• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 53.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotning o'rni

uchun bo’lajak o’qituvchi pedagogik muloqotga qo’yiladigan talablar, uning qonuniyatlarini puxta egallagan bo’lishi lozim. Lekin bugungi kunda maktablardagi o’qituvchi va o’quvchi munosabati tarbiyaviy ishning eng og’ir nuqtalaridan biri bo’lib qolayotganligini xech kimga sir emas. Ayrim o’qituvchilar bilan o’quvchilarning bir birini yaxshi tushunmasligi turli ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda. Kuzatishlarimiz shuni ko’rsatmoqdaki, o’quvchilar ko’pincha “yomon o’qituvchi” deganda o’z fanini yaxshi bilmaydigan yoki qattiqqol o’qituvchini emas, balki o’quvchilar bilan yaxshi munosabat o’rnata olmaydigan, muloqotda qo’pol , o’quvchi shaxsini hurmat qilmaydigan o’qituvchilarni tushunadilar. O’quvchilarning o’qituvchilar bilan o’zaro muloqotdan qoniqmasliklariga asosiy sabab o’qituvchi tomonidan o’quvchi shaxsini yetarli tushunmasligi, uni hurmat qilmasligi, har bir o’quvchini alohida, o’ziga xos shaxs deb emas, balki bo’ysunuvchi, itoat etishi shart bo’lgan shaxs deb qabul qilishlarida deb o’ylaymiz. O’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muloqotning samarali bo’lishi avvalo muloqot odobiga, o’zaro hurmat, bir-birini tushunishga intilishiga bog’liqdir. Chunki bu shartlar muloqotning muvaffaqqiyatli, samarali kechishini ta’minlaydi, uning asosiy vazifalarini to’g’ri amalga oshirishga yordam beradi. Muloqot odobi o’qituvchiga o’z fikrini o’quvchilar qanday qabul qilayotganini kuzatib borish, ularning yuz ifodalaridagi o’zgarishlarga e’tibor qilish, muloqotning borishiga o’z vaqtida tegishli o’zgarishlar kiritish imkonini ham beradi. O’zaro muloqotda ovozni ko’tarmaslik, osoyishta gapirish, suhbatdosh gapini bo’lmaslik, uni diqqat bilan tinglash muloqot madaniyatining muxim shartlaridandir. Muloqot jarayonida bazi bir noo’rin xatti-xarakat, o’ylamay aytilgan gap, ortiqcha imo-ishora odobsizlik belgisidir. Pedagogik muloqotning samarali bo’lishi o’qituvchi nutqiga, so’zlarni to’g’ri tanlashi, ularni ifodali bayon etishi, jumlalarning mantiqiy jixatdan izchil bo’lishiga xam bog’liqdir. Pedagog tili o’quvchilarning his-tuyg’ularini uyg’otadigan, ularda mavzu mazmuniga qiziqish uyg’otadigan, diqqat e’tiborni tortadigan bo’lsagina u tarbiyaviy kuchga ega bo’ladi. Shunday ekan pedagogning 8 tashkil etish ham ijobiy natijalar Hozirgi kunda Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishida, har bir fuqaroning bilim olishida, ijodiy qobiliyatini shakllantirishda, intellektual jihatdan rivojlantirishda o‘qituvchining muloqot madaniyati va muomalasi muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ta’kidlash joizki, o‘qituvchi kasbiga nisbatan talab va javobgarlik ham kuchaydi, ularning jamiyat oldidagi vazifalari yanada oshdi. Buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish, uni jahon andozalari darajasiga chiqarish, o‘quvchilarda mustaqil va erkin fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish kabi buyuk vazifalarga javobgarlik o‘qituvchilar zimmasiga yuklatildi. Bu vazifalarning bajarilishiga, ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlarning asosiy amalga oshiruvchisi bo‘lgan o‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro muomalaga kirishish madaniyati orqali erishiladi. O‘quvchi ma’naviy muhitining shakllanishi o‘qituvchining yuksak axloq namunasi orqali namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘qituvchining shaxsiy va ijtimoiy harakati pedagogik muloqot madaniyati zamirida shakllanib, takomillashadi. Pedagogik muloqotda o‘qituvchining eng yaxshi fazilatlari va xatti- harakatlari o‘quvchining ideali sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchining o‘qituvchi shaxsi haqidagi qarashlari, uning xatgi-harakati, pedagogik mahorati uning ma’naviy madaniyatiga mos kelmasa, yaxlit pedagogik jarayonni mukammal tashkil etish ham ijobiy natijalar bermaydi. O‘qituvchi sub’ekti bilan, o‘quvchi ob’ekti o‘rtasidagi qattiq avtoritar intizom ham o‘zaro muloqot madaniyatiga salbiy ta’sir etadi, natijada o‘quvchining ichki hissiyoti hamda shaxsiy fazilatlari rivojlanmaydi. Pedagogik muloqot madaniyati o‘qituvchi faoliyatini muvaffaqiyatga yo‘naltiruvchi eng muhim vosita, bunda o‘qituvchining muhim fazilati, uning muloqot madaniyatiga asoslangan muomalasidir. Muomala barcha falsafiy va psixologik fanlarda o‘ziga xos ta’rifga ega. 14 hamda yakka tarzdagi faoliyatning barcha turlarini tadqiq etadilar. Mazkur harakatlar birgalikda pozitiv o‘zgarishlarni amalga oshirish, faoliyat usullarini egallash, o‘zaro munosabatlar va ustanovkalarni o‘zgartirishga asos bo‘ladi. Shaxslararo munosabatlar shuni angalatadiki, talabalar orasidagi aloqalar hissiy emotsional yo‘nalishga ega bo‘lib, bunday yo‘nalishsiz shaxslararo muloqotni amalga oshirish imkonsiz. Talabalar orasidagi amalga oshiriladigan shaxslararo munosabatlar o‘zining quyidagi uch turiga ega: - shaxsga yo‘naltirilgan munosabatlar; - ijtimioiy yo‘naltirilgan munosabtlar; - predmetga yo‘naltirilgan munosabatlar. Shaxslaaro munosabatlarning funksiyalari: aloqalar o‘rnatish, muloqotdoshlar qabul qilish va axborotlarni uzatishga tayyor, shuningdek muloqotni qo‘llab quvvatlashga ham tayyor, o‘zaro axborot almashinish: muloqotdoshlar o‘zaro axborot, fikr, echimlar, g‘oyalarni almashinishga moyil bo‘ladilar. Muloqotga turtki berish: bunda talabalar muloqotga kirishi uchun yo‘naltiruvchi usullarni qo‘llaydilar, o‘z suhbatdoshlarini muloqotga undaydilar, muloqotdoshlarini muayyan xarakatlarini bajarishga yo‘naltiradilar. Muloqotning muvofiqlashtiruvchi funksiyasi doirasida suhbatdoshlarning fikrlari muvofiqlashtiriladi, ular umumiy maqsadga erishish yo‘lida birgalikdagi harakatlarini bajaradilar, o‘z harakatlarini birgalikda muhokama qiladilar va kelishib oladilar, kutilgan natijaga erishish yo‘lida bir birlarini harakatlanishga undaydilar. Muloqotni funksiyasi: muloqotdoshlar bir birlarini bir xilda tushunishga muvaffaq bo‘ladilar, suhbatdoshlari taqdim etgan axborotlarning mohiyatini anglab etadilar, qonun qoidalar, ustanovkalar rejalar hamda holatlarni tushunib etadilar. Muloqot jarayonidagi his-tuyg‘ularning ifolash funksiyasi: muloqotdoshlar bir birlarini faolikka undaydilar, muayyan hissiy kechinmalarini boshdan kechiradilar, o‘zlarining shaxsiy holatlariga qarab yo‘nalish oladilar hamda suhbutdoshlarini o‘zgartirishga muvaffaq bo‘ladilar. Munosabat o‘rnatish funksiyasi: natijada ular 25 nutqi ta’sirli, jozibali, jarangdor, badiiy bo’yoqlarga boy bo’lishi lozim. Talabarda pedagogik muloqotni tarbiyalashning yo’l va usullari xilma-xildir. Avvalo ularni kitob o’qishga, ayniqsa, badiiy kitob o’qishga o’rgatish lozim. Kitob tufayli talabaning nutqi o’sadi, so’z boyligi ortadi, adabiy tilda so’zlashga o’rganadi. Bu esa muloqot jarayonida kerakli so’zlarni tanlay olish, jumlalarni to’g’ri va ta’sirli qilib tuza olish imkonini beradi. Buning uchun talaba kitob o’qiyotganda jumlalarning tuzilishiga, fikrlarning izchilligiga e’tibor berib o’qishi lozim. O’ziga yoqqan chiroyli, ta’sirli jumlalarni ko’chirib olib ulardan o’zaro muloqotda foydalanish xam yaxshi natija beradi. Pedagogik muloqotni egallashda turli psixologik treninglar xam muhum ro’l o’ynaydi. Masalan, metodika fanlarini o’rganish jarayonida talaba o’qituvchi roliga kirib o‘quvchilarga dars berishi ham o‘qituvchi va o‘quvchilar o’rtasida bo’ladigan muloqotini o’zlashtirishga yordam beradi. Seminar va amaliy mashg’ulotlar davrida mavzu bo’yicha so’zga chiqish, o’z fikrlarini bayon qilish va ularni boshqalarga yetkaza olish, bir birlari bilan mulohaza qila olish kabilar ham edagogik muloqotni egallashning muhum shartlaridir. Institutda o’tkaziladigan ilmiy anjumanlarda o’qilgan ilmiy anjumanlarda o’qilgan ma’ruzalar muhokamasida ishtirok etish, majlislarda so’zga chiqish kabilar orqali ham pedagogik muloqot madaniyatini egallashi yoki shakllantirish mumkin. Muloqot madaniyatini egallashning eng muhim samarali yo’llaridan biri talabaning jamoat ishlarida faol ishtirokidir. Chunki jamoatchi talaba turli toifadagi, turli yoshdagi kishilar bilan muloqotda bo’ladi, ularning har birini eshitishga, tushunishga va muammolarini hal qilishga intiladi. Bular esa muloqotning yangi- yangi qirralarini ijod qilish va o’zlashtirib olishga yordam beradi. Kasbiy-pedagogik muloqot bosqichlari. Muloqot – ikki yoki undan ortiq shaxslarning o‘zaro birlar-birlariga ta’sir etish shakli. Muloqotni samarali tashkil etish – ikki yoki undan ortiq shaxslarning o‘zaro birlar-birlariga to‘g‘ri ta’sir etishlari orqali kutilgan natijaga erishilishi. Pedagogik jarayonda muloqotni samarali tashkil etishda o’qituvchining muloqot madaniyatiga egaligi muhim ahamiyatga ega. 9 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDRASI “Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotning o'rni” mavzusidagi KURS ISHI Toshkent - 2024 9. