Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	49.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi

Sotib olish

1M U N D A R I J A
KIRISH ........................................................................................................................................... . 2
I BOB. OILA JAMIYAT IJTIMOIY TUZUMINING BIRLAMCHI BO’G’INI VA
BOLA TARBIYASIDA SHARQONA ODATLAR................................................................... 5
1.1. Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining birlamchi bo‘g‘ini ................................................................ 5
1.2. Ta’lim muassasalarida bolalar tarbiyasida sharqona odatlar ………………………….……... 8
II BOB. BOLA TARBIYASIDA MAHALLA, MAKTAB VA OILA HAMKORLIGI........14
2.1 Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi ........................................................... ...14
2.2 Tarbiya usullari ...................................................................................................................... ..16
XULOSA ................................................................................................................................. .......22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................................................... .23
ILOVALAR

2K I R I S H
Kurs ishining dolzarbligi: Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim –
tarbiya jarayonida ilg orʻ pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish,
muassasalarni zamonaviy bilimlar bilan qurollangan tarbiyachilar bilan to ldirish
ʻ
hamda ularda kasbiy malaka, faoliyatga nisbatan ijodiy yondashuv hissini qaror
toptirish, uzluksiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlarning muhim
yo nalishlaridan biridir.
ʻ
Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan
uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda
maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha yoshdagi ta’lim muassasalariga jalb
etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli Kurs ishininglar olib borish
mamalakatimiz ilmiy texnikaviy dasturi, ustuvor Kurs ishininglar yo nalishlarining
ʻ
bir qsmi sifatida qaralishi mumkin. Zero, ta’kidlab o tganimizdek, uzluksiz ta’lim
ʻ
bosqichlarining samarali ishlashi ma’lum darajasida maktabgacha ta’lim sifata
bog liq bu davrda bolaning dunyoqarashi, tasavvurlari shakllanib bo ladi. uncha
ʻ ʻ
to g ri mazmun va yo nalish berish pedagogika fani, ta’lim amaliyotining dolzarb
ʻ ʻ ʻ
muammo sidir.
O zbekiston
ʻ Respublikasida maktabgacha ta’lim to g risidagi ʻ ʻ Nizomga
muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda, ota –onalarning mustaqil ta’lim berishi
orqali, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb qilinmagan bolalar
uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktablarda yoki markazlarda oladi.
Bu yerda ular xaftda 2-3 marta shug ullanishadi.
ʻ Ota –onalarga maktabgacha
ta’lim shaklini tanlash huquqi beriladi.
6-7 yoshli bolaning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlashda maktabgacha
yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasi bilan shug ullanuvchilar
ʻ asosiy shart hisoblanish
– bolaning maktabga tayyorligi maktabgacha va maktab davridagi hayot tarzi
hamda faoliyati uchun ko rik vazifasini o tashini, oila yoki maktabgacha ta’lim
ʻ ʻ
muassasadagi ta’lim –tarbiya sharoitlarida maktab ta’limiga ozorsiz o tkazishni
ʻ
ta’minlash zarurligini hisobga olishlari lozim.

3Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o tishi hamisha uningʻ
hayoti, axloqi, qiziqishi va munsoabatlarida anchayin jiddiy o zgarishlarni yuzaga
ʻ
chiqardi. Shuning uchun bolani yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, uni
uncha qiyin bo lmagan bilim, tushuncha, ko nikma va malakalar bilan tanishtirish
ʻ ʻ
kerak bo ladi.
ʻ Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash
muammolani ijtimoiy –siyosiy ahamiyatga egadir. Shu bois, pedagogika nazariyasi
va amaliyotida bu yo nalishda
ʻ bir qancha Kurs ishining ishlari olib borilgan.
Chunonchi oila sharoitida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammosi har
doim dolzarb bo lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlash
ʻ
muammolari – G.Yusupova, M.Sh.Rasulova, G.Jalolova, N.U.Bikboyeva,
T.Charova, K.M.Mahkamjonov, chet el olimlaridan Ye.T.Nedonikina,
A.V.Nikolsnaya, X.Klinton, L.A.Venlerlarning Kurs ishininglarida tatqiqi etilgan.
Kurs ishininglar tahlilidan ma’lum bo ldiki, maktabgacha yoshdagi bolani
ʻ
maktabga tayyorlash muammolari bo yicha
ʻ Kurs ishining ishlari amalga
oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlash muammolani bo yicha
ʻ Kurs
ishining ishlari amalga oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlashda kun
tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilish muammosi ilmiy metodik jihatdan keng
ʻ
qamroqli tahlil va tadqiq etilmagan. Bu hol 5 -7 yoshli bolalarning ma’naviy va
amaliyo faoliyatga salbiy ta’sir etadi. Bu esa muammoning dolzarbligini
ko rsatadi. Aka shu muammoning nazariy va amaliy jihatdan o rganish maqsadida
ʻ ʻ
ilmiy Kurs ishining mavzusini “Maktabgacha yoshdagi bolalarda kun tartibiga
rioya qilish malakalarini o stirish”
ʻ deb belgiladik.
Kurs ishi vazifalari:
1. Bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va ularga
ʻ
ota –onalar tomonidan rioya qilinishi pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash.
2. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibining
mazmunini ishlab chiqish.
3. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga
qo yilgan
ʻ talabalar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish va tajribada tekshirish.

