Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	72.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari

Sotib olish

Tayanch kompetensiyalar va ularni pedagog faoliyatidagi
ahamiyati
Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………..2-5
I - BOB. PEDAGOGIK KOMPETENTLIK: NAZARIYA VA AMALIYOT
1.1 Zamonaviy ta’lim tizimida kompetentlik dan foydalanish…………………6-14
1.2 O ’qituvchi-pedagoglarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda kreativ
ta’lim texnologiyalaridan foydalanish ……………………………………….
1.3 Yosh pedagoglarni kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
texnologiyalaridan foydalanish ……………………………
II – BOB. Maxatma Gandining ijtimoiy va siyosiy qarashlari
2.1 …………27-37
2.2 …………..38-47
III. Xulosa…………………………………………………………………….48-49
IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..50

I. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda
axborot texnologiyalaridan foydalanish pedagogik muammo sifatida
………………… 14
II. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda
axborot texnologiyalaridan foydalanish borasidagi ishlar
…………………………….. 23
Xulosa va takliflar ………………………………………………………….... 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………… 32

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi “2017 – 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasida belgilangan ta’lim
va fan sohasini rivojlantirish asosida uzluksiz ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni, 2017 yil 20 apreldagi “Oliy
ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son,
2017-yil 30-iyundagi ,,Respublikada axborot texnologiyalari sohasini
rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-5099-son, 2017 yil 27 iyuldagi ,,Oliy ma’lumotli mutaxassislar
tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini
yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3151-son Qarorlari
uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirishda, ta’lim oluvchilarga sifatli ta’lim
xizmatlar va imkoniyatlarni oshirish, malakali kadrlar tayyorlashda, ta’lim sifatini
tubdan oshirishda fan, ta’lim va ishlab chiqarish integratsiyasi bilan birgalikda
elektron ta’lim muhitini yaratish, dasturiy ta’lim vositalaridan foydalanish muhim
ahamiyatga ega. Respublikamizda ta’lim tizimini isloh qilish va jahon talablariga
javob bera oladigan raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash kasb ta’limi
o’qituvchilari zimmasiga muhim vazifalarni qo’ymoqda. Ana shu vazifalar
qatorida o’quv adabiyotlarining zamonaviy avlodini yaratish alohida ahamiyatga
molikdir. Taraqqiyotning hozirgi bosqichi bir qator xususiyatlari bilan farq
qilibgina qolmasdan, unga mos bo’lgan talablarni ro’yobga chiqarishni ham
taqazo qilmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbiy kompetensiyalarini
shakllantirishda fan va ishlab chiqarish integratsiyasining asosli mexanizmlarini
ishlab chiqish, uni amaliyotga joriy etish, o‘qishni, mustaqil bilim olishni
individuallashtirish, masofaviy ta’lim tizimi texnologiyasi va vositalarini ishlab
chiqish va o‘zlashtirish, yangi pedagogik hamda axborot texnologiyalari asosida
modul tizimidan foydalangan holda talabalar o‘qishini jadallashtirish dolzarb
vazifalar sirasiga kiradi. Bu vazifalarni amalga oshirish xotirada saqlab
bo‘lmaydigan katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash talab etiladi.

Mamlakatda ta’limni rivojlanishi ko’p jihatdan bo’lajak o’qituvchilarning
sifatini rivojlantirish bilan mutanosib. An’anaviy tushunchaga ko’ra, o’qituvchi
bilimga ega bo’lgan va bu bilimlarni etkazuvchi shaxsdir. Biroq
globallashayotgan dunyo ta’sirida ta’limni faol o’rganish, umrbod o’rganish kabi
tushunchalar asosini talaba o’rgangani holda bilim, ko’nikma va malakalarni
o’zgarishini taqazo etadi. Ta’lim maqsadlariga erishishda o’qituvchining malakasi
muhim ekanligi hamma tomondan qabul qilinadi. 21-asrda o’qituvchilar bir qator
axborot texnologiyalari deb atashimiz mumkin bo’lgan ushbu qiyinchik sohalari
yaxshi tahlil qilinsa o’qituvchi uchun foydali bo’ladigan vaziyatlar paydo bo’ladi.
O’quv muhiti talaba, o’qitish texnikasi, ijtimoiy hayot va ish hayoti kabi asosiy
masalardagi o’zgarishlar o’qituvchi uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda axborot va
axborot texnologiyalari sohasidan tashqarida mavjudlikni tasavvur qilish qiyin.
Har xil turdagi axborotlarning tobora ko'payib borishi bizni uni qayta ishlashning
yangi, ilg'or usullari va vositalarini joriy etishga majbur qilmoqda va zamonaviy
hayot sharoitlari uni saqlash, uzatish va xavfsizligini ta'minlash yo'llariga tobora
ko'proq talablarni kuchaytirmoqda. Ta'lim inson hayotining ajralmas qismi bo'lib,
ayni paytda ushbu sohada yangi bilimlar manbai va ushbu bilimlarni qo'llash
sohasi hisoblanadi .
Axborot texnologiyalardagi o’zgarishlar jahon bozorining o’ziga hos o’zaro
bog’liqligi 21-asrda muvoffaqiyatga erishish uchun zarur bo’lgan vakolatlarning
o’zgarishini tezlashtirdi.O’zgaruvchan global iqtisodiyotda muvofaqiyat qozonish
uchun, axborot asriga va rivojlanayoygan texnologiyalarga moslashish global
fuqaro bo’lish va raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun ko’proq jihozlangan
inson resurslariga bo’lgan ehtiyoj tufayli 21-asr ko’nikmalari kundan kunga
ahamiyat kasb etmoqda. Ishning tabiati yangi global iqtisodiyot bilan keskin
o’zgardi, bu ish beruvchilar bilan universitetlar tomanidan talabning o’zgarishiga
olib keladi. Raqamli davr deb atashimiz mumkin bo’lgan bu davrni har jihatdan
shakllanishning tashabbuskori bo’ldi.
Kurs ishining maqsadi. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini
shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanishda o'quv faoliyatini

takomillashtirish uchun pedagogik sharoitlarni nazariy jihatlarini o’rganish.
Axborot texnologiyalaridan foydalanishni pedagogik muammo sifatida o’rganish.
Ushbu muammoni hal qilishda o'quv jarayonini takomillashtirish, yagona o'quv
muhitini yaratish, ta'lim sifatini oshirish .
Kurs ishining predmeti bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini
oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish omillari va texnologiyasi.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
texnologiyalaridan foydalanishning ilmiy-metodologik asoslarini o’rganish;
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
texnologiyalaridan foydalanishni pedagogik muammo sifatida o’rganish;
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
texnologiyalaridan o’quv jarayonida foydalanish borasidagi ishlar bilan tanishish.
Kurs ishining metodologik asosi. O’zbekiston respublikasi prezidentining
qarorlari orqali, uning dolzarbmuammolarini ilmiy tahlil etish to’g’risidagi
bildirgan ijtimoiy va falsafiy fikrlari va tqdqiqot materiali sifatida shu soha
mutahasislari va pedagog olimlarining ilmiy ishlaridan foydalanildi.
Kurs ishining nazariy ahamiyati quyidagilardan iborat.
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
texnologiyalaridan foydalanishning nazariy jihatlarini o’rganish;
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
texnologiyalaridan foydalanishni nazariy tahlil rtish;
Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
texnologiyalaridan o’quv jarayonida foydalanishni ilmiy asoslash.
Kurs ishining tuzilishi : kirish qism, 3 mavzu, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhati va ilovadan iborat.
Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, kurs ishining maqsadi, predmeti,
vazifalari, kurs ishining metodologik asosi batafsil yoritilgan.

I - BOB. PEDAGOGIK KOMPETENTLIK: NAZARIYA VA AMALIYOT
1.1 Zamonaviy ta’lim tizimida kompetentlik dan foydalanish

P e d a g o g i k k o m p e t e n t l i k o ‘ q i t u v c hi l ik f a ol i y a t ini s i f a t li ta s h k il e t i l i s hini
ta ’ m in l o v c hi o m il s i f a t ida h a r a l a d i . B ugu n da o ‘ q i t u v c hin i ng k o m p e t e n t l i gi
q a y s i m ez o nlar b i l a n b e lg i l a n i s hin o ‘r g a n i s h mu xi m bo ‘ l m o qd a . M a qo l a da
k o m p e t e n s i y a va k o m p e t e n t l i k t u s hun c h a l a r i , u l a r o ‘ r ta s i d a gi o ‘ x s h a s hl i k v a
f a r q l a r ko ‘ r s a t i b b e r i l g a n . K a s b iy p e d a g o g i k k o m p e t e n s i y a l a r ning t u r l a r i
i z o q l a n g a n . P e d a g o gik k o m p e t e n t l i k s h a k l l a n i s h bo s q i c hla r i t a v s i f l a b b e r i l g a n .
Z a m o n a viy j a m iyat ta ’ l i m t i z i m i o l di g a y u q o r i m a l a k a l i , in t i l u v c h a n ,
r a qob a tba r do s h , ta s h a b b u s kor, m a ’ n a viy v a j i s m o niy s o q l o m s h a x s l a r ni
ta r b i y a l a b b e r i s h ta l a b ini qo ‘ y m o qd a . 201 7 - 2021 yi l l a r da O ‘ z b e k i s t o n
Re s p u b l i k a s ini y a n a da r i v o j l a n t i r i s h b o ‘ y i c h a h a r a k a t l a r s t r a t e gi y a s i da " y u k s a k
b i l i m l i v a i n t e l l e kt u a l r i v o j l a n g a n a vlo d ni ta r b iy a l a s h , ol i y t a ’ l i m m u a ss a s a l a r i da
k o m p e t e n t li i l m i y p e d a g o gik k a d r l a r za q i r a s ini y a r a t i s h " v a z i f a s i b e lg i l a n d i .
K o m p e t e n t li p e d a g o g - u k i m ? U ning s h a k l l a n i s h j a r a y o ni q a nd a y k ec h a d i k a b i
s a v o l l a r t u g ’ i l a d i . S hu nuqt a i n aza r d a n " k o m p e t e n t l i k " v a " ko m p e t e n s i y a "
t u s hu n c h a l a r m a z m un m o hiya t ini a n i q la s h i m iz m u hi m d i r .
H a r q a nd a y o ‘ qi t u v c hi h a m " k o m p e t e n t l i k " ni m a ni a ngla t i s hini v a u
" k o m p e t e n s i y a " d a n ni m a s i b i l a n f a r q qi l i s hini b i l a v e r m a y d i . " K o m p e t e n t l i k "
t u s hu n c h a s i p e d a g o gning m a ’ l u m o t i , ko ‘ ni k m a s i , qo b i l iya t i v a taj r i b a s ini o ‘ z
i c higa o l a d i . B o s h q a c h a a y t g a nd a , uning m a ’ l u m b ir i s h t u r ini b a j a r i s h qo b i l iya t i
h i s o b l a n a d i . A s l i d a , i kk a l a a t a m a o ‘ x s h a s h d ir. K o m p e t e n s i y a b i l i m la r ning
um u m iy l igi v a u l a r ni n g od a m la r da m a v j u d l i gini a ng l a t s a , k o m p e t e n t l i k - b u
b i l i m l a r ni i s h ja r a y o n i da i s h l a t i s h d a r a ja s ini a nglat a d i .
Kasbiy kompetentlik “Pedagogika” fanining bir qismi bo’lib, fan sifatida
qaraladi va o’zining nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini yaratdi. Natijada tarbiyaviy
ishlarning tarmoqlari vujudga keldi. Tarbiyaviy ish metodikasi fani bir necha
qismga bo’lib o’rganiladi. Demak, bu fanni o’qitishdan maqsad: kelajakda
talabalarimizga ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiyaga davr talablaridan kelib

chiqqan holda yangicha yondoshishni, ishni sifat, mazmun jihatdan to’g’ri tashkil
etishni o’rgatishdan iboratdir. Pedagogik texnika – bu shunday bir malakalar
yig’indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko’rib va eshitib turgan narsalar
orqali ularga o’z fikrlari va qalbini etkazish imkonini beradi. Talabalar bilan
bevosita muomala qilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari (yoki ularning
yo’qligi) uning xulq atvorida namoyon bo’ladi. Pedagogik mahorat bu fahm-
farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga
qodir bo’lgan nufuzli rahbarlikning, talabalar qalbining qandayligini his qilish
mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo’lgan talaba shaxsiga mohirlik bilan
avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga
bo’lgan qobiliyat majmuasidir. Kasbiy kompetentlik fanini o’qitishda jamoani
tashkil qilish metodikasiga katta e’tibor beriladi, chunki shaxsni jamoada
tarbiyalash bilangina jamiyatni yuksaltirish mumkin. Bu vazifalarni esa biz odatda
sinf rahbarlarining zimmasiga yuklaymiz. Sinf rahbarlari o’z navbatida sinfdagi
talabalarning bevosita ta’lim-tarbiya jarayonida ham, darslar davomida hamda
darsdan keyingi faoliyatini nazorat qilishga mas’uldirlar.
Kasbiy kompetentlikni tashkil etishda:
-huquq tartibot organlari;
-ijodiy uyushmalar ;
-davlat va nodavlat tashkilotlar;
-qo’mitalar va tashkilotlari bilan hamkorlik qiladi.
Kasbiy kompetentlik fanining dolzarb muammolari va uni amalga oshirish
yo‘llari: Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni tanitadi. Shaxsni esa uning ma’naviy
qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat-tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim-tarbiyasiz
ma’naviyatning bo’lmasligi barchaga ayon haqiqatdir. Milliy pedagogika
asoschilaridan biri Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot,
yo najot – yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir!” degan so’zlari fikrimizga
dalil bo’ladi. Tarbiya – tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan
olish, har bir shaxs, o’smir va yosh yigit-qizning betakror va o’ziga xosligini
e’tiborga olishi kerak. Amalda tarbiyaviy jarayon yaxlit va uzluksiz ishiga va turli