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob halqimiz bilan birga qo‘ramiz. “O‘zbekiston” 2017 10. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakat strategiyasi. 7 yanvar 2017 yil. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi “Vatanparvar” gazetasi 2017 y. 29 dekabr soni №52(2751) 12. Nurmonov A. Talabalarning til kompetentligini shakllantirish va rivojlantirish muammolari. “Ma’rifat” gaz. 2016 y. 18-son. 13. Maxmudov N. O‘qituvchi nutqi madaniyati. – T.: Alisher Navoiy nomidagi milliy kutubxona, 2017. 14. Маҳкамов, У., Жуманова, Ф., & Равшанов, Ж. (2020). БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ ТАРБИЯВИЙ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШҚАРИШГА ТАЙЁРЛАШ. Academic research in educational sciences, (3), 815- 830. 15. Akramova, D. (2022). BO’LAJAK PEDAGOG- PSIXOLOGLARNING MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDAGI FAOLIYATI. Science and innovation, 1(B8), 322-326. 16. Akramova, D. (2022). Oliy ta’lim muassalari talabalarida pedagogikpsixologik moslashuvchanlikni mazmun mohiyati. Science and innovation, 1(B8), 2150-2153 Internet saytlari : 1. www.tdpu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.edu.uz 4. https://zenodo.org/badge/DOI/10.5281/zenodo.7786879.svg 5. https://zenodo.org/badge/DOI/10.5281/zenodo.7786701.svg 35 uning qarashlari nuqtai nazarlarida va xulqida namoyon bo‘ladigan g‘oyaviy siyosiy saviyasi, professional tayyorgarligi va bilishga intilishi bilan uzviy bog‘liq. Bu asosiy hislatlardan tashqari o‘qituvchining umumiy va boshqa qobiliyati, uning moyilligi xarakteri, muvaqqat psixik holatlari, shuningdek, to‘plangan tajribasi muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi shaxsining professional jihatlarini va o‘z-o‘zini tarbiyalash yo‘llaridan biri o‘zining sifat va hislatlarini, shuningdek pedagogik faoliyat va muloqotlarining barqaror xususiyatlariga, o‘qituvchi bilimining saviyasi va tarbiyalanganligi natijasida erishilgan natijalarini tahlil qilishga doir mashqlarda ham namoyon bo‘ladi. Pedagogik muloqotda muomala madaniyati Mustaqillikdan keyin amalga oshirilayotgan ta’lim tizimidagi islohotlar tufayli ulkan o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Odamlarning ongi, dunyoqarashi o‘zgardi. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy- axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishida, har bir fuqaroning bilim olishida, ijodiy qobiliyatini shakllantirishda, intellektual jihatdan rivojlantirishda o‘qituvchining muloqot madaniyati va muomalasi muhim ahamiyatga ega. SHuning uchun ta’kidlash joizki, pedagogik kasbga nisbatan talab va javobgarlik ham kuchaydi, o‘qituvchilarning jamiyat oldidagi vazifalari yanada oshdi. Buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish, uni jahon andozalari darajasiga chiqarish, o‘quvchilarda mustaqil va erkin fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish kabi vazifalarga javobgarlik hissi o‘qituvchilar zimmasiga yuklatildi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Yosh avlodimizning qalbi va ongini asrash, ularni milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, farzandlarimizning dunyoda ro‘y berayotgan siyosiy jarayonlarning ma’no-mazmuni va asl sabablarini chuqur anglashi, o‘z atrofida sodir bo‘layotgan voqealar haqida haqqoniy ma’lumotlarga, eng muhimi, o‘z mustaqil fikriga ega, sodda qilib aytganda, oqni qoradan ajratishga qodir bo‘lishiga 28 2. Pedagogik faoliyatning muhim jihati e’tiborni o’ziga tortish bo’lib, bola bilan samarali muloqotni amalga oshirish uchun dars jarayonida bolaning diqqati barqaror bo’lishi kerak. 3. Ob’ekt e’tiborini qozonish pedagogik muloqotni tashkillashtirishda katta ahamiyatga ega. Mohiyati jihatidan bu bosqich kommunikatsiyani o’ziga xos izlash bosqichidir. Masalan: yangi materialni bayon etishda pedagog bolalarni muloqotga tayyorlab oladi. O’qituvchining o’quvchini tushunishi kasbiy- pedagogik muloqotning kaliti hisoblanadi. 4. Verbal muloqot, ya’ni o’qituvchining yangi materialni o’quvchilarga og’zaki bayon qilishidir. Pedagog uchun nutq muloqoti juda muhim. Pedagogik muloqot tizimida pedagogning so’zi obrazlar qo’zg’atuvchisi bo’lib hisoblanadi. 5. Pedagog bilan o’quvchi o’rtasidagi o’zaro harakatda hayajonlanishning uzatilishida kommunikativ vositalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Jumladan, pedagogning nutqi jonli, ohanglarga boy, tushunarli, aniq, sodda tilda bo’lishi kerak. Shunda tinglovchilarning idroki to’liq, obrazli bo’ladi. Muloqot orqali pedagogik ta’sir etish usullari va pedagogik muloqot jarayonini boshqarish. Muloqot orqali pedagogik ta’sir etish – o‘qituvchi, otaonalar va vasiylarning muloqot jarayonida o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishi. Muloqot orqali pedagogik ta’sir ko‘rsatishda o‘qituvchi, ota-onalar va vasiylar muayyan so‘z, xatti-harakat, faoliyatning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini, maqsadga muvofiq yoki maqsadga muvofiq emasligini, o‘rinli yoki o‘rinsiz ekanligini anglatishga muvaffaq bo‘ladilar. Pedagogik muloqotni samarali tashkil etish – o‘qituvchi, ota-onalar va vasiylarning muloqot jarayonida o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida kutilgan natijalarga erishishga qaratilgan faoliyat. Kasbiy-pedagogik muloqotning asosiy bosqichlar. Asosiy bosqichlar ,Muloqot jarayonida mo’ljal olish, E’tiborni o’ziga tortish ,Ob’ekt e’tiborini qozonish, Verbal muloqot, Kommunikativ vositalardan foydalanish Pedagogik muloqot jarayonini boshqarish – o‘qituvchi, ota-onalar va vasiylarning o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish, kutilgan natijaga 11 shaxslararo munosabatlar jarayonida o‘z mavqelarini angla etadilar. Kommunikativ muloqot jarayonida quyidagilar alohida farqlanadi: verbal hamda noverbal kommunikatsiya. Verbal kommunikatsiya nutq vositasda axborot almashinishga asoslanadi. Bunda ular nutq va ovoz imkoniyatlaridan foydalanadilar. Nutq axborot almashinishning eng qulay vositasi hisoblanadi. Nutq vositasida taqdim etilayotgan ma’lumotning mohiyati oydinlashadi. Noverbal kommunikatsiya doirasida esa axborot almashinishning boshqa bir qator usullardan foydalaniladi. Ular belgilar tizimi va nutqning yordamchi vositalar, pedagogik jarayonlarda qo‘llaniladigan mimikalar, ko‘z orqali aloqa o‘rnatish, shu bilan bir qatorda shaxslararo muloqotga zamon vam makon munosabatlari ham sezilarli ta’sir ko‘rstadi. Professor-o‘qituvchilar bo‘lajak o‘qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda muloqotning barcha vositalaridan birdek foydalanishlari lozim. 