asosini tashkil etadigan va Real iqtisodiy vaziyatlarni tahlil qilish, iqtisodiy muammolarni hal qilish usulini tanlash, rejalashtirish, qaror qabul qilish kabi bir qator vazifalarni bajarishda iqtisodiy bilimlar to‘plamini o‘zida mujassam etgan zarur iqtisodiy va huquqiy bilimlarning yig‘indisi. Iqtisodiy sohaga oid qonunlarni bilmasdan faoliyatni amalga oshirish samarasiz bo‘ladi. Iqtisodiy atamalar, qoidalarning izohlari, iqtisodiy nazariya va faoliyat metodlarini anglash odatiy va nostandart iqtisodiy muammoli masalalarni hal qilishga harakat qilish imkonini beradi. 24 Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том 2) http://www.nngasu.ru/word/reki2016/velikie_reki_tom_2_2015.pdf 25 Варкина Е.А. Формирование экономической компетентности руководителя образовательного учреждения в системе повышения квалификации // Дисс. канд.пед. наук. - Оренбург, 2009.-С.41. 26 Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень) "бакалавр", 2015 год http :// oimsla . edu . ru / files / nb _ akad /% D 0%9 E % D 0%9 E % D 0%9 F - % D 0%91% D 0% B 0% D 0% BA % D 0% B 0% D 0% BB % D 0% B 0% D 0% B 2% D 1%80-2015. pdf Kompetentsiyani baholashda biron bir kompetentsiya darajasini emas, balki shaxsning shaxsan muhim maqsadlarga erishish uchun sarflagan uzoq vaqt davomida turli vaziyatlarda o‘zini namoyon qiladigan Kompetentsiyalarning to‘liq to‘plamini yodda tutish kerak bo‘ladi. Shu bilan birga, inson duch keladigan o‘ziga xos vaziyat uning rivojlanishiga, qadriyatlarning shakllanishiga va yangi kompetensiyalarga ega bo‘lishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Kompetentsiyaning mavjudligi inson mehnati natijasi bilan belgilanadi. Har bir mutaxassisning malakasi darajasi u tomonidan bajarilgan ish ushbu kasbiy faoliyatning yakuniy natijasi talablariga qay darajada javob berishi bilan belgilanadi. Kompetentsiya-bu kasbiy tayyorgarlikning mutlaqo yangi sifati, uning o‘ziga xos xususiyati shundaki, kompetensiyali mutaxassisning bilimlari tez va harakatchan bo‘lib, ular doimiy ravishda yangilanadi. Muammoning mazmunini tushunishning о’zi yyetarli bо’lmay, uni jihatdan maqbul usullar bilan yecha bilish kerak, shu bilan birga, kompetentlik maqbul yechimlarni tanlay bilish, qarorni asoslab bera olish, notо’g‘ri yо’llarni chiqarib tashlash, ya’ni tanqidiy fikrlay olishni taqozo etadi 34 . 2.2. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini 34 Muslimov N.A. va b. Kasb ta`limi mazmunini modernizatsiyalash asosida o‘qituvchilar kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. - Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2013. - B. 128. TDPU, 2003. Internet manbalari: 1. www.bilimdon .uz. 2. www.newhorizons.org . 3. www.ziyonet.uz 4. www.gov.uz. 5. www.press-servike.uz. 6. www.bilim.uz. 7. www.philosophy.ru. 8. www.filosofiya.ru. 9. www.philosophy.nsk.ru etish, moddiy va moliyaviy resurslar, mukofotlar, mukofotlar bilan ta’minlash, shuningdek joriy, rejalashtirilgan, davriy, doimiy nazoratni qamrab olish. Mazkur vazifalar ijrosiga bog‘liq ravishda muassasasa faoliyatining ma lumʼ jarayonlarida, ta lim ʼ muassasasi rahbarining iqtisodiy roli o‘zgarib turadi va har bir iqtisodiy faoliyatga mos huquq va majburiyatlar majmui, shuningdek, bilim, ko‘nikma va malakalar talab etiladi. Tadqiqot ishi tuzilmasi tarkibi. Mazkur magistrlik dissertatsiyasi kirish, uchta bob, yettita paragraf, xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tarkib topgan. boruvchi va murakkab jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi 2 . Kompetentlik deganda, ko‘pincha shaxsning faoliyat yuritishga umumiy qobiliyati va uning kasbiy tayyorgarligida namoyon bo‘luvchi bilim va tajribalariga asoslangan integratsiyalashgan sifatlar nazarda tutiladi 3 . N.А.Muslimov kompetentlik tushunchasini shaxsiy sifatlar to‘plami va kasbiy sohaning tayanch talablari sifatida namoyon bo‘lishi bilan uning mohiyatini ochib bergan. “Kompetentlik – bu talabaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy faoliyatining amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning egallanishi hamda ularni kasbiy faoliyatda qo‘llay olishi bilan ifodalanadi” 4 . I.А.Zimnyaya “...kompetentlik – bu odamning faoliyati, xulq-atvori, turli muammolarni hal qilish jarayonida boshqa shaxslar bilan o‘zaro munosabatida namoyon bo‘ladigan integrativ, bilimga asoslangan, intellectual va ijtimoiy- madaniy jihatdan aniqlangan sifati” 5 , – deb ta riflagan.ʼ Uning fikricha, “kompetentlik” shaxsiy xususiyat bo‘lib, tarkibiga kiritilgan kompetentsiyalar asosida shakllantiriladi. J.Raven kompetentlikni “...ma lum ʼ bir fan sohasida muayyan harakatni samarali amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan o‘ziga xos qobiliyat, jumladan, yuqori ixtisoslashgan bilimlar, ko‘nikmalar, fikrlash usullari, shuningdek, o‘z harakatlari uchun mas uliyatni ʼ his qilish” 6 , – deb ta riflaydi. ʼ Mazkur ta rifga ʼ ko‘ra, kompetentlik umumiy holda bilimlar yig‘indisidan farqli ravishda, samarali tarzda amaliyotga yo‘naltirilgan bilimlar majmui bilan tavsiflanadi. Ya ni, ʼ kompetenlik – amalda qo‘llanilayotgan bilimlar majmuidir. M.A.Choshanovning ilmiy ishlarida kompetentlik – dinamik o‘zgaruvchan hodisa sifatida bilimlarni doimo rivojlantirib borish, ma lum ʼ vaqt va sharoitga mos bo‘lgan metodlarni qo‘llay olish, ko plab ʼ echimlar orasidan samarali, eng maqbul 2 Muslimov N., Usmonboeva M., Sayfurov D., Turaev А . Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari. – T., 2015. 4-5 b. 3 Mirsolieva M.T. Oliy ta lim muassasalari rahbar va pedagog kadrlarining tadqiqotchilik kompetentligini rivojlantirish. // ʼ “Zamonaviy ta lim”, 2018, 2-son. ʼ 4 Muslimov N. А . Kasb ta limi o‘qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari. // Diss. ped. fan. dok. –T., 2007. ʼ 131-b. 5 Зимняя И.А. Компетентностный подход в образовании. www.pirao.ru/community-projects/text/kompetentnostnyy- podkhod-v-obrazovanii/ 6 Равен Дж. Компетентность в современном обществе. – М.: «Когито-Центр», 2002. bo‘lishi va ularni kasbiy faoliyatda qo‘llashi bilan ifodalanadi 17 . Ushbu pozitsiyada «kompetentsiya» tushunchasining mohiyati ham to‘liq ochib berilgan bo‘lib, u quyidagi ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: kompetentsiya - bu mening fikrimcha, kasbiy sohaning asosiy talablari sifatida talabalarning shaxsiy fazilatlari to‘plami. “Kompetentsiya” atamasi psixologlarning ilmiy izlanishlari natijasida ta’lim sohasiga kirdi. Ushbu kontseptsiya nostandart yoki kutilmagan vaziyatlarda o‘zini qanday tutish, muloqotga kirishish, raqiblar bilan o‘zaro aloqada yangi yo‘l tutish, noaniq vazifalarni bajarish, qarama-qarshi ma’lumotlardan foydalanish, har doim rivojlanayotgan va murakkab jarayonlarda harakat qilish haqida nazariy bilimlarga ehtiyoj borligini ko‘rsatadi. Inglizcha “kompetentsiya” tushunchasining leksik ma’nosi “qobiliyat” dir, ammo raqobat atamasi bilim, ko‘nikma, mahorat va qobiliyatni ifodalashga xizmat qiladi. G‘arb mamlakatlarida shakllangan an’anaga muvofiq, mutaxassisning kasbiy malakasi uning malakasi bilan, ta’lim tizimi esa bilim, ko‘nikma va malakalar darajasi bilan o‘lchanadi. Kompetentsiya o‘z bilimlarini doimiy ravishda boyitishni, yangi ma’lumotlarni o‘rganishni va vaqt talablarini his qilishni, yangi bilimlarni izlash qobiliyatini, ularni qayta ishlashni va amaliy faoliyatida qo‘llashni talab qiladi. Malakaga ega bo‘lgan mutaxassis muammolarni hal qilishda o‘zini tuta bilish, ma’lum bir vaziyatga mos keladigan usul va usullardan foydalanishni yaxshi bilish, hozirgi vaziyatga munosib usullarni tanlab va qo‘llamasligi kerak bo‘lganlarni rad etish, muammoga tanqidiy qarash kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini shakllantirish har doim mutaxassislarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Keyingi yillarda ushbu muammoning dolzarbligi yanada oshdi. Xususan, o‘qituvchilar, psixologlar, sotsiologlar, iqtisodchilar ushbu masalaga alohida e’tibor berishadi. Bo‘lajak maktab menejerlarida iqtisodiy bilim va iqtisodiy kompetentsiya elementlarining shakllanishi uning noto‘g‘ri amalga oshirilganligi bilan seziladi. 17 http://www.mirrabot.com/work/work_40190.html II BOB. B O‘ LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH VA BAHOLASH USULLARI. 2.1. B o‘ lajak maktab menejerlarining kompetensiyalarini rivojlantirishni shakllantirish va tavsiflash. Respublikamizda qabul qilingan «ta’lim to‘g‘risida» gi qonunda belgilangan vazifalarni bosqichma-bosqich amalga oshirish natijasida zamonaviy ta’lim tizimiga muvaffaqiyatli joriy etish zamon talablariga muvofiq har qanday usulda yuqori darajada rivojlangan ijtimoiy-psixologik xususiyatlarga ega malakali mutaxassislarni tayyorlashni nazarda tutadi. Bunday zamonaviy talablarning muvaffaqiyatli bajarilishi zamonaviy o‘qituvchining malakasi darajasi bilan chambarchas bog‘liq. Ta’lim-bu natija jarayoni yoki natijasi sifatida namoyon bo‘ladigan boyitish orqali insonning hayotiy tajribasini rivojlantirish. Talabaning iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirish uning xususiyatlarini o‘quv va pedagogik vaziyatlarda ifodalashda namoyon bo‘ladi. O‘quv jarayonida aqliy, amaliy va motivatsion omillar bilan bog‘liq fazilatlar ayniqsa aniq namoyon bo‘ladi. Talabaning iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirish uzoq jarayon bo‘lib, uni bir necha bosqichlarga bo‘lish mumkin:: 1. Iqtisodiy ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha iqtisodiy bilimlarning asoslarini o‘zlashtirish. 2. Iqtisodiy ta’limda o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliy rivojlantirish, shuningdek amaliyot jarayonida amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga erishish. 3. Ta’lim muassasalarida bilim olish davrida o‘zingiz ustida ishlang, ijodiy izlanishlar asosida iqtisodiy bilimlaringizni yaxshilang. Ta’lim muassasalarida bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirish ma’lum shartlar va samarali vositalarning Asosiy kompetensiyalar quyidagi elementlardan iborat: 1. Intellektual kompetentsiya (bilish va tushunish darajasi) – “iqtisodiy bilim asoslari” fanida o‘rganilayotgan materialning mohiyatini yodlash, takrorlash, idrok etish va tushunishni namoyish etish, uni bir shakldan ikkinchisiga o‘tkazish qobiliyati. 2. Amaliy kompetentsiya (qo‘llanilish darajasi) - o‘rganilayotgan umumiy tushunchalar, nazariyalar, qoidalar va metodlarni muayyan, muammoli vaziyatlarga, misol va savollarga qo‘llash, ularni amalda samarali qo‘llash qobiliyati. 3. Analitik kompetentsiya (tahlil va sintez darajasi) - mavzu muammosini hal qilish, muammoning echimini topish, to‘g‘ri qaror qabul qilish uchun zarur 20 bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash, tizimlashtirish, turli manbalardan tahlil qilish qobiliyati. 4. Mantiqiy kompetentsiya (baholash darajasi) - muayyan ichki yoki tashqi mezonlar asosida muammoli vaziyatni baholash va taqqoslash. 5. Kommunikativ kompetentsiya (AKT savodxonligi) - ma’lumot qidirish qobiliyati, matematik savodxonlik, kompyuter va internetdan foydalanish qobiliyati. 6. Iqtisodiy kompetentsiya (iqtisodiy qarorlarni qabul qilish kompetensiyai) – muammoli vaziyatni muayyan ichki yoki tashqi mezonlarga muvofiq tizimli ravishda baholash va taqqoslash, ular asosida iqtisodiy qarorlar qabul qilish, iqtisodiy fikrlash qobiliyati. Iqtisodiy kompetentsiya asosiy kompetensiyalardan biri hisoblanadi. Inson qanchalik malakali yoki professional rivojlangan bo‘lsa, uning iqtisodiy mahsuldorligi (pul ishlash qobiliyati) shunchalik yuqori bo‘ladi. Iqtisodiy kompetentsiyaga erishish uchun inson umumiy iste’dod va tug‘ma qobiliyatlarga, shuningdek, kasb-hunarga, shu jumladan iqtisodiy qobiliyatlarga ega bo‘lishi kerak. 20 Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень) "бакалавр", 2015 год http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F- %D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf - Beshinchidan, kompetensiyaga ham moddiy, ham protsessual komponentlar kiradi. Bilim va tanqidiy fikrlashning maqbulligi bilan bir qatorda, usulning o‘zgaruvchanligi kompetentsiyaning muhim sifati hisoblanadi. Shu nuqtada rus olimi-o‘qituvchisi A. V. Xutorskiy “kompetentsiya” va “kompetentsiya” tushunchalarini o‘ziga xos tarzda izohlaydi va talabaning kompetentsiyasini quyidagi qismlarga ajratadi. 1. O‘z-o‘zini anglash kompetensiyai-talabaning dunyoqarashi, tasavvuri bilan bog‘liq holda o‘zini namoyon qiladi. U o‘qituvchi sifatida hodisalar va atrof-muhit hodisalarining mohiyatini ko‘radi va tushunadi, unga e’tibor qaratadi, o‘z fikrini asoslay oladi, vaziyatga qarab muammoning echimini topadi. Ushbu kompetentsiya talabaning ta’lim va boshqa faoliyatida o‘zini o‘zi anglash mexanizmini ta’minlaydi. 2. Umumiy madaniy milliy va umuminsoniy qadriyatlarga ega bo‘lish kompetensiyai-mamlakatning ijtimoiy hayotida ishtirok etish, milliy an’analarni hurmat qilish, ijtimoiy ko‘nikmalarga ega bo‘lish, fanning inson hayotidagi yangiliklarini tushuntirish va ushbu ma’lumotlarni talabalarga tushuntirish. 3. O‘quv, kognitiv jarayonning kompetentsiyasi-talabaning mustaqil bilim faoliyati, mantiqiy fikrlash, o‘quv va kognitiv faoliyatni baholash, bilim va ko‘nikmalarni tahlil qilish qobiliyati 19 . 4. Axborot olish qobiliyati-ularning o‘qituvchilik faoliyati, intizomi to‘g‘risida ma’lumot olish qobiliyati. 5. Kommunikativ kompetentsiya-tilni bilish, turli odamlar bilan muloqot qilish, jamoada ma’lum bir joyni egallash qobiliyati. 6. Ijtimoiy foydali mehnat kompetentsiyasi-oilaviy munosabatlar va mas’uliyat qobiliyati, jamiyat taraqqiyotida ishtirok etish, ijtimoiy foydali mehnat, iqtisodiy va huquqiy ko‘nikmalarga ega bo‘lish. 7. O‘z ustida ishlash qobiliyati-jismoniy, ma’naviy, intellektual o‘zini o‘zi rivojlantirish. Hissiyotlaringizni boshqaring. 19 Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень) "бакалавр", 2015 год http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F- %D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf 1.1-jadval Talabalarning o‘ zlashtirish darajasini baholash mezonlari T/ r Baholash k o‘ rsatkichlari Baholar 1. O‘quv dasturidagi mavzuga oid ma’lumotlarni og‘zaki va yozma aniq, tushunarli, mantiqan to‘g‘ri bayon qila olsa; topshiriqlarni o‘rganganlari asosida turli manbalardan foydalanib, mustaqil bajara olsa; o‘z o‘quv faoliyatini rejalashtirib, rivojlantirib, natijalarini to‘g‘ri baholay olsa; jamoada ishlay olish, umuminsoniy, milliy qadriyatlarni anglash va madaniy qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lsa; o‘zlashtirgan mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olsa va turli vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qila olsa. 5 2. O‘quv dasturidagi mavzuga oid ma’lumotlarni og‘zaki va yozma bayon qila olsa; topshiriqlarni o‘rganganlari asosida manbalardan foydalanib, bajara olsa; o‘z o‘quv faoliyatini rejalashtirib, rivojlantirib natijalarini baholay olsa; jamoada ishlay olish, umuminsoniy, milliy qadriyatlarni anglash va madaniy qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lsa; o‘zlashtirgan mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olsa va turli vaziyatlarda qaror qabul qila olsa. 4 3. O‘quv dasturidagi mavzuga oid ma’lumotlarni og‘zaki va yozma to‘liq bayon qila olmay, xato qilsa; topshiriqlarni o‘rganganlari asosida manbalardan foydalanishda qiynalsa, o‘z o‘quv faoliyatini qisman rejalashtira olsa; jamoada ishlay olish, umuminsoniy, milliy qadriyatlarni anglash va madaniy qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lsa; o‘zlashtira olganlarini mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qisman qo‘llay olsa va turli vaziyatlarda qaror qabul qila olishga qiynalsa. 3 4. O‘quv dasturidagi mavzuga oid ma’lumotlarni og‘zaki va yozma to‘liq bayon qila olmasa; topshiriqlarni o‘rganganlari asosida manbalardan foydalana olmasa, o‘z o‘quv faoliyatini rejalashtirishda qiynalsa; jamoada ishlay olish, umuminsoniy, milliy qadriyatlarni anglash va madaniy qoidalarga rioya qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lsa; bilim, ko‘nikma va malakalari yyetarli bo‘lmasa, kundalik faoliyatda qo‘llay olmasa va turli vaziyatlarda qaror qabul qila olmasa. 