yoshdagi tarbiyalanuvchilarni qamrab olishiga alohida ahamiyat berish lozim.
O’smir yigit va qizlar nafaqat bo’lg’usi katta hayotga tayyorgarlik ko’radilar, balki
ana shu haqiqiy hayot bilan yashaydilar.
Zamonaviy jamiyat ta’lim tizimi oldiga yuqori malakali, intiluvchan,
raqobatbardosh, tashabbuskor, ma’naviy va jismoniy sog’lom shaxslarni
tarbiyalab berish talabini qo‘ymoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida ,,yuksak
bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash , oliy ta’lim muassasalarida
kompetentli ilmiy pedagogik kadrlar zaxirasini yaratish" vazifasi belgilandi [9].
Kompetentli pedagog - u kim? Uning shakllanish jarayoni qanday kechadi kabi
savollar tug’iladi. Shu nuqtai nazardan "kompetentlik" va "kompetensiya"
tushunchalar mazmun mohiyatini aniqlashimiz muhimdir. Har qanday o‘qituvchi
ham "kompetentlik" nimani anglatishini va u "kompetensiya"dan nimasi bilan
farq qilishini bilavermaydi. "Kompetentlik" tushunchasi pedagogning ma’lumoti,
ko‘nikmasi, qobiliyati va tajribasini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, uning
ma’lum bir ish turini bajarish qobiliyati hisoblanadi. Aslida, ikkala atama
o‘xshashdir. Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish
pedagoglarni tayyorlashdagi murakkab muammolar qatorida o‘ziga xos o‘rin
tutadi. Ayniqsa ta’limni modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy
bosqichida kasbiy pedagogik faoliyatga moslashish muammosi yanada yaqqol
namoyon bo‘lmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni amaliy, psixologik, metodik,
tadqiqotchilik turlari bilan bir qatorda o‘qituvchining kasbiy kompetentligini
shakllantirish bilan boyib bormoqda. Kasbiy kompetentlik tashxisi kasbiy
shakllanishning mohiyatli xarakteristikalariga diagnostik, kommunikativlik,
boshqaruv va proektiv o‘quvlar guruhlarini kiritish lozim. Pedagogning bilish
faoliyati ko‘p jihatdan o‘rganilayotgan narsalarning murakkabligi, dinamikasi,
nostandartligi, ijtimoiy hodisalarni ajratib turadigan chegaralarning ta’siri, ularni
izlash, noaniqlik bilan belgilanadi, bu esa kuzatuvchanlik, suhbatdoshning ichki
dunyosini modellashtirish malakasini nazarda tutadi. Mazkur holda o‘z-o‘zini
tartibga solish xususiyatlari o‘z bilim va malakalarini doimo takomillashtirish

zarurati, boshqa odamlarga qaratilgan o‘z hatti-harakatini qat’iy muvofiqlashtirish
uquvi bilan tavsiflanadi. Pedagogning kasbiy tarbiyalanganlik layoqatliligini
tadqiq qilishga bag‘ishlangan asarlarda uning quyidagi turlari bilan farq qilinadi:
- maxsus tarbiyalanganlik layoqatliligi;
- kasbiy faoliyatini etarlicha yuqori darajada egallaganlik, o‘zining kelgusi
kasbiy rivojlanishini loyihalash qobiliyati;
- ijtimoiy tarbiyalanganlik layoqatliligi;
- birgalikdagi kasbiy faoliyatn i , hamkorlikni va shuningdek, mazkur kitobda
qabul qilingan kasbiy muloqat uslublarini egallaganlik, o‘z kasbiy natijalari uchun
ijtimoiy mas’ullik .
Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligi, irodaviy sifatlar, intellektual
salohiyat, hissiy sifatlar, amaliy ko‘nikmalar, o‘z-o‘zini boshqara olish
layoqatlarining o‘zaro bog‘liqligi va shaxsning ijtimoiy-madaniy faollik darajasini
aks ettiruvchi individual sifatlar asosida shakllantiriladi. Yevropa davlatlarida
shakllangan an’anaga muvofiq kasbiy malaka mutaxassisning kompetentligi, uni
shakllantirishga qaratilgan ta’lim tizimi esa bilim, ko‘nikma va malakalar darajasi
bilan o‘lchanadi. Bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlashda muhim pedagogik shart-
sharoitlar sifatida zamonaviy talablarga javob bera oladigan me’yoriy va o‘quv-
metodik hujjatlar (davlat ta’lim standarti, namunaviy o‘quv rejalari, ishchi o‘quv
rejalari, namunaviy o‘quv dasturlari, ishchi dasturlari, darsliklar , o‘quv
qo‘llanmalar, metodik tavsiyanomalar, qo‘shimcha maxsus adabiyotlar,
ko‘rsatmali vositalar, dars ishlanmalari, loyihalar va boshqalar)ning mavjudligi.
Pedagogika Ensiklopediya kitobida axborot texnologiyalariga quyidagicha
ta’rif berilgan. Axborot texnologiylari - axborotni to’plash, saqlash, izlash va
unga ishlov berish hamda uni tarqatish uchun foydalaniladigan usul va jarayonlar
majmui. Axborot texnologiylari ta’minotlari uning tarkibiy qismlarini o’z ichiga
oladi. Ular dasturiy, texnik, huquqiy, axboriy, tashkiliy, matematik va lingvistik
ta’minotlardan iborat. Dasturiy ta’minot- axborot texnologiylari ishini amalgam
oshirishda zarur bo’lgan kompetensiya darslari to’plami. Tehnik ta’minot-
axborot texnologiylarining o’z vazifalarini amalga oshirish jarayonida

ishlatiladigan barcha tehnik vositalar majmui. Matematik ta’minot- axborot
texnologiylaridan foydalanishda amaliy masalalarni yechishda qo’llaniladigan
matematik model, usul va ma’lumotlar bazasini boshqarish algoritmlari to’plami.
Axborot ta’minoti- hujjat aylanmasi va hujjatlar shaklining samarali tarzini o’z
ichiga olgan axborotni joylashtirish va tashkil ilish bo’yicha uslub va vositalar
yig’indisi. Lingvistik ta’minot- inson va tizim orasidagi muloqotni ishlab chiqish
hamda ta’minlash uchun axborotlarga ishlov berish va foydalanishning turli
bosqichlarida ishlatiladigan til vositalari majmui. Tashkiliy ta’minot- axborot
texnologiylaridan foydalanish, unga samarali xizmat ko’rsatish tashkiliy tadbirlar
va boshqarish hujjatlari majmuasi. Huquqiy ta’minot- axborot tehnologiyalarini
yaratishni va joriy etishni tartibga soluvchi huquqiy me’yoriy hujjatlar yig’indisi .
O’zbek tilining izohli lug’atida yozilishicha ,,Kompetensiya- [lot.competere-
layoqatli, munosib bo’lmoq] 1 Muayyan organ yoki mansabdor shaxsning rasmiy
hajjatlarda belgilangan vakolatlari doirasida; vakolat. 2 Shaxsning biror-bir
sohadan xabardorlik, shu sohani bilish darajasi” deb ta’rif berilgan.
Pedagogikka, Ensiklopediya kitobida kompetensiya so’ziga quyidagicha ta’rif
berilgan. ,,Kompetensiya (lot.competo- erishyapman, munosibman, loyiqman)
1) u yoki bu sohada bilimdonlik
2) shaxsning biror-bir sohadan xabardorligi, shu sohani bilish darajasi”.
Kompeten tlik – 1) ma’lum holat ususida to’g’ri mulohaza yuritishga imkon
beradigan bilimga ega bo’lish, dalil-isbotli fikr, kishining muayyan sohadagi
saviyasi: 2) pedgodning barcha imkoniyatlardan foydalana olishi, o’ziga va o’z-
ishiga nisbatan talabchabligi, maktab, oila, mahalla hamkorligini yo’lga qo’ya
olishi, o’z ishining ustasi bo’lgan, sohasining sirlarini har tomonlama chuqur
bilgan, o’zini o’zi rivojlantiruvchi hamda o’z qobiliyati va imkoniyatlarini to’la
ishga sola biladigan pedagogik layoqati .
«Axborot-kommunikativ kompetentlik» tushunchasini turli nuqtai nazardan,
kasbiy kompetentlikning tarkibiy qismi sifatida ham, shaxsning axborot
madaniyatining tarkibiy qismi sifatida ham baholash mumkin. Ahamiyatli belgilar
sirasiga axborot texnologiyalari asoslarini bilish, kompyuterdan zaruriy texnik

vosita sifatida foydalanish, ta’lim makoni sub’ektlarining faol ijtimoiy pozitsiyasi
va motivatsiyasining ifodalanganligi, axborotni izlash, tahlil va foydalanishga oid
bilim, ko’nikma va malakalarning jami kiritiladi. Odatda, muayyan
kompetentlikni shakllantirish muammolarini tadqiq qilishda axborot-
kommunikativ kompetentlik egallaganligining uchta darajasi farqlanadi .
Shuningdek ilmiy adabiyotlarda “kompetentlik” va “kompetensiya”
tushunchalari ko‘p ko‘rinishda bo‘ladi.
1. Markova A.K ning fikricha, ,,Kompetentlik – kasb talablariga mos kelishlik
darajasini individual tavsifi (ko‘rsatkichi)”.
2. Milovanova N.G., Prudayeva V.Nlarning fikricha, ,,Kompetentlik –
tushunchalar tizimi va tushunish bo‘lishligini talab etadigan, amaliy faoliyatni
amalga oshiruvchi qobilyat, yuzaga keladigan muammo va vazifalarni tezkor hal
qilishga imkoniyat yaratuvchi, o‘ylashning mos ravishdagi tipi”.
3. Xutorskiy A.Vning fikriga ko’ra, ,,Kompetentlik – shaxsning o‘zaro bog‘liq
sifatlari yig‘indisi (bilimi, ko‘nikmalari, uquvlari, faoliyat usullari), muayyan
doiradagi predmetlar va jarayonlarga nisbatan zaruriy sifatiy mahsuldorlik
faoliyati uchun beriladi”.
4. Kompetentlik – shaxsning kompetensiyasi to‘g‘risida o‘z fikri yohud
atrofdagilar fikri, lekin bu ularni muayyan hayotiy holatlardagi huquqlarida
namoyon bo‘ladi degani emas.
5. Kompetentlik – “obro‘lilik, to‘la huquqlilik”
Kompetensiya – ma’lum bir sohada sifatli produktiv faoliyat olib borish uchun
zarur bo‘lgan mutaxassisning ta’limiy tayyorgarligiga qo‘yilgan talabdir.
Kompetentlik – inson tomonidan faoliyat predmetiga tegishli kompetensiyalarni
egallaganlikdir. Kompetentlikning M.A.Choshanov ta’rifiga ko‘ra formulasi:
Kompetentlik – bu talabaning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy
faoliyatni amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va
malakalarning [17] egallanishi hamda ularni kasbiy faoliyatda qo‘llay olishi bilan
ifodalanadi.

«O‘qituvchining kasbiy kompetentligi» tushunchasiga berilgan ta’rif va
tavsiflarni umumlashtirib, uni quyidagicha talqin etish mumkin: O‘qituvchining
kasbiy kompetentligi– pedagog faoliyatida kasbiy kompetentlik muhim
jihatlaridan biri bo‘lib, pedagogning faqatgina kasb va kasbiy faoliyatni amalga
oshirish bilan bog‘liq barcha ehtiyoj, qobiliyat, mahorat, bilish va qiziqishlarini
ifodalaydi. Buning uchun u: ijodiy izlanishlar jarayonini boshqarishga moyil
bo‘lishi, ijodiy izlanishlarning samaradorligi o‘qituvchining pedagogik , psixologik
va nazariy tayyorgarligiga bog‘liq bo‘lishini esda tutishi lozim [8].
Funksiyalarni to‘g’ri bajarish uchun bo’lajak pedagog kompetentlik va
kompetensiya tushunchasini bilishi, har tomonlama rivojlanib, kasbiy o‘sishi
uchun qaysi yo‘nalishda harakatlanishini bilishi kerak. Professionallik va
kompetentlik bir-biriga o‘xshash bo‘lsada, har xil ma’noga ega bo‘lgan
atamalardir. Professionallik deganda nafaqat ma’lum bilimlar, balki mehnatga
bo‘lgan munosabat, ishning o‘ziga xos xususiyatlari tushuniladi. Rivojlangan
kompetensiyalar darhol seziladi, chunki professional pedagog o‘z ko‘nikmalarini
rivojlantirishga harakat qiladi, muayyan maqsad va natijalarga erishishga intiladi,
ishchan qadriyatlar ishlab chiqaradi va bular odatda ish jarayonining standartiga
mos keladi. Kompetentlik esa biroz murakkab mazmunga ega, sababi, nafaqat
bilimlarning mavjudligini, balki shu bilan birga ularni qo‘llash qobiliyatini ham
taqozo etadi. Kompetentlik faqat keng qamrovli baholash va kuzatish paytida
aniqlanishi mumkin .
Professionallik va kompetentlik tushunchalari umumiy xususiyatlarga ega.
Shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham belgilangan talablar va standartlarga
to‘liq mos keladigan odamlar chinakam professionallar bo‘lavermaydi, sabab,
ba’zilari bilimlarni amalda qanday qo‘llashni bilishmaydi, demak, bunday
pedagogik faoliyat samarasiz bo‘lib qolaveradi. Kasbiy pedagogik
kompetensiyalarni alohida turlarga ajratish maqsadga muvoqdir: Maxsus
pedagogik kompetensiya va pedagogik faoliyatni zarur darajada amalga oshirish
uchun yetarli ma’lumotga ega bo‘lish. Bundan tashqari, pedagogning o‘z kasbiy
darajasini munosib baholay olishi va mutaxassis sifatida o‘z rivojlanishini