44. MTM tarbiyachilari va ota –onalar uchun bolani maktabga tayyorlashda
kun tartibi va unga rioya qilish usullari bo yicha metodikʻ tavsiyalar tayyorlash.
Kurs ishining obyekti: maktabgacha, yoshdagi bolani maktabga
tayyorlashda kun tartibi va unga rioya qilish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: maktabgacha yoshdagi bolalarning kun tartibining
mazmuni.
Kurs ishining tuzulishi: Kirish, 2 bob, 4 ta paragrif xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va
ʻ ilovadan iborat.

5I BOB. OILA JAMIYAT IJTIMOIY TUZUMINING
BIRLAMCHI BO’G’INI VA BOLA TARBIYASIDA
SHARQONA ODATLAR
1.1 Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining birlamchi bo‘g‘ini
Oila jamiyat ijtimoiy tuzumining birlamchi bo’g’ini bo’lib, inson shaxsini
shakllantirish oiladan boshlanadi. Oila-murakkab ijtimoiy guruh. U biologik, ijtimoiy,
axloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi,
shu sababli oilalar birlashib, jamiyatni tashkil etadi. «Oila-kishilarning qon-
qarindoshlik, mulk va manfaat umumiyligi va talabehtiyojlarini birgalikda qondirishga
asoslangan, maqsadi yagona bo’lgan majmua. Ya'ni mikroijtimoiy tuzilmadir», - deb
ta'kidlaydi o’zbekistonlik olim A. O’lmasov. Jamiyatdagi o’zgarishlar oilaga ta'sirini
ko’rsatganidek, oiladagi o’zgarishlar ham jamiyatga o’z ta'sirini ko’rsatadi. Oila
davlatning, jamiyatning asosiy tayanchi ekan, uning mustahkamligi, tinch-totuvligi,
farovonligi va barqarorligidan jamiyat manfaat do rdir. Oilada ma'naviy va jismoniy
yetuk avlodni shakllantirish, yoshlarni oilaviy hayot qurishga tayyorlash, zamonaviy
kasb-hunar sirlari bilan qurollantirish lozim. Oila-jamiyatning boshlang’ich ijtimoiy
bo’g’inidir. U o’zida oila a'zolarining ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va
boshqa ijtimoiy faoliyat turlarini aks ettiradi. Ota-onalarning bola shaxsiga ilmiy
dunyoqarash asoslari, ma'naviyaxloqiy, nafosat, mehnat va boshqa ijtimoiy omillarni
shakllantirish maqsadida tizimli ta'sir ko’rsatish jarayoniga oilaviy tarbiya deyiladi.
Oilalar respublikamiz shahar va qishloqlarining yagona ijtimoiy-iqtisodiy umumiyligi
asosida rivojlanadi. Ayni paytda oilaviy turmush va oilaviy tarbiya o’zining milliy
xususiyatlariga ham egadir. Pedagogik diagnostikada oila tarbiyasi o’z milliy va demo
grafik xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanishini hisobga olish zarur. Oilaviy
tarbiyada oilaning moddiy farovonligi, madaniyma'naviy saviyasi, osoyishtaligi, oila
a'zolarining soni, tarkibi alohida ahamiyat kasb etadi. O’quv maskanlarida beriladigan
ta'lim-tarbiya darajasi bilan o’quvchi-talaba shaxsining oilaviy turmush tarzi orasidagi
aloqadorlikning pedagogik jihatdan ta'minlanganligi hamda ta'lim oluvchilarning
yutuqlari, ularda shaxsiy sifatlarning tarkib topib borishini jadallashtiradi. Yoshlarning
xulqida uchraydigan nuqsonlar: yolg’onchilik, agressivlik, huquqbuzarlik va