2 innovatsiyalarni aniqlash, qidirish, o‘rganish, asoslash va ilmiy axborotlarni amaliyotga tadbiq etish, pedagogik, psixologik va ijtimoiy–iqtisodiy innovatsiyalarni o‘zlashtirishga tayangan ta’lim jarayoniga yangiliklarni kiritishga asoslanuvchi yondashuv texnologiyalarini amaliyotga tadbiq etish orqali pedagogik vaziyatlarning samaradorligini ta’minlashdan tashkil topadi. Ta’lim muassasasining o‘quv muassasalari pedagogik jarayonlarni ilmiy asosda tashkil etish va boshqarishga innovatsion yondashuvlarga asoslanishi, kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lishi, ixtiyoriy jarayonlarda o‘zini o‘zi nazorat qilishi hamda ta’lim tashkilotlaridagi mavjud ta’lim munosabatlarini inobatga olgan holda ishlashi va turfa xil muammolarni bartaraf etishda, hal qilishda mavjud me’yoriy-huquqiy mezonlarga asoslanishi zarur, shuningdek, zamonaviy talablar, o‘zgarishlar va innovatsiyalarga asoslangan o‘qituvchilar, biroz vaqtda ta’limni islohotlar olib borish jarayonida amalga oshirilgan, hukumat tomonidan ta’lim va yoshlar masalalari bo‘yicha qabul qilingan qarorlarning mohiyati va ahamiyatini tushunadigan va o‘z fanlarini targ‘ib qiladigan, chuqur biladigan, pedagogik jarayonlarda talabalarning sub’ektivligi va faolligini oshirishga alohida e’tibor beradigan, pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish o‘zaro hamkorlikka asoslangan hamkorlikda harakat qilish qobiliyatiga ega do‘stlik, talabalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi hamkorlikni shakllantirish va muvofiqlashtirish, pedagogik jarayonlarda motivatsiya, ta’lim muhitini shakllantirish sohalarida zarur bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lgan tarbiyaviy shaxsni shakllantirish. Ta’lim tashkilotlari o‘qituvchilarining vazifalaridan biri bu pedagogik jarayonlarda maqsadga yetish uchun ta’lim oluvchilarning ta’lim jarayoni sub’ekti sifatida moshlashtirishi va ta’lim olivchilar jadallashishiga erishishdir. Bu esa o‘z- o‘zini tarbiyalash, qisqa qilib aytganda, ta’lim jarayonini boshqaradi 28 . Ushbu faoliyat, o‘z navbatida, o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarga asoslangan bir-birining o‘rnini bosadigan boshqaruv faoliyatidir. Pedagogik jarayonlarda kerakli natijalarga erishishda ushbu jarayonning 28 http://www.mirrabot.com/work/work_40190.html Faol yondashuv. O‘qituvchi mashg‘ulot mazmunini taqdim etish qobiliyati bilan qo‘lidan kelganicha harakat qiladi, uni dalillar, ko‘rgazmali qurollar, didaktik tarqatma materiallar yordamida diqqat bilan tushuntiradi. O‘qituvchi bo‘lajak maktab menejerlari bilan mavzu bo‘yicha fikr almashadi, ijodiy ishlar, amaliy topshiriqlar beradi. Bo‘lajak maktab menejerlari uy ishlarini o‘zlari bajaradilar, takrorlaydilar. Ushbu jarayonda talaba va o‘qituvchi o‘rtasida ikki tomonlama aloqa o‘rnatiladi. Ta’lim mazmunini biroz o‘zlashtirishga erishiladi. Interaktiv yondashuv. O‘qituvchi dars jarayonini yaxshi tashkil etish uchun qulay muhit yaratadi. Bo‘lajak maktab menejerlariga fikr almashishga ruxsat beriladi. Ular birgalikda hal qilinishini kutayotgan masalalarni muhokama qiladilar va muhokama qiladilar. Vaziyatdan chiqib, ular birgalikda echim topadilar. Ular olingan ma’lumotlar asosida o‘z bilimlarini bir-birlariga namoyish etadilar. Bir- birlaridan ilhomlanib, ular ruhiy qoniqishni oladilar. Har bir ishtirokchi o‘zini ta’lim mazmuni muallifi kabi his qiladi. Ta'lim mazmunini to‘liq qabul qilishga erishiladi. Iqtisodiy nou-xauni yaratish uchun ko‘plab usullar, texnikalar va texnologiyalar qo‘llaniladi. Keling, juda samarali bo‘lishi mumkin bo‘lgan ba’zi usullarni ko‘rib chiqaylik. Dizayn usuli. Dizayn usuli-bu talabalar tobora ortib borayotgan amaliy vazifani rejalashtirish, loyihalash va bajarish jarayonida bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni egallaydigan o‘quv tizimi 38 . Talabalar muammoli sohalarning keng doirasiga ega (ijodiy, axborot, kommunikativ va boshqalar.).k.) muammolar bilan bog‘liq loyihalarni amalga oshirish. Ushbu usulning yuqori samaradorligi uchun talabalar loyihani amalga oshirishda yuqori darajadagi motivatsiyaga ega bo‘lishlari kerak. Dizayn usuli orqali talabalar quyidagi shaxsiy kompetentsiyalarni rivojlantiradilar: jamoaviy ish; mehnatsevarlik; mas’uliyat hissi; o‘ziga ishonch; o‘rganish qobiliyati; aql; jarayonning rivojlanishini ko‘rish qobiliyati; kuzatish 38 ПРОЕКТНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ПОДРОСТКОВ КАК МЕТОД ИНТЕГРАЦИИ СОДЕРЖАНИЯ ПРЕДМЕТНЫХ КОМПОНЕНТОВ ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ (НА ПРИМЕРЕ ТВОРЧЕСКОГО ПРОЕКТА). http://elibrary.ru/item.asp?id=29216848 Yuqori O‘rta Quyi051015202530354045 Talabalarning o‘zlashtirish darajalari Tajriba guruhi Nazorat guruhi Ko‘rsatilgan grafiklardan anglanadiki, tajriba va nazorat guruhlari uchun tanlanma modal qiymatlari mos ravishda M n =5 va M n =3 , ya’ni ular orasidagi farq etarli darajada bo‘lib, M n > M n ekan. Bu esa, o‘z navbatida, bu tanlanmalar uchun mos o‘rta qiymatlar ham X > Y shartlarni qanoatlantirishini oldindan ko‘rsatadi. Olingan natijalardan o‘qitish samaradorligini baholash mezoni birdan kattaligi va bilish darajasini baholash mezoni noldan kattaligini ko‘rish mumkin. Bundan ma’lumki, tajriba guruhi natijalari nazorat guruhidagilardan yuqori ekan. E.E.Ovakimyan iqtisodiy kompetentlik tushunchasini turli ijtimoiy vaziyatlarda iqtisodiy asoslangan qarorlar qabul qilishga imkon beradigan iqtisodiy bilimlar, ko‘nikmalar majmui, deb 21 ta’riflagan va ilmiy izlanishlari asosida iqtisodiy kompetentlik tarkibiga quyidagi komponentlarni kiritgan: kognitiv - iqtisodiy bilimlar tizimi, jamiyatda iqtisodiy funktsiyalarni bajarish bo‘yicha g‘oyalar; hissiy qadriyatlar - iqtisodiy sohadagi muhim qadriyatlar tizimi, faoliyat motivatsiyasi, iqtisodiy his va qat’iy ishonch; faoliyatli-kreativ - iqtisodiy bilimlarni qo‘llash tajribasi, iqtisodiy maqsadga erishish ko‘nikmalari. A.Yu.Misailovning fikricha, iqtisodiy kompetentlikning tarkibi bir-biriga bog‘liq bo‘lgan quyidagi komponentlardan iborat 22 : - motivatsion – jamlangan va yyetarlicha barqaror ehtiyojlar tizimi, iqtisodiy faoliyat uchun muhim sabablar, turli iqtisodiy kompetensiyalarga ega bo‘lishiga qiziqish bilan tavsiflanuvchi; - kognitiv – asosiy iqtisodiy tushunchalarni ifodalovchi tizim (iqtisodiyot, iqtisodiy qonunlar, talab, taklif, mahsulot), iqtisodiy nazariyalar, tushunchalar, modellar, davlatning iqtisodiy siyosatini olib borishga yondashuvlar, iqtisodiyotning xalqaro muammolari; kasbiy faoliyatda iqtisodiyot muammolari; kasbiy faoliyatda iqtisodiyot asoslari (qonunlar, korxonaning iqtisodiy faoliyati usullari, iqtisodiy rejalashtirish, nazorat, audit va boshqalar) 23 ; - amaliy – iqtisodiy muammolar va vaziyatlarni hal qilish, iqtisodiy ko‘nikma va qobiliyatlar kombinatsiyasiga asoslangan iqtisodiy hisob-kitoblarni olib borish, biznes rejalarni tuzish, buxgalteriya hisobini yuritish, turli xil iqtisodiy vaziyatlarda kasbiy muammolarga yechim tanlashni amalga oshirish, iqtisodiy faoliyatda axborot texnologiyalaridan foydalanish, fuqarolik iqtisodiy hatti- harakatlariga rioya qilish va boshqalar; - shaxsiy – bir qator muhim iqtisodiy fazilatlardan iborat: faollik, mustaqillik, 21 Овакимян Е.Е. Развитие экономической компетентности студентов вузов. Автореферат.-Челябинск, 2010. 22 Мисаилов А.Ю. Компьютерное сопровождение формирования экономической компетентности у студентов Учреждений среднего профессионального образования. Автореферат.-М., 2013. 23 Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень) "бакалавр", 2015 год http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F- %D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I. O‘zbekiston Respublikasi huquqiy me’yoriy hujjatlar. 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston, 2018. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni. T.:2020. 3. «Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 2016 yil 14 sentyabr, O‘RQ-406-son. II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «2017- 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» PF-4947- sonli Farmoni. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ- 2909-sonli Qarori. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot soxalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017 yil 27 iyuldagi № PQ 3151 – sonli Qarori. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentyabrdagi «2019- 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» Farmoni. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 25 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasining xalqaro reytinglar va indekslardagi o‘rnini yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-4210-sonli Qarori. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi «O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» gi Qarori. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 11 iyuldagi “Oliy va o‘rta maxsus ta’lim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5763-son Farmoni. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 11 iyuldagi «Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora- tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-4391-sonli Qarori. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 15 martdagi “Tadbirkorlik faoliyatini himoya qilish tizimini tubdan takomillashtirish va Prokuratura organlari faoliyatini optimallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF- 5690-son Farmoni. 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 15 maydagi XULOSA VA TAVSIYALAR Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, hozirgi vaqtda o‘quv jarayonida talabalar o‘rtasida iqtisodiy kompetentsiyani shakllantirish va baholash eng muhim masalalardan biridir. Talabalarning bilimlari, ko‘nikmalari, malakalarini shakllantirish kerak. Barcha oliy o‘quv yurtlarida talabalarning iqtisodiy kompetensiyalarini shakllantirishda iqtisodiy bilimlar har tomonlama darajada bo‘lishi kerak.Tadqiqot ishining maqsadi aynan shu narsani talab qiladi. Bu talabalar kelajakda iqtisodiy bilimlarni yaxshi va puxta egallashlari uchun zamin yaratishdan iborat. Har bir talaba uchun kompetentsiyani rivojlantirish jarayonida bu o‘z xususiyatlari, individual aloqa madaniyatining o‘ziga xosligi haqida gapirishga imkon beradi. Shuni esda tutish kerakki, aloqa madaniyati ta’lim jarayonida rivojlanishi mumkin. Kompetentsiya uchta muhim omil bilan aloqador bo‘lgan zamonaviy ta’limiy texnologiyalarni o‘zlashtirishni o‘z ichiga oladi : * boshqa odamlar bilan munosabatlar madaniyati; * sizning faoliyat sohangiz haqida ma’lumot olish ko‘nikmalari; * o‘rganish-bu ma’lumotni boshqalarga etkazish qobiliyati. Bugungi kunda harakatlar strategiyasi asosida ijtimoiy sohani rivojlantirish bilan aloqador bo‘lgan ta’lim yo‘nalishini rivojlantirish va modernizatsiya qilish bo‘yicha bir qator maqsadli dasturlar amalga oshirilmoqda. Ya’ni, maqsad o‘quv jarayoniga kompetentsiya nuqtai nazaridan yondashib, maxsus fanlarni o‘qitishda zamonaviy metodologiyani qo‘llash orqali bo‘lajak maktab menejerlarining malaka darajasini oshirishdir. Ushbu tadqiqotning diqqatga sazovor tomoni shundaki, talabalarning olgan bilim, ko‘nikma va malakalarini bajarish, asosiy va ilmiy bilimlarni egallash qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Talabalarda axborot almashish, axborot ishlari, o‘zini shakllantirish, ijtimoiy faol ta’lim oluvchilik pozitsiyasi, milliy hamda umuminsoniy, sohaga oid savodxonlik, ilmiy 3.2. Ta ’ lim texnologiyalari va ularni q o‘ llash jarayonida eksperimental ishlarning natijalari. Pedagogik texnologiyalardan foydalanish va ularni qo‘llashni ta’minlovchi asosiy omillardan biri iqtisodiy kompetentsiyani rivojlantirish jarayoni darajasini oshirishdir. Pedagogik texnologiyalarni joriy etish va ularni qo‘llashga qaratilgan amaliy ishlarni tashkil etish jarayonida ushbu ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan respondentlar o‘rtasida savol-javoblar, davra suhbatlari va so‘rovlar o‘tkazildi. O‘tkazilgan tajriba ishlari davomida biz ta’limiy-pedagogik texnologiyalarning mazkur kamchiliklarini va ularni qo‘llashga oid muammolarni aniqladik: - ta’lim texnologiyalari va ularni qo‘llash bo‘yicha tadqiqotlarni amalga oshirish uchun yetarli ta’lim resurslarining mavjud emasligi; - ta’lim jarayonida talabalarning kreativ faoliyati uchun yetarli shart-sharoitlar mavjud emas; - ta’lim texnologiyalari va ularni ta’limda qo‘llash samaradorligi to‘g‘risida mustaqil fikrlash ko‘nikma va malakalarining yetarli darajada rivojlanmaganligi; - individual talabalarning iqtisodiy kompetentsiyani rivojlantirishga munosabati faoliyatning past darajasi; - pedagogik texnologiyalar va ularni qo‘llash bilan bog‘liq pedagogik jarayonda pedagogik va axborot texnologiyalarining faol joriy etilmasligi. Oliy o‘quv yurtlari talabalari tomonidan iqtisodiy kompetentsiyani rivojlantirish uchun tashkil etilgan eksperimental ishlarning asosiy maqsadi oliy o‘quv yurtlari talabalari o‘rtasida iqtisodiy kompetentsiyani rivojlantirish darajasining holati tajribasini oldin va keyin o‘rganish va ularning iqtisodiy kompetentsiyasini to‘liq rivojlantirishga erishishdir. Belgilangan vazifalarni hal qilishda quyidagilar kuzatildi: a) talabalar respondentlarining so‘rovnomalari tashkil etildi; b) respondent talabalar faoliyatini o‘rganish maqsadida bevosita pedagogik kuzatuvlar o‘tkazildi; deb hisoblangan shaxsiy fazilatlar, bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni rivojlantirish, shuningdek o‘zini takomillashtirish uchun maqbul davr hisoblanadi. Bo‘lg‘usi talabalarni tayyorlashda qobiliyatlarni shakllantirishga asoslangan yondashuv asosida pedagogik faoliyatni tashkil etish shaxsning ijtimoiy manfaatlar, mustaqil fikrlash, ijodkorlik, faollik va o‘z-o‘zini tarbiyalashga bo‘lgan ehtiyojlarini shakllantirishda ahamiyatlidir. Tizimni shakllantirish, kompetentsiyaning Markaziy tarkibiy qismi, bu shaxsning o‘ziga xos integral sifati - bilim vositalariga nisbatan kompetentsiya deb hisoblanadi, asosiy qoidani amalga oshirish uchun o‘quv jarayonida sezilarli o‘zgarishlarni talab qiladi, unga ko‘ra ikkita komponent: moddiy-motivatsion va refleksiv-kreativlikdan tashkil topgan va amaliy harakatlarning moslashuvchan, o‘zgaruvchan va tezkor shakllari uchun nazariy va amaliy bilimlarni uzatishni ta’minlaydi. Ta’limga kompetentsiyaga asoslangan yondashuvni amalga oshirish uchun pedagogik shartlarga quyidagilar kiradi: - tadqiqot va fikrlash faoliyati, yaratish jarayoni mahsuli sifatida turli shakllarda tizimlashtirilgan, fanlararo va umumlashtirilgan bilimlarni berish; - o‘qituvchi “boshqaruvchi” , “hamkor” sifatida, aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, hamkorlik qilish, erkin ta’sir o‘tkazish, yordam berish, ilhomlantirish, talabaning shaxsiy tashabbuslariga e’tibor berish, uning shaxsiyatini rivojlantirishga intilish pozitsiyasini saqlab qolish; - talabani o‘qituvchilar va boshqa talabalar bilan faol hamkorlik qilishga undash, o‘zaro qo‘llab-quvvatlash va o‘zaro javobgarlik muhitini yaratish; - bo‘lajak maktab rahbarlari ta’lim va tarbiyani tashkil etishning guruh shakllari orqali shaxslararo munosabatlar va muloqotning turli shakllarini amalda o‘zlashtirishlari, hamkorlikda ishlashlari va ijodkorlik quvonchini his qilishlari uchun sharoit yaratish; - harakatlar va xatti-harakatlarning berilgan naqshga muvofiqligini baholashdan bosh tortish. kompetentsiyalarni mavjud darajadan talab qilinadigan darajaga ko‘tarish. Bo‘lajak maktab menejerlarining kasbiy kompetensiyalarini baholash ta’lim sifatini asosiy nazorat qilish va boshqarish - bu asosiy birikma va uning maqsadi: - kasbiy kompetensiyalarning mavjud darajasining standart talablarda belgilangan darajaga muvofiqligini aniqlash; -bitiruvchi tomonidan olingan kompetensiyalarning ish beruvchi muassasalar talablariga muvofiqligini aniqlash; - bu bitiruvchilarning mustaqil ravishda kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanish imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Kasbiy kompetentsiyalarni baholash sifatini oshirish tamoyillari. Kasbiy kompetentsiyalarni baholash metodologiyasiga ko‘ra, baholash quyidagi ishonchlilik va adekvatlik tamoyillariga mos kelishi kerak: ishonchlilikni baholash to‘g‘ridan-to‘g‘ri baholash ob’ektiga, ya’ni baholanayotgan kompetentsiya elementiga tegishli bo‘lishi kerak; ishonchlilikni baholashda katta miqdordagi dalillardan foydalanish kerak baholangan kompetentsiya elementlari namoyon bo‘ladigan faoliyatning muhim jihatlarini ko‘rsating. Baholash professional muammolarni hal qilish natijalarini belgilaydigan atamalar orqali ifodalangan aniq va tushunarli parametrlarga asoslangan va kompetensiyalarning sifatini, ya’ni ularni tayinlashni ko‘rsatadigan aniq xulosalarga asoslangan mezonlarga muvofiq amalga oshirilishi kerak. Bо’lajak kasb ta’limi о’qituvchilarining kasbiy kompetensiyalarini baholashda asosiy e’tiborni kompetensiyalarning alohida elementlari mavjudligiga emas, kasbiy vazifalarni hal eta olish layoqatlarini namoyon qila bilishga qaratish lozim. Baholash uchun beriladigan topshiriqlarni real kasbiy vazifalarning imitatsiyasi kо’rinishida shakllantirish maqsadga muvofiq bо’ladi, bunda kasbiy masalalarni hal etish jarayonida namoyon bо’ladigan kompetensiyalarning turli elementlarining rivojlanganlik darajasi baholanadi 32 . Bundan tashqari, baholash 32 Muslimov N.A. va b. Modulli-kompetentli yondashuv asosida kasb ta`limi o‘qituvchisining kasbiy (maxsus) kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. – T.: TDPU, 2014 yil. - 116 b. korxonaning balans foydasini aniqlash bo‘yicha muammolarni hal qilishdir. Bu holda belgilangan maqsadga erishishni belgilovchi mexanizm ta’minlanmaydi. Pedagogik texnologiyalarning eksperimental ishlarining natijalari va ularni yuqorida aytib o‘tilgan pedagogik texnologiyalar asosida qo‘llash va ularning mazmuni talablar haqiqatan ham to‘liqdir. Eksperimental ish yakunida eksperimental guruhlar ishtirokchilari pedagogik texnologiyalar va ularni qo‘llash samaradorligining yuqori darajasiga ega, bu bizning metodologiyamizning samaradorligini tasdiqlaydi. Tajriba yakuni natijalari tajriba-sinov oxirida (3.2.2-jadval) quyidagicha ko‘rinishni oldi. 3.2.2-jadval O‘tkazilgan tajriba-sinov natijalari Talabalarning o‘zlashtirish darajalari Tajriba boshida Tajriba oxirida Tajriba guruhida m = 78 X i Nazorat guruhida n = 84 Y i Tajriba guruhida m = 78 X i Nazorat guruhida n = 84 Y i Yuqori 35 (44,8%) 27 (32,1%) 42 (53,8%) 34 (40,4%) O‘rta 24 (30,7%) 27 (32,1%) 24 (30,7%) 29 (34,5%) Quyi 19 (24,5%) 30 (35,5%) 12 (15,5%) 19 (25,1%) Tajriba va nazorat sinfidagi baholash natijalarini mos ravishda 1 va 2 tanlanmalar deb olsak, quyidagi variatsion qatorga ega bo‘lamiz. 1 – tanlanma X i : yuqori (5) o‘rta (4) quyi (3) (tajriba guruhi) t i : m = 78 42 24 12 2 – tanlanma Y i : yuqori (5) o‘rta (4) quyi (3) (nazorat guruhi) n i : n = 84 34 29 19 Bu tanlanmalarga mos kelgan diagrammani chizamiz: natijalarini taqdim etish sifati kabi mezonlardan tanlab kiritilishi mumkin. Ikkinchi holda, keysni kurs ishiga vazifa sifatida ham yoki an’anaviy imtihon bileti o‘rniga imtihon vazifasi sifatida ham berilishi mumkin. Kurs ishiga vazifa sifatida berilgan keys, albatta jamoaviy taqdim etiladi. Ushbu yondashuv talabalar o‘z ishlariga malakali ekanliklarini ko'rsatish uchun taqdimotlarni tayyorlashni qay darajada tushunishlarini baholashga imkon beradi. Nazorat keys – vazifaga misol quyidagicha bo‘lishi mumkin. Maqsad: bilim va ko‘nikmalarni tekshirish. Keys mazmuni. Vazifaga boshlang‘ich material norasmiy ifodalangan masaladan iborat ishga qo‘yiladigan talablar: masalani qo‘yish; nazariy bilimlarga havolalar qilish; predmet sohasini mantiqiy modelini ishlab chiqish; masala yechish metodlarini tanlash; ishni bajarish sxemasi haqida qisqa taqdimot qilish; mavzu bo‘yicha savollarga javob berish. Kutiladigan natija: talaba faoliyatining bir necha parametrlari bo‘yicha kompetentligini baholash. Taklif etilayotgan nazorat ishlari majmuasi asosida qo‘llaniladigan kompetentsiyalar va bilimlarni baholashning interaktiv usuli nazoratning joriy, oraliq va yakuniy bosqichlarida qo‘llanilishi mumkin. Joriy baholash ma’lum bir mavzuni o‘zlashtirish jarayonini baholashga yordam beradi; oraliq baholash talabaning rivojlanishini aniqlashga imkon beradi; yakuniy baholash talabaning mavzuni o‘zlashtirishdagi muvaffaqiyatini sarhisob qilishga imkon beradi. Shunday qilib, talabalarning kompetensiyalarini baholashni nazorat qilish uchun fanlarni o‘qitishda kalit texnologiyalardan foydalanish talabalar tomonidan erishilgan natijalarni yagona usul asosida ham o‘quv, ham uslubiy baholashni amalga oshirishga imkon beradi. Bu, birinchidan, talabani materialni mustaqil ravishda o‘rganishga undaydi; ikkinchidan, bu talabaga olingan amaliy va nazariy bilimlarni namoyish etish, uning mahoratini oqilona va oqilona baholash va har qanday talaba ishining natijalarini moslashuvchan ravishda qayd etish, shuningdek, so‘rov bo‘lib, u o‘quvchilar bilimida bo‘shliq paydo bo‘lishining oldini olish, o‘quv faolligini oshirish maqsadida amalga oshiriladi. Shu bilan birga ta’limiy o‘rgatuvchi xarakterga ham ega bo‘ladi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining joriy nazoratdan o‘tishini ta’minlashga mas’uldir. 