belgilash qobiliyati ushbu turga bog’liq. Ijtimoiy pedagogik kompetensiya -
ijtimoiy vakolat darajasi pedagogning hamkasblari bilan munosabatlarni samarali
qurishi, birgalikdagi harakatlarni rejalashtirish qobiliyatini belgilaydi. Samarali
aloqa ko‘nikmalari, pedagogik madaniyat va ish natijalari uchun javobgarlik -
bularning barchasi ijtimoiy pedagogik kompetensiya tushunchasiga kiritilgan.
Shaxsiy pedagogik kompetensiya - bu pedagogik ishni oqilona tashkil etish
qobiliyati bo‘lib, vaqtni boshqarish, shaxsiy o‘sishga intilish uning asosiy tarkibiy
qismlaridir. Shaxsiy pedagogik kompetensiyaning yuqori darajasi ega bo‘lgan
ishchilar charchashga kamroq moyil, vaqt bosimida ishlashga qodir.
Kompetensiyaning har bir turi ko‘nikmalar, bilimlar, ko‘nikmalar to‘plamini o‘z
ichiga oladi. Pedagoglarda ular turli darajalarda namoyon bo‘ladi. Xizmat
vazifalarini bajarishda uning xatti-harakatlari ko‘rsatkichlariga e’tibor berib, u
yoki boshqa kompetensiyalar qanday rivojlanganligini aniqlash mumkin.
Kompetentlik qanday shakllanadi? O‘qituvchining kompetentligini shakllantirish
uchun asosiy narsa bu maxsus kasbiy ta’limdir. Kelajakda amaliyotda olingan
bilim va ko‘nikmalar boshlang’ich kompetensiya darajasini to‘ldiradi. Ko’p
bosqichli ta’lim tizimida, yangi standartlar va dasturlar doirasidagi ta’lim
jarayonini eskirgan uslubiyat bo’yicha olib borilishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi.
Ta’lim tizimidagi keng qamrovli tarkibiy islohatlarni respublika pedagoglari
ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’zlashtirish va o’quv jarayoniga qo’llash bilan
mustahkamlashlari zarur. Avval ta’kidlanganidek, buning uchun pedagoglarimizni
o’quv jarayoniga texnologik yondashuvlarini o’rgatish talab etiladi, bu esa
pedagogik texnologiyadan foydalanishdan tashqari uni O’zbekiston madaniyati,
an’analari va tajribasi bilan boyitishga olib keladi. Har qanday o‘qituvchi ham
"kompetentlik" nimani anglatishini va u "kompetensiya"dan nimasi bilan farq
qilishini bilavermaydi. "Kompetentlik" tushunchasi pedagogning ma’lumoti,
ko‘nikmasi, qobiliyati va tajribasini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, uning
ma’lum bir ish turini bajarish qobiliyati hisoblanadi. Aslida, ikkala atama
o‘xshashdir. Kompetensiya bilimlarning umumiyligi va ularning odamlarda

mavjudligini anglatsa, kompetentlik - bu bilimlarni ish jarayonida ishlatish
darajasini anglatadi.
1.2 O ’qituvchi-pedagoglarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda
kreativ ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
Tomas Edison “Kreativlik — g‘ayri ixtiyoriy jarayon”, deydi. Lekin har kuni
ko‘plab mutaxassislar muammolarga noodatiy yechim topishga zaruriyat sezadi.
Ular mana shu g‘ayriixtiyoriy jarayonni ixtiyoriylashtirishi mumkinmi? Tabiatda
yangi fikrlarni yuzaga keltiruvchi “sehrli tayoqcha” yo‘q, biroq har qanday
mutaxassisning kreativ o‘ylashiga ko‘maklashadigan ko‘plab usullar mavjud.
Buning uchun ijodiy fikrlashga vaqt ajratish, ijodiy salohiyatni anglash lozim. Jorj
Bernard Shou hazillashib shunday deydi: “Ko‘pchilik yiliga ikki-uch marta
o‘ylaydi. Mening butun dunyoga mashhurligim sababi — haftada bir yoki ikki
marta o‘ylaganim”. Demak, xayolga kelgan yangi fikrlarni e’tiborsiz qoldirmaslik,
o‘ylash uchun imkon yaratish muhim.
Ijodkorlik chegarasini belgilang. Muammoli masalaga duch kelgan
paytingizda ijodkorlik chegaralarini belgilang. O‘zingizdan “Eng oddiy yechim
nimada?” deb so‘rang. Keyin “muammoni hal qilishning aql bovar qilmas
varianti”ni tasavvur qiling. Oddiy va hayratlanarli yechim o‘rtasida sizga ijodiy
maydon paydo bo‘ldi. Endi yangi g‘oya mavhum emas, uning chegaralari mavjud.
Bu ijod jarayonidagi psixologik bosimni yengillashtiradi.
“Olti shlyapa” usuli. Edvard de Bono taklif etgan “Olti rangli shlyapa
usuli”da biror mavzu tanlanadi. Navbatma-navbat shapkalar kiyiladi: oq — diqqat
bilan, hech qanday emotsiyasiz barcha faktlar tekshiriladi; qora — kamchiliklar
aniqlanadi; sariq — mavjud holat tahlil etiladi; yashil — yana yangi bir necha
g‘oyalar qo‘shiladi; qizil — emotsional munosabat bildiriladi; ko‘k — ish
xotimalanadi. Masalan, ta’lim tizimiga oid qonunchilikni takomillashtirish
mavzusi ko‘rilayotgan bo‘lsa, mavjud qonunchilik o‘rganiladi, kamchilik va
bo‘shliqlar aniqlanadi. Qonuniy me’yorlarning real holat bilan mosligi yoki
qarama-qarshiligi o‘rganiladi. Ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiluvchi takliflar

beriladi, ular amalga oshsa, qanday samara berishi izohlanadi. Taklif loyiha
shaklida rasmiylashtiriladi.
Uolt Disneyning kreativ fikrlash nazariyasi. Uolt Disney ko‘ngilochar
sohada o‘z sanoatini yaratgan, animatsion multfilmlari bilan butun dunyoga
tanilgan shaxs. U dunyoga mashhur personajlarini yaratishda kreativlikning uch
fazasi — xayolparast, realist, tanqidchi obrazidan foydalanadi. Ya’ni, xayolparast
rolida hech qanday chegarasiz xayol suradi, fantaziya yaratadi. Bu jarayonda u
Baxning “Tokkata, fuga re minar” musiqasini eshitishini aytgan. Xayolida obrazlar
yaratilgandan keyin uni reallik bilan uyg‘unlashtiradi. Personaj qanday
harakatlanadi, qanday gapiradi — barchasini konstruktor sifatida jonlantiradi,
reallashtiradi. Shundan keyin xayolparast va realist ishini tanqidchi ko‘rib chiqadi.
Tanqidchi “filtr” vazifasini bajaradi. Uolt Disneyning yutug‘i xayolparast, realist,
tanqidchini bitta shaxsda jamlay olganidir. Odatiy fikrlovchilarda ularning bittasi
ustuvorlik qiladi.
Tasodiflarga befarq bo‘lmang. Juda ko‘plab ixtirolar favqulodda va tasodifiy
holatlarda amalga oshirilgan. Ya’ni, taqdirning o‘zi insonga nozik ishoralar beradi.
Bu Isaak Nyutonning boshiga tushgan olma, antibiotikni kashf etgan olim
Aleksandr Flemingning yuvilmay qolib, mog‘orlagan laboratoriya idishlari
ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan narsalarni bog‘lash. Mobil telefon va kompyuter
imkoniyatlarini birlashtirish orqali planshet, yuk mashinasiga antenna o‘rnatilib
ko‘chma stansiya, qayiqqa osib qo‘yilgan mato tufayli yelkanli kemalar paydo
bo‘lgan. Shotlandiyalik shifokor J.Danlopning o‘g‘li tosh yo‘ldan velosipedda
yurib qiynalar edi. Danlop bog‘ini shlang bilan sug‘ora turib, uning yengil
prujinasimon sakrashiga e’tibor berdi. Natijada birinchi bo‘lib shinani kashf etdi.
Shuningdek, kreativlikning mikro va makrosignallarini anglash, uning inson
fiziologiyasi bilan bog‘liq jihatlari, ya’ni qanday holatlarda inson xayoliga yangi
fikrlar kelishini bilish ham muhimdir.
O’qituvchining innovatsion faoliyati tarkibi
•Nutq malakalari

•Tushunarli ta’sirchan fikr va his-tuyg’ularni so’zda aniq ifodalash
Mimika va pantomimika
Ma’noli qarash
Hissiy psixik holat
Kayfiyat yoki istehzoli tabassum
Savodli gapirish
Aniq imo-ishora
Rag’batlantiruvchi munosabat
Ijodiy jiddiylik.
Pedagogik texnika va uning komponentlari, tarkibiy kismlari
Pedagogik texnika pedagogga O’quv faoliyatida xam zarur bulgan umumiy
pedagogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Avvalo, pedagogik -texnikaning
tarkibiy kismi sifatida pedagogning nutq madaniyatini, ya’ni savodli gapirish, uz
nutkini chiroyli va tushunarli, ta’sirchan kilib bayon etish, uz fikr va xis-
tuygularini suzda aniq ifodalash malakalarini aytib utish mumkin.
Pedagogik texnikaning bosh tarkibiy kismi pedagogning mimik va pantomimik
ifodaligidir. Aniq imo-ishora, ma’noli karash, ragbatlantiruvchi yoki istexzoli
tabassum pedagogik ta’sir ko’rsatishda kup so’zli tushuntirish yoki e’tiroz
bildirishga qaraganda ancha samarali muomila vositalari xisoblanadi. Pedagogik
uzaro ta’sir ko’rsatishda pedagogning uz xissiy psixik xolatini boshkarish, uzida
eng kulay xissiy (ijodiy) jiddiilik darajasini va umidbaxshlik, xayrixoxlik
kayfiyatini saklash uzining xissiy dam olishini tashkil etish maxoratida muxim rol’
uynaydi. Bu maxorat pedagogning kasbiy jihatdan uz-uzini nazorat kilishini
ta’minlaydi. Kup yillar davomida soglom asab tizimini saklab kolish, asabii
buzilishilardan, xissiy va akliy zerikishdan uzini tiyishga yordam beradi. Shunday
kilib, pedagogning pedagogik texnikasi - bu shunday bir malakalar yigindisidirki, u
tarbiyalanuvchilar kurib va eshitib turgan narsalar orkali ularga uz fikrlari va
kalbini etkazish imkonini beradi. Talabalar bilan bevosita muomila kilishda
pedagogning xuddi ana shu malakalari yoki ularning yukligi uning xulk atvorida
namoyon buladi. Tarbiyachi, pedagog xar bir ishni tashkil etishni, yurishni,

xazillashishni, kuvnok, jaxldor bulishini bilish lozim. U uzini shunday tutishi
kerakki, uning xar bir xarakati tarbiyalanuvchilarga namuna bulsin.
Pedagogik texnika pedagog malakalarining shunday yigindisidirki, u pedagogning
eng yaxshi ijodiy xulk atvoriga, boshkacha kilib aytganda, xar kanday pedagogik
vaziyatda tarbiyalanuvchilarda samarali ta’sir ko’rsatishga yordam beradi.
Mukammal pedagogik texnika pedagogning vakti va kunlarini ijodiy ish uchun
bushatib beradi. Pedagogik uzaro ta’sir ko’rsatish jarayonida talabalar bilan
muomila kilishda zarur suzni topish yoki muvaffakiyatli chikmagan gan oxangini
tushuntirishga uz fikrini chalgitmaslik imkonini beradi. Pedagogik texnikani
egallab olgan pedagog ovozi burilgandan yoki uzining ish bilan boglik bulmagan
kandaydir kechinmalarini unutishni bilmaslikdan azoblanib yurmaydi. Demak,
pedagogik texnikani egallash pedagogning uz kasb maxoratidan kanoatlantirish
darajasini usishiga olib kelishi mumkin. Pedagogik texnikaning xamma uchun
umumin bulgan malakalarini tadbik etish soxasini pedagogning talabalar bilan
bevosita muomilasini karab utamiz. Rivojlangan pedagogik texnika pedagogga
talabalar bilan muomila kilganda zarur. Suz, gan, oxang, karash, imo-ishorani tez
va aniq topish, eng utkir va kutilmagan vaziyatlarda osoyishtalikni va aniq fikr
yuritish, taxlil kilish kobiliyatini saklab kolish imkonini beradi. Bundan tashkari
xakikiy pedagog ta’sir ko’rsatishda pedagogning pedagogik texnika soxasidagi
barcha malakalari bir vaktda namoyon buladi. Nutk, imo-ishora, mimika, xarakat
bilan birga sodir buladi. Uzliksiz uzini tuta bilish; ta’sirchan vositalarga
berilmaslik imkonini beradi. Individual pedagogik texnika pedagogning yoshi,
mijozi, fe’l atvori, sixat-salomatligi, anatomik, fiziologik hususiyatlariga ancha
boglik buladi.Pedagogik texnikaning shakllanishi shaxsning sifatlariga xam ta’sir
ko’rsatadi. CHunonchi, nutkni ifodali, sof, savodli bulishi ustida ishlash,
fikrlashning ravon bulishiga ta’sir kiladi. Psixik faoliyatni mustakil tartibga solish
usullarini egallash, fe’l atvor bilan bulgan xissiy vazminlikning rivojlanishiga olib
keladi. Pedagogik texnika malakalarining shakllanish darajasida pedagogning
umumiy madaniyati, imkoniyatlari namoyon buladi. Agar pedagogning nutki