6jinoyatchilikning oldini olishda o’quv maskanlarida beriladigan ta'lim-tarbiyaning
ta'sirini oshirish yo’llarini tadqiq etishda oila diagnostikasining muhim ahamiyati
mavjud. Hozirgi vaqtda pedagoglarning ma'naviy dunyosini boyitish, ularning har
tomonlama bilimli, mahoratli bo’lishlarini ta'minlash masalasi maktabni, bog’chani
isloh qilish talablari sirasiga kiradi.1 Pedagogika va psixologiya fanlarida ota-onalar
bilan ish olib borishga doir turli xil yondashuvlar mavjud. Bulardan K. Leongard,
Myunstenberg, DemboRubinshteyn, E. Klimov, I. Grebennikov, A.Q. Munavvarov,
M. Qur'onov, O. Musurmonova, L. Mahmudovalar tomonidan yosh va pedagogik
psixologiyaga asoslangan holda yaratilgan ma'rifiy-axborotli yondashuvlardir. Bu
yondashuvlar-ning mazmuni va mohiyatidan kelib chiqqan holda ota-onalarga
uzluksiz va ma'lum tizim asosida yordam berish maqsadida oila uchun ommaviy ta'lim
dasturlari ham ishlab chiqilgan. Bu dasturlar asosida oilaning yoshlar tarbiyasidagi
rolini faollashtirishga muvaffaq bo’linmoqda. Ma'lumki, aniq manzilga qaratilgan har
qanday faoliyat o’z samarasini beradi, shuning uchun muayyan ijtimoiy-pedagogik
yordamga muqtoj oilalarni ijtimoiy pedagogik tashxis asosida aniklab, ularga real
yordam ko’rsatish, ya'ni oilada valeologik sog’lorti turmush tarzini shakllantirish va
bolalarga to’g’ri tarbiya berish maqsadga muvofiqdir. Oila tarbiyasida aynan oila
diagnostikasi muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir oilaning ehtiyojlarini inobatga olgan
holda ularga ijtimoiy-pedagogik yordam berishda maxsus amaliy ishlar (spes-
praktikumlar) muhim ahamiyatga ega. Oilada sog’lom turmush tarzini
barqarorlashtirish bo’yicha amaliy ish quyidagicha amalga oshiriladi: - maqsadni
belgilash, ya'ni oiladagi erishilgan yutuqlarni aniklab, ularga suyangan holda ota-
onalarning yana qanday imkoniyatlarga ega ekaniiklarini hamda qanday yordamga
muhtoj ekanligini belgilash; - harakatlar algoritmi, ya'ni ota-onalar orasida oila
tashxisini o’rnatishga doir anketalar tarqatish, ularga javoblar olish, tahlil etish,
ularning tavsifiga ko’ra, ota-onalarni kichik guruhlarga ajratish va tashxis natijalari
bilan tanishtirish kabi faoliyatdir; - diagnostika asosida pedagogik konsiliumlarni
tashkil etish, psixologik xizmatni amalga oshirish rejalarini tuzish ishlari amalga
oshiriladi. Bu oilaviy tarbiyaning o’ziga xosligi shundaki, u bolalarga ota-ona,
qonqardoshlik, avlod-ajdod xislatlarini uzatadi, uning davomiyligini saqlaydi,

7farzandni shaxs sifatida shakllantiradi, hayotga tayyorlaydi. «Oilaviy tarbiya doimo
o’zining murakkab va ko’p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi» (42,54),
- deb ta'kidlaydi A. Munavvarov. Har bir oila o’ziga xos bir olam, olam ichidagi va
shu bilan birga olamga sig’magan olam, u tarbiya ishida o’ziga xos, takrorlanmas
xususiyatlarni o’zida namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning
hammaga ma'qul tushadigan yo’l-yo’riqlari mavjud emas. O’zbek xalqining milliy
xususiyatlari: axloqiylik, o’zini-o’zi anglash, milliy tuyg’u, milliy madaniyat, milliy
kiyinish va yurish-turishda o’z aksini topadiki, o’zbek oilasining tuzilishi va
shaxslararo munosabatini o’rganishda bularni chetlab o’tish mumkin emas. O’zbek
oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko’p bolalilik; oilada otaning bosh
tarbiyachi sifatida namoyon bo’lishi; qarindoshchilik, bir necha avlodlaming
birgalikda yashashi. Oilashunos olimlar: D.Abdullayeva, N.Ismoilova,
F.Habibullayevlar tomonidan oilaning asosiy funkciyalari turlicha klassificatsiya
qilingan. Bu o’rinda oila funksiyalarini sanab o’tish bilan kifoyalanmay, balki ularni
bir tomondan odamlarning moddiy, xo’jalik-maishiy va ikkinchi tomondan, emosional
va ijtimoiy-psixologik ehtiyojlarini qondiruvchi funksiyalarga farqlash muhim.
Jamiyatning asosiy bo’g’ini bo’lmish-oilalarning vazifalari turli-tuman . Har bir oila
ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: iqtisodiy,
reproduktiv, tarbiyaviy, rekreativ, kommunikativ, regulativ (boshqaruv). Oilaning
iqtisodiy funksiyasi uning asosiy tarbiyaviy funksiya-sidir. Bolalarning aqliy,
jismoniy, axloqiy estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi
binoning faqat poydevorini qo’yish bilan cheklanmay, balki uning so’ngi g’ishti
qo’yilguncha javobgardir. Jamiyatning komil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash
hozirgi zamon oilasining muhim funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning
ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oilaning kommunikativ funksiyasi
oila a'zolarining o’zaro muloqot va o’zaro tushunishga bo’lgan ehtiyojini qondirishga
xizmat qiladi. Oilaning rekreativ funksiyasi. Nikoh-oila munosabatlari yuzaga kelgan
dastlabki, ibtidoiy zamonlardan buyon unga xarakterli bo’lgan xususiyatlardan bin,
oila a'zolarining axloqiy-psixologik himoyalanishini ta'minlash, yosh bolalarga va
mehnatga yaroqsiz kishilar yoki keksa qarindoshlarga moddiyma'naviy va jismoniy