3. Ijodiy faollik nazorati (IFN) reyting doirasida barcha o‘quvchilar uchun majburiy bo‘lmagan qo‘shimcha topshiriqlar va ijodiy ishlarni ixtiyoriy bajarish orqali ularning istak va xohishlariga ko‘ra tashkil etiladi. Har chorakda bir marta o‘tkaziladi. 4. Bosqichli nazorat (BN) o‘quv yili tamom bo‘lgandan keyin imtihonlar yoki sinovlar shaklida amalga oshiriladi. Bosqichli nazorat uchun namunaviy va sinov imtihon materiallari RTM tomonidan tayyorlanib, joylarga yetkaziladi. 5. Yakuniy nazorat (YaN) ta’lim dargohda ta’limning to‘liq kursi tugagandan so‘ng Davlat attestatsiyasi shaklida amalga oshiriladi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchi tomonidan joriy (kundalik) nazorat hamda ijodiy faollik nazorati uchun materiallarni tayyorlash va o‘quvchilar o‘zlashtirishini baholashni amalga oshirib borish lozim 31 . Davlat ta’lim standarti bo‘yicha ta’limning malaka talablarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirish darajasi 90 balldan yuqori bo‘lganda “a’lo darajada o‘zlashtirgan” (5 baho), 70-89 % oralig‘ida bo‘lganda “yaxshi o‘zlashtirgan” (4 baho), 60-69 % oralig‘ida bo‘lganda bo‘lganda “qoniqarli o‘zlashtirgan” (3 baho), 60 balldan past bo‘lganda “qoniqarsiz o‘zlashtirgan” hisoblanadi (2 baho). 31 O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining buyrug‘i, 26.09.2018 yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 3069 / https://lex.uz/docs/-3916793 образования. М., 2003. 30. Bishop J. Psychological sense of community: research, applications, and implications. - London: Kluwer Academic/Plenum.1990. 31. Bottino R.M., Forcheri P., Molfino M.T. Technology Transfer in School: from Research to Innovation/British Journal of Educational Texnology.1998.№2 (2). 32. Барисов Е.Ф. Основы экономической теории М.: Новая Волна 1996. 33. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. - М.: «Педагогика» , 1989. 34. Воинова М.Г. Педагогические технологии и педагогическое мастерство.-Т.: «Иқтисод ва молия» . 2006.Cropley A., Cropley D/ Using Assessment to Foster Creativity.- Singapore: Word Scientific. 2007. 35. Гришанова Н.А. Развитие компетентности как важнейшее направление реформирования профессионального образования. Десятый симпозиум. Квалиметрия в образовании: методология и практика/ Под науч. ред.Н.А. Селезневой и А.И. Субетто. Кн. б. М., 2002. 36. Daniyarov B.X. O‘qituvchi pedagogik faoliyatining innovatsion yo‘nalganligi. //» O‘qituvchilarning kasbiy mahoratini oshirishda innovatsion texnologiyalarning ahamiyati» mavzusidagi ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari. – T., 2012. 37. Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). - Alexandria - Virginia, USA: ASCD, 2014. 38. Innovatsion ta’lim texnologiyalari / Muslimov N.A. Usmonboeva M.X., Safurov D.M., To‘raev A.B. - T.: «Sano standart» nashriyoti, 2015. 39. Ishmuxamedov R. va b. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. - T.: Iste’dod, 2008. 40. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. - T.: O‘qituvchi, 2004. 41. Карлов В. Деловая стратегия. – М.; Экономика, 1991. 42. Кларин В.М. Педагогическая технология в учебном процессе. - М.: «Знание» , 1989. 43. Коротков, Э.М. Управление качеством образования: учебное пособие для вузов /Э.М. Коротков. - 2-е изд. - М.: Академический Проект, 2007. 44. Madraximov H . K ., Parpiev O . T . O ‘ quvchilar kasbiy ko ‘ nikma va malakalarini baholash . Uslubiy tavsivnoma. - T.: O‘MKHTTKMO va UQTI, 2009. 45. Мамбетов Ф.Г. Дидактические основы оценки профессиональной подготовки учащихся в среднем специальном, профессиональном образовании: rivojlantirish; - jamiyat va insonlarga, tabiatga borliqqa ijobiy emotsional munosabatda bo‘lish ijobiy pozitiv fikrlashga o‘tish tajribasidan iborat. O‘qituvchi kompetensiyasining psixologik piramidasi. Zamonaviy o‘qituvchining kompetentlik sohasini quyidagicha tasvirlash mumkin: Namoyon bo‘lishi Bilim Munosabat Amalga oshirish qobiliyati Kompitentlik turi Kasbiy kompetensiya Davlat talablari, zamonaviy ehtiyojlar darajasida fanning mazmun mohiyatini tushunadi va anglaydi. Adolatli va halol yuksak axloqiy xu- susiyatlarni o‘quvchi bilan har tomonlama hamkorlik orqali muomalada ro‘yobga chiqara olish. O‘quv jarayonini zamo-naviy pedagogik va psi- xologik texnologiyalar asosida muvaffaqiyatli amalga oshirish orqali, kutiladigan natijaga to‘liq erishish. Ijtimoiy kompetensiya O‘quvchilarning in- dividual qobiliyatini ilg‘ash, his- tuyg‘u, emotsional holatini tushunish, anglash. O‘quvchilarni va hamkasblarini to‘g‘ri tushunadi, ular haqi-da noto‘g‘ri salbiy fikrga bormaslik. O‘quvchilar, hamkasblar, ota- onalar jamoatchilik va rahbariyat bilan muvafaqqiyatli hamkorlik qilish. Shaxsiy, individual kompetensiya O‘zining inttelektual, kognitiv kuchli tomonlarini va kamchiliklarini ilg‘ash, ularni uzluksiz o‘rganish orqali bartaraf qilib borish. O‘zining kuchli to- monlarini qadrlaydi va kamchiliklarini tan olish, butun bor kuchini xatolarni tuzatishga o‘zini har tomonlama serqirra rivoji uchun ichki va tashqi omillar, imko- niyatlardan samarali foydalana olish. O‘zining nimaga qodirligini tan olgan holda o‘zining individual psixologik intellektual kognitiv salohiyatini yanada rivojlantirshni davom ettirish.Xulq- atvor Bilim (nazariy va amaliy) Malaka, ko’nikma Munosabat, hamkorlik andragogik asoslarni, tashkiliy-pedagogik shart-sharoitlarni va o‘quv-uslubiy ta’minotni takomillashtirish, shuningdek, iqtisodiy kompetentsiya kontseptsiyasini jiddiy o‘rganish bilan uning darajalari va rivojlanish bosqichlarini ilmiy asoslash. Tadqiqot vazifalari. Ushbu maqsadlarga erishish uchun tadqiqot davomida quyidagi vazifalar aniqlandi: - bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetensiyalarini rivojlantirish va takomillashtirishga oid adabiyotlar, olimlarning qarashlari va tadqiqotlarini tahlil qilish; - maktablarning iqtisodiy barqarorligiga erishishni ta’minlovchi omillarning qiyosiy tahlili; - erishilgan natijalar asosida xulosa va takliflar ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Kompetentsiyaning xususiyatlarini aniqlash uchun o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar tahlili asosida to‘plangan xulosalar mazmuniga asoslanib, biz ilmiy yondashuv doirasida kompetentsiya tushunchasini quyidagicha aniqladik: “kompetentsiya – bu shaxsiy fazilatlar to‘plami, ma’lum bir sohada vazifalarni bajarish qobiliyati. olingan muhim, doimiy rivojlanayotgan kompetentsiyalar.” Bundan tashqari, kompetentsiya tushunchasining mohiyati amaliyotga yo‘naltirilgan bilim, ko‘nikma, qobiliyat, xulq–atvor kabi shaxsiy fazilatlar majmuasidan iborat bo‘lganligi sababli, biz iqtisodiy kompetentsiya tushunchasini quyidagicha izohlashimiz mumkin: “iqtisodiy kompetentsiya – bu doimiy ravishda iqtisodiy bilim, ko‘nikma, ko‘nikmalarni egallash qobiliyati, soha mutaxassisiga oid turli xil iqtisodiy vaziyatlarda jamiyatni rivojlantirish uchun ularni amalda maqsadli qo‘llash bilan bog‘liq rivojlanayotgan fazilatlarning yig‘indisi.” Tadqiqot mavzusi b o‘ yicha boshqa olimlar ilmiy qarashlari tahlili. “Kompetentlik” tushunchasi ta lim ʼ sohasiga psixologik ilmiy izlanishlar natijasida kirib kelgan. Psixologik nuqtai nazardan, kompetentlik “noan anaviy ʼ vaziyatlar, kutilmagan hollarda mutaxassisning o‘zini qanday tutishi, muloqotga kirishishi, raqiblar bilan o‘zaro munosabatlarda yangi yo‘l tutishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga to‘la ma lumotlardan ʼ foydalanishda, izchil rivojlanib Nazorat keng ko‘lamli savollarni o‘z ichiga olishi mumkin, ya’ni savollar yordamida quyidagi talablarni qo‘yish mumkin: qisqa javoblar bering; bir nechta javoblardan to‘g‘risini tanlang va uni asoslang; tuzilgan savollarga batafsil insho tipidagi javoblarni yozing. Tuzilgan savollar masala bo‘yicha chuqur bilimlarni aniqlashni o‘z ichiga oladi. Batafsil javoblarni talab qiladigan insho tipidagi savollar, shuningdek, muammo haqidagi chuqur bilimlarni baholashni va munozara, taqqoslash, tahlil qilish yoki muammoning echimini topish kabi bilim qobiliyatlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Ular tuzilgan savollardan kengroq javoblar to‘plami bilan farq qiladi. Nazorat kompetensiyalarni namoyish etadigan amaliy mashg‘ulotlarga qo‘shimcha ravishda amalga oshirilishi mumkin. O‘z-o‘zini ta’riflash. Talabalar o‘zlarining iqtisodiy kompetensiyalarini o‘zlari belgilaydilar, bu ta’riflar guruhning boshqa talabalari va o‘qituvchi tomonidan tasdiqlanishi kerak. O‘z taqdirini o‘zi belgilash usuli-bu baholangan talabaning iqtisodiy kompetentsiya darajasini yozma ravishda baholash. Tavsifda keltirilgan barcha ma’lumotlar o‘qituvchi tomonidan tekshiriladi va tasdiqlanadi. Tavsif odatda quyidagi ma’lumotlarni aks ettiradi: talabaning to‘liq ismi, o‘qish bosqichi, akademik guruh; ushbu mavzu bo‘yicha talaba tomonidan amalga oshirilgan ilmiy yoki ijodiy ishlar ro‘yxati; talabaning o‘z iqtisodiy ko'nikmalarini baholash; uning o‘zini takomillashtirish va kasbiy o‘sish loyihalari; mavzu bo‘yicha fikrlar va takliflar ta’lim muassasasidagi o‘quv jarayoni. O‘z taqdirini o‘zi belgilash usuli pedagogikaning boshqa ta’lim yo‘nalishlari qatorida iqtisodiy ta’lim yo‘nalishiga ko‘proq mos keladi, chunki bu yo‘nalishda iqtisodiy kompetensiyalarning tarkibiy qismlarining turlari ko‘p va xilma-xil bo‘lib, kompetentsiya elementlarini ishlab chiqish va baholash shakllari ham xilma-xildir. Ushbu yondashuv bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy va shaxsiy kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiladi. “Portifolio” usuli. Ushbu usul iqtisodiy kompetensiyalarning shakllanishini ko‘rsatadigan materiallar va ma’lumotlar to‘plamidan iborat bo‘ladi. Portfelga qoidalarga muvofiq o‘tkaziladigan o‘yinlardan: “domino” , “Lotto” , “labirint” , “shifrlangan so‘z” va boshqalar. 1.3. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini baholash turlari va shakllari. Xalqaro miqyosda kuzatilayotgan o‘zgarishlar, O‘zbekiston iqtisodiy va siyosiy hayotida shakllanayotgan yangi yo‘nalishlar va shart-sharoitlar tobora kuchayib borayotgan global raqobatga muvofiq, mamlakatimizda tegishli ta’lim sohasining raqobatbardoshligini oshirish zarurati, shu jumladan kadrlar tayyorlash sifatiga qo‘yiladigan talablarning o‘zgarishi o‘z oldiga ta’lim olish vazifasini qo‘ydi. bo‘lajak maktab rahbarlari va fundamental islohotlar sohalarining iqtisodiy kompetensiyalarini zamonaviy talablar asosida baholash muammolari. Baholash-bu oldindan belgilangan mezonlar asosida o‘quv jarayonining ma’lum bir bosqichida oqqushning maqsadlariga erishish darajasini o‘lchash, natijalarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayon. Bilimlarni tekshirish va baholashning tarbiyaviy ahamiyati shundan iboratki, bir vaqtning o‘zida o‘qituvchi ham, talaba ham o‘quv materialini o‘zlashtirish to‘g‘risida ma’lum ma’lumotlarni oladi. Baholash natijasida o‘qituvchi bo‘lajak maktab menejerlari nimani bilishi va nimani tushunmasligi, qaysi material yaxshi o‘zlashtirilganligi va qaysi biri hali o‘zlashtirilmaganligi yoki umuman o‘zlashtirilmaganligi to‘g‘risida xabardor bo‘ladi. Bu talabaning bilim faoliyatini tashkil etish va boshqarish uchun asos hisoblanadi. O‘qituvchi o‘z ishining afzalliklari va kamchiliklarini tanqidiy baholaydi va o‘z ish uslublariga tuzatishlar kiritadi. Baholash natijalari o‘qituvchi uchun o‘quv dasturlarini bo‘lajak maktab menejerlarining bilim qobiliyatlari nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish va baholash uchun juda muhimdir. Baholash natijasida tushunchalar va qoidalarning qaysi biri qiyin va qaysi biri oson o‘zlashtirilishi aniq bo‘ladi. Bu talabaning darsga ijodiy tayyorgarlik ko‘rishi va mashg‘ulot o‘tkazishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Xuddi shu tarzda, talaba o‘quv jarayonida qaysi o‘quv materialini yaxshi o‘rganganligini, qaysi biri qoniqarli va qaysi biri qoniqarsiz ekanligini bilib oladi. Bilim sinovisiz talaba o‘z bilimlarini chuqur, har tomonlama va to‘g‘ri baholay olmaydi. Ba’zan unga o‘quv o‘zgarishlar asosida xulosalar chiqarishi va qaror qabul qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Iqtisodiy fanlarni chuqur o‘rganish, voqelikka imkon qadar yaqin tajribalar o‘tkazish, nazariy qonunlar va me’yoriy hujjatlarni tekshirish zarur. Shu nuqtai nazardan, iqtisodiy fanlarni o‘rganishda materiya va jismoniy mashqlardan foydalanishga teng keladigan narsa yo‘q. Shuning uchun, iqtisodiy fanlarning o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ularni o‘rganishda asosiy o‘rin jismoniy mashqlar muammosini hal qilishdir. Sababi: birinchidan, muammo shundaki, mashqlarni hal qilish olingan bilimlarni amalda qo‘llashga imkon beradi – tabiiy fanlarni o‘rganishning asosiy maqsadi. Ikkinchidan, muammo shundaki, mashqlarni hal qilishda o‘quvchilarning bilim olish faolligi oshadi. Uchinchidan, muammoni hal qilish sizni o‘ylashga o‘rgatadi. Shuning uchun, ish haqidagi so‘z shunchaki hisoblash asosida vazifani bajarish, uning javobini aniqlash emas, balki aks ettirish ob’ekti sifatida qaralishi bejiz emas. Bo‘lajak maktab menejerlari malaka, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishda alohida o‘rin tutadigan usullardan biri bu mashqdir. Ushbu usulning samaradorligi, birinchi navbatda, mashqlar amaliyot bilan bog‘liq. Trening orqali biz bu o‘z-o‘zidan o‘rganish, malaka oshirish, tayyorgarlik ko‘rish va buni qayta-qayta bajarish uchun bajariladigan ish ekanligini tushunamiz. Jismoniy mashqlar, shuningdek, ijobiy natijaga erishish uchun inson tomonidan qo‘yilgan maqsadga erishish uchun qilingan mashaqqatli ishdir. Mashq «takrorlash - bilim onasi» namunasidir. Ta’limsiz ta’lim va amaliy ko‘nikmalar va malakalarga ega bo‘lish mumkin emas. Muammo – mashqlarni bajarish uchun hisob yaratish. Bu bo‘lg‘usi maktab menejerlariga aniq miqdorlar, raqamlardan foydalanib huquqiy toifalarni tushunish bilan bog‘liq muammolarni yo‘qotadi. Chunki aktiosdiyatni nazariy o‘rganishda ilmiy abstraktsiya qo‘llaniladi. Ko‘plab ta’lim oluvchilar ilmiy mavhumlik usulini darhol anglamaydilar. Shuningdek, iqtisodiy vaziyatlar matematik atamalar yordamida o‘zaro bog‘liqligini tushunish oson bo‘ladi. Gap shundaki, siz mashqni o‘zingiz hal qilasiz, intellektual energiya va unga pedagog olim A.I.Turchinov kompetentlik deganda insonning muayyan lavozim kompetentsiyasi doirasida kasbiy tajribasi ifodalanishining darajasini nazarda tutadi. Boshqa bir olim A.V.Xutorskoyning fikricha: “Kompetentsiya shaxsning muayyan predmet va jarayonlarga nisbatan o‘zaro chambarchas bo g‘liq hamda samarali faoliyat yuritish uchun zarur bo‘lgan bo‘lgan xususiyatlar (bilimlar, ko‘nikmalar, malaka, faoliyat yuritish usullari) yig‘indisidir; kompetentlik esa – insonning faoliyat predmetiga nisbatan shaxsiy munosabatini o‘z ichiga oluvchi muayyan kompetentsiyaga ega ekanligidir 12 . A.I.Turchinovdan farqli o‘laroq, A.V.Xutorskaya kompetensiya tushunchasini tavsiflashda nafaqat shaxsning kasbiy tajribasini, balki uning bilimlarining kengligini, ya’ni ushbu masalaga kengroq yondashuvni ham anglatadi. Shuning uchun malakaga ega bo‘lish ma’lum bilimlarga va ma’lum tavsiflarga (fazilatlarga) ega bo‘lishni yoki ma’lum bir holatdan xabardor bo‘lishni anglatadi; malakaga ega bo‘lish esa ma’lum bir sohada ma’lum imkoniyatlarga ega bo‘lishni anglatadi. So‘ngi vaqtlarda, zamonaviy pedagogik adabiyotlarda kompetentsiyalarning ko‘pgina turlari taqdim etilmoqda, bu esa o‘z navbatida ularni saralash va muayyan xususiyatlarga ko‘ra tizimlashtiriш muammosining dolzarbiligdan dalolat beradi. Masalan, “Evropa uchun hal qiluvchi kompetentsiyalar” mavzusidagi Evropa Kengashining simpoziumida hal qiluvchi kompetentsiyalarning quyidagi taxminiy ro‘yxati belgilangan: “o‘rganmoq; izlamoq; o‘ylamoq; hamkorlik qilmoq; ishga kirishmoq; moslashmoq” 13 . S.E.Shishov, V.A.Kalneylarning fikricha kompetentsiya tushunchasi bilimlar sohasiga emas, balki malakaviy sohaga tegishlidir. “Kompetentsiya – bu o‘rganish jarayonida egallangan bilimlar, tajriba, qadriyatlar, layoqatga asoslangan qobiliyatlar yig‘indisidir” 14 . Ba’zi hollarda, yuqori darajadagi malakaga ega o‘qituvchilar muntazam 12 Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированного образования // Народное образование. –2003.- №2.–С.58-64. / ПРОЕКТНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ПОДРОСТКОВ КАК МЕТОД ИНТЕГРАЦИИ СОДЕРЖАНИЯ ПРЕДМЕТНЫХ КОМПОНЕНТОВ ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ (НА ПРИМЕРЕ ТВОРЧЕСКОГО ПРОЕКТА). http://elibrary.ru/item.asp?id=29216848 13 Стратегия модернизации содержания общего образования: Материалы для разработки документов по обновлению общего образования. – М.: 2001. 14 Болонский процесс: поиск общности европейских систем высшего образования (проект TUNING )/Под ред. В.И.