2.2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA PEDAGOGIK MULOQOT ASOSIDA MUOMALA MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH ASOSLARI Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida ta’kidlanganidek, “Mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash , zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish maqsadiga katta ahamiyat berib kelinmoqda”. Bu ulkan mashaqqatlar evaziga amalga oshirilib kelinayotgan ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlarning asosiy yo‘nalishidir. Hozirgi zamon o‘qituvchisidan, hayot sinovlariga bardoshli bo‘lish, millat qadriyatlarini anglash, jamiyatda o‘zining munosib o‘rnini topish, yuksak 26 erishish ta’lim-tarbiya va ma’naviy-ma’rifiy ishlarimizning asosiy sharti va mezoni bo‘lishi kerak... bugungi vaziyatda mustaqil ong va mustaqil fikrga ega bo‘lgan shaxsni tarbiyalash masalasi nafaqat ma’naviy, kerak bo‘lsa, muhim siyosiy ahamiyat kasb etadi». Bu vazifalarning bajarilishiga, ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlarning asosiy amalga oshiruvchisi bo‘lgan o‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro muomalaga kirishish madaniyati orqali erishiladi. O‘quvchi ma’naviy muhitining shakllanishi o‘qituvchilarning yuksak axloq namunasi orqali namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘qituvchining shaxsiy va ijtimoiy harakati pedagogik muloqot madaniyati zamirida shakllanib, takomillashadi. Mukammal shakllangan pedagogik muloqot madaniyati asosida ob’ekt va sub’ektning ichki hissiyoti bilan ular harakatlarining uyg‘unlashuvi sodir bo‘ladi. Ushbu o‘zaro uyg‘unlashuvni yuzaga keltiradigan muomalaning asosiy bog‘lovchisi so‘zdir. So‘z – mazmunan o‘qituvchining nutqida, ma’ruzasida, dialog, monolog va deklamatsiyalarida o‘z ifodasini topadi. Pedagogik muloqot madaniyati vositasida o‘qituvchi har qanday axborotni qarab chiqar ekan, o‘quvchilarning shaxsi va psixologik xususiyati haqidagi axborotlarning muhimligini alohida e’tiborga olishi lozim. Pedagogik muloqot madaniyati, o‘qituvchini g‘oyat xilma-xil sharoit va ko‘rinishlarga moslashishiga imkoniyat yaratadi. Bular sirtdan qaraganda unchalik ahamiyatli bo‘lmasada, o‘quvchilar ichki dunyosida sodir bo‘layotgan, ularni tushunish uchun juda muhim bo‘lgan zarur ichki jarayonlar ko‘rinishlarining alomatlarini bilib , ta’lim-tarbiyaviy faoliyat olib boradi. O‘qituvchi o‘quvchilarning ichki dunyosini tushunib, muloqotga kirishishi lozim. O‘qituvchining muloqot madaniyati asosida gapiradigan har bir so‘zi, fikri, turli hodisa va jarayonlar o‘quvchilar tomonidan har xil ko‘rinishda tushuniladi, bu o‘quvchining fikr mulohazasiga, ichki dunyosining teranligiga, tafakkuri va dunyoqarashining kengligi bilan izohlanadi, bunda o‘qituvchi mahoratining uchta jihatiga alohida e’tibor qaratiladi: hayotiy tajribasi; pedagogik faoliyat jarayonida egallagan ko‘nikma va malakasi; muayyan o‘quvchilar jamoasi bilan muomalada 29 - o‘quvchilarning xulq-atvori, xatti-harakatlari hamda bilimlarini baholashga adolatli yondashish; - ta’lim va tarbiya jarayonida hech bir o‘quvchiga alohida imtiyozlar berilishining oldini olish; - sinfdagi barcha o‘quvchilarning ota-onalari bilan yaqin aloqada bo‘lish; - pedagogik talabning sinfdagi barcha o‘quvchilar uchun bir xil bo‘lishiga erishish; - sinf o‘quvchilari tomonidan pedagogik talablarning birdek bajarilishi yuzasidan adolatli nazorat o‘rnatish; - o‘quvchilar bilan munosabatda xushmuomala bo‘lish, ularni sevish va hurmat qilish; - o‘quvchilarning barchasi bilan birdek munosabatda bo‘lish; - o‘quvchilarni kamsitmaslik, sha’nlarini toptamaslik, haqoratlamaslik, ularning ustilaridan kulmaslik; - ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari bilan pedagogik axloq qoidalariga rioya qilgan holda munosabatda bo‘lish; - shaxsiy manfaatlari, obro‘sini o‘quvchilarning manfaatlari va obro‘laridan yuqori qo‘yishga intilmaslik va boshqalar. Ko’rinib turibdiki, institutda talabalarning pedagogik muloqotni puxta egallashlari uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Faqat bu imkoniyatlardan to’g’ri va oqilona foydalanish zarur. Buning uchun esa avvalo talabaning o’zida istak va xohish bo’lishi lozim. 1.2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA SHAXSLARARO MULOQAT MADANIYATI KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRISH Pedagogik muloqotda o‘qituvchining eng yaxshi fazilatlari va xattiharakatlari o‘quvchining ideali sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchining o‘qituvchi shaxsi haqidagi qarashlari, uning xatgi-harakati, pedagogik mahorati uning ma’naviy madaniyatiga mos kelmasa, yaxlit pedagogik jarayonni mukammal 13 muloqot va mehrli munosabat, xushmuomalalik g о ‘dakning psixik rivojlanish jarayoniga ijobiy ta’sir qiladi. Salbiy munosabatlar, ya’ni not о ‘g‘ri, q о ‘pol munosabatlarning davomiyligi g о ‘dakning atrof-muhitga moslashishga b о ‘lgan ehtiyojini qanoatlantirmaydi, bu esa uning psixik rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi. Bolaning g о ‘daklik chog‘larida yaxshi va k о ‘p vaqt davomida q о ‘lda olib yurilishi ularda dadil harakatlanish, ishonch va mehr hislarining shakllanishiga asos b о ‘lishi bilan birga, ularda mehrli munosabatlarning shakllanishiga ta’sir k о ‘rsatib, g о ‘dakning jadal hissiy rivojlanishiga imkoniyat yaratadi.. O’qituvchi faoliyati davridagi muloqotni rivojlantirishning eng muhim yo'nalishlarini ta'kidlashga harakat qilamiz. Muloqot jarayonida u atrofdagi dunyoning ob'ektlari, hodisalari haqida ma'lumot oladi, ularning xususiyatlari va funktsiyalari bilan tanishadi. Muloqotda bolaning bilimga qiziqishi o‘zlashtiriladi. Boshqa odamlar bilan muloqot qilish unga ijtimoiy muhit, jamiyatdagi xulq-atvor normalari, o‘zining kuchli va zaif tomonlari, atrofdagi dunyoga boshqalarning qarashlari haqida ko‘p narsalarni o'rganishga imkon beradi. O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatini shakllantirish muammosi kishilik jamiyatining ehtiyojlari va talablaridan kelib chiqqan holda hal qilinadi. Shu boisdan hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da kasb tanlash motivlari, kasbiy tayyorgarlik, kasbiy layoqat va kasbiy mahorat bilan cheklanib qolmaslikni, balki bo‘lg‘usi pedagog kadrlar shaxsiy faoliyatida kasbiy madaniyatni tarkib toptirish mutlaqo zarur ekanligi ta’kidlanadi. Respublikamizda o‘qituvchilik kasbining o‘ziga xos etnopsixologik fazilatlari, hislatlari, qobiliyatlari ish uslublari, pedagogik mahorat sirlarini egallash yo‘llari, shaxslararo muloqot madaniyati yuzasidan turli davrlarda har xil ilmiy izlanishlar olib borilgan. Muloqot madaniyatining tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish ko‘p jihatdan o‘qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini ta’kidlab o‘tish lozim. Pedagogik muloqot madaniyatining har jihatdan to‘g‘ri tanlangan, o‘qituvchining ma’naviy saviyasi, betakror xususiyatlariga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi 4 Pedagogikaning kategoriyasi sifatida muomala o‘quvchilar qalbiga yo‘l topa olish, ularga yondashish uchun mehrini qozonish, pedagogik nuqtai nazardan ta’lim- tarbiya jarayonida o‘kuvchilar bilan o‘zaro aloqa bog‘lashga qaratilgan o‘qituvchining pedagogik qobiliyatidir. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muomalaga kirishish asosida: 1. O‘ z ijodkorligini va pedagogik mahoratini namoyish qiladi. 2. Yosh avlodni milliy mafkuramiz va milliy madaniyatimiz ruhida tarbiyalaydi. 3. Sharqona udum va urf-odatlarimiz asosida barkamol shaxsni shakllantiradi. 4. O‘zining ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatlarini namoyish etgan holda, har bir o‘quvchi qalbiga yo‘l topadi. Muomala o‘qituvchi faoliyatining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, o‘zida ulkan pedagogik imkoniyatlarni mujassamlashtiradi. Pedagogik muomalada o‘qituvchi quyidagi faoliyatga qatiy amal qilishi lozim: - o‘qituvchida tarbiyalash mahoratining shakllanganligi. Uning tarbiyaviy jarayonga oid so‘z va ohangni tanlay bilishi va ta’sir o‘tkaza olishi; - muomala ob’ekti bo‘lmish o‘quvchi diqqatini jalb qiluvchi nutq, pauza, harakat, imo-ishoralarni o‘z o‘rnida ishlatishi, tarbiyaviy ta’sirni bilishi; -o‘quvchining ichki ruhiyatini, psixolog xususiyatlarini bilgan holda muomalaga jalb etishi, darsni boshlashdan oldin o‘quvchilarni ta’lim va tarbiyaviy muloqotga tayyorlashi; -o‘quvchiga og‘zaki, o‘zaro ta’sir ko‘rsatishning tarbiyaviy usullarini bilishi. O‘qituvchining nutqi ravon, o‘quvchi ongiga ijobiy ta’sir qiladigan bo‘lishi. Nihoyat, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan kundalik muomalasi shunga olib keladiki, u o‘quvchilarning xatti-harakatlaridagi chuqur ma’no va haqiqiy sabablarni turli vaziyatlarda payqab oladi, buning uchun namuna sifatida uning o‘zi tez-tez qayd qilgan dalillardan va o‘quvchilarning xulq-atvor usullaridan foydalanadi. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muomalasi tarbiyani boshqarish vositasi sifatida qaralib, birlashtiruvchi hamda o‘rnini to‘ldiruvchi vazifasini 15 - talabalarning faoliyatlarini rag‘batlantirish; - talaba javobidagi xato yoki xatti-harakatidagi kamchiliklarga munosabat bildirish; - talabalar bilan ta’limiy hamkorlikka erishish. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida yuz berishi mumkin bo‘lgan turli ziddiyatli vaziyatlarni tezda bartaraf etishi uchun, avvalo, o‘z iqtidoriga, pedagogik mahoratiga tayanishi kerak. Pedagogik muloqot asosida erishiladigan yutuqlar o‘qituvchining ijodiy mehnati mahsulidir. Bu mehnatning salbiy va ijobiy tomonlari bo‘lishi shubhasiz. Faqat har bir vaziyatni oqilona baholash, uni to‘g‘ri rejalashtirish, tarbiyaviy jarayonlarda aql-idrok bilan muloqotni tashkil etishning o‘zi kifoya. 21 Foydalanilgan adabiyotlar : 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 27-fevraldagi “ Pedagogik ta’lim sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ”gi PQ-4623-sonli Qarori // Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 28.02.2020 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022– 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-60-sonli Farmoni 3. Dilova N.G. (2018). Buyuk ajdodlarimizning ta’limotlarida mujassamlashgan o’qituvchi bilan o’quvchilar xamkorligining pedagogik xususiyatlari. Zamonaviy ta’lim. №3, 63-68 b 4. Safarova R.G. Didactic conditions of forming creative thinking skills in student. International scientific and practical conference “trends of modern science and practice”. Ankara, Turkey 2023. 5. Safarova R.G. The role of analytical activity in the pedagogical process directed to the formation of creative thinking skills in students. International scientific and practical conference "the time of scientific progress". 2023 Warsaw, (Poland). 6. Safarova R.G. Innovatsion yondashuv asosida pedagogika turkum fanlarini o‘qitish jarayonida talabalarning kreativ fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish imkoniyatlari. Innovative Approaches in Teaching Pedagogical Sciences: Problems and Solutions, . 2023 Warsaw, 7. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlikhar bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariiga bag‘ishlangan majlisdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi// Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11 8. . Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. “O‘zbekiston” 2016. 34 bo‘lish tajribasi. Sharqona tarbiya va muosharat odobining muloqotga ta’siri Odamlarning mehr - oqibati, bir-birlariga nisbatan o‘zaro hurmat e’tiborda bo‘lishlari o‘zaro muomala jarayonida namoyon bo‘ladi. Xalqimizda azaldan muloqot salomlashish madaniyatidan boshlanadi. Salomlashish turli xalqlarda har xil amalga oshiriladi. Xalqimizda salomlashish axloqlilikning yuksak namunasi sifatida e’tirof etilib, uning negizida umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi, shu millatning ruhiy xususiyatlari, o‘zaro munosabatlarining ma’naviy asoslari, bo‘lajak muloqotning xarakteri, o‘zaro hamkorligi aks etadi. “Qur’oni karim”da salomlashish odobi musulmon ahlining qat’iy majburiy burchi tarzida bayon etiladi: “Ey mo‘minlar, o‘z uylaringizdan boshqa uylarga to izn so‘ramaguningizcha va egalariga salom bermaguningizcha kirmangiz. Mana shu sizlar uchun yaxshiroqdir. Shoyad ushbu eslatmadan ibrat olsangizlar” Ajdodlarimiz madaniy va ma’naviy merosi, ular yaratgan so‘z, xalq tilining tuganmas boyligi yosh avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o‘rinda Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Hisrav Dehlaviy, Abu Hamid G‘azzoliy, Kaykovus, SHayx Sa’diy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa SHarq va G‘arb donishmandlarining boy meroslarida farzandlarni tarbiyalash va kamolotga etkazish asosiy muammo sifatida targ‘ib qilingan. Ular so‘zni va nutqni ta’lim-tarbiyada ilohiy ne’mat va hikmat deb bilishgan hamda har bir so‘zning o‘z o‘rni va ahamiyati borligini, tarbiyada so‘zdan kuchliroq va qudratliroq narsa yo‘qligini, tilga e’tibor – elga e’tibor ekanligini , so‘z sehri mo‘‘jizalar yarata olishini ta’kidlab kelganlar. Bularning barchasi mudarris va shogirdlarning samimiy muloqoti jarayonida amalga oshirilgan. Mudarrislar barkamol va tarbiyalangan insonning o‘nta nishonasi borligini alohida ta’kidlashgan:  birinchisi: xalq to‘g‘ri deb topgan narsaga noto‘g‘ri deb qaramaslik; 30 - muloqot ob’ekti, ya’ni o‘quvchining diqqatini o‘ziga jalb qilish deganda nimani anglash kerak? Buning ma’nosi o‘qituvchi o‘zining xushmuomalaligi, madaniyati, go‘zal xulqi, muloqotda o‘quvchilar qalbiga yo‘l topa olishi bilan o‘z mahoratini namoyish qilib, muloqot madaniyatining tashkiliy shakllariga ijtimoiypsixologik negizni asos qilib olishidir. Ko‘rsatib o‘tilgan vaziyatlar asosida pedagogik ta’sir ko‘rsatish uchun, o‘qituvchining pedagogik muloqot madaniyatiga, etikasi va odobaxloqiga,dilkashligiga, muosharat odobiga alohida talablar ko‘yiladi. Ushbu fazilatlar o‘qituvchining sinf jamoasida, ota-onalar bilan muloqot qila bilishida, o‘quvchilar bilan aniq maqsadni ko‘zlagan holda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishida va ularni boshqara olishida muvaffaqiyatlar garovidir. Kasbiy faoliyatning noyob fazilati bo‘lmish pedagogik muloqot madaniyatiga amal qiladigan yosh o‘qituvchi quyidagi xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirishi lozim: - mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy talablari va ehtiyojlariga mos bo‘lgan yuksak ma’naviyat darajasidagi qarashlar, kuchli va barqaror e’tiqod, milliy g‘oya va istiqlol mafkurasiga sodiqlik, vatanparvarlik, fidoyilik tuyg‘ulari shakllangan ijtimoiysiyosiy faol shaxs; - o‘quvchilarga samimiy mexr-muhabbat, ularning har qanday ehtiyojlari, qiziqishlari, xatti-harakatlari motivlarini, xulq- atvorlarini tushunish ko‘nikmasi va malakasining shakllanganligi; - jamiyatda ro‘y berayotgan hodisalar, jahonda ro‘y berayotgan voqealar, tabiatga, borliqqa, shaxslararo, guruhlararo, millatlararo munosabatlarga nisbatan pedagogik kuzatuvchanlik, yangilikka, ijodiy izlanishga nisbatan intilish qobiliyatining mavjudligi; - pedagogik faoliyatning barcha jabhalarida odamlarning xatti- harakatlari, munosabatlaridagi xususiyatlarni oqilona tushunish, o‘z faoliyatiga nisbatan refleksiv munosabatni tarkib toptirish; - har qanday favqulotda vaziyatlarga, jamiyatda ro‘y berayotgan yangiliklarga nisbatan hamda ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga omilkorlik va aql 18 3.O‘qituvchi o‘zi uchun muloqot madaniyatining qulay bo‘lgan uslublarini ishlab chiqishi va o‘z-o‘zini kuzatish bilan yutuq va kamchiliklarni taqqoslash. 4.O‘zining muloqot madaniyati uslublariga muvofiq keluvchi milliy an’ana va ma’naviyatimizga xos jihatlardan unumli foydalanish. 5.Muloqot madaniyatida pedagogik faoliyat qonuniyatlaridan chetga chiqmaslik, bu uslubni mustahkamlash (pedagogik amaliyot va malaka oshirish jarayonida). Pedagogik faoliyatni endigina boshlayotgan yosh o‘qituvchilar o‘z kasbiy mahoratlarini oshirish maqsadida o‘quvchilar bilan muloqot madaniyatini shakllantirish ustida muntazam ish olib borishlari zarur. Ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda pedagogik muloqot madaniyati o‘qituvchi va o‘kuvchilarning bevosita o‘zaro munosabatini ma’lum bir maqsad sari hamjihatlikka yo‘naltiruvchi kuchdir. Bu o‘rinda o‘qituvchi quyidagi vaziyatlarni e’tiborga olishni alohida ta’kidlash lozim: - o‘qituvchining ilk tarbiyaviy faoliyatidan boshlab muloqot madaniyatiga rioya qilishi, bu jarayonda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan har kungi muomalani vaziyatga qarab rejalashtirishi, har bir harakat, so‘z ohangiga e’tibor, ananaviy muloqotning eng yaxshi xususiyatlarini o‘zlashtirishi; - muloqot asosida sinf jamoasidagi turli vaziyatlarni qayd etish, o‘quvchilar xatti-harakatining oldingi holati bilan, tarbiyaviy faoliyatdan keyingi holatini qiyoslab chiqib baho berish; - o‘z muloqot uslubi natijalarini tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilib, kamchiliklarni uzluksiz bartaraf etib borish. Zarur so‘z, ovozdagi yoqimli ohang, xulqatvorni vujudga keltirish; - pedagogik muloqot madaniyatining samarali kechishi uchun uning shartsharoitlarini bilib olishning o‘zi kifoya qilmaydi, o‘quvchilar bilan o‘zaro muomalaning “ ustoz-shogird” an’analariga xos boshlanishi va o‘zaro fikr almashish asosida muhim vazifalarni hal qilish bilan muomala ob’ektining diqqatini o‘ziga jalb qilish; 17 MUNDARIJA: KIRISH....................................................................................................................3 I.BOB. MAVZUNI O’RGANISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI 1.1. BO’LAJAK PEDAGOGLARDA MULOQOT-MADANIYATINING AXAMIYATI……………………………………………………………..……..…6 1.2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA SHAXSLARARO MULOQAT MADANIYATI RIVOJLANTIRISH ………...…….…12 II.BOB. BO‘LAJ AK O‘QI TUV CHI LARN I SHAX SLARARO MADAN I Y MUN OSABATLARGA TAY Y ORLASHDA MULOQOT FUNKSI Y ALARI DAN SAMARALI FOY DALAN I SH I MKON I Y ATLARI 2.1 BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNI SHAXSLARARO MADANIY MUNOSABATLARGA TAYYORLASHDA MULOQOTNING AHAMIYATI . …………………………………………………………………………………....21 2.2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA PEDAGOGIK MULOQOT ASOSIDA MUOMALA MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH ASOSLARI………………………………………………………..……………...25 Xulosa.....................................................................................................................37 Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati................................................................40 2 bajaradi. Muomala o‘zaro munosabatlar doirasida sodir bo‘ladi. Boshqarish vositasi bo‘lgan muomala pedagogik faoliyatdan oldin sodir bo‘ladi. Pedagogik muloqot o‘qituvchining pedagogik faoliyatida o‘zaro axborot almashish jarayoni vazifasini bajaradi. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida bevosita o‘z tarbiyalanuvchilari, umuman o‘quvchilar jamoasi haqida, unda ro‘y berayotgan turli ichki hodisalar haqida g‘oyat xilma-xil axborotlarga ega bo‘ladi va o‘zining kelgusi ta’lim-tarbiyaviy rejalarini hamda pedagogik faoliyatini belgilaydi. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqot madaniyatiga erishishi natijasida quyidagi holatlar paydo bo‘ladi: -pedagogik muloqot orqali o‘qituvchi tarbiyalanuvchi ob’ekt bilan o‘ziga xos muomala muhitini yaratadi. Bunday muhitda o‘qituvchi o‘zining psixologik, mimik, pantomimik, notiqlik san’ati, ta’sir o‘tkazish kabi qobiliyatlar tizimini namoyish etadi; -o‘qituvchining shirinsuxanligi, ochiq chehrali bo‘lishi, samimiy muomalasi muloqotda ijobiy natijalarga erishish kalitidir; -o‘quvchilar jamoasi bilan muomalada o‘qituvchining doimo psixologik bilimlarga tayanishi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda bir xil muvozanatni saqlaydi; -o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasi bilan o‘zaro muloqotga kirishar ekan, yaxshi muomalasi bilan ular hissiyotida yashiringan eng nozik qatlamlarni ham anglab olishga qodir bo‘ladi. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqot madaniyati individual uslublarini shakllantirish metodikasi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1. O‘quvchilar bilan muloqot qilish madaniyatining individual shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishi o’quvchilar shaxsiy xususiyatlarini mustaqil tahlil qilish, har tomonlama tavsif berish, o‘qituvchining muloqotni to‘g‘ri tashkil etishi asosida amalga oshadi. 2.Shaxsiy muloqotda ro‘y beradigan kamchiliklarni aniqlash va darhol ularga barham berish choralarini izlab topish: muloqotda qo‘pollik, mensimaslik va boshqa salbiy holatlarni engish. 16 Muloqot madaniyati – muloqot jarayonini axloqiy me’yorlar, ijtimoiy talablarga muvofiq tashkil etish asosida suhbatdoshni tushuna olish ehtiyoji va qobiliyatiga egalik. Pedagog faoliyatda muloqotning turli bosqichlarida hissiy jihatdan o’zini his qilish muhim rol o’ynaydi. U faoliyatga tayyorlanish jarayonida auditoriyadagi muloqotdan so’ng uni tadbiq qilishda namoyon bo’ladi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, kommunikativ ruxlantirishning vujudga kelishi va uni tadbiq qilish murakkab jarayondir. Bevosita muloqot jarayonida pedagogda kommunikativ ruxlanish holati yuzaga chiqadi. Tabiiyki, kommunikativ o’zini his qilish pedagogning umumiy va kommunikativ madaniyati darajasiga, eng muhimi- pedagog shaxsining kasbiy-pedagogik darajasiga, bolalar bilan ishlash xohish- istagiga bog’liq. Psixologik ishlar yo’nalishi pedagogning ijodiylik hissi, intellektual, emotsional tomonini tashkil etadi. Pedagogning ijodiylik hissi ayniqsa adabiyot darslarida kuchli namoyon bo’ladi. Shu bilan birga pedagogning tajribasi ham muhim rol o’ynaydi. Tajribasi ortib borgani sari pedagog dastlabki materiallardan ko’ngli to’lmaydi, yangi-yangi materiallarni dars jarayonida qo’llashga harakat qiladi. Buning uchun esa ijodiylik hissi shakllangan bo’lishi lozim. Ijodiylik hissi bo’lsa, pedagog izlanadi, imkon topadi. Yozini hissiy tomondan tayyorlash pedagogda ijodiylik hissini keltirib chiqaradi. Pedagogik faoliyat jarayonidagi muloqotning quyidagicha tavsiflash mumkin: 1) o’quvchi va pedagog muloqoti tizimining umumiy tuzilishi (muloqotning aniq usuli); 2) pedagogik faoliyatning aniq bosqichi uchun xos bo’lgan muloqot tizimi; 3) aniq pedagogik va kommunikativ masalalarni yechishda namoyon bo’ladigan muloqotning vaziyatli tizimi 1. Muloqot jarayonida mo’ljal olish. Bu bosqichda pedagog muloqotining anglanganligi yuzaga chiqadi. Shuningdek, muloqot uslubini yangi kommunikativ faoliyat sharoitida aniqlash ham yuzaga chiqadi. 10 idrok bilan munosabatda bo‘lish, o‘z oldiga to‘g‘ri maqsad qo‘ya olish, reja tuzish, bevosita nazorat qilish, boshqarish va o‘z imkoniyatlarini namoyon eta olish; - pedagogik faoliyatlarda, jamoatchipik tizimida muvaqqat guruhiy munosabatlarda ommaviy harakatlarda tashkilotchilik va boshqaruvchanlik qobiliyatini namoyish etishi; - dunyoqarashi va tafakkur ko‘lamining kengligi, dunyoviy bilimlarni bilishga nisbatan qiziqishining serqirraligi, ilmiy izlanishlarga moyilliligi, muayyan ilmiy salohiyat va pedagogik mahorat daraja- sini muntazam oshirib borishi; - o‘quvchilar bilan muloqotda layoqatliligi, nutq madaniyatining mantiqan ixcham, ma’noli, ta’sirchan kuchga egaligi, psixologik ta’sir o‘tkazish bilan qurollanganligi. Har bir o‘qituvchi uchun o‘quvchilarga to‘g‘ri, omilkor axborot uzatish va unga suhbatdoshini ishontira olishi kasbiy zaruriyat hisoblanadi. Bunda o‘qituvchining muloqot madaniyati, ma’naviy olamining kengligi muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchining pedagogik faoliyati uzluksizdir, shu sababli u muloqot madaniyatini ham muntazam shakllantirib borishida quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor berishi lozim: 1. Yuksak pedagogik faoliyat nuqtai nazaridan o‘z-o‘zini anglashi, (muomalada o‘zining o‘zaro fikr almashishga doir sifatlarini, ijobiy va zaif tomonlarini bilishi) va shu asosda o‘zaro fikr almashish yo‘li bilan o‘z-o‘zini tarbiyalashi. 2. Kishilar bilan o‘zaro munosabatda kommunikativ iqtidorini shakllantirib borishi, muloqot asosida to‘g‘ri bashorat qilish sezgilarini mashq qildirishi, muloqotda o‘zining ideal tasavvurlarini, imkoniyatlarini boshqalar (o‘qituvchilar jamoasi, o‘quvchilar, ota-onalar) qanday baxolashi haqidagi refleksiv tasavvurlarini tahlil qilishi. 