8yordam ko’rsatish kabilardan iborat bo’lib kelgan. Bu holat oiianing rekreativ
funksiyasini tashkil qiladi. Oiianing rekreativ funksiyasi - o’zaro jismoniy, moddiy,
ma'naviy va psixologik yordam ko’rsatish funksiyalaridan biri hisoblanadi. Oilaning
muhim bo’lgan funksiyalaridan yana biri - bu uning reproduktiv (jamiyatning biologik
uzluksizligini ta'minlash, bolalarni dunyoga keltirish) funksiyasidir. Bu funksiyaning
asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina
yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bo’lgan davrdan
boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda,
ularaing salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod
qoldirish instinkti insonda farzand ko’rishga ularni o’stirishga va tarbiyalashga
bo’lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi, odatda, o’zini
baxtiyor his eta olmaydi. Ma`lum bir davrda olimlar inson kamolotiga irsiyat,
muhitning ta`sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oldilar. Lekin Beruniy o’z
zamondoshlari — buyuk mutafakkirlar Farobiy, ibn Sinolar kabi inson kamolotida har
uchalasini ham muhim deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy nazarida inson kamolga
yetishining eng muhim omillari ilm-ma`rifatli bo’lish va yuksak axloqlilikdir. Beruniy
ilmiy bilishga oid, ta`lim metodlari haqidagi qarashlari bilan ta`lim nazariyasida o’ziga
xos maktab yaratdi.2 Beruniy o’z didaktik qarashlarida tabiat, jamiyat hodisalariga,
turmush voqealariga xolisona baho berish — inson tabiatini bildiruvchi omil
ekanligini ta`kidlab, kishilarni voqealarga mustaqil va ongli munosabatda bo’lishga
undaydi. Olimning ta`kidlashicha, sezgi o’z qo’zg’atuvchi a`zolari orqali yuzaga
keladi. Qo’zg’atuvchilar bir me`yorda bo’lsa, yoqimli va zararsiz, agarda me`yordan
ortiq bo’lsa, dardli va halokatli bo’ladi. Yozuvni dastlabki vaqtlarda grafik
jihatdangina kuzatsa, keyinchalik orfografik jihatdan ham kuzata boshlaydi.
1.2 Ta’lim muassasasida bolalar tarbiyasida sharqona odatlar
Maktabgacha ta‘lim bola sog’lom, har tomonlama kamol topib shakllanishni
ta‘minlaydi, unda o’qishga intilish xissini uyg’otadi, uni muntazam ta‘lim olishga
tayyorladi. Maktabgacha ta‘lim bola 6-7ga etgunicha davlat va nodavlat maktabgacha
tarbiya bolalar muassasalarida hamda oilalarda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta‘lim
maqsadi va vazifalarini ro’yobga chiqarishda mahallalar, jamoat va hayriya

9tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi. Keyingi yigirma yil ichida davlatimiz
olib borayotgan odilona siyosat natijasida mamlakatimiz hayotida katta o’zgarishlar
ro’y berdi. Ta‘limni modernizatsiyalash davlat ta‘lim siyosatining yetakchi g’oyasi va
asosiy vazifasiga aylandi. O’sib kelayotgan yosh avlodni hayotga hozirgi davr
talablariga javob bera oladigan qilib tarbiyalash mamlakat ta‘lim tizimini
modernizatsiyalash zaruratini keltirib chiqardi. ―Ta‘limni modernizatsiyalash –
ta‘lim tizimining barcha bo’g’inlari va ta‘lim faoliyatining barcha sohalarini milliy
ta‘limning eng yaxshi an‘analarini saqlagan va boyitgan holda bugungi kun talablari
darajasiga ko’tarishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlardir 4 ,- deydi professor‖
R.A.Mavlonova. Oilaning mustahkam va barqaror bo’lishi oila a'zolari salomatligiga,
otaonalikka psixologik tayyorgarligiga bеvosita bog’liq bo’lgani uchun ham
mamlakatimizda bu borada qator ijobiy tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shaxs
ma'naviyati, uning har tomonlama dunyoqarashi asosan oilada shakillanadi. O’zbеk
xalqi azal-azaldan o’zining bolajonligi oilaparvarligi bilan ajralib turadi. Xalqimiz
bola tarbiyasida nafaqat mеhr ko’rsatadi, balki yoshligidan bolani milliy tarbiya, odob-
axloq, yuksak ma'naviyat asosida tarbiyalashga intiladi. Oilada, ayniqsa ayolda ilm,
axloq, tarbiya kuchli bo’lsa, bu fazilatlar elu yurt, millat va yosh avlodda chuqur tomir
otadi. Farzandni har bir ota-ona zaminga nasl-nasabiga munosib millat qilib
tarbiyalashga intiladi. Ajdodlarimiz orzusi Yurtboshimiz rahnamoliklarida juda katta
qiyinchilik va mashaqqatli mеhnatlar evaziga amalga oshdi. Davlatimiz, yurtboshimiz
e'zozi, g’amxo’rligiga javoban, har bir nuri-diydamiz bo’lgan o’g’il-qizlarimizni
yaxshilik, sharqona odob-axloq, poklik, oriyat, adolatni hayot mеzoni qilib olgan,
millatimiz kеlajagi bolalarimizni ongu tafakkuri, jismonan va aqlan, ruhan tеtik va
ma'nan yеtuk qilib tarbiyalash ham qarz ham farzdir. Bu esa jamiyat, oila oldidagi ota-
onalik muqaddas vazifamiz, burchimizdir. Konstitutsiyamizning 14-bobi oilaga
bag’ishlangan va bunda ota-onaning farzand oldidagi burchi, farzandi voyaga yеtgach,
uning ota-onasi oldidagi burchlari haqida yozib qo’yilgan. Xalqimizda ―Qush
uyasida ko’rganini qiladi , ―Olmaning tagiga olma tushadi , ―Onasini ko’rib qizini
‖ ‖
ol , ―Nimani eksang, shuni o’rasan kabi maqollar orqali farzand ota-onaning
‖ ‖
andozasi va unga qanday tarbiya bеrilgan bo’lsa, xuddi shu tarzda javob qaytishligi

10aytilgan. Farzand tarbiyasida ayolning oqilaligi katta ahamiyatga ega. Har bir ayol o’z
hatti-harakati, xulq-odobini, muomilasini nazorat va tahlil qilish qobiliyatiga ega
bo’lishi kеrak. Toki farzandlar ―Mеning onam dunyodagi eng yaxshi ayol - dеya o’z‖
onasi bilan faxrlana olsin. Oilada otaning obro’si, avvalo, uni ayoli qanchalik hurmat
qilishiga bog’liq, chunki erini hurmat qilmagan ona bolalarini otasiga hurmat ruhida
tarbiyalay olmaydi. Qadimdan onalar o’z bolalarida otalarga hurmat, muhabbat,
iftixordan tashqari, otadan cho’chib turish tuyg’usini ham uyg’otishga alohida e'tibor
bеrishgan. Shuning uchun ham bolalarga: ―Otang bilib qolmasin , ―Otang bilsa
‖
nima qilamiz tarzidagi yondashuvlarni singdirishgan. O’zbеk xalqining ming yillar
‖
davomida qon-qoniga singib kеtgan qadriyatlar, qarindoshlik tuyg’ularini yuzaga
chiqarish, ota-bobolarning ma'naviy mеroslarini o’rganish, har qanday qiyinchiliklarni
sabr-toqat bilan yеngish, bobolar nasihatlarini yurakka singdirish orqali eng yaxshi
fazilatlar, odamiylik xislatlarini yuzaga chiqarilgan. Bunday momomеros qadriyatlar
asosida tarbiyalangan farzandlar o’z umri davomida uchraydigan qiyinchiliklarni
osonlikcha yеngib o’ta oladi. Bolalikdan tartib-intizomga o’rgangan inson umrining
oxirigacha unga qat'iy rioya qiladi. Bu esa uning jamiyatda munosib o’rin egallashiga,
kishilar o’rtasida hurmat-e'tibor qozonishiga, kundalik yumush va ishlarini to’la-to’kis
bajarishiga yordam bеradi. Bunda ham oilada ota-ona shaxsiy ibrat bo’la oladi. Ota-
ona bolaning yarim baxti. Bola doimo ularga taqlid qilib yashaydi. Ota-ona ahil bo’lib
hayot kеchirsalar, o’z do’st-qadrdonlari bilan izzat-hurmatda bo’lsalar, ulardan o’rnak
olgan bola ham atrofdagilar bilan xushmuomilada, ochiq chеhralik bilan muomilada
bo’ladi, insonni hayotning eng yuksak qadriyati dеb biladi. Bu kеlajakda uning oilaviy
baxtiga asos bo’lib xizmat qiladi. Oilaviy tartib bolada tеjamkorlikni tarbiyalashda eng
yaxshi tarbiyachidir. Otaonalarning iqtisodiy tarbiyadagi shaxsiy ibrati bolalarda
mеhnatsеvarlik, tеjamkorlik, uyushqoqlikni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega.
Farzandlar kamoloti ota-ona qo’lida, ota oilada ustun, g’amxo’r, mеhribon murabbiy,
ammo farzandini bag’riga bosib muruvvat-mеhri, qalb nuri bilan yuksaklikka
yеtaklovchi muqaddas zot bo’lish onalarga xosdir. Buning uchun esa har bir ayoldan
aql, ilm, bilim, mеhnatsеvarlik, tadbirkorlik, uddaburonlik, ziyraklik, sabr-matonat,
mustahkam iroda va hayot tajribasidan zaruriy saboq chiqara olish qobiliyatini talab