Байденко. М., 2006. – с. 210. oshkoralik; -o‘z-o‘zini boshqarish va diagnostika shartlari, vizual makondan “chiqish” maqsadi. Baholashda kompetentsiyalarni shakllantirish muhimdir. Ushbu innovatsion nazorat statistik va dinamik baholash orqali amalga oshiriladi va talabalar tayyorgarligining o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, monitoring – bu bilimlarni o‘zlashtirish natijalarini baholash tizimining bir qismi bo'lgan zamonaviy vositalardan biri; bilimlarni baholashning skoring texnologiyasi bilimlarni boshqarish shakllari va murakkabligini, ayrim ish turlarini baholash mezonlarining ob’ektivligini aniqlashga imkon beradi; yakuniy sertifikatlash buni amalga oshiradi. Davlat imtihonlari mazmuniga muvofiq kompetentsiyani shakllantirish darajasini aniqlash mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, bilimlarni o‘zlashtirish ustidan nazoratning ishonchliligi va ob’ektivligini ta’minlash ilmiy bilimlarni o‘zlashtirish sifatini oshirish va bitiruvchilarni mehnat bozori talablariga muvofiq kasbiy faoliyatga tayyorlash darajasini oshirish muammosini hal qilishda muhimdir. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini baholash usullari nazorat ishlari va testlardir. Bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetensiyalarini an’anaviy ta’lim tizimidagi nazoratdan baholashda amalga oshiriladigan nazoratning asosiy farqi shundaki, iqtisodiy kompetensiyalarni baholashda bilim va ko‘nikmalarning mavjudligi emas, balki olingan bilim va ko‘nikmalarni amaliy vaziyatlarda qo‘llash qobiliyati baholanadi. Shu sababli testlar faqat amaliy topshiriqlarga qo‘shimcha sifatida ishlatiladi. Nazorat amalga oshirilishi mumkin: og‘zaki muloqot qobiliyatlarini aniqlash uchun og‘zaki; o‘quv natijalarini baholash uchun og‘zaki savollar orqali suhbat shaklida ; audit shaklida-tinglovchining malakasini tinglash, talabaning nutqini talqin qilish orqali baholash uchun audit; yozma (yoki). test) uning nazariy bilimlarni tushunishini va ularni amalda qo‘llash qobiliyatini baholash uchun shakllanadi. materialini yaxshi biladigandek tuyuladi va tekshirishda u materialni yaxshi bilmasligi yoki tushunmasligi ayon bo‘ladi. Baholash natijasida o‘rganilayotgan materialni bilish, tushunish, yodlash, tushunish, amaliy qo‘llash darajasi, bo‘lajak maktab menejerlarining o‘z bilimlarini tahlil qilish va tanqidiy baholash qobiliyati aniqlanadi. O‘z bilimlarini baholash va xususiyatlariga asoslanib, talaba ta’lim muassasasida o‘qitish metodologiyasini takomillashtirish va uy vazifalarini o‘z- o‘zidan bajarish, bilim, ko‘nikma va malakalarning ijobiy tomonlarini rivojlantirish, kamchiliklarni tuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni kuzatish va baholashning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, bo‘lajak maktab menejerlarining o‘qishga, o‘z yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklariga munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni engish istagi tug‘iladi. Baholash har doim talabaning shaxs sifatida o‘ziga nisbatan ma’lum munosabatini shakllantiradi. O‘qituvchi talabada o‘ziga bo‘lgan munosabat, his- tuyg‘ular, uning xarakterining ixtiyoriy yo‘nalishi, sinfdoshlari bilan hamkorlik, o‘zaro yordam kabi fazilatlarni shakllantirishga e’tibor berishi kerak. Ba’zan, baholash jarayonida talaba qo‘shimcha bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarga ega bo‘ladi. O‘quv jarayonida o‘rganilmagan tushunchalarning mohiyatini tushunadi. Shuning uchun baholashni o‘quv jarayonining davomi deb ham atash mumkin. Talaba o‘z o‘quvchilarining, ota-onalarining unga bo‘lgan munosabatiga, ta’lim muassasasidagi muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklariga hech qachon befarq qolmaydi. Uning bilimlarini baholash bu munosabatni belgilaydi. Shuning uchun ham maqtov, ma’qullash, tanbeh berish va yaxshi yoki yomon baho berish talaba shaxsining fazilatlarini, uning tengdoshlar guruhidagi va kattalar orasidagi mavqeini shakllantiradi. Bu, ayniqsa, o‘smirlar orasida to‘g‘ri keladi. Bilimlarni nazorat qilish va baholash milliy ahamiyatga ega. Baholash natijalarini umumlashtirib, Darxa ta’lim jamoasining ta’lim sohasidagi faoliyati, o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishining umumiy darajasi baholanadi va tegishli xulosalar chiqariladi. Davlat ta’lim standartlari davlat tomonidan qo‘yiladigan talablarning qay darajada bajarilishini belgilaydi. sarflagan vaqtingiz sizga achinmaydi. Chunki ular iqtisodiyotni chuqur o‘rganishda katta yordam beradi. Gap shundaki, mashqlar, bir tomondan, darslarni o‘tkazishning isbotlangan qadimiy usuli, boshqa tomondan, ular har doim zamonaviy, uchinchi tomondan, universal usul bo‘lib, u barcha iqtisodiy fanlarni o‘rganishda ishlatilishi mumkin, bu juda katta miqdordagi imkoniyatlar tufayli eskirmaydi. Savollarni muntazam ravishda hal qilish, mashqlarni bajarish va ularni muhokama qilish, talabalar olgan bilimlarini doimiy nazorat qilish, ular tushunmaydigan toifalarni tushunish. Mashqni tuzayotganda o‘qituvchi, birinchidan, aniq maqsad qo‘yishi, ikkinchidan, undan qanday ma’lumot olinishi haqida yaxshilab o‘ylab ko‘rishi va uchinchidan, yaqinlashib kelayotgan ishni, vazifalarni maqsadga muvofiq tushunarli shaklda bayon qilishi kerak. Nazariy mashg‘ulotlarda masala mashqlaridan foydalanishning umumiy qoidalari: - gap nazariy mashg‘ulotlarda, siz mashqlardan foydalanish tezligini bilishingiz kerak; - ma’ruza darsi uchun qisqa vaqt ichida hal qilinadigan savolni tanlash yaxshidir; - ma’ruzaga qo‘yilgan muammo shundaki, mashqni oxirigacha hal qilish shart emas; ba’zida muammo shundaki, ma’ruza jarayonidan boshlab va mustaqil ravishda davom etib, mashqni talabalarga ishonib topshirish mumkin. - ma’ruza jarayonida ishlatiladigan savol, mashqlar har doim ham haqiqiy ma’lumotlarga asoslanmasligi kerak; - hisobotda keltirilgan savol oddiy bo‘lishi kerak, nazariy qonun hisob- kitoblarni, raqamlarni ehtiyotkorlik bilan tayinlash orqali qoidalarni mustahkamlashga xizmat qilishi kerak. O‘rganilayotgan mavzu mashqlarning rasmiy ma'lumotlari asosida tuzilgan jadval yordamida qanday nazariy huquqiy normalar bajarilishi haqidagi savoldan KIRISH Tadqiqot mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Jahon ta’lim tizimida fan va innovatsion faoliyat yutuqlaridan keng foydalanish, jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarini izchil va barqaror rivojlantirish mamlakatning munosib kelajagini barpo etishda muhim omil bo‘lmoqda. Yuqori kasbiy va iqtisodiy malakaga ega bo‘lgan Rossiya, Angliya, Janubiy Koreya, Yaponiya kabi mamlakatlarda raqobatbardosh ta’lim zamonaviy, interaktiv va ijodiy o‘qitish usullarini o‘z ichiga olgan ta’lim yangiliklarini keng joriy etishni ta’minlaydigan rivojlanishning asosiy yo‘nalishi sifatida qaraladi. Bu, o‘z navbatida, bo‘lajak maktab menejerlari o‘rtasida pedagogik amaliyotda nazariy bilimlardan muvaffaqiyatli foydalanish, pedagogik faoliyatda ularning tashabbuslarini amalga oshirish uchun sharoit yaratadigan ta’lim muhitini joriy etish uchun kompetensiyalarni shakllantirishda muhimdir. Xalqaro miqyosda kelajakdagi maktab direktorlarining vakolat mezonlarini qabul qiladigan dunyoning yetakchi universitetlari va ilmiy markazlari tadqiqotlarida xalqaro ta’lim standartlari talablariga, innovatsion ta’lim muhitini yaratish va zamonaviy ta’limni joriy etish muammolariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu tadqiqotlarda o‘quv jarayonida zamonaviy bilim va pedagogik texnologiyalardan muvaffaqiyatli foydalanish, motivatsion, kognitiv, funktsional, aks ettiruvchi va o‘zini o‘zi qadrlash kabi ko'rsatkichlar asosida kelajakdagi maktab rahbarlarining iqtisodiy vakolatlari mazmunini o‘rganishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar muhim o‘rin tutadi. Ilg‘or xorijiy tajriba asosida uzluksiz ta’lim tizimi uchun pedagog kadrlar tayyorlashni nazarda tutuvchi oliy ta’lim tizimiga zamonaviy yondashuvlar rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan islohotlar natijasida bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlash uchun zamonaviy ta’lim mazmunini modernizatsiya qilish, ta’lim muhitini yaratish bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. shu bilan birga, ta’lim va taraqqiyotga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda ta’lim muassasalarida bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy malakasi. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida “… uzluksiz ta’ lim tizimini litsey va boshqalar, ularning bilimlari hayot bilan bog‘liqligi va kasbga yo‘naltirilganligi ta’minlanadi. Shunday qilib, qobiliyatsiz usullar o‘rniga (o‘qituvchining monologi, informatorning suhbati, videofilmni namoyish qilish, an’anaviy sinov ishlarini bajarish) bo‘lajak maktab menejerlarida iqtisodiy kompetentsiyalarni shakllantirishga qaratilgan usullardan foydalanish kerak. Buning uchun bo‘lajak maktab menejerlari uchun qo‘shimcha adabiyotlar, Internet tarmoqlaridan ma’lumot qidiring; ma’lumotlarning ko‘pligi yoki etishmasligi bilan muammolarni hal qilish; ma’lumotlarni tizimlashtirish; diagrammalar, chizmalar, grafikalar tuzish; matn bo‘yicha savollarni tayyorlash; ma’lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish; rol o‘ynash va biznes o‘yinlarini o‘tkazish kerak bo‘ladi; munozaralar va diskussiyalar o‘tkazish; ta’lim muloqotini olib borish; ta’lim loyihasi ustida ishlash; juftliklar va guruhlarda yangi mavzuni o‘rganish va mustahkamlash bo‘yicha mustaqil ish kabi vazifalarni berish. Kompetentsiyani shakllantirishga qaratilgan vazifalar nafaqat tarbiyaviy, balki hayotiy asosga ham ega bo‘lishi kerak. Bunday holda, fikrlovchi o‘qituvchi so‘raydi: «nega biz bu ishni bajarishimiz kerak?, savolsiz. Bular faqat amaliyot bilan bog‘liq muayyan mavzularda (yuzaki hisoblash, qiziqish va boshqalar) qo‘llaniladigan savollardir. Bo‘lish o‘rniga, hayotiy vaziyatlarga asoslangan muammoli savollarni berish kerak. Muayyan sohada ishlaydigan kishi, agar u ushbu sohadagi bilim va ko‘nikmalarini baholay olmasa va o‘z faoliyatini nazorat qila olmasa, ushbu sohada malakali mutaxassis bo‘la olmaydi. Shunga ko‘ra, bo‘lajak maktab menejerlarini o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgatish, xatolarni o‘z vaqtida tanib olish va yo‘q qilish, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni oldindan bilish va ularning echimini topish, ularning tarbiyaviy ishlarining ijobiy tomonlarini baholash va umumlashtirish kerak. Bunday ko‘nikmalarni shakllantiradigan vazifalarga “xato toping” , “xato o‘ylab toping” , natijani turli yo‘llar bilan tekshiradigan vazifalar kiradi; qat’iy shakllantirish vositasi sifatida foydalanish. Xulosa shuni ko‘rsatadiki, an’anaviy boshqaruv shakllari, turlari va usullari bilan u birinchi navbatda bilimlarni egallashni nazorat qilishga yo‘naltiriladi va har doim ham davlatning malaka talablarida nazarda tutilgan vakolatlarni shakllantirish ustidan nazoratni modernizatsiya qilish va topshirishga xizmat qilmaydi. Nazorat innovatsion texnologiyalar va baholash vositalariga joriy etiladi: portfel, ish texnologiyalari, vaziyatli vazifalar, simulyatsiya mashg‘ulotlari, kichik loyiha, kompyuter simulyatsiyasi, sahnalashtirish, kurs loyihalarini guruhlarda bajarish, ishbop va rol o‘ynash o‘yinlari. Hozirgi bosqichda nazorat vazifasi o‘quvchilarning boshqaruv darajasiga, o‘quv faoliyati uchun shaxsiy qobiliyatlariga muvofiq ta’lim faoliyatini amalga oshirishga tayyorligiga qaratilgan. Rivojlanish va ta’lim funktsiyasi talabalarning shaxsiy xususiyatlarini va iqtisodiy faoliyat sohasining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olishga qaratilgan. shuningdek, biznes-rejani tuzishda keng qo‘llaniladi. Kuchli va zaif tomonlarini tahlil qilganda, bu asosan korxona yoki firmaning ichki holatiga qarab belgilanadi. Korxonadagi vaziyatni to‘liq o‘rganish uchun uning tarkibiy qismlarining faoliyatini o‘rganish kerak. Buning sababi shundaki, har bir komponent korxona faoliyatida asosiy rol o‘ynashi mumkin. Korxona tarkibiga marketing, moliyaviy, ishlab chiqarish va xodimlarni boshqarish faoliyati kiradi. Korxonaning strategik yo‘nalishini aniqlashda uning imkoniyatlari va xatarlarini aniq tavsiflash kerak bo‘ladi. Zaif tomonlarni iloji boricha to‘g‘ri, ob’ektiv ravishda ko‘rsatish kerak, chunki ularni kamaytirish uchun haqiqiy holatni bilish kerak bo‘ladi. Korxonaning imkoniyatlarini aniqlashda uning rahbarlarining siyosati va jamoaning munosabatini hisobga olish juda muhimdir. Ushbu usuldan foydalanganda jadval tuziladi, ko‘rsatkichlar ustunga joylashtiriladi va ushbu ko‘rsatkichlarga mos keladigan tomonlar yoziladi. Masalan, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan Roison firmasi asosida SWOT tahlilini o‘tkazamiz. Korxonaning kuchli ya ’ ni ustun taraflari Korxonaning kuchsiz taraflari o Taniqli savdo markasi; o Rossiya korxonalari bilan shartnomalari mavjudligi; o O‘z ishlab chiqarish maydoni, do‘konlari va xizmat ko‘rsatish markazlari mavjudligi; o Xaridorlar bilan ishlash tajribasi borligi; o Mahsulot ishlab chiqarish tizimining shakllanganligi; o Savdo bo‘limining bozor sharoitlariga moslashganligi; o Firmaning tajribali menejerga egaligi, xaridorlar bilan ishlash tajribasi mavjudligi o Sifat darajasining pastligi; o Malakali mutaxassislarning yetishmasligi; o Firmada pul aylanish jarayoning sustligi; o Kadrlar qo‘nimsizligi Korxonaning imkoniyatlari Tashqi xavf xatar, tahdidlar o Xizmat ko‘rsatishni yaxshilash; o Ishonchli mijozlarni ko‘paytirish; o Boshqa korxonalar bilan aloqani mustah-kamlab, imtiyozlar olishni kuchaytirish; o Rentabellikni oshirish, xarajatlarni tejash mumkinligi; o Dollar kursining beqarorligi (Rossiya korxonalari bilan hisob-kitoblar dollarda bo‘ladi) o Eksportmahsulotiga talab kamayib borayotganligi; o Mamlakatdagi siyosiy-iqtisodiy holat Ta’lim oluvchilarning iqtisodiy kompetentsiyasini shakllanish jarayoni 2-bosqich1-bosqichmavjudligini nazarda tutadi. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirish jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi: 1- bosqich: bo‘lajak maktab menejerlari tomonidan ta’lim muassasasida iqtisodiy bilimlar asoslarini o‘zlashtirish davri (nazariy bilimlarning o‘zlashtirish, nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini hosil qiluvchi o‘quv~amaliy mashg‘ulotlari, hosil bo‘lgan ko‘nikmalarning malakaga aylanishini ta’minlovchi muammoli, ijodiy izlanishni talab etuvchi amaliy mashg‘ulotlar. 2- bosqich: mustaqil ravishda kasbiy faoliyat tashkil etiladigan davr, ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish, shaxsiy tajribalarni tahlil etish, turli bosqichdagi birlashmalar faoliyatida faol ishtirok etish, hamkasblarining faoliyatini bevosita kuzatish, ilmiy anjumanlarda ishtirok etish, qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslarida malaka oshirish hamda xorijiy mamlakatlarda tajriba almashish (2.1- rasm). 2.1-rasm. B o‘ lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetentsiyasini shakllanish jarayoni. Shu nuqtai nazardan pedagogika ta’lim to‘g‘risidagi fan inson hayotiy tajribalarini boyitish orqali rivojlantirishdir. Shaxsning strukturaviy iyerarxiyasida ta’lim va shaxs hayotiy tajribasiTa’lim oluvchilar tomonidan ta`lim muassasasida iqtisodiy bilimlar asoslarini o’zlashtirish davri Nazariy bilimlarning o’zlashtirish, nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llash ko’nikmalarini hosil qiluvchi o’quv~amaliy mashg’ulotlari, hosil bo’lgan ko’nikmalarning malakaga aylanishini ta`minlovchi muammoli, ijodiy izlanishni talab etuvchi amaliy mashg’ulotlar. Ta’lim oluvchilarning mustaqil ravishda kasbiy faoliyat tashkil etiladigan davr Mustaqil ravishda kasbiy faoliyat tashkil etiladigan davr, ilg’or pedagogik tajribalarni o’rganish, shaxsiy tajribalarni tahlil etish, turli bosqichda faol ishtirok etish, hamkasblarining faoliyatini bevosita kuzatish, ilmiy anjumanlarda ishtirok etish, qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslarida kasbiy malakani oshirish hamda xorijiy mamlakatlarda tajriba almashish. I BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY- USLUBIY ASOSLARI 1.1. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini takomillashtirishning nazariy-metodik asoslari. Ta’lim jamiyat hayotining ajralmas qismi va innovatsion iqtisodiyot rivojlanishining barqarorligini ta’minlaydigan eng muhim omillardan biridir. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichida jamiyatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri bu uzluksiz ta’lim tizimining barcha sohalarida ta’lim sifatini oshirishdir. Mamlakatimiz ta’lim sohasiga kiritilayotgan barcha muhim o‘zgarishlar ta’lim sifatini va shu orqali bo‘lajak maktab menejerlarining malakasini ta’minlashga qaratilgan. Sifatni ta’minlash tizimi talabalar va bitiruvchilarning jamiyat talablariga muvofiqligini kafolatlaydigan va ta’lim muassasalari bajarishga harakat qiladigan omildir. Ta’lim sifati jamiyat talablariga muvofiqligi va moslashuvchanligi bilan uzluksizdir va kasb-hunar ta’limi tizimining sifatini ta’minlashning vazifasi ularni kafolatlashdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son Qarori bilan mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga muvofiq kadrlar tayyorlash mazmunini tubdan qayta ko‘rib chiqish, oliy ma’lumotli mutaxassislarni xalqaro standartlar darajasida tayyorlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida – 2017-2021-yillarda oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va modernizatsiyalash, ularni zamonaviy o‘quv-ilmiy laboratoriyalar, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalari bilan jihozlash kompleks chora-tadbirlari tasdiqlandi. O‘z-o‘zidan ravshanki, ta’lim tizimini isloh qilish jarayoni mamlakatimizda zamonaviy bilim va kasblarga ega, o‘z tengdoshlari bilan jahon miqyosida raqobatlasha oladigan yoshlarni tayyorlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning zaruriy omili hisoblanadi. Ta’lim-bu davlat, jamiyat, fuqarolar manfaati uchun maqsadli o‘quv jarayoni Motivatsion komponent motivlar yig‘indisi, shaxsning individual ahamiyatli qadriyatlari va iqtisodiy boshqaruv faoliyati yo‘nalishi uchun muhim xususiyatlar sifatida qaraladi. Bo‘lajak maktab menejerlarining turli xil mutaxassisliklari tufayli ularning iqtisodiy kompetensiyalarga ega bo‘lish motivlari boshqacha bo‘lishi mumkin. Masalan, yangi iqtisodiy bilimlarni egallash, iqtisodiy bilimlarni tizimlashtirish, iqtisodiy bilimlarga qiziqish, iqtisodiy sohada ko‘nikmalarni rivojlantirish, oddiy va murakkab iqtisodiy vaziyatlarda muammolarga echim topish va boshqalar. Iqtisodiy kompetentsiya, o‘z navbatida, yangi iqtisodiy bilim, ko‘nikma va tajribalarni o‘zlashtirish asosida oddiy va murakkab iqtisodiy sharoitlarda bo‘lajak maktab menejerlarining imkoniyatlarini to‘liq namoyish etishga xizmat qiladi. Xulosa qilib shuni ta’kidlaymizki, bizning davlatimizda, dunyoning barcha mamlakatlarida bo‘lgani kabi, ta’lim oluvchilarga katta e’tibor qaratilmoqda, ta’lim oluvchilarning iqtisodiy kompetentsiyalarini shakllantirish va baholash metodologiyasining nazariy asoslari o‘rganilmoqda va amaliyotga tatbiq etilmoqda. Kompetentsiya ham, komplementarlik ham mutaxassisning kasbiy pedagogik faoliyatga tayyorligi darajasi, sifatining ajralmas xususiyatlari hisoblanadi. Kompetentsiya talabaning mehnatga tayyorlik darajasi normasini belgilaydi, kompetentsiya talabaning amaliy jihatdan tayyorligini belgilaydi, bu ixtisoslashtirilgan, oldindan shakllangan, bilimga asoslangan ta’lim muassasasida haqiqiy o‘quv, tarbiyaviy faoliyat va ish tajribasi bilan qo‘llab-quvvatlanadi. tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish, tahlil qilish va baholashni, shuningdek yangi pedagogik va axborot texnologiyalari bilan jihozlash kabi bir qator vazifalarni amalga oshirishni ta’minlaydi. Bu, o‘z navbatida, o‘qimishli odamlarning kasbiy va iqtisodiy kompetentsiyasini rivojlantirish jarayonlariga ijodiy yondashuvni talab qiladi. Shu bilan birga, asosan, o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikmalari va ko‘nikmalari, tajribasi, epchilligi, faktorizatsiyasi asosida pedagogik jarayonlardagi mavjud ziddiyatlar bartaraf etiladi, pedagogik jarayonlarning samaradorligiga ta’sir qiluvchi omillar aniqlanadi, ta’lim sifatini yaxshilash yo‘nalishi bo‘yicha qaror qabul qilishda sub’ektlarning mavjud vaziyatlari, tendentsiyalari, ehtiyojlari va qiziqishlari o‘rganiladi. pedagogik jarayon sub’ektlarining faoliyati, ta’lim xizmatlarini tashkil etish va rivojlantirish bo‘yicha qarorlar qabul qilish strategik rejalashtirish va innovatsiyalarga munosib javob berish uchun zarur iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lishi kerak. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetentsiyasini rivojlantirishga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri sifatida ta’lim muassasasida ta’lim xizmatlarini ilmiy asosda tashkil etish va rivojlantirishga turtki berish mumkin. Ilmiy asosda tashkil etilgan ta’lim xizmatlari ta’lim muassasasi faoliyatining turli sohalarida, masalan, moddiy, moliyaviy resurslarni boshqarish, marketing tahlili, iste’molchilik, buyurtma, tadbirkorlik kabi iqtisodiy jihatdan samarali qarorlar qabul qilish qobiliyatini belgilaydi. Ta’lim jarayonida bo‘lajak maktab menejerlari faoliyatini takomillashtirish va samaradorligini oshirishning muhim shartlaridan biri bu o‘qituvchining innovatsion faoliyatini tashkil etish zarurati 27 . Innovatsiyalarni tashkil etish va rivojlantirish orqali bo‘lajak maktab menejerlarining strategik rejalashtirish, qiyin sharoitlarda ham oqilona qarorlar qabul qilish qobiliyati, iqtisodiy muammolarni mustaqil va o‘z vaqtida hal qilish qobiliyati kabi qobiliyatini shakllantirish mumkin. Malakali o‘qituvchining yangiliklarga nisbatan tashabbusli faoliyati 27 Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том 2) http :// www . nngasu . ru / word / reki 2016/ velikie _ reki _ tom _2_2015. pdf samaradorligi talabaning kasbiy malakasi darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Ammo, aksariyat ekspertlarning fikriga ko‘ra, o‘quv jarayoni sub’ektlari faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi qaysi davrda pedagogik faoliyat jarayonida qanday tajribaga ega bo‘lishiga bog‘liq. Pedagogik faoliyatni tashkil etish, boshqarish, samaradorligini beqarorligini yo‘qotib rivojlantirish bilan o‘qituvchilar faoliyatining samaradorligi ularning pedagogik vaziyatlar va ularni tashkillashtirish va ushbu yo‘nalishidagi bilimlari, ko‘nikmalari va malakalari darajasiga, shaxsiy fazilatlariga bog‘liq bo‘ladi, shaxsiy xususiyatlar va kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan fazilatlar, shuningdek ularning qobiliyatlari, ko‘nikmalari va kasbiy tajribasiga bog’liq bo’ladi. Sababi tahsil olayotgan shaxs pedagogik jarayonlarni tashkil etish, boshqarish, samaradorlikni oshirish hamda ta’lim oluvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishda boshqaruvchi sifatida muhimdir. Kasbiy kompetentsiyani rivojlantirish omillari sifatida o‘quv-pedagogik jarayonlar rahbari va ishtirokchisining tegishli ma’lumoti, kasbiy tayyorgarligi va yuqori axloqiy fazilatlariga ehtiyoj belgilanadi. Shuning uchun ham ta’lim beruvchining ta’lim faoliyatini samarali tashkil qilishi va yosh davr psixologiyasini yaxshi bilishi, menejment yo‘nalishi bo‘yicha zarur termin va atamalarni, tushunchalarni o‘zlashtirishi, yuqori axloqiy sifatlarga ega bo‘lishi, tegishli ma’lumot hamda kasbga oid tajribaga ega bo‘lishi, ta’lim jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo‘llashi, uning kasbiy mahoratini rivojlantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi 29 . “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmon va “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda jahon ta ‘lim standartlariga mos keladigan uzluksiz ta’lim tizimini shakllantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratdi. Kelajak mutaxassisi uchun oliy ta’lim yurtida ta’lim olish faoliyati shaxsda pedagogik vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli 29 Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень) "бакалавр", 2015 год http :// oimsla . edu . ru / files / nb _ akad /% D 0%9 E % D 0%9 E % D 0%9 F - % D 0%91% D 0% B 0% D 0% BA % D 0% B 0% D 0% BB % D 0% B 0% D 0% B 2% D 1%80-2015. pdf T A’ L IM TARBIYA O‘RGANISH PSIXOPEDAGOGIK RIVOJYo‘nalganlik rivoji Tajriba rivoji Psixik jarayonlar rivojiShaxs yo‘nalganlik Shaxs tajribasi Psixik jarayonlarShaxsrivojlanishini quyidagi kontekstda sxematik ifoda etish mumkin: O‘rganish-bu shaxsiy tajribani rivojlantirish, bu o‘z navbatida quyidagi elementlardan iborat: 1. Shaxsiy bilim. 2. Kompetentsiya-ma’lum bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish, uni bajara olish, bajara olish qobiliyati. 3. Malaka. 4. Odatlar. Kompetentsiya-bu shaxsning hissiy, subsensor va ekstrasensor, sensorimotor, videodinamik (ideomotor, videosensor, ideoemotiv, ideokognitiv) intellektual, irodaviy, ijodiy, hissiy fazilatlarini birlashtirgan shaxsning murakkab ta’lim tuzilishi bo‘lib, uning o‘zgaruvchan sharoitida faoliyatdan ko‘zlangan maqsadgacha amalga oshirilishini ta’minlaydi. Shunday qilib, kompetensiya-bu shaxsning yuqori sifatli sifati, uning shakllanishi hal qiluvchi natija, o‘rganish natijasidir. Yuqoridagilarga asoslanib, kompetentsiyani quyidagicha sxematik tarzda ifodalash mumkin bo‘ladi: kompetensiyalarning elementlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ish joyida baholash usullarini aniqlash kerak (masalan, maxsus tashkil etilgan tekshiruvlarsiz kasbiy bilimlarni tezkor baholash); -agar iqtisodiy kompetensiyalarning barcha elementlari talab darajasida bo‘lsa, lekin natijalar kabi yuqori bo‘lmasa, unda kompetentsiya matritsasi talabalar faoliyati natijalariga ta’sir qiluvchi barcha omillarni e’tiborsiz qoldiradi; - taqlid vazifalari shunday tuzilishi kerakki, ularni amalga oshirish jarayonida talaba o‘zining iqtisodiy kompetentsiyasining barcha elementlarini namoyish eta olsin; - kompetentsiya elementining shakllanish darajasini aniqlashning asosiy usuli talabaning og‘zaki hisobotini uning funktsional vazifasini hal qilish yo‘llari bo‘yicha baholashdir, ya’ni.muammoni hal qilgandan so‘ng talaba uni qanday hal qilganini, qanday bilim va ko‘nikmalardan foydalanganligini va hokazolarni qanday tushuntirishi taxmin qilinadi.; - talaba o‘z ishi qanday mezonlar bo‘yicha baholanishini oldindan bilishi kerak; - baholash individual ravishda amalga oshiriladi, ammo bir xil vazifalarni bajaradigan barcha talabalar uchun baholash mezonlari bir xil bo‘lishi kerak. Bo‘lajak maktab direktorlarining iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirishni baholash va uning sifat darajasiga ishonch hosil qilish uchun quyidagicha harakat qilish tavsiya etiladi: - iqtisodiy kompetentsiyaga erishish uchun o‘quv jarayonini insonning o‘ziga xosligini rivojlantirishga yo‘naltirish; - bo‘lajak mutaxassisning o‘qitish, simulyatsiya modellashtirish va amaliy faoliyatining bir-birini to‘ldirishi va ketma-ketligini ta’minlash; - iqtisodiy kompetentsiya diagnostikasi va o‘z-o‘zini diagnostika qilish; - psixologik va pedagogik sharoitlarni yaratish, masalan, sub’ektiv, mazmunli, texnologik va bashoratli vazifalar tizimidan iqtisodiy kompetentsiyaning sub’ektiv, ob’ektiv va sub’ektiv tarkibiy qismlarini O‘qituvchining kompetensiyasi – uning nazariy va amaliy bilimlari, ko‘nikmalari va malakalari, dunyoqarashi, e’tiqodi va barcha shaxsiy ijtimoiy- psixologik fazilatlarining namoyonidir 33 . Ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlaydigan muhim omillardan biri bu o‘qituvchining o‘z fanidagi kompetensiyaidir. Bu pedagogik moslashuv tizimi asosida o‘zini namoyon qiladi. Bular: - ilmiy bilish; - gnoseologik bilish; - pedagogik faoliyatni epchillik, omilkorlik, mohirlik bilan bajara olish; - har qanday muammoli vaziyatlarning samarali echimini topishga ijodiy kreativ yondashish; - ta’limiy, tarbiyaviy ta’sir jarayonida yuksak ijtimoiy psixologik xususiyatlarni namoyon etish; - o‘zining intellektual, kognitiv, emotiv, axloqiy salohiyatini, o‘rganish va ichki psixologik zahirasidan samarali foydalanish orqali o‘zini muttasil 33 Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень) "бакалавр", 2015 год http :// oimsla . edu . ru / files / nb _ akad /% D 0%9 E % D 0%9 E % D 0%9 F - % D 0%91% D 0% B 0% D 0% BA % D 0% B 0% D 0% BB % D 0% B 0% D 0% B 2% D 1%80-2015. pdf ko‘rsatmalar bilan tuzilishda ifodalanadi. Ta’limga texnologik yondashuv o‘quv jarayonini bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bosqichlar va harakatlarga ajratishni o‘z ichiga oladi; ta’limdan rejalashtirilgan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni muvofiqlashtirish, bosqichma-bosqich amalga oshirish; barcha rejalashtirilgan ishlar va harakatlarni bir xil tarzda bajarish. Pedagogik texnologiya etuk o‘qituvchilar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, ular o‘z printsiplariga ko‘ra ijodiy qobiliyat va zarur pedagogik ish tajribasiga ega. Pedagogik texnologiya tamoyillari takroriy o‘quv tsikli sifatida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan o‘quv jarayonini yaratishga imkon beradi. Ta’lim jarayonining ta’lim maqsadlariga erishishga yo‘nalishi ta’lim rejasini ishlab chiqishdan boshlanadi. Avvalo, o‘quv dasturida, mutaxassisni tayyorlashda har bir fanning roli va ahamiyatini aniq belgilash kerak. Takrorlashning tabiati tufayli ushbu tizim modulli shaklga ega bo‘lib, tarkib bilan to‘ldirilgan va umumiy tarkibga bog‘langan bloklardan iborat, ya’ni ta’limning umumiy maqsadi va mazmuni, ta’lim maqsadi, o‘qitish va baholashni yakunlash. Amalda, bu o‘qituvchining takroriy harakatlarining algoritmi. Ushbu algoritmni tobora ko‘proq bo‘limlarda qo‘llash o‘quv jarayoni sohasini qamrab oladi. Ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida, shuningdek, butun tizimning asosiy texnologik jihati ta’lim jarayonining yakuniy natijasi bo‘lgan ta’lim maqsadiga erishishga qaratilganligini kuzatish mumkin. Texnologik yondashuvni qo‘llash belgilangan ta’limiy samarali maqsadlarga erishishni kafolatlaydi. Keng miqyosda olib borilayotgan ta’lim islohoti o‘quv jarayonining ilg‘or texnologiyalarini o‘rganish va ularni o‘quv jarayoniga joriy etishni o‘z ichiga oladi. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchilardan ta’lim sohasiga texnologik yondashuvni, pedagogik texnologiyalar usulini o‘zlashtirishni va ularni hududimizning ijtimoiy- iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda pedagogik amaliyotda qo‘llash va rivojlantirishni talab qiladi. qobiliyatlaridan kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy muammolarni hal qilishda foydalanishga tayyorligini namoyish etish. Kompetentsiya tushunchasi nafaqat aniq bilim va ko‘nikmalar bilan, balki amaliy vazifalarni bajarish bilan bog‘liq tushunchadir. U nafaqat kognitiv komponentni, balki motivatsion, etnik, ijtimoiy va axloqiy tizimlarni ham o‘z ichiga oladi. Kompetentsiya tushunchasi ta’lim sifati muammolarini o‘rganish uchun uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Endi har bir o‘qituvchi nafaqat umumiy va kasbiy kompetentsiyaga ega bo‘lishi, balki pedagogik nazariya, kontseptsiya va innovatsion texnologiyalarni faol, ijodiy o‘zlashtirishi kerak. Shundagina har bir talaba kasbiy malakaga ega bo‘lib, kasbiy malakaga ega bo‘lib, psixologik- pedagogik tayyorgarlik amaliyotida mustaqil ta’lim funktsiyalarini, shuningdek, o‘z kasbiy faoliyatini mustaqil loyihalash usullarini qo‘llaydi. Rus olimlari va o‘qituvchilaridan V. A. Slastenin, M. A. Choshanovlar «kompetentsiya» so‘ziga alohida ahamiyat berishgan. Ular ma’lum bir sohada mutaxassis, ma’lum bir sohada bilimdonlik deya ta’riflashgan. Biroq, izohli lug‘atlar o‘zgacha ta’rifni beradi, unga ko‘ra kompetentsiya faqat biror narsa haqida mulohaza yuritishga imkon beradigan bilimga ega bo‘lish sifatida belgilanadi. Bundan tashqari, M.A.Choshanov “kompetensiya” atamasini bir qator muhim afzalliklar bilan oqlaydi: - Birinchidan, bu atama an’anaviy ravishda “bilim” degan ma’noni anglatadi, “ko‘nikmalar, qobiliyatlar” bir so‘z bilan va uning tarkibiy qismlari o‘rtasida bog‘lovchi bo‘lib xizmat qiladi. - Ikkinchidan, mutaxassisning kasbiy tayyorgarligining haqiqiy darajasini tavsiflash uchun maqbuldir, chunki kompetentsiya bu vazifani etarli darajada bajarish holatidir. - Uchinchidan, mutaxassisning kompetensiyasi ko‘p sonli echimlardan maqbulini tanlashdir. - To‘rtinchidan, kompetentsiya bilimlarni muntazam ravishda yangilashni, kasbiy vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun yangi ma’lumotlarni olishni o‘z ichiga oladi. o‘zgartirish, o‘quv jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish uchun mo‘ljallangan o‘quv dasturlariga tez-tez o‘zgartirishlar kiritish kerak. Va ularning aksariyati o‘z-o‘zini o‘rganish talabalari uchun mo‘ljallangan. Shunday qilib, talabalar o‘quv jarayonida o‘z tomonlariga olgan bilim, ko‘nikma, malaka va malakalarni baholashning ahamiyati va roli tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. Pedagogik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talabalar fanlarni o‘qitishda erishgan bilim va malakaning aniq darajasini baholashda Kase-study usulidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Keys o‘qitish uslubi – bu haqiqiy vaziyatning aniq tavsifidan foydalanadigan o‘qitish usuli. Keysni o‘qitishning maqsadi talabalarning nafaqat nazariy, balki muammolarni hal qilish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Keys-nazorat uslubini talabalar kompetentligini baholash uchun mumtoz keys, o‘quv keys va yakuniy keys kabi turlari tavsiya etiladi 1. Mumtoz keysda aniq vaziyat muhokama qilinadi. Maqsad: kompetensiyalar egallash, egallangan kasbiy kompetensiyalarni nazorat qilish. Keys mazmuni: muammo – bu hal qilish uchun zarur bo‘lgan mavzu yoki nazariy bo‘lim mavzusi; mavzu sohasidan norasmiy savolning ustma-ust qo‘yilishi; taklif etilayotgan yechim usullari va yechimni taqdim etish shakliga qo‘yiladigan talablar. Kutiladagan natija: egallangan kompetensiyalar ro‘yxatidir. Bunday ko‘rinishdagi keys yordamida o‘rganilayotgan kursning o‘rganish jarayonida egallangan kasbiy kompetensiyalar nazorati amalga oshiriladi. 2. O‘quv keys – yangi materialni o‘zlashtirishini nazorat qilish ko‘zda tutiladi. Maqsad: yangi materialni mustaqil o‘rganish, umummadaniy kompetensiyani shakllanganlik darajasini nazorat qilishdir. Keys mazmuni: nazariy bilimlarga havola; o‘zini-o‘zi tekshirish savollari; tipik masalalarni yechish uchun metodik ko‘rsatmalarga havola va topshiriqlar; MUNDARIJA KIRISH ……...……...………………………………………………………… 3 I BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISHNING NING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI 1.1.- § Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini takomillashtirishning nazariy-metodik asoslari .………………………. 9 1.2.- § Bo‘lajak maktab menejerlarida iqtisodiy kompetensiyalarni shakllantirish va rivojlantirish omillari ………….……………...…....... 22 1.3.- § Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini baholash turlari va shakllari …...…….………………………………. ………….. 29 II BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH VA BAHOLASH USULLARI 2.1.- § Bo‘lajak maktab menejerlarining kompetensiyalarini rivojlantirishni shakllantirish va tavsiflash …………………….................................... 38 2.2 - § Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini rivojlantiruvchi interfaol metodlar va ularni qo‘llashning o‘ziga xos afzalliklari ............................................................................................... 44 2.3.- § Bo‘lajak maktab menejerlari iqtisodiy kompetensiyalarini baholashning noan’anaviy usullari …. ……………………………………………….. 50 III BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY KOMPETENTSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH VA BAHOLASH SAMARADORLIGI 3.1.- § Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini oshirish uchun ta’lim texnologiyalaridan samarali foydalanish yo‘llari ….…..... 60 3.2.- § Ta’lim texnologiyalari va ularni qo‘llash jarayonida eksperimental ishlarning natijalari …………………………………………………… 67 XULOSA VA TAVSIYALAR ………………………………………………. 74 FOYDANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.2. Bo‘lajak maktab menejerlarda iqtisodiy kompetensiyalarni shakllantirish va rivojlantirish omillari. Bozor iqtisodiyotining jadal rivojlanishi sharoitida iqtisodiy ta’limning roli yanada oshib bormoqda. Chunki mikroiqtisodiyotda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar tufayli kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal va samarali rivojlantirish evaziga jamiyatimizda inson kapitali shakllanib, uning o‘lchov birligi iqtisodiy kompetensiyalarning rivojlanish darajasi hisoblanadi. Insonning iqtisodiy qobiliyatining rivojlanish darajasi uchta determinant asosida shakllanadi (1.1- rasm). 