kashshok va tartibsiz bulsa, bular-bulmas sabablar bilan uz xissiyotlariga erk bersa,
tarbiyalanuvchi xissiyotiga ta’sir kilmaydi.
Pedagoglarning talabalar bilan bevosita mulokati tarbiyalanuvchilarga ta’sir
ko’rsatadi. Bu jarayondan ikki tomonlama axborot almashiladi. YA’ni, pedagog
boshkarish sub’ektidan ob’ektga "talabalar"ga boradi. Va aksincha ob’ekt
sub’ektga boradi. Pedagog bevosita shaxslararo muomiladan uz tarbiyalanuvchilari
umuman jamoa, undagi ichki jaraenlar xakida royat xilma-xil axborotga ega buladi
Pedagogik muomila vositasi orkali kanday axborot olishni karab chikar ekanmiz,
talabaning shaxsi xakidagi axborotini muximligini aloxida ta’kidlab utish kerak.
Bevosita muomila shaxsning royat xilma xil sharoitlarda va kurinishlarda
urganishga imkon beradi. U fakat shaxsning xulk atvorida namoyon buladigan
erkin va eng ta’sirchan tashki belgilarigina kayd etish imkonini berib kolmaydi.
Pedagog talabalar bilan muomila kilar ekan, juda mayda detallarni xam anglab
olishga kodir buladi, bu detallar sirtdan karaganda unchalik axamiyatli bulmay
shaxsda sodir bulayotgan, uni tushunish uchun juda muxim bulgan zarur ichki
jaraenlar kurinishlarining alomatlari buyicha -bulishi xam mumkin. Bu xol shaxsni
chukur tushunish imkonini beradi, tashki katlam ostida boshka usullar bilan
aniqlab bulmaydigan narsalarni topish imkonini beradi. Pedagoglik faoliyati
kishini uzi duch keladigan xodisalarni taxlil etish va umumlashtirish tajribasi bilan
boyitadi. Bu esa uz sheriklari axvolini faxmlab, bilib olish va ular xakida xukm
yuritish kobiliyatini oshiradi. Nixoyat pedagogning talabalar bilan kundalik
muomilasi shunga olib keladiki, u talabalarning xatti xarakatlaridagi chukur ma’no
va xakikiy sababini turli vaziyatlarda paykab oladi, buning uchun namuna sifatida
uzi tez-tez kayd kilgan dalillardan va talabalarnig xulk-atvor usullardan
foydalaniladi. Bu narsa pedagoglik faoliyatida ayniksa sezilib turadi. Bu konuniy
bir xoldir. CHunki "Biz kundalik xayotda odamlar bilan muomilada bular
ekanmiz , ularning xulk-atvorini bilib olamiz, chunki biz uni guyo ukiganday"
bulamiz, ya’ni xulk-atvorning tashki kurinishlari axamiyatini tushunib olamiz va
shu tarika konteksda xosil bulgan uzininig ichki psixologik rejasiga ega bulgan
tekstni ma’nosini ochib beramiz. Bu "ukish yul-yulakay buladi, chunki

atrofimizdagilar muomila jarayonida bizda ularning xulkiga doyr ma’lum darajada
avtomatik tarzda mavjud bulgan psixologik ma’no xosil buladi.
Pedagogning talabalar bilan muomilasi ular urtasidagi uzviylikni tuldiruvchi
vazifasini xam bajaradi. Shu munosabat bilan tarbiya uzluksiz jarayon ekanligini
nazarda tutish kerak. Talabalarga nisbatan tarbiyaviy vazifani bajaruvchi katta
yoshdagi kishilar, unga doimiy ta’sir etuvchi tizimiga ega emas. Xar bir talabaga
xar xil ta’sirlar okimi etib boradi. Ular bir-birlari bilan unchalik mos kelmasligi va
ma’lum darajada biri ikkinchisiga zid kelishi mumkin. Pedagogning uz
tarbiyalanuvchilariga ko’rsatadigan turli tuman ta’sirlari unga tuzatish kiritishga
intilishiga boglik. Albatta bunga talabalarga munosabat uning shaxsiy sifatlariga
karab boshkariladi. Muammolarning kup yoki oz darajada bulishi inobatga olinadi.
Pedagogik kobiliyatlar strukturasida akl, idkoo, xozirjavoblik, tankid kuz bilan
karash, sobitkadamlik, notiklik, suz boyligi va xokazolar muxim rol’ uynaydi.
Pedagogik kobiliyatlar fakat pedagogik faoliyat samarali bulishi shartigina emas,
balki kup jihatdan pedagogning muvafydakiyatli ishlashi natijasidir. Shu
munosabat bilan pedagogning uzida pedagogik kobiliyatlarining aniq maksadni
kuzlab tarkib topishi va rivojlanishi katta rol’ uynaydi. Tajriba va maxsus
tadkikotlar buning batamom xakikiy narsa ekanligini ko’rsatmokda. Masalan,
shaxs hususiyatlarini kuzatish pedagogning pedagogik tajrtsba xosil kilishga xam,
uning maxsus ma’lumotlar tuplashida muxim urin tutadi. Pedagog uzining sotsial
psixologik kuzatuvchanligi bilan talabalarning turli xarakter hususiyatlari va
mayllarini paykab kolish kobiliyatinigina emas, shu bilan birga ularning paydo
bulish sabablarini bilib olish, ularga bu sabablarning paydo bulish vaziyatiga
muvofik baxo berish maxoratini va xokazolarini rivojlantirishga kodirdir. Agar
pedagogda talabalar bilan munosabatlarining ishonch asosida kurilishiga yul-yurik
bulsagina, bunday mulokat ruy beradi. Tarbiya jarayonida bunday yul-yurikni
amalga oshirish kiyin ishdir, lekin bunga butunlay erishish mumkin. Albatta, katta
yoshdagi kishilarning talabalar xayotiga kushilib ketishi nixoyatda kiyin narsa.
Lekin bu muxitga u yakinlasha oladi, ancha yakinlashib boradi. Pedagogda

talabalar bilan uzaro ishonch va dustlik munosabatlari vujudga kelgandagina bunga
erishish mumkin.
Pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o’quv
maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va
amalga oshiriladi. Tehnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki
loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy
ko’rsatmali tuzilmada o’z ifodasini topadi.
Maqsadga yo’naltirilganlik, oraliq natijalarni tashxisli tekshirib borish,
ta’limni alohida o’qitish lavhalariga ajratish kabi usullar hozirgi kunga kelib
qayta-qayta takrorlash mumkin bo’lgan ta’lim texnologiyasi g’oyasida
mujassamlangan. U asosan o’z ichiga quyidagi omillarni oladi: ta’limda
umummaqsadning qo’yilishi tuzilgan umummaqsaddan aniq maqsadga o’tish;
o’quvchilarning bilim darajasini dastlabki (tashxisli) baholash Mazkur o‘rinda
«kompetentlik» tushunchasining mohiyati ham to‘la ochiladi, u quyidagi ikki
ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: kompetentlik talabalarning shaxsiy sifatlari
to‘plami hamda kasbiy sohaning tayanch talablari sifatida. Ta’lim mazmunining
o‘quv rejadagi fanlar bloklari (barcha fanlar uchun), fanlararo (fanlar to‘plami
uchun) va predmetli (ma’lum bir fan uchun) tarzda guruhlanganligi bois quyidagi
uch darajani namoyon etuvchi kompetentlikni e’tirof etish mumkin; 1. Tayanch
kompetentlik (ta’limning gumanitar, ijtimoiy-iqtisodiy mazmuniga ko‘ra); 2.
Fanlararo kompetentlik (umumkasbiy tayyorgarlikning o‘quv fanlari va ta’lim
bloklarining ma’lum doirligiga ko‘ra); 3. Bitta predmet (fan) bo‘yicha
kompetentligi (maxsus o‘quv fani doirasida aniq va ma’lum imkoniyatga
egaligiga ko‘ra). Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida ta’limning har bir bosqichi
uchun ta’lim bloklari va o‘quv fanlari darajasida tayanch kompetentlik
aniqlanadi .
Ayniqsa tashqi izlanuvchan o‘quv maqsadlarini belgilash joriy va yakuniy
mezoniy baxolash reproduktiv o‘qitishni algoritim bo‘yicha olib borish talabalarni
mustaqil bilim olishga undash o‘quv jarayonini doimo rivojlanib boruvchi dinamik
tizim sifatida loyixalash kabi tashkiliy-uslubiy ishlarni amalga oshirishda

pedagogok texnologiyalar katta imkoniyatlarga ega. Professionallik va
kompetentlik bir-biriga o‘hshash bo‘lsada, har xil ma’noga ega bo‘lgan
atamalardir. Professionallik deganda nafaqat ma’lum bilimlar, balki mehnatga
bo‘lgan munosabat, ishning o‘ziga xos xususiyatlari tushuniladi. Rivojlangan
kompetensiyalar darhol seziladi, chunki professional pedagog o‘z ko‘nikmalarini
rivojlantirishga harakat qiladi, muayyan maqsad va natijalarga erishishga intiladi,
ishchan qadriyatlar ishlab chiharadi va bular odatda ish jarayonining standartiga
mos keladi.
Kompetentlik esa biroz murakkab mazmunga ega, sababi, nafaqat
bilimlarning mavjudligini, balki shu bilan birga ularni qo‘llash qobiliyatini ham
taqozo etadi. Kompetentlik faqat keng qamrovli baholash va kuzatish paytida
aniqlanishi mumkin.Professionallik va kompetentlik tushunchalari umumiy
xususiyatlarga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham belgilangan talablar va
standartlarga to‘liq mos keladigan odamlar chinakam professionallar
bo‘lavermaydi, sabab, ba’zilari bilimlarni amalda qanday qo‘llashni bilishmaydi,
demak, bunday pedagogik faoliyat samarasiz bo‘lib qolaveradi. Kasbiy pedagogik
kompetensiyalarni alohida turlarga ajratish maqsadga muvoqdir:
- Maxsus pedagogik kompetensiya - pedagogik faoliyatni zarur darajada amalga
oshirish uchun yetarli ma’lumotga ega bo‘lish. Bundan tashqari, pedagogning o‘z
kasbiy darajasini munosib baholay olishi va mutaxassis sifatida o‘z rivojlanishini
belgilash qobiliyati ushbu turga bog’liq.
- Ijtimoiy pedagogik kompetensiya - ijtimoiy vakolat darajasi pedagogning
hamkasblari bilan munosabatlarni samarali qurishi, birgalikdagi harakatlarni
rejalashtirish qobiliyatini belgilaydi. Samarali aloqa ko‘nikmalari, pedagogik
madaniyat va ish natijalari uchun javobgarlik - bularning barchasi ijtimoiy
pedagogik kompetensiya tushunchasiga kiritilgan.
- Shaxsiy pedagogik kompetensiya - bu pedagogik ishni oqilona tashkil etish
qobiliyati bo‘lib, vaqtni boshqarish, shaxsiy o‘sishga intilish uning asosiy tarkibiy
qismlaridir. Shaxsiy pedagogik kompetensiyaning yuqori darajasi ega bo‘lgan
ishchilar charchashga kamroq moyil, vaqt bosimida ishlashga qodir.

Kompetensiyaning har bir turi ko‘nikmalar, bilimlar, ko‘nikmalar to‘plamini
o‘z ichiga oladi. Pedagoglarda ular turli darajalarda namoyon bo‘ladi.
Xizmat vazifalarini bajarishda uning xatti-harakatlari ko‘rsatkichlariga e’tibor
berib, u yoki boshqa kompetensiyalar qanday rivojlanganligini aniqlash mumkin.
Kompetentlik qanday shakllanadi? O‘qituvchining kompetentligini
shakllantirish uchun asosiy narsa bu maxsus kasbiy ta’limdir. Kelajakda
amaliyotda olingan bilim va ko‘nikmalar boshlang’ich kompetensiya darajasini
to‘ldiradi.
Bularning barchasi formula shaklida taqdim etilishi mumkin: Kompetentlik =
Bilaman + Qila olaman + Istayman + Men qilaman.
Kasbiy kompetensiyani shakllantirish bosqichma-bosqich va doimiy tarzda
amalga oshiriladigan jarayondir. Uni quyidagi bosqichlarga bo‘lishimiz
mumkin:
1. Maxsus ma’lumot olish.
2. Amaliy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish.
3. Malaka oshirish, maxsus kurs va treninglardan o‘tish.
4. Kasbiy tajribaga ega bo‘lish.
5. O‘z sohasida professionallikka erishish.
6. Tajriba to‘plash, yangi bilim va ko‘nikmalarni egallash bilan pedagogning
kompetentligi yaxshilanadi.
Jarayonning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan pedagogning shaxsiy xususiyatlariga
bog’liq. Pedagog yaxshi ishlashini qanday qilib tez va mustaqil ravishda
tekshirish mumkin? Muvofiqlikni qanday baholash kerak? Pedagoglarning
kompetentligini baholash quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘lgan tizimdir:
- pedagoglarning malaka darajasi - baholash uchun etalonga mos
mezonlar ishlatiladi;
- mehnat unumdorligi va ish sifati;
- shaxsiy xususiyatlarning ta’lim yo‘nalishiga muvofiqligi;
- qo‘shimcha ko‘nikmalar mavjudligi;
- shaxsiy o‘sish va kasbiy rivojlanish istagi.

Pedagoglarning kompetentligini baholashda xatti-harakatlarning
ko‘rsatkichlariga tayanib ish tutish samaralidir. Aynan shu narsa kompetensiya va
kompetentlik orasidagi farqlar nimani anglatishini aniq ko‘rsatib beradi.
Mutaxassislarning malakasini baholash muntazam, mustaqil, maqsadli, shaffof,
aniq mezonlarga ega bo‘lishi kerak.
Kompetentlik nima ekanligini tushungandan so‘ng, uning darajalarini aniqlash
qiyinchilik tug’dirmaydi.
1.3 Yosh pedagoglarni kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
texnologiyalaridan foydalanish
Kompetenlik modelini yaratish bo‘yicha quyidagi algoritmni taklif etishimiz
mumkin:
1 bosqich – lavozim yo‘riknomasini ishlab chiqish. Ushbu bosqichda lavozim
uchun zarur bo‘lgan kompetensiyalar turlarini aniq ko‘rsatish muhimdir.
2 bosqich – tekshirish sur’atini aniqlash. Bu ta’lim muassasasining o‘ziga xos
xususiyatlariga va kadrlar almashinuviga bog’liq.
3 bosqich – har bir o‘rin uchun taqqoslash asosida sinov yoki imtihonni
o‘tkazish tartibini tasdiqlash.
4 bosqich – sinov yoki imtihondan o‘tish.
5 bosqich – ma’lumotlarni tahlil qilish va ularni tizimga keltirish.
6 bosqich – baholash natijalari to‘g’risida qaror qabul qilish: qo‘shimcha
o‘qishga yuborish, boshqa lavozimga o‘tish, ishdan bo‘shatish.
7 bosqich – hisobot davrida ta’lim muassasasining vakolati va ishini baholash
samaradorligini yakuniy tahlilini qilish.
8 bosqich – xavf-xatar va to‘siqlar bo‘yicha ish namunasini to‘liq ishlab
chiqish.
Xususiy yoki asosiy kompetensiyalarga ega bo‘lish uchun qanday vakolatlarga
ega bo‘lish har qanday ishda qo‘llanilishi kerak. Ular ta’lim muassasaning
qadriyatlariga bog’liq: strategiya, axloq kodeksi.