11qiladi. Bolaning tabiati va ruhiyati ota-onalar o’rtasidagi munosabatlar asosida
shakillanadi. Er xotiniga qanday munosabatda bo’lsa, o’g’il bola ayollarga shunday
munosabatda bo’ladi va aksincha qiz bola o’z onasining hattiharakatlarini takrorlaydi.
Tarixga nazar tashlasak, buyuk bobokalonimiz Amir Tеmurni dunyoga kеltirib, shu
darajaga yеtkazgan Tеginabеgimning, bobomizni suyukli nabirasi Mirzo
Ulug’bеkning buyuk shaxs bo’lib shakillanishiga Bibixonimning hissasi naqadar katta
ekanligini yaxshi bilamiz. Yoki o’zbеk adabiyotida baxt va shodlik kuychisi sifatida
tanilgan Hamid Olimjonning shu darajaga yеtishishida buvisining tarbiyasi, so’zlab
bеrgan ertak va afsonalari muhim ahamiyatga ega bo’lganligi barchaga ayondir.
Dеmak, oilalarimiz mustahkam bo’lishi uchun imkon darajasida kеksa ota-onalar bilan
birga yashashga, ularga mеhr ko’rsatib, mеhr olishga intilish zarur. ―Qarisi bor
uyning parisi bor dеgan gap bеjiz aytilmagan. Xulosa qilib, ―Yaxshi oila barcha‖
yaxshiliklarga onadir - dеymiz. Muloqot vositalarini muloqot jarayonida bir tirik
‖
jonzotdan boshqasiga yetkaziladigan axborotni kodlashtirish, uzatish, qayta ishlash va
ochib berish vositalari sifatida ta‘riflash mumkin.
Muloqot vositalariga quyidagilar kiradi:
1. Til – muloqot uchun qo’llaniladigan so’zlar, ifodalar va ularni muloqotda
qo’llash uchun ma‘noli iboralarga birlashtirish qoidalari tizimi, shuningdek, turli
ko’rinish va shakllardagi (matnlar, chizmalar, suratlar), axborot yozish, yetkazish va
saqlashning texnik vositalari (radio va videotexnika, yozuvning mexanik, magnitli,
lazerli va boshqa shakllari) dagi belgilar tizimlari va yozuvdan iborat.
2. Ohang, emotsional ifodalanganlik- bir xil iboraga turlicha ma‘no berishga
qodir.
3. Suhbatdoshning mimikasi, gavda holati, nigohi ibora ma‘nosini kuchaytirishi,
to’ldirishi yoki rad etishi mumkin.
4. Imo-ishoralar muloqot vositasi sifatida umumiy qabul qilingan, ya‘ni,
belgilangan ma‘noga ega bo’lishi yoki ekspressiv, ya‘ni, nutqning ifodaliligini yanada
oshirishi mumkin.
5. Suhbatdoshlar muloqotidagi masofa madaniy, milliy an‘analarga,
suhbatdoshga bo’lgan ishonch darajasiga bog’liq bo’ladi. Inson o’zining tur ichidagi