1.1-rasm. Iqtisodiy qobiliyatlarining rivojlanganlik darajasini aniqlovchilari. Yer yuzidagi barcha xalqlarning, shu jumladan uzoq vaqtdan beri intilayotgan o‘zbek xalqining maqsadi baxtli hayot kechirishdir. Yer yuzida tinchlik va farovonlik hukm surmoqda va aholining aksariyati sog‘lom, uyg‘un ekanligi odamlarning baxtga erishishining asosiy omilidir. Aholining sog‘lig‘ini ta’minlash va takomillashtirishda rasmiy ravishda tashkil etilgan uzluksiz ta’lim tizimi etakchi rol o‘ynaydi. Ta’limni to‘g‘ri amalga oshirish bilan bilimlarni vaqt talablariga o‘tkazish usullarini moslashtirish bugungi kunda o‘qituvchi oldida turgan muhim vazifadir. Pedagogik faoliyatning o‘zi talabadan nafaqat oliy ma’lumotga, balki kasbiy tayyorgarlikka, iqtisodiy kompetentsiyaga va ushbu yo‘nalishdagi bilim, ko‘nikma va malakalarga, shuningdek ma’lum tajribaga ega bo‘lishni talab qiladigan murakkab jarayondir. O‘quv jarayonining eng asosiy va muhim funktsiyalarini amalga oshirish jarayoni bir nechta vazifalarni amalga oshirishni, ya’ni pedagogik jarayon sub’ektlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni, ularning faoliyatiniInsonning iqtisodiy rollari Odamlarning “ayirboshlash” turidagi xulq-atvori Iqtisodiy qobiliyatlarning rivojlanganlik darajasi Iqtisodiy qobiliyatlarning o‘lchov mezonlari “Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va himoya qilish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari. 14. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - T.: O‘zbekiston, 2016. 15. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - T.: O‘zbekiston, 2017. 16. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T.: O‘zbekiston, 2017. 17. Mirziyoev SH.M. «Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovidir. - T.: O‘zbekiston, 2017. 18. Mirziyoev SH.M. «Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga qo‘taramiz» . 1-jild.-T.: O‘zbekiston, 2017. 19. Mirziyoev SH.M. «Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. 2-jild. - T.: O‘zbekiston, 2018. IV. Ilmiy monografiya, o‘quv q o‘ llanma va darsliklar. 20. Abduqodirov A.A., Astanova F.A., Abduqodirova F.A. «Case-study» uslubi: Nazariya, amaliyot va tajriba.- E.: Tafakkur qanoti, 2012. 21. Андреев А.Л. Компетентностная парадигма в образовании: опыт философско-методологического анализа педагогика// Педагогика. - 2005. - №4. 22. Алексеева Л. П., Шаблыгина Н.С. Преподавательские кадры: состояние и проблемы профессиональной компетентности. М.: НИИВО, 1994. 23. Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. - T.:TDPU,2003. 24. Albert R.S. Runco M.A. Theories of creativity. - London: Newbury Park, 1990. 25. Albert R.S. Runco M.A. A History of Research on Creativity. - Cambridge: Cambridge University press, 1999. 26. Amabile, T.M. Within you, without you: The social psychology of creativity, and beyond. - London: NY, 1990. 27. Архипов А.И. Экономический словарь.- М.: Проспект, 2001. 28. Ataeva N., Salaeva M., Hasanov S. Umumiy pedagogika (pedagogika nazariyasi va amaliyoti). / O‘quv qo‘llanma, I kitob.–T.:» Fan va texnologiya» , 2015. 29. Байденко В.И., Джерри ван Зантворт. Модернизация профессионального образования: современный этап. Европейский фонд echimni tanlashda kreativ fikrlay olish qobiliyati 7 sifatida ta kidlangan.ʼ Mazkur fikrga ko‘ra, bilimlar – yangi texnologiyalar va ularga zamonaviy talablar yuzaga kelishi natijasida ma lum ʼ vaqt o‘tishi bilan eskiradi. O‘z navbatida, mos metodlarni tanlash va yangi sharoitda ularni qo‘llashga yondashuvlar ham o‘zgaradi. Shu sababdan, kompetentsiya, kompetentlik masalalari ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilib, tadqiqot natijalari asosida xulosalar shakllantirilgan bo‘lsada, bugungi kunda ham dolzarbligicha qolmoqda. Tadqiqotda q o‘ llanilgan usullar. Mazkur tadqiqotimizda maktab rahbarining iqtisodiy faoliyati tahlil qilinib, iqtisodiy kompetentlik tarkibini tashkil etuvchi komponentlarni aniqlashda E.А.Varkinaning ilmiy yondashuvlaridan foydalangan holda, maktab boshqaruv xodimlarining iqtisodiy faoliyati tahlil qilindi. Maktab rahbarining tashkilotning moliyaviy faoliyatini rejalashtirish, ijro etish, nazorat qilish va boshqarishdan iborat iqtisodiy faoliyati ta’lim muassasasining iqtisodiy barqarorlikni, moliyaviy mustaqillikni ta’minlash, moliyalashtirish manbalarini kengaytirish, moliyaviy resurslarni rejalashtirish va boshqarish, moliyaviy resurslarning bajarilishini ta’minlash va nazorat qilish faoliyatidagi funktsiyalarini o‘z ichiga oladi. Bunda: moliyalashtirish manbalarini kengaytirish – byudjet mablag‘lari, xom ashyo, maqsadli buyurtmalar, grant mablag‘lari, ishlab chiqarishni tashkil etish va turli xizmatlar va qonun bilan taqiqlanmagan boshqa manbalardan iborat bo‘lishi mumkin; moliyaviy resurslarni rejalashtirish va boshqarish – xarajatlar va daromadlar rejalarini shakllantirish, tuzish, tasdiqlash, mehnat resurslari, asosiy vositalar va moddiy zaxiralardan samarali foydalanishni tashkil etish va boshqarishni ta’minlaydi; moliyaviy resurslarning bajarilishini ta’minlash va nazorat qilish – muassasaning ta’lim, xo‘jalik, munitsipal faoliyatini amalga oshirishni tashkil 7 Чошанов А. Дидактическое конструирование гибкой технологии обучения. // «Педагогика», Москва, 1997, №2. -С. 21– 27. biridir. Ta’lim sohasida baholash texnologiyasi ishbilarmonlik o‘yinlari paytida ularning xatti-harakatlari va harakatlarini kuzatish orqali talabalarning kompetensiyalarini baholashni o‘z ichiga oladi. Tashqi tomondan, bu treningga o‘xshaydi, chunki ishtirokchilarga korporativ o‘yinlar va topshiriqlar taklif etiladi, ammo ularning maqsadi ko‘nikma va malakalarni rivojlantirishgina emas, balki barchaga o‘zlarining “kuchli” va “zaif tomonlarini” namoyish etish uchun bir xil imkoniyatlarni taqdim etish shaklidir. Har bir vazifani bajarishda har bir ishtirokchiga mutaxassis biriktirilgan. U kuzatayotgan ishtirokchining kuzatilgan kompetensiyaiga nisbatan har bir harakatini batafsil qayd etadi. Kompetentsiyalarni baholashda fikr-mulohazalar bo‘lishi kerak, ya’ni talabaga bajarilgan ishda uning kuchli va zaif tomonlarini ko‘rsatadigan batafsil sharhlar va tavsiyalar beriladi. Yaxshi tashkil etilgan munosabatlar tanlangan mutaxassislik bo‘yicha talabani yanada o‘rganish va rivojlantirish uchun rag‘bat bo‘lib xizmat qilishi mumkin 36 . Kompetentsiyani shakllantirishni baholash jarayonini amalga oshirish o‘ziga xos xususiyatlarga ega: - baholash uchun iqtisodiy kompetensiyalarning tarkibiy qismlari aniqlanadi; - davlat ta’lim standartlarida belgilangan kompetentsiya darajasiga muvofiqlik talaba tomonidan bajarilgan ishlarni baholash mezoni sifatida belgilanadi; - standart qiymatlardan past natijalar kompetensiyaning etarli emasligini ko‘rsatadi; - iqtisodiy kompetensiyalar darajasini baholash kasbiy funktsional majburiyatlarni bajarish darajasining pastligi sabablarini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Buning uchun iqtisodiy kompetentsiyaning har bir elementi uchun baholash ko‘rsatkichlari ishlab chiqilishi kerak va ushbu ko‘rsatkichlar asosida belgilangan vazifalarni hal qilish jarayonida kompetensiya darajasi mavjud degan xulosaga kelish mumkin bo‘ladi; - agar iqtisodiy kompetensiyalarni aniqlash uchun qo‘shimcha baholash usullari zarur bo‘lsa, ularga, albatta, murojaat qilish kerak. Buning uchun iqtisodiy 36 http://www.mirrabot.com/work/work_40190.html bo‘lib, bu o‘quvchilarning davlat ta’lim standartlari va talablari bilan belgilangan o‘quv natijalariga erishishini ta’minlashga qaratilgan jarayondir 8 . Ta’lim jamiyat hayotining muhim omili ekanligini rivojlangan davlatlar tajribasi tasdiqlamoqda 9 . Ilm-fan va ta’lim tizimining taraqqiyoti rivojlangan mamlakatlarda farovonlikni ta’minlaydi. O‘quv jarayonini takomillashtirishning muhim omili oliy ta’lim tizimida bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetentsiyasini yuqori darajada shakllantirish bilan uzviy bog‘liqdir. Shu sababli, zamonaviy ta’lim texnologiyalari va yaratilayotgan o‘quv-uslubiy majmualarning imkoniyatlaridan samarali foydalanish asosida bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetentsiyasini shakllantirish jarayonining nazariy va amaliy asoslarini yaratish dolzarb vazifalardan biridir 10 . Xorijiy mamlakatlarda qo‘llaniladigan ta’lim mazmunini mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligi nuqtai nazaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, G‘arb mamlakatlarida asosiy o‘rinni mutaxassisning malakasi darajasi egallaydi. Aslida respublikamizning milliy ta’lim tizimi, ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan minimal talablar bilim, ko‘nikma va malakalarga asoslanadi. O‘tgan asrning 60-yillarida tadqiqotning yangi yo‘nalishiga aylangan kompetentsiya yondashuvining kelib chiqishi, shuningdek, xorijiy pedagogik va tibbiy-pedagogik manbalardagi “kompetentsiya” va “kompetentlik” tushunchalari bo‘lajak maktab menejerlarini oliy o‘quv yurtlarida kasbiy tayyorlash nazariyasi va amaliyotida keng tarqaldi ta’lim muassasalari. Kompetentsiya – bu ish jarayonida ish samaradorligini oshirishga yordam beradigan aniq bilim va ko‘nikmalar to‘plami. 1959 yilda R. N. Uayt uni ilmiy maqolasida ishlatgan va sanoat motivatsiyasi tushunchasi sifatida harakat qilgan. 1970 yilda Kreyg Lundberg “ishlashni 8 Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том 2) http://www.nngasu.ru/word/reki2016/velikie_reki_tom_2_2015.pdf 9 Каланова Ш.М. Национальная оценка качества образования в Великобритании.//»Вестник высшей школы Казахстана», 2002, № 4.- с.134-141. 10 Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень) "бакалавр", 2015 год / http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F- %D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf Kamchiliklari: - mezonlarni ishlab chiqish uchun ko‘p vaqt talab etiladi; - mezonlarning xolisligi, aniqligi va asosliligini ta’minlash bo‘yicha ko‘plab talablar. Baholashga asoslangan baholash-bu nisbiy baholashning bir shakli bo‘lib, u yuqorida tavsiflangan mezonga asoslangan baholashdan so‘ng baholovchilarning ta’lim jarayonidagi natijalarini bir-biri bilan taqqoslash orqali o‘lchashdan iborat. Baholashning ushbu shakli, shuningdek, ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda baholovchi tomonidan erishilgan natijalar aniqlanadi va ikkinchi bosqichda natijalar taqqoslash yo‘li bilan o‘lchanadi. Afzallik: - o‘qituvchi ko‘p vaqt sarflamaydi; - turli sharoitlarga osongina moslasha oladi; - baholovchilarning ma’lum bir guruhi a’zolarini assimilyatsiya darajasiga qarab tabaqalashtirishga imkon beradi; - baholash guruh ichidagi ma’lum bir raqamni ajratib ko‘rsatishga imkon beradi (masalan, Olimpiadaning keyingi bosqichidagi ishtirokchilar yoki kollejga kirish imtihonlari natijasida boshqalarga nisbatan eng yuqori ko‘rsatkichlarni ko‘rsatgan 25 talaba ajratilishi mumkin). Yo‘qotilgan: - faqat ma’lum bir guruh talabalar, sinf, o‘quv yurtida mavjud natijalarni qiyosiy baholash amalga oshiriladi; - baholarni o‘qituvchi sub’ektiv ravishda belgilashi mumkin; bu bilimlarning ob’ektiv va haqiqat bahosini kamaytirishga imkon beradi. Kasbiy kompetentsiyalarni baholash maqsadlari. Kasbiy kompetentsiyalarni baholash mezonlarini ishlab chiqishdan maqsad ma’lum bir kasbiy faoliyat uchun zarur deb hisoblangan kompetentsiyalarni ularning ahamiyati darajasiga qarab aniqlash, Real sharoitlarni baholash va Oliy ta’limni modernizatsiya qilishning asosiy masalalaridan biri talabalarni uzluksiz ta’limga tayyorlash, ularni mustaqil o‘qishga yo‘naltirish, bilimlarini kengaytirish uchun motivatsiyani rivojlantirish, olgan bilimlaridan kasbiy faoliyatida foydalanish qobiliyatini o‘rgatishdir. O‘qituvchi o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikmalari, malakalari va malakalarining shakllanish darajasi va ijtimoiy-psixofiziologik xususiyatlariga qarab baholash mezoniga ijodiy yondashadi. Baholash uning mohiyatiga qarab ikki xil shaklda amalga oshirilishi mumkin: 1. Mezonga yo‘naltirilgan baholash-bu baholash shakli bo‘lib, u baholovchining ta’lim jarayonidagi faoliyati natijalarini, bilim, ko‘nikma va malakalarni oldindan belgilangan ta’lim maqsadlari asosida ishlab chiqilgan umumiy va bir xil mezonlarga muvofiq taqqoslash va o‘lchashdan iborat. Bunday baholash ushbu mezonlar bilan aniq belgilangan ajratish maqsadlari bo‘yicha erishilgan natijalarni baholashga imkon beradi. Shu bilan birga, natijalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va yaxlit baholanadi, shuningdek, talaba va guruhning mahoratini yaxshiroq farqlash imkonini beradi. Baholashning ushbu shakli ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqichda baholovchi tomonidan erishilgan natijalar aniqlanadi va ikkinchi bosqichda natijalar mezonlarga muvofiq taqqoslanadi va o‘lchanadi. Mezon (yoki maqsadli) baholashning afzalliklari: - talaba maqsadga muvofiq baholanadi, - talabalarning assimilyatsiya darajasi ob’ektiv baholanadi, - baholash o‘ziga xos ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi, - talabalar tomonidan olingan baho ular yo‘l qo‘ygan xatolarni aniq namoyish etadi, - baholovchini o‘qishga yo‘naltiradi, baholovchilarning baholanayotgan sohadagi kuchli va zaif tomonlarini yaxlit tarzda tushuntiradi, ularning o‘z bilimlari va malakalari haqidagi tasavvurlarini oshiradi.; - hamma uchun bilim va malakaga bir xil talablarni belgilaydi; ta’lim mazmunini aniqlaydi; - baholovchilarning o‘z faoliyati natijalari uchun javobgarligini oshiradi. yanada takomillashtirish, sifatli ta ‘lim xizmatlarini ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish” 1 ustuvor yo‘nalishlari belgilangan, shu munosabat bilan pedagogik tizimni takomillashtirish muhimdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” 2017-yil 7-fevraldagi 4947-son farmoni, “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son, “O‘zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligi vazirligini tashkil etish to‘g‘risida” 2017-yil 29- noyabrdagi PF-5264-son, 2018 yil 25 yanvardagi “Umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF-5313-son farmon va ushbu sohaga tegishli boshqa normativ-huquqiy hujjatlar bilan belgilangan vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Tadqiqot ob ’ ekti va predmeti. Ushbu tadqiqot ob’ekti sifatida bo‘lajak maktab menejerlarining kasbiy faoliyati, o‘rta maktablarni boshqarish mexanikasi, ta’lim muassasasining moliyaviy tizimlari olingan. Iqtisodiy kompetentsiyalarni shakllantirish va rivojlantirish omillari, iqtisodiy kompetentsiyani oshirish va takomillashtirishga ta’sir qiluvchi ob’ektiv va sub’ektiv jihatlar, shu jumladan ta’lim texnologiyalari va interaktiv usullar, iqtisodiy kompetentsiyalarni baholashning noan’anaviy usullari, shaxsiy fazilatlar, qobiliyatlar ushbu tadqiqot mavzusidir. Tadqiqot maqsadi. Tadqiqotimizning asosiy maqsadi bo‘lajak maktab menejerlarining maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetensiyalarini rivojlantirish asosida maktablarning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashdir. Ya’ni, ta’lim muassasalari nafaqat moliyaviy va iqtisodiy jihatdan o‘zini o‘zi ta’minlashi, balki ilmiy salohiyati, izlanishlari va ishlanmalari tufayli barqaror iqtisodiy o‘sishga erishishi kerak. Bizning maqsadimiz – maktab tizimini boshqarish xodimlarining malakasini oshirish jarayonida iqtisodiy kompetentsiyasini rivojlantirish uchun 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 yil, 6-son, 70- modda. c) olingan natijalarning ishonchliligi respondentlar bilan suhbatlar, munozaralarni tashkil etish asosida tekshirildi; g) tadqiqot davomida aniqlangan natijalar umumlashtiriladi, tahlil qilinadi va tegishli xulosalar chiqariladi. Tadqiqot davomida ta’lim muassasalari, xususan, Jizzax Davlat Pedagogika universitetining iqtisodiy kompetentsiyasi va unga munosabati haqidagi bilimlari sinovdan o‘tgan 162 nafar talabalari tajriba ishlariga jalb etildi. Talabalar tasodifiy tanlab olish printsipi bo‘yicha eksperimental va nazorat guruhlariga tayinlangan. Eksperimental guruhlarda milliy g‘urur tuyg‘usi va ularning bilimlarini aniqlash metodologiyasi haqidagi g‘oyalarni taqdim etgan so‘rovnoma asosida ish olib borildi. Nazorat guruhlarida, tadqiqot boshida o‘rganilayotgan muammo haqida umumiy ma’lumot berilgan bo‘lsa-da, eksperimental guruhda chuqurroq va batafsilroq bilimlar berildi. Har ikkala guruh talabalarining savollarga bergan javoblari reyting nazorati talabiga muvofiq baholandi, ya’ni: 1. 100 - 90 ball – 5 baho; 2. 89 -70 ball – 4 baho; 3. 69 - 60 ball – 3 baho. Tajriba-sinov ishlariga jalb etilgan talabalarning turkum savollar bo‘yicha bilimlari ko‘lami tajriba avvalida (3.2.1. - jadval) quyidagicha bo‘ldi. 3.2.1-jadval Tajriba avvalida maxsus fanlar bo‘yicha talabalar bilimlarni o‘zlashtirish k o‘ rsatkichlari Guruhlar Talabalar soni Bilimlarni o‘zlashtirish natijasi (shartli ravishda) Yuqori O‘rta Quyi Tajriba 78 36 23 19 Nazorat 84 27 27 30 Ushbu tajriba-sinov natijalari shundan dalolat beradiki, bo‘lajak maktab Baholash natijasida nafaqat talabaning, balki o‘qituvchining ham kuchli va zaif tomonlari, shuningdek, o‘quv jarayonidagi kamchiliklar aniqlanadi. Ta’lim vositalari, rejalari va o‘quv jarayonini tashkil etish sifati ham baholanadi. Ta’lim dasturining qismlarini muntazam ravishda baholash oxir-oqibat aniq va adolatli baholashni shakllantirishga olib keladi. Bo‘limlar bo‘yicha baholash, umumlashtirish va umumlashtirish yakuniy baholashni aniq qilishga yordam beradi. Talabani uning natijalari to‘g‘risida muntazam ravishda xabardor qilish uning maqsadga intilishiga va istaklarini ro‘yobga chiqarishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quv jarayonida nazorat natijalarini o‘lchash bilim, ko‘nikma va malakalarni baholash talaba uchun o‘z shaxsini anglash imkoniyatidir. Bo‘lajak maktab rahbarlari tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirishni tekshirish va baholash, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish o‘quv jarayonining zaruriy qismidir. Bu nafaqat o‘quv natijalarini nazorat qilish, balki o‘quv jarayonining turli bosqichlarida bo‘lajak maktab rahbarlarining kognitiv faoliyatini nazorat qilishdir. Bo‘lajak maktab rahbarlarining bilimlarini nazorat qilish va baholash tizimi O‘zbekiston Respublikasi oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirining 26-sentyabr 2018-yildagi buyrug‘iga muvofiq “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash to‘g‘risida” 30 ishlab chiqilgan. Bo‘lajak maktab menejerlarining ta’lim tayyorgarligi darajasini baholashning reyting tizimi quyidagi nazorat turlari orqali amalga oshiriladi: 1. Oraliq nazorat (ON) har bir o‘quv fanidan DTS bo‘yicha talabalar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan asosiy bilim, ko‘nikma, malakalarning elementlari soni aniq belgilangan majburiy standartli nazorat ishi orqali amalga oshiriladi. Nazoratlar soni dastur talabidan, fanni o‘qitish mazmunidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Nazorat ishlari uchun materiallar Respublika Ta’lim Markazi (RTM) huzurida tashkil etilgan ijodiy guruh tamonidan tayyorlanadi. 