Shaxsiy samaradorlik kompetensiyalari pedagogning shaxsiy fazilatlari bilan
birga o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
- yetuklik, o‘sishga intilish, masalan, kasbiy qadriyatlarni izlash, ijodiy
qobiliyat;
- yetarli darajada o‘zini o‘zi anglash va o‘ziga ishonch;
- moslashuvchanlik, o‘zgartirish istagi;
- ish etiketini bilish;
- stressga qarshi o‘z-o‘zini boshqarish;
- imidj.
Pedagoglarning boshqaruv kompetentligi sifatida jamoaviy ish, rahbarlik,
hamkorlik, murabbiylik, rasmiy vakolatlardan foydalanish kabi mezonlar
ko‘rsatadi.
Taklifimiz, kompetentlik talablariga javob bermaydigan har bir pedagogni
qo‘shimcha mashg’ulotlarga yuborib, ta’lim muassasasi faoliyatiga asoslangan
treninglar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir, ya’ni pedagoglarni rivojlantirish muhim
vazifa hisoblanadi.Xulosa shuki, kompetentlikni shakllantirish bosqichma-
bosqich va uzluksiz jarayondir. U oliy ta’lim muassasasida boshlanadi va ish
joyida tajribali ustozlar nazorati ostida davom etadi. Shuni unutmaslik kerakki,
yuqori kasbiy kompetentlik nafaqat bilim darajasi, balki xodimning amaliy
ko‘nikmalari, tajribasi va shaxsiy fazilatlari hamdir. O’qituvchining innovatsion
qobiliyatlari
Qobiliyat hamma insonlarda mavjud bo’lib, bir tekisda bo’lmay, biri yuqori,
biri o’rta va biri quyi darajadan iboratdir. Faqat aqli zaif insonlarda qobiliyatni
uchrata olmaymiz. Muvafaqqiyatli ishlash uchun har bir pedagog pedagogik
mahoratga ega bo’lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mexnat sarf qilib, katta
natijaga erishadi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi,
qobiliyatni rivojlantirish uchun esa layoqat, zexn, iste’dod ya’ni inson nerv
tizimida anatomo-fiziologik hususiyat ham bo’lishi zarur. Pedagogning ba’zi
psixik protsesslari unda shaxsga xos sifatlarining shunday kompleksini tashkil
qiladiki, buni pedagogik qobiliyat deb atash mumkin. Bu qobiliyatlarni ayrim

psixik hususiyatlardan iborat qilib qo’yish mumkin emas. Ta’lim-tarbiya
ishlarining muvafaqqiyatli bo’lishini pedagog shaxsiga xos bo’lgan bir qancha
sifatlar, shu jumladan, uning irodasi, hissiyotlari, xarakteriga xos bo’lgan bir
qancha hususiyatlarini ham ta’minlab beradi. K.D.Ushinskiy «Faqat shaxsgina
shaxsning rivojlanishiga va tarkib topishiga ta’sir qilishi mumkin, faqat xarakter
ta’siri bilan xarakterni vujudga keltirish mumkin», - deb yozgan edi.
Qobiliyat – shaxsning muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va uning ishini
muvafaqqiyatli bajarishdagi sub’ektiv shart-sharoitini ifodalovchi individual psixik
hususiyatlardir.
Falsafa tarixida qobiliyat uzoq davrgacha «o’zgarmas irsiyat», nasldan-naslga
o’tuvchi alohida kuch sifatida talqin etilgan. Bunday qarashlar dastlab ingliz
filosofii J.Lokk va frantsuzaterialistlari tomonidan tanqid qilingan. Qobiliyatni
rivojlantiruvchi mumkin bo’lgan anatomik fiziologik hususiyatlar tug’ma bo’ladi.
Emnatiya - boshqa odamlarning psixik holatlarini tushunish va ularga
hamdardlik qilish qobiliyatidir (birgalikda dardlashmoq).
Pertseptiv qobiliyat – idrok jarayonining asosiy tuzulishi birinchi bo’lib, bui
drok ob’eklarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan solishtirishdan iboratdir.
YA’ni idrok etish bog’chadagi talabani oldiga kubiulari qo’yilgan rasmlari
bilan qo’yib chiqadi. Odamlarni solishtirish obrazi.
Didaktik qobiliyat – talabalar bilan muloqot qilishda, Kasbiy pedagogikaning
ta’lim qonuniyatini hamda metodlarini o’rgangan holda, kelishning ta’lim, bars
olish qobiliyatidir va ibratli dars berish.
Konstrouktiv – pedagogning o’z ishini rejalashtira olishidir.
Kommunikativ qobiliyat – boshqa odamlar bilan bo’ladigan muloqotni
yaxshilaydigan va birgalikdagi faoliyatda psixologik qovushuvganlikni
ta’minlaydigan qobiliyatdir.
O’quvchi bilan o’zaro muloqotda bo’lish. Misol: Falon domla biz bilan
samimiy munosabatda bo’ladi yoki bo’lmaydi.
Bilish qobiliyati – bilim egallash va uni o’zlashtirishni ta’minlaydi.

Anglash(tushunish) qobiliyati – ayrim harakatlarni odam qiladi, anglanmagan
harakat, odam ongli harakat qiladi.
Ko’p sonli pedagog, tarbiyachi, maktab direktorii, ilmiy mudiri va internat
xodimlaridan qobiliyat haqida: «Shaxsning qaysi sifatlarini siz pedagogik qobiliyat
deb hisoblaysiz?»-deb berilgan savolga 82 ta yozma javob olingan.
Sifatlarni quyida keltiramiz:
1. O’z ishiga muhabbat, talabalar bilan ishlashga qiziqish.
2. YUqori madaniyatli katta audirovanie ishlata olish.
3. O’tiladigan darsga qobiliyat, uni yaxshi bilish, unga qiziqish.
4. Pedagogik takt (go’zallik)ka ega bo’lish.
5. Mehnatga qobiliyatli, mehnatsevarlik.
6. Talabalar jamoasiga kirishib ketish qobiliyati.
7. Talabalarga muhabbat.
8. Harakatchan (energiyalik).
9. Mehnatga ijodiy yondashish.
10. Tashkilotchilik qobiliyatlari.
11. Javobgarlikni his qilish.
12. Tarbiya bilimlarining butunligi.
Kobiliyatning psixologik - pedagogik xarakteristikasi. Kobiliyat - odamning
shunday psixologik hususiyatlaridirki, bilim, malaka orttirish shu hususiyatlarga
borlik buladi.Odamning kobiliyatlari bilim va kunikmalarni egallashda muxim
xisoblanadi. Bu bilim va kunikmalar egallandimi yoki yukmi – bularning xammasi,
juda kup sharoitlarga boglikdir.Kobiliyat tarakkiy etmay, sunib ketishi xam
mumkin. Talabada xali zarur kunikma va malakalar tizimi xamda mustakil bilimlar
va tarkib topgan ish uslublari yukligiga asoslanab, jiddyy tekshirmay shoshilinch
ravishda unda kobiliyatlar yuk deb hulosa chikarish pedagogning jiddiy xatosi
buladi. Kobiliyatlar bilim, malakalar, kunikmalarda kurinmaydi, balki ularni
egallash dinamikasida namoen buladi, ya’ni boshkacha aytganda mazkur faoliyat
uchun muxim bulgan bilim va kunikmalarni uzlashtirish jarayoni turli sharoitlarda

kanchalik tez, chukur, engil va mustaxkam amalga oshirishingizda namoen bo’ladi.
Pedagogik qobiliyatning asosiy turlari. Pedagogik faoliyatning
samarali bulishi, pedagogik maxoratga erishish uchun pedagogda kuyidagi
kobiliyat turlari mavjud bulmogi va tarbiyalab etishtirilmogi lozim. Bilim
kobiliyati, tushuntira olish kobiliyati, nutk kobiliyati, tashkilotchilik kobiliyati,
obru orttira olish kobiliyati. dikkatni taksimlay olish kobiliyati. Bu pedagogik
kobiliyatlar shaxsning axlokiy tomonini xam emotsional - irodaviy tomonini xam
xarakterlab beradi. Bu sifatlarning xammasi bir-biri bilan uzaro boglangan bulib,
bir-biriga ta’sir etadi va bir butunlikni xosil kiladi.
1. Bilish kobiliyati - fanni tegishli soxalariga oid (matematika, adabiyot, tarix)
kobiliyatidir. Bunday kobiliyatga ega bulgan pedagog fanni O’quv kursi
xajmidagina emas, balki ancha keng va chukurrok biladi, uz fani soxasidagi
kashfiyotlarni xamisha kuzatib boradi.
II. Bo’lajak o’qituvchilar kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot
tehnologiyalaridan foydalanish pedagogik muammo sifatida.
O’quv mashg’ulotlariga tayyorgarlik ko’rishda o’qituvchi mavzu doirasidagi
eng so’nggi ma’lumotlarga ega bo’lishi maqsadga muvofiq. Mavzu bo’yicha
ma’lumotlar to’plashda ilmiy adabiyotlardan, Internet tarmog’idan foydalanish,
mutaxassislar bilan suhbatlashish kerak. Lekin hozirgi vaqtda aholi orasida,
Internet tarmog’i nisbatan eng ishonchli manba, degan yolg’on tasavvur
mavjudligini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Shuning uchun mashg’ulot
ishtirokchilariga Internet eng ishonchli axborot manbai sifatida emas, balki tezkor
manba sifatida baholanishini alohida ta’kidlash kerak. Bugungi kundagi eng ko’p
aldovlar aynan Internet tarmog’i orqali ro’y berayotganini misol qilib o’z fikrini
tasdiqlashi mumkin. Bunda Internetning ilmiy yo’nalishlardagi o’rni e’tirof etiladi.
Shuningdek, kundalik ommaviy axborot vositalari kundalik teleradiokanallardagi
ma’lumotlardan o’rinli foydalanish zarur [17].
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni ro‘yobga chiqarish O‘zbekistonning xalqaro
talablardagi zamonaviy taraqqiyotini ta’minlay oladigan dadil, mustaqil, ijodiy

tafakkurli, malakali, bilimli mutaxassis, ayni paytda shaxsiy insoniy sifatlari
shakllangan barkamol kadrlarni tayyorlash maqsadini ko‘zlaydi. Yangilangan
ta’lim tizimini joriy etishda har bir bo‘lajak o‘qituvchining o‘z faniga va barkamol
avlod ta’lim-tarbiyasiga oid kasbiy kompetentligini shakllantirish va ularni
pedagogik faoliyatda izchil qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishi bugungi kunning
muhim talabidir. O‘qituvchining kasbiy kompetentligi pedagogik yechimlar qabul
qilish jarayoni bilan tavsiflanadi. Bu, ayniqsa, pedagoglarda ta’lim jarayonida
vujudga keladigan muammolarni ko‘ra olish, mustaqil ravishda aniq bir pedagogik
maqsadlar va masalalar qo‘ya olish, ularning yechimlarini topa olish, tahlil qilish,
olingan natijalarni baholay olish kabilarni rivojlantirish muammosining
dolzarbliligini oshiradi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarini axborot olish kompetentligini rivojlantirish
motivatsiyalari ta’lim jarayonini takomillashtirishning muhim omili oliy ta’lim
tizimida bo’lajak o‘qituvchilari kasbiy kompetentligini yuqori darajada
shakllantirilishi bilan uzviy bog‘liq. Ushbu jarayon bo’lajak o‘qituvchini tayyorlash
mazmunini asoslash va kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasini
yaratishda muayyan o‘zgarishlarni amalga oshirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Hozirgi paytda bo’lajak o’qituvchilar o‘quv rejasida talabalarni axborot va
kompyuter texnologiyalarining qo‘llanilish sohalari bilan tanishtiruvchi ,,Ta’limda
axborot texnologiyalari”, ,,Informatika va axborotlar texnologiyasi”, ,,Internet
tizimi”, ,,Mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish asoslari”, ,,Elektrotexnika va
radiotexnika”, kabi fanlar kiritilgan. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, axborot va
kompyuter texnologiyalarining keng taraqqiyotiga qaramay, ularda bo‘lajak
o‘qituvchilarni tayyorlash jarayonida foydalanish uchun zaruriy, nazariy va amaliy,
ilmiy – uslubiy asoslar yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Oliy ta’lim
muassasalari mehnat ta’limi yo‘nalishi o‘quv jarayonida kompyuter
texnologiyalaridan foydalanishning quyidagi ikki yo‘nalishi mavjud. Birinchi
yo‘nalishda bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish kompyuter
imkoniyatlarini bilishga, turli masalalarni yechishda ulardan foydalanish