12muloqot usullari va vositalarini tanlashdagi kashfiyotchiligi bo’yicha yer sayyorasida
bizga ma‘lum tirik mavjudotlarni ancha quvib o’tdi.
Muloqot quyidagi bosqichlarga bo’linadi:
- muloqotga bo’lga ehtiyoj (axborotni yetkazish yoki undan xabardor bo’lish,
suhbatdoshga ta‘sir ko’rsatish zarur, va h.k.) boshqa odamlar bilan aloqaga kirishishga
undaydi;
- muloqot maqsadlari, muloqot vaziyatini to’g’ri belgilash;
- suhbatdosh shaxsini belgilash;
- o’z muloqoti mazmunini rejalashtirish, odam aynan nima haqida so’z
yuritishini tasavvur qiladi (odatda anglanmagan holda);
- inson ongsiz ravishda (ba‘zan ongli) foydalanishi mumkin bo’lgan aniq
vositalar, nutqiy iboralarni tanlaydi, qanday gapirib, o’zini qanday tutishini o’ylab
qo’yadi;
- suhbatdoshning javob reaksiyasini idrok qilish va baholash, qayta aloqa
o’rnatish asosida muloqot samaradorligini nazorat qilish;
- muloqot yo’nalishi, uslubi, metodlariga tuzatishlar kiritish. Agar muloqot
aktining biror-bir halqasi izdan chiqqudek bo’lsa, so’zlovchi muloqotdan kutgan
natijalariga erisha olmaydi.
Nutq – bu verbal kommunikatsiya, ya‘ni, til vositasidagi muloqot jarayonidir.
Inson nutqi xilma-xil shakllarga ega. Lekin nutqning qanday shaklidan
foydalanmaylik, u nutqning ikki asosiy: og‘zaki yoki yozma turlaridan biriga tegishli
bo’ladi. Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanishi ikki xil yo’l orqali amalga oshiriladi:
kattalar nutqini tushunishi hamda bolaning shaxsiy faol nutqi shakllanishi orqali. Bola
bilan onaning muloqoti faqatgina so’zlar bilan emas, balki mimika, imo-ishora,
pantomimika, ohang va vaziyat kabilar orqali amalga oshiriladi. Bular harakatga
signal bo’lib xizmat qiladi. 3 yoshga to’lganda bola kattalar bilan nutq orqali
munosabatlarga be-malol kirisha oladi. Bu yoshdagi bolalar hamma kiyimini o’zi
kiyishga harakat qiladi. O’z ehtiyojlarini so’zlar orqali bayon qila oladi. Nutqni to’la
egallaydi. Bola kattalarning ko’rsatmasiga binoan xatti-harakatlarini to’g’ri
yo’naltirishga o’rganadi. U kattalarning o’zaro muloqotini diqqat bilan tinglaydi,

13tushunishga harakat qiladi. 1,5 yoshli bolalar 30-40 so’zdan 100 gacha bo’lgan
so’zlarni egallaydi, xalos. 2 yoshning ohirigacha bola 300 ta so’zni o’rganadi. 3
yoshning ohiriga borib, 500 dan 1500 gacha so’zni bilib oladi. Lekin bu yoshdagi
ayrim bolalar nutqi avtonom bo’ladi, ular nonni ―nanna‘‘, suvni ―umma‘‘ kabi
iboralar bilan aytadi. Asta-sekin kattalar bolalar bilan to’g’ri muloqotda bo’lsalar, bu
avtonom nutq yo’qolib boradi. Muloqotning muvaffaqiyatli bo’lishida shaxsning
shakllangan sifatlari, fazilatlarining ahamiyati juda katta. Jumladan, shaxsda ijobiy
fazilatlar yaxshi shakllangan bo’lsa (xushmuomalalik, kamtarlik, insonparvarlik,
to’g’ri so’zlilik, vijdonlilik kabilar) muloqot jarayoni yaxshi o’tadi. Chunki shaxslar
bir-birini to’g’ri tushunishlari uchun, muloqot muvaffaqiyatli bo’lishi uchun ular
samimiy bo’lishlari lozim.