2. Joriy nazorat (JN) oraliq nazoratlar orasida o‘tkaziladigan kundalik 30 O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining buyrug‘i, 26.09.2018 yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 3069 / https://lex.uz/docs/-3916793 menejerlarda iqtisodiy kompetentlikni takomillashtirish jarayonini davr talablari asosida tashkil qilish uchun muayyan texnologik tizim zarurdir. Ushbu texnologik tizim, birinchi navbatda yangicha mazmun va talablardan kelib chiqqan holda o‘qitish asosida vujudga keladi. Tizim (yunoncha so‘zdan olingan tizim - qismlardan hosil bo‘lgan, birlashadigan) - o‘zaro bog‘liq munosabatlarda ma’lum bir yaxlitlik va birlikka ega bo‘lgan elementlarning yig‘indisini anglatadi. Har qanday texnologiya tizim bo‘lishi mumkinligi sababli, har bir pedagogik tizim texnologiya bo‘lishi mumkin emas. Tizim kontseptsiyasi aksariyat hollarda statik va strukturaviy landshaftlarni tavsiflashga qaratilgan bo‘lib, shu bilan birga texnologiya ob’ekt va faoliyat sub’ektiga, zamonaviy evolyutsiya jarayonlariga va barcha vazifalarni aks ettiradigan rejalashtirilgan natijalarda erishilgan yutuqlarga olib keladigan o‘zgarishlarni nazarda tutadi. Pedagogik tizim – bu o‘zaro bog‘liq vositalar, usullar va jarayonlar to‘plami va odamlarda ma’lum xususiyatlarning shakllanishiga maqsadli pedagogik ta’sir. Binobarin, har bir jamiyatda shaxsni shakllantirish maqsadi belgilanadi va unga muvofiq pedagogik tizim mavjud bo‘lishi kerak. Agar maqsad o‘zgarsa, tizim ham o‘zgarishi kerak. Pedagogik texnologiya texnologik yondashuvga asoslangan. Texnologik yondashuv shuni anglatadiki, tayyor mahsulotni (shunga o‘xshash ishlab chiqarish texnologiyasini) olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladigan usullar va texnikalar to‘plami tushuniladi va maqsadlarga erishishda kutilgan natijalarni kafolatlaydigan usullar va texnikalar to‘plami tushuniladi. Agar biz usulni bilish shakli, tadqiqot olib borish yo‘li yoki harakatlar, operatsiyalar majmuasi, faoliyatda ma’lum bir amaliyot sohasi va nazariy bilimlarni olish mazmuni sifatida tushunsak, unda ta’limiy texnologiya – ta’lim usuli, ma’lum ma’noda, ta’lim jarayonlari, vositalari, shakllari va usullari majmuasini anglatadi. Texnologik yondashuv, birinchi navbatda, vizualizatsiyada emas, balki prognoz qilingan natijalarni amalga oshirishga imkon beradigan amaliy Kompetentli yondoshuvning mohiyati, u insonda mustaqil ravishda bilimlarni egallash faoliyatini tashkillashtirish, refleksiya, ijodkorlik, jismoniy va ruhiy jihatdan o‘zini boshqara olish ko‘nikmalarini egallash, o‘z-o‘zini uyushtirish, qobiliyat va layoqatlarni shakllantirishni ta’minlaydi. Ushbu paradigmada yangi strategik maqsad sifatida, ko‘p qirrali bilim, ko‘nikma va malakalarning miqdor jihatidan ortib boradigan muayyan bir to‘plamini egallash emas, balki shaxsning integrativ sifati hisoblanadigan kasbiy kompetentlikni shakllantirish, shu bilan birga, talabalarni ularning bevosita kasbiy faoliyatida ham, umuman butun hayotiy faoliyatlari davomida ham zarur bo‘ladigan kasbiy kompetentlikni doimiy ravishda rivojlantirib borishga, uning chegaralarini tobora kengaytirib borishga yo‘naltirish hisoblanadi. Bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy mahoratini rivojlantirish uchta asosiy omilni birlashtirish orqali ta’minlanishi mumkin: - ma’lum bir yo‘nalishdagi kasbiy faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi asosiy kompetensiyalarga muvofiq tuzilgan va didaktik ravishda moslashtirilgan bilim kontseptsiyasi asosida ta’lim mazmunini tashkil etishning maqsadga muvofiqligini ta’minlaydigan modullilik; - bu ta’lim maqsadlariga mos keladigan ta’lim shakllarini tanlashni belgilash, faoliyatga muvofiq ta’limni tashkil etish; - ta’lim uzluksiz rivojlanish jarayonini - ta’limni texnologiyalashtirishni tashkil etish orqali insonning kamolotining to‘liqligini ta’minlashga qaratilgan. Kompetentsiyaga yo‘naltirilgan ta’lim shunday tashkil etilishi kerakki, o‘quvchi auditoriyada va undan tashqarida o‘qish paytida ijodiy ish bilan shug‘ullanishi va quyidagilarni bajarishi mumkin: - muammoli vaziyatlarga echim topish qobiliyati; - nostandart hayot va ta’lim muammolarini hal qilishda o‘z fikringizni himoya qila olish va o‘z nuqtai nazaringizga ega bo‘lish; - akademik va amaliy faoliyatda o‘zini namoyon qilishning noan’anaviy usullaridan doimiy foydalanish. va texnik yangiliklar va ularning tadbiqini bilish hamda ulardan foydalanish kabi asosiy kompetentsiyalarni shakllantirish bitiruvchilarning aqliy va aqliy savodli bo‘lishlari uchun zamin yaratadi.kelajakdagi hayotda Jasur va ishonchli qadam qo‘ying. Ushbu davrga qadar talabalar tomonidan assimilyatsiya darajasini baholashga e’tibor qaratildi, ammo endi nafaqat talabalarning bilimlari, balki shakllangan kompetentsiyalar ham baholanishi ko‘zda tutilgan. Amaldagi qoidalarga ko‘ra, talabalar bilimlarini baholash pastdan yuqoriga qarab ijobiy baholash mezoni asosida amalga oshiriladi. O‘quvchilar fan bilan bog‘liq nazariy va uslubiy tushunchalarni to‘liq o‘zlashtirishlari, tahlil natijalarini to‘g‘ri aks ettirishlari, mustaqil o‘rganilgan jarayonlar va tushunchalarni kuzatib borishlari, joriy rahbarlik shakllarida berilgan vazifalarni bajarishlari, yozma ishlarni bajarishlari kerak. Ilmiy-tadqiqot ishlarini o‘rganish jarayonida olimlarning “kompetentsiya” , “kasbiy kompetentsiya” tushunchalariga bo‘lgan qarashlari ko‘rib chiqildi va shundan xulosa kelib chiqadi, uning asosiy elementlaridan biri o‘qituvchining o‘z mustaqil bilim faoliyatini faollashtirishdir. Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini shakllantirish vaqt talabi hisoblanadi. o‘quv jarayonidagi yutuqlari, olimpiadalar, tanlovlar, xalqaro va milliy konferentsiyalardagi ishtiroki va yutuqlarini tasdiqlovchi turli hujjatlar, sertifikatlar, diplomlar va sertifikatlar, nashr etilgan darsliklar, darsliklar, ilmiy ishlar (patentlar, ixtirolar, monografiyalar va boshqalar), shuningdek bajarilgan vazifalar, holatlar, eskizlar loyihalari kiradi, eskizlar, eskizlar va hokazo. u rasm, tayyorlangan mahsulotlar, taqdimotlar, video yozuvlar va boshqalardan iborat bo‘ladi. Bajarilgan ishlar o‘qituvchilar tomonidan tekshirilishi va baholanishi kerak, bu usul, ayniqsa, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha talabalarning kasbiy mahoratini baholashda juda mos keladi. Simulyatsiya vazifalari. Simulyatsiya vazifalari kelajakdagi kasbiy faoliyatga imkon qadar yaqin vaziyatlarni hal qilishga qaratilgan vazifalardan iborat. Ushbu usulning mohiyati talabalarga o‘zlarining kasbiy vazifalarini mustaqil ravishda bajarishlari uchun sharoit yaratish, ularni kasbiy faoliyat muhitiga kiritish orqali ularning kasbiy kompetentsiyalarini shakllantirishni nazorat qilish, talabaga uning kasbiy kompetentsiyalarining dalillarini namoyish etishdan iborat. Ushbu faktlar talabaning kasbiy faoliyat bilan bevosita bog‘liq muammolarni hal qilish jarayonini kuzatishi natijasida to‘planadi. Nazorat o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Baholash usullariga ko‘ra, bu usul simulyatsiya holatlarida amaliy vazifalarni bajarish jarayonini baholash usuliga o‘xshaydi. Taqlid shuni anglatadiki, baholangan talaba ma’lum bir kasbiy vazifani bajarayotganda, lekin kasbiy vazifaning shartlari va maqsadini to‘liq taqlid qiladigan vazifalarni bajarayotganda o‘z kasbiy mahoratini namoyish qilishi kerak. Assesment texnologiyasi. Yuqori natijalarga o‘quv jarayoniga baholash texnologiyasini joriy etish orqali ham erishish mumkin (ingliz tilidan baholash − baholash). Baholash-bu ta’lim muassasasi xodimlarining turli xil shaxsiy fazilatlarini, ularning psixologik va kasbiy xususiyatlarini, kasb va lavozim talablariga muvofiqligini baholashga, shuningdek mutaxassislarning potentsial imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi usullardan iborat bo‘lgan professor-o‘qituvchilarni har tomonlama baholash usullaridan 2. Talaba o‘zini shaxs ekanligini his qiladigan, o‘ziga e’tiborni his qiladigan o‘quv muhitini yaratish kerak. 3. Tayzikni sarflamang va uning etishmasligini oshirib yubormang; bilimlarni o‘zlashtirmang, o‘zingizning yomon xulq-atvoringizning sabablarini aniqlang va ularni o‘qituvchining shaxsiyatiga zarar bermaydigan tarzda yo‘q qiling. 4. Ta’limda «muvaffaqiyat muhiti» ni tashkil qiling, o‘quvchiga o‘qishda muvaffaqiyat qozonishiga yordam bering, o‘ziga ishonch va iste’dodga ega bo‘ling. 5. O‘quvchiga atrofdagi odamlarning har biri o‘zi bilan bir xil shaxs ekanligini tushuntirish va unda jamiyatda ishtirok etish tuyg‘usini rivojlantirish. O‘quvchilarga shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda qo‘llaniladigan darsning zamonaviy shakllariga misollar. Tanlov darsi – bu bo‘lajak maktab menejerlarining o‘zaro musobaqalarini tashkil etish orqali bilimlarni mustahkamlash mashqlari. Ijodkorlik darsi – bo‘lajak maktab menejerlarining mustaqil ijodini tashkil etish uchun darsdir. Sinov darsi – bu bo‘lajak maktab menejerlarining qobiliyatlarini turli shakllarda sinovdan o‘tkazadigan dars. Ijodiy hisobotlar darsi – mustaqil ravishda olingan bilimlar va bo‘lajak maktab menejerlarining muayyan mavzular bo‘yicha xulosalarini taqdim etish. Paradokslar darsi – bu o‘quvchilarning faolligi va qiziqishlarini oshirish, shuningdek tegishli tahlillar asosida to‘g‘ri xulosalarni aniqlash maqsadida turli paradokslar bilan bog‘liq holda o‘rganilayotgan mavzuni tavsiflash uchun dars. Seminar darsi – yangi dars mavzusi bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha talabalarga oldindan berilgan topshiriqlar natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tinglash orqali sinfdagi barcha o‘quvchilar darsni o‘zlashtirishlari va bilimlarini mustahkamlashlari uchun mo‘ljallangan dars. Sayohat darsi – bo‘lajak maktab menejerlarini turli xil ob’ektlar bilan tanishtirish: muzey, ziyoratgoh, korxona, ustaxona, tabiat, ilmiy muassasa, kollej, ob’ektiv baholash; - ko‘p bosqichli treningning mavjudligi («modul» tarkibida belgilangan); - kelajakdagi maktab rahbarlarining individual yondashuvi ular bilan yaqin aloqada bo‘lishga imkon beradi, kelajakdagi maktab rahbarlarining kommunikativ fazilatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratadi; - oraliq va joriy nazoratni o‘tkazish paytida stressli vaziyatlarni kamaytirish; - “Hayot uchun o‘rganish” tamoyili amalga oshirilmoqda. Ta’lim muassasalarida talaba shaxsini rivojlantirishga qaratilgan trening. Ijtimoiy munosabatlarga kiradigan va ijtimoiy rivojlanishda faol ishtirok etadigan inson shaxs deb ataladi. Dastlab biologik mavjudod sifatida tug‘ilgan odam keyinchalik shaxsga aylanadi. Shaxs tushunchasi insonning nasl-nasabini o‘zida mujassam etishi mumkin. Inson shaxs bo‘lishi uchun u ham faollikka ega bo‘lishi kerak. Chunki faoliyatdagi faollik shaxsiyatning muhim belgisidir. Faoliyat har doim yaxshi yashashga qaratilgan bo‘ladi. Inson yaxshi yashash, jamiyatni rivojlantirish uchun mukammal faollik ko‘rsatadi. Bular insonlarning xabardorligi belgisidir. Shaxsning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri individuallikdir. Individuallik insonning xarakteri, temperamenti, aqliy tajribalarining o‘ziga xos xususiyatlarida, uning hissiyotlari va faoliyatining motivlarida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra, odamlar bir-biridan farq qiladi. Individuallik-bu insonning individualligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar to‘plami. Dunyoda ko‘proq odamlar, ko‘proq individuallik. Hech kim bir-birini almashtira olmaydi. “Agar o‘nta bo‘lsa, unda joy boshqacha” degan maqol ham individuallikni anglatadi. O‘qituvchi olimlar o‘qituvchi tomonidan shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni amalga oshirishda quyidagilarni hisobga olishni maslahat berishadi: 1. Har bir talabaga buyuk shaxs sifatida qarash, uni hurmat qilish, tushunish, qabul qilish, unga ishonish. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO‘LIMI Qo‘lyozma huquqi asosida UDK: 330.3.37.14 “TASDIQLAYMAN” Magistratra bo‘limi boshlig‘i “Himoyaga tafsiya qiladi” ________________prof R.B.Yarmatov “___” ____________ 2023-yil Qo‘shmurodov Asqar Juman o‘g’lining “BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARIDA IQTISODIY KOMPETENTLIKNI TAKOMILLASHTIRISH” mavzusida bajarilgan MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI 70110103 – Ta’lim muassasalarining boshqaruvi Maktab menejmenti kafedrasining 2023-yil “__” ___________ dagi yig‘ilishining qarori bilan (Qaror №______) himoyaga tavsiya etilgan. Kafedra mudiri:______________ dots D.Tursunov Ishni himoyaga tafsiya etanan. Ilmiy rahbar:_______________ dots B.Botirov Magistr: _________________ A.Qo‘shmurodov JIZZAX – 2023 natijalari bо’yicha xulosalar bо’lajak mutaxassisning aniqlangan malakalari kasbiy (funksional) vazifalarni bajara olish uchun yyetarli darajadami, yо’qmi degan savolga javob berishi zarur. Agar yyetarli bо’lmasa, qanday rivojlantiruvchi chora - tadbirlarni amalga oshirish orqali kasbiy kompetensiyalarni talab darajasiga kо’tarish mumkinligi tо’g‘risida aniq tasavvurga ega bо’lish lozim. Kasbiy kompetentsiyalarni baholashning asosiy shakllari umumiy kompetentsiyalarni baholash shakllaridan farq qiladi. Bu kasbiy kompetentsiyalar elementlarini baholash ko‘rsatkichlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, bo‘lajak maktab menejerlarining kasbiy vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun haqiqiy kasbiy muammoli vaziyatlarga o‘xshash vazifalarni ishlab chiqish kerak. rivojlantiruvchi interfaol metodlar va ularni q o‘ llashning o‘ ziga xos afzalliklari. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichida jamiyatimiz oldida turgan hozirgi kundagi asosiy vazifalardan biri - uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida ta’lim sifatini yaxshilash. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev ta’kidlaganidek, “Yana bir muammoni hal etish ham o‘ta muhim hisoblanadi: bu – pedagoglar va professor- o‘qituvchilar tarkibining professional darajasi, ularning maxsus bilimlaridir. Bu borada ta’lim olish, ma’naviy-ma’rifiy kamolot masalalari va haqiqiy qadriyatlarni shakllantirish jarayonlariga faol ko‘mak beradigan muhitni yaratish zarur” 35 . Bu, o‘z navbatida, uzluksiz ta’lim tizimida yangi islohotlarni talab qiladi. Hozirda oliy ta’lim yurtlarida nazariy bilimlarga ega, ulkan insoniy fazilatlarga ega, insonlar bilan qanday aloqa qilishni biladigan, o‘z ishlarini yaxshi biladigan tajribali mutaxassislarni tayyorlashga e’tibor qaratish lozim. Bugungi zamonaviy mutaxassis, o‘z kasbining mohir ustasi sifatida, o‘z oldiga qo‘yilgan vazifani bajaradigan kompetensiyali shaxs bo‘lishi kerak. Shu munosabat bilan bo‘lajak maktab menejerlari o‘zlari ustida tinimsiz ishlashlari, yuqori darajadagi jismoniy, aqliy, kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lishlari va iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lishlari kerak. Iqtisodiy bilimlarga kirish ko‘p jihatdan iqtisodiy fanlarni o‘rganish va o‘zlashtirishga bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiy fanlarni o‘rganishda shunday usullar mavjudki, ushbu fanlarning tabiati tufayli ularsiz fanni o‘rganish mumkin emas. Bu savol va mashqlarni hal qilish usuli. Iqtisodiy fanlarni boshqa fanlardan ajratib turadigan narsa shundaki, ular faktlar, ma’lumotlar, raqamlar bilan ishlaydi. Iqtisodchi ushbu faktlar, raqamlar, ma’lumotlar bilan ishlay olishi, hisob-kitoblarni, matematik operatsiyalarni, ular asosida kuzatuvlarni maqsadga muvofiq amalga oshirishi, dinamikasidagi 35 Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: «O‘zbekiston», 2017. - 45-b. tuzatishlar kiritish imkonini beradi. Talabalarning bilimlarini baholashda dunyoda qo‘llaniladigan 100 balli baholash tizimidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Oliy ta’lim talablari bo‘lgan jamiyatda talabalar baholash vositalari, usullari, turlari va shakllarini mustaqil ravishda ishlab chiqishlari kerak. Bilimlarni boshqarish usullarini tanlash ushbu usuldan foydalanish maqsadi, baholash mazmuni, bunday imkoniyatlar, ta’lim muassasasining resurslariga yordam beradi. Murakkab nazariy savollarni tekshirish asosan individual so‘rov (seminariya) shaklida amalga oshiriladi. Frontal og‘zaki so‘rov katta hajmdagi, ammo mazmuni murakkab bo‘lmagan o‘quv materialini o‘rganishda rejalashtirilgan. Bilimlarni o‘zlashtirishni nazorat qilish: - an’anaviy yoki innovatsion (reyting, portfel, amaliy tadqiqotlar, insholar va boshqalar)k.) mening bitim; - individual, guruh; - Yozma, og‘zaki, dasturiy vositalardan foydalanish yoki ijodiy ishlarni tashkil qilish va boshqalar shaklida. Bilimlarni nazorat qilishning an’anaviy shaklidan quyidagilar keng tarqalgan: intervyu, kollokvium, test (test), imtihon (yo‘nalishlar bo‘yicha, modul bo‘yicha, yakuniy davlat attestatsiyasi), test sinovlari, test ishlari, hisobot (amaliyot to‘g‘risidagi hisobot, ilmiy-tadqiqot ishlari bo‘yicha talabalar hisoboti), kurs ishlari, oliy malaka ishlari. Vakolatlarga asoslangan yangi yondashuv nuqtai nazaridan boshqarish metodologiyasi: - vakolatlarning tasnifi: universal, metamaterial va xususiy, mavzu; - kasbiy ehtiyojlar, masalan, xodimlarning malakasini oshirish; - malaka oshirish monitoringi; - har bir talabaning sub’ektiv va shaxsiy ehtiyojlari; - ta’lim texnologiyalari bilan aloqa; - ta’lim mahsulotlari va o’quv jarayonlari iste’molchilari uchun ochiqlik, rivojlantirish dasturini rejalashtirish” da kontseptsiya tushunchasini