malakalarini shakllantirishga olib keladi. Ikkinchi yo‘nalishda kompyuter
texnologiyalari o‘quv – tarbiya jarayonini tashkil etish samaradorligini oshirishning
muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Oliy ta’lim muassasalari mehnat ta’limi
yo‘nalishi o‘quv jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanishning asosiy
masalasi bu bo‘lajak mehnat ta’limi o‘qituvchilarining intelektual imkoniyatlarini
kengaytirishdan iborat. Hozirgi vaqtda o‘qitish tushunchasining o‘zi o‘zgarib
bormoqda, bilimlarni o‘zlashtirish esa axborotdan foydalana olishga, uni
kompyuter yordamida egallashga o‘z o‘rnini bermoqda. O‘quv jarayonida axborot
texnologiyalaridan foydalanish to‘laligicha qonuniyatga mos hodisadir. Faqat
ta’limda ulardan foydalanishning samaradorligi o‘qituvchi – talaba o‘zaro aloqasi
tizimida kelib chiqadigan murakkab o‘zaro aloqalarning o‘rnini bosishi, haqidagi
aniq tasavvurlar bilan bog‘liq. Axborot texnologiyalari o‘qitishning maqsad va
mazmunini o‘zgartiradi, uning yangi metodlari va tashkiliy masalalari paydo
bo‘ladi [ 19].
Kompyuterlarning o‘qitish mazmuniga ta’siri talabalarga ko‘plab imkoniyatlarni
ochib beradi. Bu birinchi tomondan kompyuterlarning o‘quv materiallarini
namoyish etish imkoniyatlarining yuqoriligi, sun’iy intellekt g‘oyalarini joriy
etilishi bilan bog‘liqdir. Ikkinchi tomondan kompyuterlar o‘qitish mazmuniga har
xil evristik vositalarni olib kiritadi. Kompyuterlarning muhim ahamiyatli
tomonlaridan yana biri bu ularning integratsiyalashgan o‘quv fanlarini yaratishga
real imkoniyat vujudga keltirishidir. Bo’lajak o‘qituvchilarini tayyorlash jarayonini
axborotlashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ta’lmida o‘quv-metodik ishlarni
tashkil etish; bo’lajak o‘qituvchi va uning rolini o‘zgartirishga bo‘lgan talablarni
ortishi; axborot resurslarining mumkin bo‘lgan hajmining to‘satdan ortishi; axborot
xizmati ko‘rsatishning ahamiyati o‘sishi, ayniqsa, ta’limiy va ilmiy xarakterdaligi;
bo’lajak o‘qituvchilarini tayyorlashda virtual stendlar va laboratoriyalardan
foydalanishning ta’lim samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi; dasturiy
ta’minotlarning yaratilishi asosida bo‘lajak o‘qituvchilarda mashg‘ulotlarni yaqqol
tasavvur qilishlariga imkoniyat yaratilganligi va boshqalar. Shu bilan birga bo’lajak
o‘qituvchilarini tayyorlashda ta’lim tizimini axborotlashtirish quyidagi o‘ta muhim

masalalarni hal qilishni ta’minlaydi: ta’lim sifati va samaradorligini oshirish; ta’lim
olish ko‘rgazmaliligini ta’minlash va uni osonlashtirish; milliy ta’limning jahon
ta’lim tizimiga integratsiyalashuvini ta’minlash; mehnat ta’limi jarayonida
o‘qitishni individuallashtirish va differensiyalash; teskari aloqani ta’minlash va
o‘quv faoliyatini nazorat qilish; mehnat ta’limi jarayonida mashq qilish va mustaqil
tayyorgarlikni tashkil etish; o‘quv vaqtini tejash; o‘quv axborotlarni kompyuter
orqali vizuallashtirish; o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarni modellashtirish;
kompyuterda laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarish; ma’lumotlar bazasini yaratish
va undan foydalanish; o‘qituvchida axborot madaniyatini shakllantirish va
boshqalar. Bo‘lajak o‘qituvchilarini tayyorlash jarayoniga kompyuterlarni
qo‘llashning shakl va metodlarini belgilashda, ularning yangi texnik yechimni
yaratishdagi axborotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi va undan amalga
oshirishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishda foydalanishni e’tiborga olish
lozim. Bundan kelib chiqqan holda bo‘lajak o‘qituvchilarining axborot
texnologiyalaridan foydalanishligini takomillashtirishdagi vazifalari tahlili asosida,
bu jarayonda kompyuterlarni qo‘llashning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini belgilab
olingan. Bo’lajak o‘qituvchini kasbiy-pedagogik tayyorlash sifatini tubdan oshirish
uning mazmuni bilan bevosita bog‘liqdir.
Ko’rgazmali qo’llanma va o’qitishning texnik vositalarini qo’llash. Hamma
xotira turlari ichida ko’rish xotirasi odamlarda ko’proq rivojlangan bo’ladi. Ammo
eng samarali ko’rish-eshitish xotirasidir. YUNESKO ning axborotiga ko’ra odam
eshitish orqali so’z informatsiyasini 15 % ni, ko’z orqali ko’rganlarini 25 % ni,
ham ko’rish ham eshitish orqali qabul qilingan informatsiyaning 65 % ni xotirada
saqlab qolar ekan. Demak, o’quvchilar o’rganayotgan mavzu mazmunini eshitish
orqali qabul qilishi, ko’rish, yozib olish va mustaqil ishlash vaqtida ovoz chiqarib
o’qishi ularga puxta bilim olish imkonini beradi. Ko’rgazmalilik o’qitish vositalari
va o’qitishning texnik vositalari orqali amalga oshiriladi. O’qitish vositalari turlicha
bo’lib, ularni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: a) hajmli tabiiy ob’ektlar: tog’
jinslari, o’simliklar, mashinalar, mashina qismlari, detallar, materiallar; b)
ob’ektlarning tasviri. Ma‘lumki, hamma tabiiy ob’ektlarni auditoriyada namoyish

qilib bo’lmaydi. Masalan, samolyot, teplovoz, katta hajmdagi dastgohlar. Shu
sababli o’qitish jarayonida ularning maketlari, modellari, rasmlari namoyish
qilinadi. Texnologik jarayonlar, inshootlar, mashinalarning tuzilishi va ishlashini
diafilmlar, kinofilmlar, videofilmlar orqali tushuntiriladi. O’qitishning texnik
vositalari o’qitish vositalari mazmunini o’quvchilarga etkazib beruvchi o’qitish
qurolidir. O’qitishning texnik vositalari o’qitish jarayonidagi tutgan o’rniga qarab
informatsion, nazorat va dasturlashgan texnik vositalariga sinflanadi. Informatsion
texnik vositalarga turli elektromexanik asboblar, o’lchov asboblari, turli xil
namoyish stendlari, shuningdek videomagnitofonlar, magnitofonlar, diaproektorlar,
grafoproektorlar, kinoproektorlar, televizor, videoproektor, kompyuterlarni kiritish
mumkin. Inson voqelik to’g’risidagi dastlabki ma‘lumotlarni ko’rish, eshitish, hid
bilish, tam bilish, tuyish kabi sezgilar orqali qabul qiladi. Sezgilar orqali qabul
qilingan ma’lumotlar miyada muayyan xususiyatlariga ko’ra yaxlit holga, ma’lum
bir tizimga olib kelinishi, ya’ni ma’lumotlar idrok qilinishi lozim bo’ladi.
Axborotlarning uzviyligi va davomiyligini ta‘minlashga xizmat qiluvchi bu jarayon
ularni xotirada saqlash va zarur holatlarda qayta esga tushirishdan iborat bo’ladi.
Ma‘lumki, ma’ruzada ma’lumotlar faqat eshitish orqali qabul qilinadi. Tajribalar
shuni ko’rsatmoqdaki, ma’ruza paytida tinglovchining diqqatini 20 daqiqa
davomida ushlab turish mumkin ekan. Shunda ham, bu davr oxirida diqqatning
juda pasayib ketishini kuzatish mumkin. Shunga mos ravishda, o’quv materialini
o’zlashtirish darajasi ham juda past, atigi 5-10%ni tashkil qilishi aniqlangan. O’quv
materialini vizuallashtirilgan holda, turli ko’rgazmali tasvirlar yordamida
uzatilganda, ham eshitish, ham ko’rish organlari orqali qabul qilinadi. Ta’lim
oluvchilarga ko’rgazmalilik tamoyillariga asoslangan holda o’quv materialini
etkazish ularning diqqatini jalb etishga yordam beradi va shu bois, bu materialni
idrok etish, o’zlashtirish osonroq va samaraliroq kechadi. Nafaqat amaliy
malakalarni, balki nazariy bilimlarni o’zlashtirishda o’quv materialini mustaqil
yoki guruh bo’lib birgalikda o’rganish, ta‘lim oluvchining ma’lumotlarni o’zi
qidirib topishi, tajriba o’tkazishi, nimanidir o’zi qo’lda bajarishi barcha sezgi
organlarini birvarakayiga ishlashiga olib keladi va bu holatda o’zlashtirish yuqori

bo’ladi. Ta`lim jarayonlarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish
jarayoni nafaqat ta’lim-tarbiyaning tashkiliy shakllari va metodlari o’zgarishiga,
balki yangi metodlarni ham shakllanishiga olib keladi [16].
Ta`lim jarayonlarining samarali o’tishi va undan kutilgan natijalarni berishi bu
jarayonda muayyan talab va shartlarga amal qilish lozimligini taqozo etadi.
Quyidagi shartlarga qat’iy amal qilish tadbirlarni o’tkazishda axborot-
kommunikatsiya texnologiyalardan foydalanish jarayonining samaradorligini
ta’minlaydi:
har bir ta’lim-tarbiyaviy tadbirni uyushtirishdan ko’zlangan aniq maqsadni
belgilash;
erishiladigan natijani bashoratlash;
ta’lim-tarbiyaning maqsadi, vazifalari hamda natijalarini nazariy jihatdan
asoslash;
kasbiy faoliyatni tashkillashtirishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
loyihasini yaratish ;
foydalanishi rejalashtirilgan texnologiyalarni natijani kafolatlashga safarbar
qilish;
kasbiy faoliyatni intensiv asos, ya’ni, maksimal ilmiy aniqlik, kam resurs sarflab
samarali natijaga erishish asosiga qurish;
ta’lim-tarbiyaviy jarayonni boshqariluvchi jarayonga aylantirish;
ta’lim-tarbiya jarayonida samarali shakl, metod va vositalardan foydalanishga
alohida e’tibor berish;
tarbiyaviy jarayonda tarbiyalanuvchilar va tarbiyachilar o’rtasida ijodiy
hamkorlikni qaror toptirishga erishish.
tarbiyalanuvchilarning faolliklarini oshirish;
ta’lim-tarbiya maqsadiga erishilishdagi natijaviylikni tahlil etib borish, ekspert
baholash[15].
Ta'lim sohasida ikkita asosiy muammoni hal qilish uchun axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari qo'llaniladi: o'qitish va boshqarish. O'qitish
jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan , birinchidan, o'quvchilarga

o'quv ma'lumotlarini taqdim etishda, ikkinchidan, ularni o'zlashtirish
muvaffaqiyatini kuzatishda foydalanish mumkin. Shu nuqtai nazardan, o'qitish
jarayonida foydalaniladigan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ushbu ta'lim
to'g'risidagi ma'lumotlarni taqdim etish texnologiyalari va texnologik bilimlarni
boshqarish guruhiga bo'linadi.
V. Drujininning fikriga ko'ra, qog'ozsiz, texnologiyalar o'quv ma'lumotlarini
taqdim etish uchun kompyuter bo'lmagan axborot texnologiyalar qatoriga kiradi.
Ular bir-biridan o'quv ma'lumotlarini taqdim etish yo'li bilan ajralib turadi va
tegishli ravishda qog'oz, optik va elektronga bo'linadi. Qog'oz o'qitish vositalariga
darsliklar, o'quv qo’llanmalar va o’quv qo’llanmalar kiradi; optiklarga -
epiproektorlar, slayd proyektorlar, grafik proyektorlar, kino proyektorlar, lazerli
ko'rsatgichlar; elektron televizorlar va lazer disk pleyerlari [12].
Ta'limiy axborotni taqdim etish uchun kompyuter axborot texnologiyalari
qatoriga quyidagilar kiradi: kompyuter o'quv dasturlaridan foydalanadigan
texnologiyalar; multimedia texnologiyalari; masofadan o'qitish texnologiyalari.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini o'zaro ta'sir darajasi bo'yicha
tasniflash mumkin. Masalan, diskret va tarmoq aloqasi; turli xil ishlov berish va
saqlash imkoniyatlaridan foydalangan holda o'zaro ta'sir o'tkazish; tarqatilgan
ma'lumot bazasi va tarqatilgan ma'lumotlarni qayta ishlash.
Ko'p foydalanuvchilarning o'zaro ta'sirini ta'minlaydigan tarmoq texnologiyalari
alohida o'rin egallaydi.
Global axborot texnologiyalari jamiyatning axborot resurslaridan foydalanishni
rasmiylashtiradigan va foydalanishga imkon beradigan modellar, usullar va
vositalarni o'z ichiga oladi.
Mavzuga yo'naltirilgan axborot texnologiyalari ma'lum bir sohada ma'lum bir
muammoni hal qilish uchun mo'ljallangan. Ular ushbu ilovaning muayyan
talablarini maksimal darajada qondiradilar va eng kam qirrali darajaga ega

bo'lishlari mumkin. Qoida tariqasida, ularning paydo bo'lishi kelajak
foydalanuvchining ishtirokisiz mumkin emas.
Ammo talablarni bir qator maxsus dasturlardan umumlashtirish va ba'zi amaliy
dastur muammolarini ajratib ko'rsatish mumkin. Bu ma'lum darajada funktsional
yo'naltirilgan va sub'ektga yo'naltirilgan texnologiyalarning oraliq pozitsiyasini
egallaydigan muammoli-yo'naltirilgan axborot texnologiyalari kontseptsiyasini
keltirib chiqaradi. Bunday texnologiyaning potentsial foydalanuvchilari uni ishlab
chiqishda faqat aniq vazifalarni umumlashtirish va aniqlashning dastlabki
bosqichida yoki yakuniy bosqichda ba'zi ixtisoslashgan qo'shimchalarni ishlab
chiqishda ishtirok etishlari mumkin. Bu foydalanuvchidan texnologiyaning asosiy
qismini mustaqil ravishda yaratish va yagona texnik yechimlarni qo'llash imkonini
beradi.
Shunday qilib, ushbu muammo bo'yicha nazariy adabiyotlarni o'rganayotganda
quyidagilar aniqlandi: Axborot texnologiyalari - bu jarayonlarning murakkabligini
kamaytirish uchun ma'lumotlarni to'plash, saqlash, qayta ishlash, chiqarish va
tarqatishni ta'minlaydigan texnologik zanjirga kiritilgan usullar, ishlab chiqarish
jarayonlari va dasturiy-texnik vositalarning birikmasi axborot resurslaridan
foydalanish, ularning ishonchliligi va samaradorligini oshirish.
Boshlang'ich maktabda o'quv jarayonini tashkil etish, birinchi navbatda,
o'quvchilarning bilim doirasini faollashtirishga, o'quv materiallarini muvaffaqiyatli
o'zlashtirishga va bolaning aqliy rivojlanishiga hissa qo'shishi kerak. Shuning
uchun AKT ma'lum bir ta'lim funktsiyasini bajarishi, bolaga ma'lumot oqimini
tushunishga yordam berishi, uni idrok qilishi, eslashi va hech qanday holatda ham
sog'lig'iga zarar etkazmasligi kerak. AKT asosiy emas, balki o'quv jarayonining
yordamchi elementi bo'lishi kerak. Talabalarning psixologik xususiyatlarini
inobatga olgan holda, AKTdan foydalanish aniq o'ylab topilishi kerak. Shunday
qilib, sinfda foydalanish qulay bo'lishi kerak.