3. O‘zida muosharat odobining muhim xususiyatlarini rivojlantirish yuzasidan ixtisoslashtirilgan mashqlar asosida ishlashi. 19 ma’rifatli va ulkan salohiyatli bo‘lish, eng so‘nggi zamonaviy texnologiyalarni mukammal bilish talab etiladi. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida yuz berishi mumkin bo‘lgan turli ziddiyatli vaziyatlarni tezda bartaraf etishi uchun, avvalo o‘z iqtidoriga, pedagogik mahoratiga tayanishi kerak. Pedagogik muloqot usullari ustida ishlashning asoslangan tizimini tuzish uchun, har bir o‘qituvchi o‘zining muammolaridan, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklaridan kelib chiqib, qiyinchiliklarni tahlil qilish bilan bartaraf etishi lozim. Pedagogik muloqotga doir barcha mashqlarning umumiy yo‘nalishini mavjud pedagogik vaziyatlarda malaka hosil qilish uchun, har bir muloqot ishtirokchilarining imkoniyatlarini ochishga ko‘maklashuvchi uning shaxsiy hislatlarini rivojlantirib borishni ta’minlovchi vositalardan foydalanish taklif qilinadi. Muloqotga ba’zi o‘quvchilarning sub’ektiv qarashlarini aniqlash , shu o‘quvchi bilan muloqotni oqilona hal qilinishi uchun zarur bo‘lgan vazifalarni belgilash, uning xulqini tuzatish yoki unda shunchaki ishonch kayfiyatini yaratish kerak. Mazkur vaziyatlarda o‘zaro harakatlarning tizimli vositalari majmuasi quyidagicha belgilanishi mumkin: • muloqot jarayonida tarbiyalanuvchi ob’ektning javob harakati imkoniyatlarini oldindan ko‘ra bilish; • ob’ektda psixologik to‘siq va salbiy qarashlarni keltirib chiqaruvchi vositalarni qo‘lga kiritish; • vaziyatning o‘zgarishiga qarab foydalanish mumkin bo‘lgan muloqotlarning bir nechta modeliga ega bo‘lish; • o‘quvchilar jamoasi fikrlarini tinglash, ularning mulohazalariga qo‘shilish, ularga hamdardlik ko‘nikmasini rivojlantirib borish; • o‘zaro muloqot natijalarini baholash va erishilgan yutuqlar hamda kamchiliklarni pedagogik-psixologik vositalar asosida taqqoslash. Pedagogik faoliyat va pedagogik muloqot xarakteri o‘qituvchining shaxsi, 27 munosabatlar doirasida psixik jarayonlar metajarayon va metatizimlar bilan bog‘liq jihatlari ham tadqiq etilgan. Ushbu yo‘nalishda A.V. Karpov, I.M. Skityaeva, S.M. Xalinla izlanishlarni olib borganlar. O‘quv topshriqlarning ko‘lamining kengayishi barobarida shaxslararo munosabatlarning dolzarblashuvchi kuzatiladi. Raqamli transformatsiyalar sharoitida shaxslararo munosabatlarning ko‘lami torayib bormoqda. Bunday vaziyatlarda shaxslararo munosabatlarning xarakteri va ushbu yo‘nalishda vujudga kelgan tendensiyalarni o‘rganishga nisbatan pedagogik ehtiyoj vujudga kelmoqda. Shu bilan bir qatorda ta’lim oluvchilarning shaxsida ham bir qator o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Kompentsiyaviy yondashuv doirasida talabalarning o‘z faoliyatlarini boshqarishlari va o‘z harakatlarni muvofiqlashtirishga bo‘lgan ehtiyoj kuzatilmoqda. Talabalar orasidagi o‘zaro munosabatlarni xarakterini aniqlash alohida ahamiyat kasb etadi. Biz quyida talabalar orasidagi shaxslararo munosabatlarning o‘ziga xos jihatlarini tahliliy nuqtai nazardan yondashgan holda aniqlashga harakat qilamiz. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni echish taqozo qilinmoqda: 1. Kasbiy xarakteridagi o‘quv faoliyati jarayonida shaxslararo munosabatlarning roli va ahamiyatini aniqlash 2. Talabalar orasidagi munosabatlarning funksiyalarini aniqlash va ilmiy jihatdan asoslash. 3. Talabalar orasida shaxslararo munosabatlarni shakllantirishda qo‘llaniladigan metodlar, usullari va texnologiyalarni va ularning ahamiyatini ilmiy jihatdan asoslash. Shaxslararo munosabatlarning yaxlit tizim sifatida rivojlanishiga asos bo‘ladigan metodologik prinsiplarini aniqlashga muvaffaq bo‘ldik. Yoshlarni shaxslararo munosabatlarning metodologik asosi sifatida mutafakkir ajdodlarimizning pedagogik ta’limotlari hamda pedagogika nazariyasida mavjud bo‘lgan sotsiodidaktik yondashuvlarni ko‘rsatish lozim. Biz quyida shaxslararo munosabatlarni rivojlanishiga asos bo‘ladigan holatlarni tahlil qilishga harakat qildik. Shaxslaaro munosabatlar o‘zini qonun qoidalar tizimi, stereotiplar, 23 erishish uchun muloqot jarayonida tashabbusni o‘z qo‘liga olish, muloqot mavzusi, yo‘nalishi, shakl, metod va vositalarini to‘g‘ri tanlay bilishga yo‘naltirilgan faoliyati. Pedagogik muloqot jarayonini samarali boshqarish shakllari – o‘qituvchi, otaonalar va vasiylarning o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish, kutilgan natijaga erishish maqsadida muloqot jarayonida tashabbusni o‘z qo‘liga olish, muloqot mavzusi, yo‘nalishi, metod va vositalarini to‘g‘ri tanlay bilishga qaratilgan faoliyatlarining ko‘rinishlari. Pedagogik muloqot jarayonini samarali boshqarish metodlari – o‘qituvchi, otaonalar va vasiylarning o‘quvchi (farzand)larga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish, kutilgan natijaga erishish maqsadida muloqot jarayonida tashabbusni o‘z qo‘liga olish, muloqot mavzusi, yo‘nalishi, shakl va vositalarini to‘g‘ri tanlay bilishga qaratilgan faoliyatlarining uslublari. Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan nizolar va ularning oldini olish. Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan nizolar – o‘qituvchi va o‘quvchilar, ota-onalar, vasiylar va farzandlar (otaliqqa olingan farzandlar) o‘rtasidagi muloqot jarayonida yuzaga keladigan o‘zaro kelishmovchiliklar, qaramaqarshiliklar, ziddiyatlar. Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan salbiy nizolarning oldini olish – o‘qituvchi va o‘quvchilar, ota-onalar, vasiylar va farzandlar (otaliqqa olingan farzandlar) o‘rtasidagi muloqot jarayonida yuzaga keladigan salbiy xarakterdagi o‘zaro kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklar, ziddiyatlarning oldini olish, bartaraf etishga qaratilgan faoliyat yoki bu borada ko‘riladigan chora-tadbirlar. Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan salbiy nizolarning oldini olish yo‘llari – o‘qituvchininng mutaxassis sifatida pedagogik muloqot jarayonida salbiy nizolar yuzaga kelishining oldini olish, ularni bartaraf etish maqsadida tutiladigan amallari, amaliy harakatlari. Pedagogik muloqot jarayonida yuzaga keladigan salbiy nizolarning oldini olishda o‘qituvchilar quyidagi shartlarga amal qilishlari lozim: - sinfning barcha o‘quvchilari bilan birdek munosabatda bo‘lish; 12 Xulosa Xulosa qilib shini aytishimiz mumkunki, muloqot madaniyatining tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi ko‘p jihatdan o‘qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgilanishini ta’kidlab o‘tish lozim. Pedagogik muloqot madaniyatining har jihatdan to‘g‘ri tanlangan, o‘qituvchining ma’naviy saviyasi, betakror xususiyatlariga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi: birinchidan muloqotda har bir o‘quvchiga alohida e’tibor va dilkashlik, sinf jamoasi bilan umumiy muloqot jarayonini soddalashtiradi, o‘qituvchining erkin pedagogik faoliyati uchun zamin tayyorlaydi, ziddiyatli vaziyatlarni oson hal qiladi; ikkinchidan har bir o‘quvchi bilan o‘zaro munosabatni erkin muloqot asosida tashkil qilish, ularning yosh xususiyatlariga monand pedagogik va psixologik muloqot uslublarini tanlash, uning ruhiyatini bilishga, ichki dunyosiga “ kirib borish” ga yo‘l ochadi; uchinchidan pedagogik muloqotda o‘qituvchining ma’naviy-axloqiy normalari muvaffaqiyatlar kaliti bo‘lib, ta’lim- tarbiya samaradorligini oshiradi, muloqotning barcha bosqichlarida o‘qituvchining o‘z faoliyatidan qoniqish hissini xotirjamligini ta’minlaydi. Alisher Navoiy o‘z adabiy meroslarida muomala madaniyati, xushmuomalalik, tilning ahamiyati to‘g‘risida, shirinso‘zlik haqida noyob fikrlarni bayon qilgan. Bygungi kunda ham bu fikrlar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. “Til shirinligi – ko‘ngilga yoqimlidir, muloyimligi esa foydali. Shirin so‘z sof ko‘ngillar uchun asal