aniqladi va 1973 yilda bu atama Devid Makklellandning “aql emas, balki sinov qobiliyati” ilmiy maqolasidan keyin yanada keng qo‘llanila boshlandi. Kompetentsiya atamasi aynan shundan keyin R.Boyatsis, T.F.Gilbert va boshqalar tomonidan foydalanildi. Bundan tashqari, kompetentlikka yo‘naltirilgan ta’lim amerikalik tilshunos N.Xomskiy (1965 yil, Massachutes universiteti) tomonidan taklif etilgan “kompetentsiya” atamasining umumiy ma’nosida shalkllandi. Yevropa Kengashi dasturi bo‘yicha Bern shahrida bo‘lib o‘tgan simpoziumda (1996 yil) “kompetentsiya” tushunchasi “o‘quv”, “kompetentlik”, “qobiliyat”, “mahorat” singari tushunchalar qatoriga kiritilgan. Yevropa davlatlarining ta’lim vazirlari Boloniya deklaratsiyasida (1999 yil) ta’lim islohotlarining kontseptual asoslari sifatida kompetentli yondashuvni e’tirof etdilar va yondashuv ta’lim sifatiga qo‘yiladigan yangi talablarning natijasi bo‘lib xizmat qilishida omil bo‘ldi. Kompetentsiyaning namoyon bo‘lishini ba’zan vaziyat va kontekstda ko‘rish mumkin va ular inson harakat qilishi kerak bo‘lganda ham o‘zgarishi mumkin. Favqulodda vaziyatlarda kompetensiyali odamlar ilgari muvaffaqiyatli deb hisoblagan xatti-harakatlariga rioya qilish orqali vaziyatni to‘g‘ri baholaydilar. Kompetensiyali bo‘lish uchun odam vaziyat bilan tanishishi va darhol qaror qabul qilishi kerak. O‘qitishdan qat’iy nazar, kompetentlik tajribalardan va yillar davomida insonning moslashishgа o‘rganish qobiliyati orqali shakllanadi. Shu bilan birga olib borilgan tadqiqotlar, kompetentlikni va kompetentsiyani baholash oson emasligini ko‘rsatadi 11 . “Kompetentlik” va “kompetentsiya” tushunchalari aslida o‘zaro chambarchas bog‘liq tushunchalar bo‘lib, odatda kompetentlikning oshishi kompetentsiya doirasining kengayishiga olib keladi, va kompetentsiya doirasining kengayishi kompetentlik darajasining oshishi zaruratini ta’minlaydi. Olimlar “kompetentlik” va “kompetentsiya” tushunchasiga turlicha ta’rif berishadi. Masalan, Rossiyalik 11 Thirteenth Australasian Computing Education Conference (ACE 2011), Perth, Australia, 2011. Hamer, John (ed), De Raadt, Michael (ed), Barnes, D. J., Berry, G., Buckland, R., Cajander, A. ravishda qiziqqan talabalarning xatti-harakatlariga javoban ularning xatti- harakatlariga e’tibor berishadi, ularning imkoniyatlarini baholaydilar va shuning uchun o‘z faoliyatini ushbu vaziyatga moslashtiradilar. Bunday o‘qituvchilar tarkibi ta’siri ostida talabaning bilim olish istagi, sa’y-harakatlari va zavqlari ortadi, natijada u yaxshiroq o‘rganishi mumkinligini tobora ko‘proq anglaydi. Ular yuqori psixologik-pedagogik tayyorgarlikka ega bo‘ladilar va zarur pedagogik vazifalarga (ta’lim, tarbiya, yosh avlodni rivojlantirish) optimistik tarzda yechim topa oladilar. Buning uchun esa E.S.Romanovaning fikricha, “kompetentli pedagogda quyidagi shaxsiy fazilatlar, qiziqishlar va layoqat bo‘lmog‘i lozim: bolalar bilan ishlash ishtiyoqi; ularni qiziqtirish va ortidan ergashtira olishi; shaxsiy javobgarlikning yuksak darajasi; o‘z-o‘zini nazorat qilish va bosiq bo‘la olish; sabr-toqatli bo‘la olish, odamlarga xayrixox bo‘la olish; boshqalarni hurmat qilish va ular fikri bilan hisoblashish; bilish va o‘zini rivojlantirishga intilish; originallik, topqirlik, har tomonlama rivojlanganlik; farosatlilik; maqsad sari intilish; aktyorlik mahorati; o‘zi va boshqalarga nisbatan talabchan bo‘la olish” 15 . Agar biz “kompetentsiya” va “kompetentsiyaga asoslangan yondashuv” tushunchalarini etimologik tahliliga murojaat qilsak, ular tasodifan paydo bo‘lmaganligini tushunishimiz mumkin. Kompetentsiya talabaning maxsus bilim va malakalarni egallashini emas, balki har bir mustaqil yo‘nalishda integral bilim va harakatlarni o‘zlashtirishini anglatadi 16 . Bo‘lajak maktab menejerlarining kasbiy tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar nuqtai nazaridan, kompetentsiya o‘quvchilarning muayyan vaziyatlarda joriy bilimlar, malakalar va faoliyat usullariga muvofiq qo‘llash qobiliyatini anglatadi. Kompetentsiya talabaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarga ega 15 Романова, Е.С. 99 популярных профессий. Психологический анализ и профессиографы / Е.С.Романова. – 2-е изд. СПб.: Питер, 2004. – с.464. 16 Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том 2) http://www.nngasu.ru/word/reki2016/velikie_reki_tom_2_2015.pdf Автореферат. канд.пед.наук.-Т:2001. 46. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi o‘qituvchilarini kasbiy shakllantirish. Monografiya. - T.: Fan, 2004.- 128 b. 47. Muftaydinov Q. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tadbirkorlikni rivojlantirish muammolari. Dok.disser. T.: 2000. 48. Nishonaliev U., Tolipov O‘., SHaripov SH. Kasbiy ta’lim pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. - T.:TDPU, 2007. 49. Осмоловская, И. Ключевые компетенции в образовании: их смысл, значение и способы формирования/ И. Осмоловская// Директор школы. - 2006. - №8. 50. Rashidov X ., Xabib X ., Eldasheva G ., Zakirov A . « Kasbiy pedagogika » blokini o ‘ qitish metodikasi . – T .: « Fan va texnologiya » , 2007. 51. Савельева М.Г. Педагогические кейсы: конструирование и использование в процессе обучения и оценки компетенций студентов./Учеб.- метод.пособие. – Ижевск: ФГБОУВПО “Удмуртский университет”, 2013. 52. Saidahmedov N. YAngi pedagogik texnologiyalar: nazariya va amaliyot. – T.: «Moliya» , 2003. 53. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Основы экономической теории - М.: Экономика, 1995. 54. Сборник кейсов для вузов по дисциплинам гуманитарного и социально-экономического цикла./Учебно метод.пособие. - СПб.: Изд-о Санкт- Петербургского университета управления и экономики, 2015. 55. Скрипникова Л.В.Современные подходы к управлению качеством подготовки специалистов в высших учебных заведениях/ Известия ВГПУ, №1(262), 2014. 56. Турдиев.Н.Ш. Таянч компетенцияларни шакллантириш муаммонинг ечимини топиш ва жамиятда муносиб ўрин эгаллашда муҳим аҳамият касб этади.”Умумтаълим фанлари методикаси” журнали, 2014 й, №3. 57. Толипов Ў.Қ., Усмонбоева М. Педагогок технология: назария ва амалиёт. - Т.: Фан, 2005. 58. Tolipov O‘.Q., Usmonboeva M. Pedagogok texnologiya: nazariya va amaliyot. - T.: Fan, 2005. 59. Чуб, Е.В. Компетентностный подход в образовании/ Е. В. Чуб // Инновации в образовании. - 2008. - №3. 60. Экономическая теория. М.: 1998. 61. Экономика. М.: Проспект, 2001. 62. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.- T.: nostandart masalani yechish va ish natijasini taqdim etishdan iborat. Kutilayotgan natija: bilim va ko‘nikmalarni mustaqil egallash. Keys yakka tartibda yoki kichik guruhlarda bajarishi mumkin. Bunda talabalarning har biri bajargan materialning hajmini aniq ko‘rsatishi kerak. Ushbu keysni bajarish natijasi yozma ko‘rinishda hisobot kabi yoki jamoa oldida taqdim etiladi. Yozma hisobotni baholashda talabalar tomonidan zarur axborot manbalarini tanlashni bilishi, uni chuqur tahlil qilish va qayta ishlashni bilishi, yangi bilimlarni qo‘yilgan masalalani yechish uchun foydalana olishi muhim hisoblanadi. Taqdimotga: - qo‘yilgan masalani yechishda qo‘llanilgan nazariy material qay darajada asoslangan va mantiqan aniq bayon qilinganligi; - masalani yechish metodining asoslanganligi; - samaradorlik baholanganligi; - joriy etish qanday bajarilganligi; - yechimning muqobil variantlari taklif etilganligi; - xulosaning qanchalik asoslanganligi kabi talablar qo‘yilishi lozim. 3. Yakuniy keys. Bunday ko‘rinishdagi keyslar talabalarning fanlar bo‘yicha kompetensiyasini o‘lchovi sifatida foydalaniladi. Talabalarni o'qitish uchun ishlatiladigan nazorat va o'lchov uskunalari uchta tarkibiy qismdan iborat: test sinovlari, ular savollarga javob berish, amaliy muammolarni hal qilish va nazariy vaziyatlar haqidagi bilimlarni sinash orqali nazariy bilimlarni tekshirishni birlashtiradi. Ushbu uchta tarkibiy qismlarni keys-vazifalar bilan uyg‘unlashtirish mumkin. Keys nazorati talabaning kompetensiya darajasini umumiy ko‘rinishini ko‘rsatadi. Bunday keys ikki variantda taqdim etilishi mumkin. Birinchi holda, agar keys bilan ishlashni baholash qoidalar to‘plamini taqdim etilsa, keys bilan ishlashni nazorat nuqtasi sifatida foydalanish mumkin. Bunday qoidalarga masalan, nazariy tayyorgarlik darajasi, materialni qamrovining kenglik darajasi; talabaning mustaqil ishlash darajasi va ish qobiliyati; bashorat qilish; diagnostika; motivatsiya. O‘qitishning muammoli-modulli usuli. O‘qitishning muammoli-modulli usuli olingan nazariy bilimlarni amalda qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Turli xil o‘quv modellarining didaktik asosini tashkil etuvchi ushbu usul o‘qitish vositalari va pedagogik texnikani qo‘llash usullari bilan farq qiladi. Bu akademik mavzuni nisbatan kichik qismlarga-modullarga bo‘lish. Modul ta’lim dasturining nisbatan mustaqil va tugallangan birligi sifatida belgilangan kompetentsiyani shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. Har bir modul o‘quv natijalarini (talabalar faoliyati) aks ettiradi; o‘qitish mazmuni (faoliyat va baholash mezonlari); o‘qitish shakli va usullari; kompetentsiyani rivojlantirish darajasi bilan belgilanadigan modul chegarasi. Kompetentsiyalarga asoslangan modulli ta’limning o‘ziga xos xususiyati shundaki, o‘quv jarayoni ishtirokchilarining ta’lim sifatini baholash va uni almashtirishga munosabati o‘zgarib bormoqda. Chunki shu bilan birga, kompetentsiyani shakllantirish darajasi va boshqa ma’lumotlar to‘planadi, shuningdek oldindan belgilangan standart bilan taqqoslanadi. Modulli trening quyidagi alomatlarga ega: - o‘rganishni individuallashtirish, mustaqil ta’limga ko‘proq vaqt ajratish; - modullarga bo‘lingan ta’lim mazmunini ta’minlash. Shu bilan birga, u axborot-uslubiy majmua bilan to‘liq ta’minlanadi; - ta’lim mazmunining turli talablarga nisbatan yuqori darajada moslashuvchanligi; - sub’ekt-sub’ekt munosabatlarining tengligi; - tanlash huquqining haqiqati. Ta’lim jarayonida modulli treningdan foydalanganda shaxsning rivojlanishi bilan aloqador bo‘lgan bunday kompetentsiyalar shakllanadi: nutq, jamoaviy ish, ish sifatiga e’tibor, umumiy intellektual « daraja. Uning afzalliklari: - ta’lim sifatini oshirish, uning belgilangan standartlarga muvofiqligi va Kompetentsiya – bu ilm-fandan olingan nazariy bilimlarni, amaliy ko‘nikmalarni va kompetentsiyalarni kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy muammolarni hal qilish uchun ulardan foydalangan holda amalda qo‘llash qobiliyatidir. Qori-Niyoziy nomidagi O‘zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti xodimlarining fikricha: “Kompetensiya - bilim ko‘nikma va malakalardan kundalik hayotda duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni yechishda foydalanish va qo‘llay olish qobiliyatidir” [2]. “Kompetentsiya” atamasi xodimning o‘z faoliyatida mujassam bo‘lgan kompetensiyaini anglatadi; inson yaxshi biladigan soha yoki masala; insonning amaliy qobiliyatlari va kasbiy qobiliyatlarini tizimli rivojlantirish darajasi. Pedagogik faoliyat nuqtai nazaridan kompetentsiya-bu bilim va vaziyat o‘rtasidagi aloqani o‘rnatish yoki keng ma’noda muammoni hal qilish uchun zarur bo‘lgan harakatlar va bilimlarni namoyon qilish, topish qobiliyati. “Kompetentsiya – bu shaxsiy fazilatlar to‘plami, olingan muhim, doimiy rivojlanayotgan kompetentsiyalar asosida ma’lum bir sohadagi vazifalarni bajarish qobiliyati”. “Kompetentsiya” atamasi “qobiliyat” tushunchasining har tomonlama rivojlangan darajasini ifodalaydi. “Iqtisodiy kompetentsiya-bu jamiyat rivojiga mos keladigan iqtisodiy bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarni doimiy ravishda egallash qobiliyati, ularni turli iqtisodiy vaziyatlarda amalda maqsadli qo‘llash bilan bog‘liq shaxsni rivojlantiruvchi fazilatlar to‘plami”. “Kompetensiya” - V.D.Sharikovning fikriga muvofiq, - kasbiy tayyorgarlik jarayonida shakllangan, bilim, ko‘nikma, qobiliyat va shaxsiy fazilatlarning tizimli namoyon bo‘lishini ifoda etadigan, mohiyatini tashkil etuvchi funktsional vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilishga imkon beradigan yangi faoliyat sub’ektining paydo bo‘lishi kasbiy faoliyat 18 .” Kompetentsiya – bu talabaning olgan bilimlari, o‘quv ko‘nikmalari va 18 Труды наукчного конгресса международного научно-промышленного форума "Великие реки 2015" (Том 2) http://www.nngasu.ru/word/reki2016/velikie_reki_tom_2_2015.pdf III BOB. BO‘LAJAK MAKTAB MENEJERLARINING IQTISODIY KOMPETENTSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISH VA BAHOLASH SAMARADORLIGI. 3.1. Bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini oshirish uchun ta’lim texnologiyalaridan samarali foydalanish yo‘llari. Bo‘lajak maktab rahbarlarining iqtisodiy kompetentsiyalarini shakllantirish uchun ta’lim texnologiyalari va zamonaviy o‘qitish usullaridan samarali foydalanishni tanlab, fan o‘qituvchisi rejada belgilangan iqtisodiy kompetentsiyalarni belgilaydi. Shundan so‘ng, o‘rganilayotgan mavzu va shakllanayotgan kompetentsiyalarni hisobga olgan holda dars o‘tish usuli, usuli tanlanadi. Zamonaviy o‘qitish usullaridan samarali foydalanish tufayli bo‘lajak maktab menejerlarining iqtisodiy kompetensiyalarini shakllantirish mumkin bo‘ladi. Metod – yunoncha so‘zdan kelib chiqqan (“maqsadga erishish yo‘li”), ya’ni “faoliyatni tartibga soluvchi usul” . O‘qitish usuli o‘quv jarayonining asosiy vositasidir. Usul – o‘quv jarayonida taqdim etilgan nazariy va amaliy bilimlarni egallash, o‘zlashtirish, o‘qitish, o‘rganish, bilish uchun ishlatiladigan ko‘rsatmalar, usullar to‘plami 37 . Usul o‘qituvchi va talaba faoliyatining bir qismi, faoliyat natijalari. Pedagogikada o‘qitish usullari xilma-xildir. O‘quv jarayoni talabalar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, passiv, faol, interaktiv turlarga bo‘linadi. Passiv yondashuv. O‘qituvchi ma’ruzasida mavzuni aytib beradi yoki tushuntiradi. O‘quvchi ularni tinglaydi va tegishli qismlarni yozadi. Qo‘llanmalar, darsliklardan o‘qish orqali uy vazifasini o‘rganadi. Ushbu jarayonda talaba va o‘qituvchi o‘rtasida bir tomonlama munosabatlar o‘rnatiladi. Talaba buni o‘z darajasida-qobiliyat, qiziqish, xohish, xohish darajasida o‘zlashtiradi. Bu ta’lim mazmunini o‘zlashtirishga kafolat bermaydi. 37 Образовательная программа высшего образования 030900.62 Юриспруденция квалицикации (степень) "бакалавр", 2015 год http://oimsla.edu.ru/files/nb_akad/%D0%9E%D0%9E%D0%9F- %D0%91%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%80-2015.pdf Texnikani ijaraga hamda lizingga olishni rivojlantirish; o Yangi loyihalar ustida ishlash Yuqoridagi misoldan ko‘rinib turibdiki, SWOT tahlili korxonaning hozirgi rivojlanish darajasini aniq ko‘rish va kelajakdagi faoliyat to‘g‘risida zarur xulosalar chiqarish imkonini beradi. Iqtisodiyot yo‘nalishini tanlagan har bir talaba SWOT tahlilini mukammal o‘rganishi va keyinchalik uni o‘z faoliyatida qo‘llashi zarur. SWOT tahlili talabalarga mustaqil fikrlashga va bugungi kunda har bir korxonaning holatini ko‘rishga yordam beradi. Ushbu usuldan foydalanganda talabalarning mustaqil ishlarini amalga oshirish ham mumkin. Shuningdek, talabalar o‘zlari xohlagan tashkilotni tahlil qilishlari va tahlil natijalari asosida o‘z xulosalarini berishlari kerak. Keyin ushbu turdagi faoliyat bilan shug‘ullanadigan shaxs uni boshqa korxona bilan taqqoslashi mumkin. Agar guruhda talabalar ko‘p bo‘lsa, ular kichik guruhlarga bo‘linishi asosida bir xil turdagi tashkilotlarni tahlil qilishlari mumkin. SWOTni tahlil qilish usulidan foydalanishning afzalligi shundaki, unda talabalar individual va guruhda ishlashni o‘rganadilar. Iqtisodiy fanlarni o‘rganishda kontseptual jadval, semantik jadval, T shaklidagi diagramma, mashq-vazifa, SWOT tahlili, test, amaliy tadqiqotlar kabi interfaol usullar talabalarning iqtisodiy kompetensiyalarini yanada rivojlantirishga imkon beradi. 2.3. Bo‘lajak maktab menejerlari iqtisodiy kompetensiyalarini baholashning noan’anaviy usullari. Bo‘lajak iqtisodiy mutaxassislarni tayyorlash va ularni ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarga muvofiq takomillashtirish, ularda taqdim etilgan asosiy maxsus fanlarning mazmunini o‘zgartirish, o‘quv materiallari bilan ta’minlash sxemasini Texnologik yondashuv doirasida yaratilgan didaktik dizayn usullariga munosabat o‘quv jarayonini samarali va ijodiy rejalashtirishga, uni yangi fikrlar bilan boyitishga va natijalaringizni baholashga yordam beradi. Pedagogik texnologiyalar asosida o‘quv jarayoni quyidagicha tuzilgan. 1. Ijtimoiy ehtiyoj. Bu davlat, jamiyat, ishlab chiqarish va shaxslar talablari asosida ishlab chiqilgan davlat ta’lim standarti va ilmiy dasturlarda ko‘rsatilgan tartibdir. 2. Ta ’ lim maqsadlarni odatda quyidagicha qo‘yiladi: O‘rganilgan tarkib yordamida o‘quv maqsadini aniqlash. O‘quv maqsadini shu tarzda belgilash bilimlarning fan mazmuniga yo‘naltirilganligini ko‘rsatadi. Masalan: uchinchi mavzuning mazmunini o‘rganing! O‘quv maqsadi shunday qo‘yilganda, maqsadga erishilganligini tekshirishning imkoni yo‘q. O‘qituvchi faoliyati orqali o‘rganish maqsadini aniqlash. O‘quv maqsadi shu tarzda qo‘yilganda, o‘qituvchi o‘z faoliyatini diqqat markaziga qo‘yadi. Masalan: talabalarni avtomobilning pnevmatik tormozlarining ishlash tamoyillari bilan tanishtirish. Maqsadni shakllantirishdan ko‘rinib turibdiki, bu maqsad haqiqiy ta’lim natijasi bilan bog‘liq emas. Mashg‘ulot maqsadi shunday qo‘yilganda, maqsadga erishishni baholash umuman hisobga olinmadi. Talabaning o‘quv maqsadlarining ichki rivojlanishi. (Aqliy, hissiy, shaxsiy...) jarayonlar orqali aniqlang. Ushbu usul bir nechta fanlar (masalan, umumiy ta’lim fanlari) yoki alohida fan bo‘yicha umumlashtirilgan ta’lim maqsadlarini belgilaydi. Masalan: korxonaning moliyaviy faoliyatini tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish. Ushbu usul mavzu yoki mavzuning asosiy tushunchalari doirasiga to‘liq mos kelmaydi. Ushbu usulda individual dars uchun aniq maqsad qo‘yish mumkin emas, ya’ni o‘quv natijalarini baholash imkoniyati bo‘lmaydi. Talabalar faoliyati asosida o‘quv maqsadini belgilash. O‘quv maqsadining bunday bayoni bilan darsni rejalashtirish va aniqligi nazarda tutiladi. Lekin eng muhimi, kutilgan natija hisobga olinmaydi. Masalan: darsning maqsadi
Купить