Shunday qilib, AKTdan foydalanish ta'limdagi bir qator muammolarni hal
qilishi mumkin. Birinchidan, boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar uchun maktab
jarayonidagi bolaning faol ishtirokini rag'batlantiradigan uzoq muddatli
maqsadlarni belgilash qiyin. Yetti yoshli bolaga nufuzli ish, muvaffaqiyatli
martaba, insoniyatning ko'p asrlik tajribasini o'rganish ahamiyatsizdir. Shu
munosabat bilan, motivatsiyani kuchaytirish uchun u qo'shishni va olib tashlashni,
onasini xafa qilmaslik, partada qo'shnidan tezroq o'qishni o'rganish uchun yaqin
maqsadlardan foydalanadi. Qiyinchilik shundaki , bolalar tobora go’dak bo’lib
qolishadi va shuning uchun bu maqsadlar bolani rag'batlantirmasligi mumkin. Yetti
yoshdan to'qqiz yoshgacha bo'lgan bolalarning asosiy faoliyati bu o’yin ekanligini
hisobga olsak, u yuqoridagi muammoni hal qilishga yordam beradigan keng
interfaol ta'sir o'tkazish qobiliyatiga ega bo'lgan kompyuter deb taxmin qilish
mumkin [12].
Shunday qilib, zamonaviy ta'lim o'quv jarayonida tegishli muammo axborot
texnologiyalaridan foydalanish hisoblanadi . Bugungi kunda har qanday maktab
intizomi bo'yicha o'qituvchi Axborot texnologiyalaridan foydalangan holda dars
tayyorlash va o'tkazishi kerak. Axborot texnologiyalaridan foydalangan dars
ko'rgazmali, rang-barang, ma'lumotli, interaktiv bo'lib, o'qituvchi va talabaning
vaqtini tejaydi, talabaga o'z tezligida ishlashga imkon beradi, o'qituvchiga o'quvchi
bilan har xil va individual ravishda ishlashga imkon beradi, o'quv natijalarini tezkor
kuzatib borish va baholash imkoniyatini yaratadi.
Asosiy maqsadi : Ushbu muammoni hal qilishda o'quv jarayonini
takomillashtirish, yagona o'quv muhitini yaratish, ta'lim sifatini oshirish kiradi.
Buning uchun sizga kerak:
Turli fan sohalarini birlashtirish;
Fanlarni o'qitishning an'anaviy tizimini modernizatsiya qilish;
Ta'lim resurslarini jamlash;

O'qituvchi tomonidan zamonaviy axborot texnologiyalarini o'zlashtirish;
Talabalarga yo'naltirilgan o'qishni tashkil etish;
O'qituvchi va talaba o'rtasida, o'qituvchilar o'rtasida ijodiy almashinuv.
Yuqoridagi fikrlar, mening fikrimcha, ushbu tadqiqotni zamonaviy ilm-fan va
ijtimoiy amaliyotga mos keladigan dolzarb qiladi .
III. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda
axborot texnologiyalaridan foydalanish borasidagi ishlar
Oliy ta’lim muassasasida o‘qituvchilarini tayyorlashda axborot olish
kompetentligini ta’minlaydigan yangicha yondashuvlarni ilmiy asoslash dolzarb
vazifa bo‘lib kelmoqda. Bo’lajak o‘qituvchilarining axborot olish kompetentligi
uning kasbiy kompetentligining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, kelajakda
axborotlashgan jamiyatda o‘z munosib o‘rnini topishi uchun zamin yaratadi. Bu
g’oya qay darajada amalga oshirilganligi ta‘lim jarayonining asosiy natijasi, o’quv
yurti pedagogik jamoasi mexnatining sifataga berilgan baho sanaladi. Pedagogik
munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratizatsiyalashda o’quv-tarbiyaviy
jarayonning asosiy natijasini aniqlovchi muhim omil shaxsga bo’lgan munosabat
sanaladi[24].
Internet va undan foydalanish xizmati turlarida elektron sahifa, elektron pochta,
telekonferensiya, fayllarni uzatish, domen nomlari, Telnet, IRC yoki Chat
konferensiya, ma‘lumotlarni izlash xizmatlari tavsiflari keltiriladi. Unga asosan
internetga bog’lanish va undan foydalanishning asosiy texnik vositasini shaxsiy
kompyuterlar tashkil etadi. Uning imkoniyatlarini kengaytirish unga mikrofon,
videokamera, ovoz chiqargich (audiokolonka) va boshqa qo’shimcha qurilmalar
ulanishi mumkin. Internet xizmati "internet provayderlari" yordamida aloqa
kanallari orqali amalga oshiriladi. Aloqa kanallari sifatida telefon tarmog’i , kabelli

kanallar, radio va kosmos aloqa tizimlaridan foydalanish mumkin. Internet
tarmog’ining asosiy yacheykalari bu shaxsiy kompyuterlar va ularni o’zaro
bog’lovchi lokal tarmoqlardir. Internet alohida kompyuterlar o’rtasida aloqa
o’rnatibgina qolmay, balki kompyuterlar guruhini o’zaro birlashtirish imkonini
xam beradi. Agar biron bir mahalliy tarmoq bevosita internetga ulangan bo’lsa, u
holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stansiyasi Internetga ulanishi mumkin.
Shuningdek, internetga mustaqil ravishda ulangan kompyuterlar xam mavjud.
Ularni xost kompyuterlar (host — raxbar) deb atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir
kompyuter o’z adresiga ega va uning yordamida jahonning istalgan nuqtasidagi
istalgan mijoz uni topa olishi mumkin. Internet bu internet texnologiyasi,
programma ta’minoti va protokollari asosida tashkil etilgan, xamda ma’lumotlar
bazasi va elektron xujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi
korxona miqyosidagi yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi kompyuter
tarmog’idir. Axborotning xilma-xil turlari: an’anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va
boshqalar), orginal (nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrdar,
animatsiya va boshqalar) turlarini bir dasturiy mahsulotda integratsiyalaydi.
Bunday integratsiya axborotni ro’yhatdan o’tkazish va aks ettirishning turli
qurilmalari: mikrofon, audio-tizimlar, optik kompakt-disklar, televizor,
videoomagnitafon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan
holda kompyuter boshqaruvida bajariladi; muayyan vaqtdagi ish, o’z navbatiga
ko’ra statistik bo’lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar
faqat vaqtning ma’lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Multimedia vositalari asosida
o’quvchilarga ta’lim berish va kadrlarni qayta tayyorlashni yo’lga qo’yish hozirgi
kunning dolzarb masalalaridandir. Multimedia tushunchasi 90- yillar boshida
hayotimizga kirib keldi. Uning o’zi nima degan savol tug’iladi? Ko’pgina
mutahasislar bu atamani turlicha taxlil qilishmoqda. Bizning fikrimizcha,
multimedia- bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio,
video, matn, grafika va animatsiya (ob‘ektlarning fazodagi xarakati) effektlari
asosida o’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan
holdagi ko’rinishidir. Multimedia vositalari. Multimedia - tasvirli ma’lumotlar

bilan ishlashga qodir bo’lgan vosita hisoblanadi. «Multimedia» so’zi lotincha
«media» so’zidan olingan bo’lib, «ma’lumot tashuvchi vosita» degan ma’noni
anglatadi. Multimediali kompyuterlar so’z, musiqa va boshqa ovozli ma’lumotlar,
video ma’lumotlarni qabul qiladi va ular ustida ishlaydi [14].
Ta’lim-tarbiya jarayonining sifati va samaradorligini oshirish ko’p jihatdan
ta’lim vositalari bilan qay darajada ta’minlanganligiga bog’liq bo’ladi. Ta’lim
vositalari – o’qitilishi va o’rganilishi lozim bo’lgan bilimlarni beruvchi har qanday
axborot tashuvchi vositalardir. Ta‘lim vositalari foydalanilishi jihatidan quyidagi 3
qismga ajratish mumkin:
· ta’lim beruvchi uchun;
· ta’lim oluvchi uchun;
· dars o’tkazish uchun.
Ta‘lim vositalari ushbu turlarga bo’linadi: matnli vositalar, tasvirli vositalar,
audiovizual vositalar, yordamchi (jihoz) vositalar, modelli vositalar, haqiqiy
vositalar. Auidovizual jarayonlar va ishlash mexanizmlari to’g’risida tasvir va
ovoz orqali tasavvurni vujudga keltirish uchun videofilmlar, kompakt disklar,
audiokassetalar, PowerPoint materiallari, elektron darsliklar. O’quv maqsadlari
jihatidan vizuallashtirish vositalarining funksiyasi va turlari.
Ta‘lim jarayonida texnik vositalardan foydalanish juda muhim o’rin egallaydi.
Ushbu vositalar yordamida mashg’ulotlarni zamonaviy talablarga javob beradigan
tarzda olib borish hamda ta’lim oluvchilarning diqqatini jalb etishda keng
foydalanish mumkin. Texnik vositalar ma’lumotlarni vizuallashtirishga yordam
berib, kerakli tasvir va matnlarni yozib olish va saqlash imkonini beradi. Ta’lim
beruvchilar doska tasvirlari, flipchart tasvirlari va kodoskop slaydlari kabi vizual
vositalarni o’zlari ishlab chiqadilar. Shu sababli bunday vositalardan foydalanish
qoidalari, ularning afzallik va kamchiliklarini hisobga olish lozim
Yordamchi (jihozli) tehnik vositalar. Tasvir va matnni yozish va saqlash
uchun doskalar (bo’r, doska, oq doska, magnit doskasi)
· «Pinbord» doskasi

· videoproektor, videoproektor ekrani
· kodoskop
· kompyuter
· flipchart doska
· audiomagnitafon, videomagnitafon
· televizor
· Bo’r doska. Bo’r doska eng qadimgi, arzon va boshqalarga nisbatan ko’proq
ishlatiladigan vosita hisoblansa kerak. Mana ko’p yillar bo’diki, u nazariy va
amaliy darslarda shuningdek an’anaviy va noan’anaviy darslarda qo’llaniladigan
texnik vosita hisoblanadi. Bugungi televizorlar va kompyuterlar dunyosida doska
sinfdagi eng ishonchli va ko’proq qo’llaniladigan o’quv vositasidir. Doskadan
foydalanishni ham rejalashtirib olish zarur. Buning uchun o’tiladigan mavzu
bo’yicha doskaga yoziladigan matn va chizmalar tartib bilan rejalashtirib,
qog’ozga xomaki varianti ishlab chiqiladi.
Flipchart doskaga juda o’xshashligiga qaramasdan, ko’pgina farqlar ham
mavjud. Flipchartning eng asosiy qulayligi – bu matnni o’chirmasdan yozib
ketaverish imkoniyatining borligi, ya’ni joy etishmasligidan yozilgan yozuvlarni
o’chirishga hojat yo’q, faqat yetarlicha qog’oz bo’lishi talab etiladi. Shunday qilib,
barcha fikr-mulohazalarni saqlash mumkin, hatto bir necha kundan so’ng bu
qog’ozni yana osib qo’yish va munozarani davom ettirish mumkin. Flipchartning
boshqa qulayligi, sinfdagi devor yoki doskaga birin-ketin hamma varaqlarini
yopishtirish imkoniyati hisoblanadi. Butun guruh ishining natijalarini bir paytda
ko’rish, taqqoslash va saqlab qolishning bunga teng boshqa imkoniyati yo’q [11].
Kodoskop uchun sath (ekran), shuningdek, plyonka-slaydlar kerak. Kodoskop
ta‘lim beruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini beradi. O’quv
jarayonini bu vositasiz tasavvur qilish mumkin emas. Asosiy qulayligi shundaki,
slaydlarni kompyuterda yoki shuningdek, qo’lda professional darajada tayyorlash
mumkin. Ulardan istalgan vaqtda foydalanish va ish o’rni o’zgarganida boshqa
joyga o’tkazish mumkin. Ammo kodoskopning faqat sifati emas (yorug’lik kuchi),

balki ishlab chiqilgan slaydlarning sifati ham muhimdir. Slaydlarni tayyorlash
uchun quyidagi materiallar kerak bo’ladi: atsetatli qog’oz – sun’iy toladan
qilingan tiniq qog’oz; alohida qoplamaga ega, nusxalashtirish mumkin bo’lgan
slaydlar; slaydlarga yozish uchun flomasterlar (doimiy yoki suv bilan o’chirish
mumkin bo’lgan); slaydlarni tozalash uchun spirt; simvolli asboblar (shablonlar,
chizg’ich va shu kabilar).
Pinbord doska ―Pinbord inglizcha so’z bo’lib, (pin-mahkamlash, bord-doska)
doskaga mahkamlash degan ma’noni anglatadi. Qoidaga ko’ra, pinbord doskasi
ustiga o’rash qog’ozi tortiladi va qo’shimcha kerakli material sifatida turli rang va
shakldagi kartochkalar bo’lishini talab qiladi. Ular pinbord doskasiga ignalar bilan
mahkamlanadi. Ishni tugatgandan so’ng kartochkalarni o’rash qog’oziga
yopishtirish va ularni navbatdagi tadbirlar uchun qo’llash mumkin. Kartochkalar
maxsus rangli flomasterlar yoki markerlar bilan yoziladi. Bu vosita asosan
yig’ilishlarda muhim o’rin egallaydi, chunki bu vosita yordamida qarorlar,
muammolarni ishlab chiqish va guruhiy bahs-munozaralarni boshqarishni
ko’rgazmali qilish mumkin [19].
Videoproektor o’quv jarayonida qo’llaniladigan zamonaviy vositalardan biri
hisoblanadi. Videoproektordan foydalanish uchun kompyuter qurilmalari talab
etiladi. Oldindan tayyorlangan o’quv materiallarini kompyuterga ulangan
videoproektor orqali maxsus ekranga taqdimot etish mumkin. Kompyuter
xotirasidagi yoki kompakt disk va oddiy disketadagi materiallarni videoproektor
orqali ta‘lim oluvchilarga namoyish qilish mumkin. Videoproektor kodoskop kabi
ta‘lim beruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini beradi. Asosiy
qulayligi shundaki, taqdim etiladigan materiallarni kompyuterda ta’lim beruvchi
o’zi tayyorlashi mumkin yoki professional darajada tayyorlangan elektron
darsliklardan foydalanish mumkin. O’quv materiallari turli kompyuter dasturlarida,
Word, Excel, RowerPoint, CorelDraw dasturlarida tayyorlanishi mumkin.
Microsoft Power Point — universal, imkoniyatlari keng bo’lgan, ko’rgazmali
grafika, amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma, grafiklar,
animatsiya effektlari, ovoz, video rolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlarni

yaratish imkonini beradi. Power Point dasturida taqdimot materiallarini tayyorlash
quyidagi bosqichlardan iborat g’oyaning shakllanishi;
· ma’lumot yig’ish;
· reja tuzish
· matn tanlash;
· dizayn tanlash;
· animatsiya tanlash [6].
Ilmiy asoslanib, yaxshi loyihalashtirilgan pedagogik texnologiya bo’yicha har
qanday o’qituvchi ham, a’lo bulmasada yaxshi dars o’tadi. Chunki pedagogik
texnologiyani pedagog olim, metodist yoki ilgor tajribali o’qituvchilar tuzadi, shu
bois ularning pedagogik mahorati pedagogik jarayon loyihasida o’z ifodasini
topgan bo’ladi. Avvalgidek, darsdan ko’zlangan maqsadga ob’ektiv sabablarga
binoan yetib bo’lmaydi yoki kutilmagan omillarga binoan dars buziladi va shunga
o’xshash gaplarga pedagogik texnologiyada o’rin yo’q. Buyuk pedagog
Komenskiy yetmagan orzularga XXI asr pedagoglari etib, bu ijtimoiy xodisa
pedagogik texnologiya nomini olib, butun dunyo o’qituvchi va pedagoglariga
dasturul amal bulib xizmat qilmoqda. Pedagogik nazariyalar yig’indisi hisoblangan
pedagogikada katta xajmda nazariy va amaliy bilimlar to’plangan bo’lishiga
qaramay, XX asr ikkinchi yarmigacha mashxur pedagoglarning birontasi qayta
tiklanadigan, ya’ni izdoshlari tomonidan ular o’tgan yuqori samarali darslarni
o’zlariga o’xshab o’tish imkonini beradigan pedagogik jarayon andozasini ishlab
chiqishmagan. Buning boisi, mashxur pedagoglar uslubi tarkibida o’zlarining
shaxsiy sifatlari yetakchi o’rinni egallaganligidadir. Ma‘lumki, jamiyat tarkibida
mashxurlikka da’vogar buyuk shaxslar juda xam oz [15].
Ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarini qo’llash . Axborot
ob’ektlar, hodisalar, jarayonlaragi xabarlar to’plamidir. Olingan axborotlar belgili,
matnli va grafikali ko’rinishda ifodalanadi. Belgili ko’rinishdagi axborot asosan
harflar, raqamlar va shu kabi belgilar ko’rinishidan iborat bo’ladi. Undan turli

hodisalar murakkab bo’lmagan signallarni uzatish uchun foydalaniladi. Masalan,
ko’chadagi svetoforning yashil chirog’i transport va odamlarning harakatlanishini
bildirsa, qizil chiroq esa, aksincha, harakatlanishni ta’qiqlaydi. Sariq chiroq esa
ko’cha harakatining almashinishini xabar beradi. Matnli ko’rinish axborotni
tasvirlashning deyarli murakkab ko’rinishidir. Bunda ham yuqorida keltirilganidek
harflar, raqamlar, matematik belgilardan foydalaniladi. Lekin, axborotni
tasvirlashda nafaqat mazkur belgilardan foydalanamiz, balki ularning tutgan o’rni
ham muhim ahamiyatga egadir. Masalan , "nok" va "kon" so’zlari bir xil harflardan
iborat bo’lsada, lekin turli xil axborotni bildiradi. Matnli belgilardan amalda juda
keng foydalaniladi. Jahonda juda ko’plab kitoblar, oynomalar, kundalik
ro’znomalar va boshqalar matnli ko’rinishda chop etilmoqda. Axborot
texnologiyasi – ob’ekt, jarayon yoki hodisaning holati yangi sifat axboroti olish
uchun ma’lumotlar yig’ish, ishlov berish va uzatishning vosita va uslublarining
jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir. Telekommunikatsiya-kompyuter
tarmoqlari va zamonaviy texnik aloqa vositalari yordamida ma’lumotlarni
masofadan uzatish mumkin bo’ladi.
Darslarda axborot texnologiyalaridan foydalanish o’quvchilarni atrofdagi
dunyoning axborot oqimlarini boshqarish, axborot bilan ishlashning amaliy
usullarini o’zlashtirish va zamonaviy texnik vositalardan foydalangan holda
ma’lumot almashish qobiliyatini rivojlantirishga imkon beradi. Darslarda Axborot
texnologiyalaridan foydalanish sizga tushunarli-tasvirli o’qitish usulidan faol
usulga o’tishga imkon beradi, bunda bola o’quv faoliyatining faol predmetiga
aylanadi. Bu talabalar tomonidan bilimlarni ongli ravishda egallashga yordam
beradi. Boshlang'ich maktabda axborot texnologiyalaridan foydalanish sizga
quyidagilarga imkon beradi:
Talabalarning bilim faolligini kuchaytirish;
Darslarni yuqori estetik darajada o’tkazish (musiqa, animatsiya);
Ko'p darajali vazifalarni ishlatib, o’quvchiga individual yondashing.

Zamonaviy bola elektron madaniyat dunyosida yashaydi. Axborot madaniyatida
o’qituvchining o'rni ham o’zgarib bormoqda u axborot oqimining
muvofiqlashtiruvchisi bo’lishi kerak. Binobarin, o’qituvchi bola bilan bir xil tilda
gaplashishi uchun zamonaviy usullarni va yangi ta’lim texnologiyalarini
o’zlashtirishi kerak.
Xulosa
Axborot texnologiyalaridagi o’zgarishlar nafaqat mavjud biznes turlarini,
aloqalarni hamda ta’limni ham o’zgartirdi. O‘zbekiston Respublikasi Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi va Talim to’g’risidagi qonunda o‘quv jarayoniga ilg’or
pedagogik texnologiyalarini joriy etish mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh
qilishning asosiy ko’rsatkichlaridan biri sifatida e’tirof etilishi bejizga emas.
Chunki pedagogik texnologiya ta’lim jarayonini inqirozdan holi etish uni bozor
iqtisodiy sharoitiga mos holda takomillashtirish va kadrlar tayyorlashning muhim
omillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Mamlakatimiz birinchi prezidentimiz
ta’kidlaganlaridek:-eng yangi zamonaviy o‘quv vositalari bilan ta’minlangan o’quv
yurtlarida eskidan qolgan o‘qitish uslublarning davom etishiga mutloq yo‘l qo‘yib
bo‘lmaydi. Zero pedagogik texnologiyadan foydalanayotgan ko‘pgina rivojlangan
mamlakatlar o‘quv jarayonini sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarishga
erishayotganliklari hayotda o‘z tasdig’ini topmoqda. Ushbu kurs ishimda bayon
etilgan ma’lumotlar esa bu pedagogik texnologiyaning didaktik salohiyatini
to’g’irlashda fikr yuritishga asos bo‘ladi. Bunda talabani sust obyektdan faol

subyektga aylantirish, bilish faoliyatining aniq maqsadlarga yo’nalganligini hamda
o’quv jarayonini ishlab chiqarish jarayoni kabi takrorlanuvchanligini ta’minlashda
muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuningdek pedagoglarga turli shakldagi test
topshiriqlari tuzish ularni sinash malakalari shakllanadi va takomillashadi. Ta`lim
jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarini qo’llash tarbiya metodlarning
samaradorligini oshirishga, bo’lajak o’qituvchilar mehnat faoliyatining
o’zgarishiga, ularning ish metodlarini takomillashishiga, pedagogik tizimlarning
tarkibiy o’zgarishiga olib keladi. Bu esa ta`lim jarayonini axborotlashtirishni
tashkil etish va boshqarishda o’ziga xos vazifalarni qo’yadi va maqsadga muvofiq
xolda ish olib borilishini ta’minlaydi. Har bir dars axborot texnologiyalari
yordamida olib borilsa ham mazmunli ham ajoyib bo’ladi. Darslarda talabalar
yuqori faollik ko'rsatadilar. O'quvchilar darsga katta qiziqish bildirishadi va uning
hammualliflariga aylanadilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:
1. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 20 аpreldаgi ,,Оliy tа’lim
tizimini yаnаdа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi PQ-2909-sоnli
Farmoni.
2. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldаgi ,,Оliy
mа’lumоtli mutахаssislаr tаyyоrlаsh sifаtini оshirishdа iqtisоdiyоt sоhаlаri
vа tаrmоqlаrining ishtirоkini yаnаdа kengаytirish chоrа-tаdbirlаri
tо‘g‘risidа”gi PQ-3151-sоnli Farmoni.
3. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 7
fevrаldаgi ,,О‘zbekistоn Respublikаsini yanada rivоjlаntirish bo’yicha
Hаrаkаtlаr strаtegiyаsi to’grisida”gi Farmoni.
4. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017-yil 30-
iyundаgi ,,Respublikаdа ахbоrоt teхnоlоgiyаlаri sоhаsini rivоjlаntirish

uchun shаrt-shаrоitlаrni tubdаn yахshilаsh chоrа-tаdbirlаri tо’g’risidа”gi
PQ-5099-sоnli Farmoni.
5. О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining tа’lim vа fаn sоhаsini rivоjlаntirish
аsоsidа uzluksiz tа’lim tizimini yаnаdа tаkоmillаshtirish tо‘g‘risidа”gi PF-
4947-sоn Fаrmоni.
6. Alimov.R, Yulchiyeva.G Axborot texnologiyasi va tizimlari. -T.: Voris-
nashriyot, 2011.
7. Babadjonov S.S. Axborotlashgan jamiyatda bo‘lajak o‘qituvchining
mediakompetentlikni rivojlantirish ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida //
xalqaro ilmiy konferensiya ,,Zamonoviy uzluksiz ta lim muammolari:ʼ
innovatsiya va istiqbollar”. 2-qism. –Toshkent, – 2018. B. 510-
512.Federov.A.V. media education:History, Theory and methods. Rostov-
on-don CVVR,2001.708.p
8. Begimqulov U.SH. Pedagogik ta lim jarayonlarini axborotlashtirishni tashkil
ʼ
etish va boshqarish nazariyasi va amaliyoti. //Ped. fan. dok. diss. – T.: 2007.
9. Boshlang’ich ta’lim sifatini oshirish: mazmun,metodologiya, baholash va
ta’lim muhiti. Qarshi 2021.
10. Boyjigitov Pedagoglik kasbiga kirish. Shahrisabz 2019
11. Hazanov, I.Y. Tools of media education in the training of future teachers.
Media. Information. Communication. 2014.
12. https://azkurs.org/28-07-2020 o’quv-jarayonida-axborot-texnologiyalaridan-
foydalanish.html
13. https://hozir.org/reja--pedagogik-texnika-haqida-tushuncha.html
14. https://new.tdpu.uz/page/2383/ru](Nizomiy nomidagi TDPU ,,Mehnat
ta’limi va dizayn” kafedrasi katta o’qituvchisi Karimova.N, Zuparova.D
2015 yil 3 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Badiiy akademiyasi
qoshidagi respublika rassomlik kollejida ,,Maxsus fanlarni o’qitish
jarayonida multimedia vositalaridan foydalanish” mavzusida o’tkazilgan
seminar)

15. Ibrahimov.N Ma’aviyat asoslarini o’qitish metodikasi
https://fayllar.org/namdu-milliy-goya-manaviyat-va-huquq-asoslari-
kafedrasi-o’qituv.html?
16. International media education forum . "Media education in the pedagogical
sphere: experience and new approaches to management". March 16-17.
2017. URL: http://mim.org.ru/about-forum.
17. Muslimov N.A. Bо‘lajak kasb ta’limi о‘qituvchilarini kasbiy shakllantirish.
Pedagogical and psychological opportunities for the development of
professional outlook in future teachers. Monografiya. – T.: Fan, 2004.
18. Muslimov.N, Usmonboyeva.N, Sayfurov.D Pedagogik kompitentlik va
kreativlik asoslari.- T -2015.
19. Nazarov.U, Karimov.A Ta’limda axborot texnologiyalari. Samarqand.:
SamDAQI nashri, 2014.
20. Safarova.R Ensiklopediya, Pedagogika –T.: 2015 184-b
21. Safarova.R Ensiklopediya, Pedagogika –T.: 2015 93-b
22. Zaripov.N, Hamrayeva.Yu. Informatika va axborot texnologiyalari Buxoro.
2016.
23. Ш . Шарипов , Н . Муслимов , М . Исмоилова : “ Касбий таълим
педагогикаси ”. Методик қўлланма . – T. 2005 й
24. Ш . Шарипов , Н . Муслимов , М . Исмоилова : “ Касбий таълим
педагогикаси ”. Методик қўлланма . – T. 2005 й
M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, information tehnologiyalar.
Darslik. -T.:TDYul,2004 y. 9-11 bet
E lektron ta lim resurslari:ʼ
1. www . gov . uz .
2. www . press - service . uz .
3. www . lex . uz .

4. www . uza . uz .
5. www . bilim . uz

Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari

Sotib olish