kabi totlidir” - deydi alloma. O‘quvchilar nutqini o‘stirishda o‘qituvchining til boyligi muhim ahamiyatga ega: bir tomondan, shirin tillilik o‘quvchilarni o‘qitish va tafakkurini rivojlantirishning muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, o‘qituvchining til boyligi nutqining obrazli, chiroyli, jarangdor, namunali bo‘lishini ta’minlaydi, natijada o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etadi. Zotan, til va nutqning teranligi , o‘qituvchining 32 vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi: birinchidan, muloqotda har bir o‘quvchiga alohida e’tibor va dilkashlik, sinf jamoasi bilan umumiy muloqot jarayonini soddalashtiradi, o‘qituvchining erkin pedagogik faoliyati uchun zamin tayyorlaydi, ziddiyatli vaziyatlarni oson hal qiladi; ikkinchidan, har bir o‘quvchi bilan o‘zaro munosabatni erkin muloqot asosida tashkil qilish, ularning yosh xususiyatlariga monand pedagogik va psixologik muloqot uslublarini tanlash, uning ruhiyatini bilishga, ichki dunyosiga “kirib borish”ga yo‘l ochadi; uchinchidan, pedagogik muloqotda o‘qituvchining ma’naviy-axloqiy normalari muvaffaqiyatlar kaliti bo‘lib, ta’lim-tarbiya samaradorligini oshiradi, muloqotning barcha bosqichlarida o‘qituvchining o‘z faoliyatidan qoniqish hissini xotirjamligini ta’minlaydi. Kurs ishining maqsadi – Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotning o'rni ni o’rganish. Kurs ishining vazifasi: 1. BO’LAJAK PEDAGOGLARDA MULOQOT-MADANIYATINI TARBIYALASH JARAYONINI O’RGANISH 2. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA SHAXSLARARO MULOQAT MADANIYATINI TAHLIL QILISH. 3. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNI SHAXSLARARO MADANIY MUNOSABATLARGA TAYYORLASHDA MULOQOTNING AHAMIYATI NI O’RGANISH 4. BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA PEDAGOGIK MULOQOT ASOSIDA MUOMALA MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH JARAYONINI TAHLIL QILISH Kurs ishining obyekti – Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotning shakllanish jarayoni. 5 II.BOB. BO‘LAJ AK O‘QI TUV CHI LARN I SHAX SLARARO MADAN I Y MUN OSABATLARGA TAY Y ORLASHDA MULOQOT FUNKSI Y ALARI DAN SAMARALI FOY DALAN I SH I MKON I Y ATLARI 2.1. BO‘LAJ AK O‘QI TUV CHI LARN I SHAX SLARARO MADANI Y MUN OSABATLARGA TAY Y ORLASHDA MULOQOTN I N G AHAMI Y ATI Bo‘lajak o‘qituvchilarni shaxslararo madaniy munosabatlarga tayyorlash ularni kasbiy rivojlantirish nuqtai nazardan yondoshganda amaliy xarakterga ega bo‘lgan o‘ta muhim pedagogik masalalar biri hisoblanadi. Ta’lim jarayoni sub’ektlariga shaxslararo munosabatlarning ta’sirini aniqlash mexanizmlarini aniqlash zaruriyati kuchaymoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlash jarayonining muvaffaqiyatli kechishini ta’minlashda shaxslararo munosabatlar dinamikasini aniqlash muhim hisoblanadi. Ushbu muammoning turli yo‘nalishlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan ishlarning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, umumiy muammoning bugungi kunga qadar o‘rganilmagan tarkibiy qismini ajratish alohida ahamiyatga ega. Talabalar orasidagi shaxslararo munosabatlarni o‘rgangan mutaxassislar R.Safarova, N.Dilova, Sh.Doniyorov, G.M.Andreyev, N.N.Obozova, L.YA.Gozmanlar uning turli qirralariga murojaat qilganlar. Shaxslararo munosabatlarning funksiyalarini o‘rgangan mutaxassis N.V.Kazarinova quyidagilarni ajratishga muvaffaq bo‘lgan: axborotli, emotiv, kontakt, qo‘zg‘atuvchi, muvofiqlashtiruvchi, tushunish funksiyasiga ko‘ra, munosabat o‘rgatish va yordam ko‘rsatish funksiyasiga ko‘ra kabilar. Shaxsning shakllanishi atrofdagilar yordamida amalga oshadi. Ta’lim jarayonida ko‘rsatiladigan o‘zaro ta’sir va yordam talabalarning kasbiy rivojlanishlari va tarbiyasiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Kasbiy ta’lim jarayonida shaxslararo munosabatlarning roli va o‘rnini N.E.Kasatkina, A.R.Luriya, E.YU. Klepsova kabi mutaxasssilarning ishlarida ochib berilgan. Shaxslararo 22 Kurs ishining predmeti – Bo'lajak o'qituvchilarni shaxslararo munosabatlarga tayyorlashda pedagogik muloqotni shakllantirish ning mazmuni, shakl va metodlari. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, 2ta bob, 4 ta reja, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat. 6 I.BOB. MAVZUNI O’RGANISHNING ILMIY- NAZARIY ASOSLARI 1.1. BO’LAJAK PEDAGOGLARDA MULOQOT-MADANIYATINING AXAMIYATI Muloqot kishilarning birgalikdagi faoliyatining muxim shartlaridan biridir. Muloqot – bu kishilar o’rtasidagi o’zaro axborot almashish jarayonidir. Insonning tabiiy extiyojidir, chunki odamlar bir-biri bilan gaplashmasdan, axborot almashmasdan yashay olmaydilar. Muloqot tufayli kishilar bir birini tushunadilar, mehnat jarayonida xamkorlik, hamjixatlikka erishadilar, o’zaro fikr va tajriba almashadilar. Inson uchun bilim, ko’nikma va malakalarni qanchalik hayotiy zarurat bo’lsa, muloqot madaniyatini egallash ham shunchalik zarurdir. Chunki muloqot madaniyati kishining yetuklik, komillikka erishganlik belgisi bo’lib hisoblanadi. Muloqot madaniyatini egallash bo’lg’usi pedagoglar uchun ayniqsa axamiyatlidir. Chunki o’qituvchi faoliyati xamisha o’quvchilar bilan muloqotda kirishishni, o’zaro munosabatda bo’lishni taqozo etadi. Muloqot jarayoni tufayli o’quvchilarga ta’lim beradi, pedagogik ta’sir ko’rsatadi, ularda ilmiy dunyoqarash, yuksak e’tiqodni shakllantiradi, ijobiy axloqiy sifatlarni tarkib topdiradi. Lekin institutni tamomlab pedagogik faoliyatga yo’llanma olayotgan barcha talabalarni ham muloqot madaniyatini puxta egallagan, o’z fikrini boshqalarga erkin bayon qila oladigan ,sof adabiy tilda so’zlaydigan mutaxasislar bo’lib yetishyapti, deb ayta olmayamiz. Shunday ekan, talabalarda muloqot madaniyatini, ayniqsa, pedagogik muloqotni tarbiyalash pedagogika institutlaridagi ta’lim tizimining ajralmas qismi, eng muxim vazifalaridan biri bo’lishi lozim. Pedagogik muloqot o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muloqot bo’lib, bu jarayonida o’zaro axborot almashish tufayli o’qituvchi o’quvchilarga bilim beradi , ularga tarbiyaviy tasir ko’rsatadi, o’zaro bir-birini tushunishga, idrok qilishga erishiladi. O’qituvchi pedagogik jarayonda o’quvchilar bilan xamkorlikni to’g’ri tashkillay olsa, ya’ni tarbiya maqsadi va vazifalariga mos keluvchi o’zaro ta’sir, o’zaro tushunishga yo’lga qo’ya olsagina ko’zlagan maqsadiga erishadi. Buning 7 natijalariga ega. Bu qoidalar va stereotiplar shaxslarning o‘zaro munosabat jarayonida biri birlariga ta’sir ko‘rsatishlarini ta’minlaydi. Shaxslararo munosabatlar jarayonida talabalar muayyan ijtimoiy rollarni bajarish ko‘nikmasini egallaydilar. Jumladan ular o‘qituvchi va o‘quvchi mavqeini aniqlashga harakat qiladilar. Shaxslararo munosabatlar jarayonida talabalar o‘zlarining shaxsiyatlarini shakllantirishga muvaffaq bo‘ladilar. Shaxslaaro munosabatlarning rivojlanish jarayonida sub’ektiv xarakterdagi kechinmalar, o‘zaro munosabatlar tarkib topadi. Shaxslararo muloqot jarayonida talabalarning o‘zaro tengligi ta’minlanadi va qo‘llab-quvvatlanadi. Shunda ular o‘zaro munosabatga kirishish uchun qulay sharoitlarni izlaydilar. Bunday sharoitlar ularning shaxsiy o‘ziga xosliklarini, o‘zlarini bilish va anglashlarini, namoyon etishlarini ta’minlash imkonini beradi. Shaxsga yo‘naltirilgan muloqot jarayonida talabalar o‘z suhbatdoshlarining betakrorligi, o‘ziga xosligini anglashga muvaffaq bo‘ladilar. Shuningdek, uning hissiy holati, shaxsiy tavsifnomasi hamda ularning o‘z o‘zini baholash darajasini o‘rganishga muvaffaq bo‘ladilar. Shaxslararo munosabatlarning asosini talabalarning o‘zaro hamkorligi tashkil etadi. Bunday hamkorlik muloqot jarayonida vujudga kelgan bo‘lib, bunday muloqot jarayonining ishtirokchilari bir-birlariga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadilar: nuqtai nazarlari, ustanovkalari, stereotiplarini o‘zgartiradilar. Shaxslaaro munosabatlarning asosini talabalarning emotsionalliklari, motivatsion jarayonlar, qadriyatlar va shaxsiy fikrlari tashkil etadi. Shaxslararo muloqot tushunchasi to‘liq ma’noda shaxslararo aloqa, shaxslararo kommunikatsiya, shaxslararo birgalikdagi faoliyat, o‘zaro harakatlar va muloqotni o‘z ichiga oladi. Ushbu tushunchalarning har biri o‘zaro aloqador bo‘lishi bilan bir qatorda o‘zining mazmun mohiyatiga ham ega. Shaxslararo kommunikatsiya o‘zida fikr almashinishning turli usullari shaxslararo axborot almashininsh hamda qayta ishlash usullarini mujassamlashtiradi. Shaxslararo birgalikdagi munosabatlar esa muloqot jarayonidagi sheriklik, o‘zaro munosabatlardan iborat. Bunday faollik muhim ahamiyatga ega bo‘lib, muloqotdoshlarning o‘zaro munosaatlarini muvofiqlashtiradi. Ular birgalikdagi 24 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining o‘ziga xos bosqichi bo‘lgan bozor iqtisodiyoti har bir mutaxassisdan puxta bilim, yuksak kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lishni talab etmoqda. Zero, kuchli raqobatga asoslangan ijtimoiy tuzilmaning bu shaklida mutaxassislarning kasbiy salohiyati va mahorati ular tomonidan tashkil etiladigan faoliyat samaradorligini ta’minlovchi muhim omil sanaladi. Shu sababli mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan kadrlar tayyorlashga doir milliy siyosat asosini har tomonlama shakllangan, o‘zining puxta kasbiy bilim, malaka va mahoratga egaligini to‘la namoyon eta oladigan shaxslarni kamol toptirish g‘oyasi tashkil etadi. Insoniyat jamiyatida kishi o‘zining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun o‘zgalar bilan muloqot qilmasdan yashay olmosligi sir emas. Boshqa mavjudotlardan farqli o‘laroq, odam zoti o‘zining til va madaniyati bilan oliy hisoblanadi. Ota-bobolarimizdan qoldan yoqimli tajribalardan biri bu - tili chiqib “gu-gu”lashni boshlagan jajji bolajonlarga katta ehtimol bilan onalar bolasi “assalom de” (assalomu aleykom 36 so‘zining yaxshi ma’noda qisqartmasi - onaning tilidan) iborasining o‘rgatishini o‘ziyoq bu ijtimoiylashishning dastlabki qadamlari hisoblanadi. Bola ulg‘aygan sari bu s о ‘zning ma’nosi ham о ‘z- о ‘zidan kengayib boradi. Oiladagi munosabatlarning kengayishi, ota, ona va bola uchligi munosabatlariningchuqurlashishi ota-onalarda mehrli munosabatlarning tajriba sifatida shakllanishiga olib keladi. Ota-ona bilan g о ‘dak о ‘rtasidagi dastlabki muloqot va mehrli munosabat “ona bag‘ri” shaklda kechadi, ya’ni g о ‘dakni ona dastlab bag‘riga bosishi, q о ‘lida tutib turishi, uni xavfsiz harakatlantirishi kabilar boladagi yaxshi munosabatning yuzaga kelishini ta’minlaydi. Muhtaram Prezidentimiz SH.M. Mirziyoev oila haqida gapirar ekan “Odam baxtliman deyishga qanchalik haqqi bor? Agar oilang bilan sen baxtli bo‘lsang, baxtliman deyishga haqqing bor. Faqat oilam emas, xalqim baxtli bo‘lsa men o‘zimni baxtli deb bilaman”, - deya ta’kidlashi bizning jamiyatda oilada shaxslararo munosabatning yuksak ko‘rinish ekanligidan darak. Zero, dastlabki 3  ikkinchisi: yoshlikdan o‘z nafsiga erk bermaslik;  uchinchisi: birovlardan aslo ayb qidirmaslik;  to‘rtinchisi: yomonlik va omadsizlikni yaxshilikka yo‘yish;  beshinchisi: agar gunohkor uzr so‘rasa, uzrini qabul qilish va kechirimli bo‘lish;  oltinchisi: muhojirlar hojatini chiqarish;  ettinchisi: doimo el g‘amini eyish;  sakkizinchisi: aybini tan olish;  to‘qqizinchisi: el bilan ochiq chehrali bo‘lish;  o‘ninchisi: odamlar bilan doimo shirin muomalada bo‘lish. Muloqot Sharqona tarbiyada axloq qo‘rki sanalgan. Muallim har bir o‘quvchining qanday dunyoqarashga egaligi, tafakkuri, bilim saviyasi, hayotga nisbatan munosabati odamlar bilan o‘zaro muloqotida namoyon bo‘lishini uqtirishgan. SHarq mutafakkirlari merosida muloqot – azaldan insonlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa vositasi bo‘lgan. Muloqotning asosiy quroli til hisoblangan. SHuning uchun ham til – aloqa quroli sifatida ta’riflanadi. Insonning tili shirin, muomala madaniyatiga ega bo‘lsa, qisqa vaqt ichida xalq orasida obro‘-e’tibor topadi. Ko‘p gapirish hech qachon kishiga obro‘ keltirmaydi. SHuning uchun ham o‘tmishda yashab o‘tgan mutafakkirlarimiz tilga, aytiladigan har bir so‘zga hurmat bilan, o‘ylab yondashish lozimligini uqtirib o‘tganlar. O‘qituvchi “so‘z aytishdan avval, har daqiqada so‘z ortidan keladigan oqibatlarni o‘yla” shi (I.P.Pavlov) kerak. 31 mahoratini, ma’naviy boyligini, o‘qituvchilik qobiliyatining qay darajada ekanligini ifodalaydigan o‘lchov, ko‘rsatkich hisoblanadi. Amerikalik taniqli shoir Rolf Emerson: “Nutq qudratli kuch: u ishontiradi, undaydi, majbur qiladi” deydi. Sharq mutafakkirlari ijodida til va nutq vositalari orqali notiq, voiz, badihago‘y, qissaxon kabi maxsus san’at ahillari va mudarrislar diniy, ta’lim-tarbiyaviy, islomiy aqidalarni ommaga singdirishgani, pand-nasihatlar qilishgani bayon etiladi. Ushbu nutq sohiblari keng qamrovli bilimga, boy axborotga ega bo‘lishgan. Alisher Navoiy “Voiz olimning o‘zi avvalo halol ish ko‘ruvchi bo‘lishini, uning nasihatidan chiqmaslikni” o‘z asarlarida bayon etgan. Shuning uchun til shirinligi va notiqlik san’ati ustida ishlash, nutq madaniyatini takomillashtirib borish har bir o‘qituvchining eng asosiy ijtimoiy burchi va mas’uliyati xicoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonida nutqning ta’sir kuchi nihoyatda beqiyosdir. O‘qituvchining tili, nutqiy qobiliyati o‘quvchilarning o‘zlarini tuta bilishlariga, xulq-avtori va fikr yuritishlariga ulkan ta’sir etuvchi kuchli vositalardir. O‘qituvchining “til boyligi va notiqlik san’ati barcha zamonlarda yonma-yon yashab kelgan” (A.P.CHexov). Uning his tuyg‘usi, intilishlari, iroda va e’tiqodi nutqida aks etadi. O‘qituvchi til boyligi bilan o‘quvchilarda xursandchilik, ruhlanish, muhabbat, Vatanga sadoqat, g‘azablanish, nafratlanish hissiyotlarini uyg‘otadi, bilim olishga undaydi. Shuning uchun o‘qituvchi “tilning xalq o‘tmishi, hozirgi va kelajak avlodni buyuk bir yaxlitlikka, tarixiy, jonli bir jipslikka aylantiruvchi eng hayotiy, eng boy va eng mustahkam vosita” (K.D. Ushinskiy) ekanligini unutmasligi kerak. 33 4. O‘quvchilar va ota-onalar bilan tarbiyaviy maqsadlarga qaratilgan turli jamoat ishlarini olib borishi, bunda o‘zaro fikr apmashish asosida pedagogik tashkilotchilik qobiliyatini takomillashtirib borishi. 5. Muloqot jarayonida paydo bo‘ladigan salbiy holatlarni engish ko‘nikmalarini shakllantirishi, dilkashlik va xushmuomalalikni rivojlantiradigan vaziyatlar tizimini yaratishi. O‘qituvchi muloqot madaniyati asosida faoliyat olib borgan taqdirda ham, o‘quvchilar jamoasi orasida turli tushunmovchiliklar, ziddiyatlar paydo bo‘lishi tabiiy hol. Har qanday tajribali o‘qituvchining pedagogik muloqoti jarayonida o‘ziga xos qiyinchiliklar yuzaga keladi. Sinfda sodir bo‘ladigan har qanday pedagogik vaziyatga javobgar shaxs o‘qituvchidir. Bu barcha davrlar pedagogik faoliyatida namoyon bo‘ladigan tipik hodisa. Ayniqsa, ushbu holat endigina o‘z faoliyatini boshlagan yosh o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatida muammoli vaziyatlarni paydo qiladi. Yosh o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilan olib boradigan talim-tarbiyaviy faoliyatini doimiy nazorat qilish, ularga to‘g‘ri yo‘nalish berish, barcha o‘quv muassasalari pedagogik jamoatchiligiga, ustoz o‘qituvchilar zimmasiga yuklatilishi lozim. Muloqotga kiruvchanlik (kommunikativ) malakalari: - talabalar, ota-onalar, ta’lim muassasasi rahbariyati, hamkasblar bilan muloqotda turli shakl, metodlardan foydalanish; - pedagogik amaliyotning barcha ishtirokchilari bilan amaliy, ishchanlik yoki shaxsiy munosabat o‘rnatish; - talabalarga ma’lumotlarni etkazishning samarali yo‘l va vositalarini topish; - topshiriqlar yuzasidan talabaning javobi yoki shaxsiy fikrlarini tinglay bilish; - pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan nizolarning oldini olish, bartaraf etish yoki rivojlantirish; - jamoa va turli bosqichdagi talabalar o‘rtasida o‘zaro munosabatlarni mustahkamlash; - jamoada sog‘lom raqobatga asoslangan muhitni qaror toptirish; 20
Купить