14II BOB. BOLA TARBIYASIDA MAHALLA, MAKTAB VA OILA
HAMKORLIGI
2.1 Bola tarbiyasida mahalla, maktab va oila hamkorligi
Barkamol shaxs tarbiyasini tashkil etish barcha davrlarda ham ijtimoiy
jamiyatning muhim talabi va asosiy maqsadi bo’lib kelgan. Tabiiyki, hozirgi kunda
ta‘lim islohotlari sharoitida ham barkamol shaxs tarbiyasi muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda bunyodkorlik ishlari amalga
oshirilayotgan hozirgi kunda mehnat tarbiyasida yoshlarni ijtimoiy-foydali mehnatga
tayyorlash ishiga katta e‘tibor berilmoqda. Chunki mehnat kelajak avlodni aqliy,
ahloqiy va estetik jihatdan tarbiyalaydi, ularning dunyoqarashini hamda mustahkam
iroda sifatlarini shakllantiradi. Irodaviy sifatlarni tarbiyalash, ularga mehnat
ko’nikmalarini singdirish g’oyat murakkab jarayon hisoblanadi. O’quvchilar mehnat
tarbiyasini tashkil etishda maktabning roli qanchalik katta ahamiyatga ega bo’lmasin,
oila, mahalla hamkorligisiz bu ishni muvaffaqiyatli hal etib bo’lmaydi. Zero, oila
birinchi tarbiya o’chog’i, birinchi muallim, bolaning mehnatga layoqatini, qobiliyatini,
ijtimoiy qiziqishini uyg’otadigan dastlabki tarbiya maskani bo’lsa, mahalla uni
rivojlanishi, ranaq topishi uchun muhit hisoblandi. Bolaga mehnat tarbiyasini berishda
sog’lom oilaviy muhit, ota-onalarning shaxsiy namunasi, mehnatga munosabatlari,
mehnat ahliga bo’lgan mehr oqibatlari, tinch-totuv mahalla, mehribon qo’shnilar ham
muhimdir. Bolada mehnat faoliyatiga qiziqish va extiyoj ancha barvaqt shakllanadi.
Ota yoki ona farzandining xarakter-xususiyatini, qiziqishini hisobga olib, yoshligidan
mehnat tarbiyasini berib boradi. Bolalarni o’z-o’ziga xizmat qilishga odatlantirishda
harakatlarni tushuntirish va ko’rsatishdan ko’proq foydalanish kerak. Kichik
yoshidanoq har bir bola mehnatda ishtirok etsa, o’z-o’ziga xizmat qilsa, ya‘ni kiyinish,
ovqatlangandan so’ng yig’ishtirish, chang artish, oyoq kiyimlarni taxlash, gullarga suv
quyish va boshqa uncha qiyin bo’lmagan yoki xususiyatiga mos keladigan ishlarni
muntazam bajarsa, mehnat bolaga tarbiyaviy ta‘sir etadi. Bularning barchasiga oilada
asos solingan bo’lsa, mahalla faoliyatida shakllanadi. Maktabgacha ta‘lim
muassasalarida o’tkaziladigan turli mashg’ulotlar orqali bolalar o’z oldiga maqsad

15qo’yish, ish jarayonini rejalashtirish, materialdan oqilona foydalanish, ishning
maqsadiga muvofiq usullarni qo’llash malakasini o’stiradilar. 6-7- yoshdagi bolalarga
nisbatan chaqqonlik, harakatlardagi aniqlik va tezlik, materialni moslash, murakkab
holatdan mustaqil chiqa olish ko’nikmasi rivojlanadi. Bularning barchasi kelgusida
umumta‘lim maktablarida ijodiy faoliyat asoslarini rivojlantirish uchun yangi
imkoniyatlar ochib beradi. Shuningdek, umumta‘lim fanlari qatori mehnat ta‘limi
darslarida bu jarayon uzviyligi va uzluksizligi ta‘minlangan holda davom etib, o’sib
kelayotgan yosh avlodni aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari hamda kasblar
bilan tanishtirish, ularda dastlabki mehnat ko’nikma va malakalarini, mehnatga
qiziqish, mehnatsevarlikni shakllantirish, ularni mehnat va kasblarni qadrlashga,
ahamiyatini tushunishga o’rgatish hamda kasb tanlashga tayyorlash orqali kasbgacha
tayyorgarliklarni amalga oshirishdan iboratdir. O’quvchilar o’z qobiliyati va qiziqishi
asosida kasb tanlab, ta‘limning keyingi bosqichlarida o’qishni davom ettirib, kelajakda
jamiyat manfaati uchun foyda keltiradigan shaxs bo’lib yetishadi. ―Fonologiyaning
til tovushlar tizimini o’rganishda ilmiy jihatdan yondashishi nutqiy jarayonlarni
sintaktik qonuniyatlar nuqtai nazaridan o’rganishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu
fonologiyaning ham tarkibiy qismini tashkil etadi. So’zning fonetik shakli faqat
talaffuz jarayonidagina yaqqol ko’zga tashlanadi. deb ko’rsatadi. Mehnatga doir‖
mashg’ulotlarda bolalar qog’oz va karton, turli va tabiiy materiallar, tolali va gazlama,
loy va plastilin bilan ishlash bo’limlarida ko’pgina ajoyib turli tuman o’yinchoqlar,
tabriknomalar, ertak qahramonlarini qurishyasashni o’rgansalar, o’rta va yuqori (5-9-
sinf) sinflarda yog’ochga, metallga, gazlamaga ishlov berish texnologiyalari asosida
uy-ro’zg’or buyumlarini yasaydilar, mebellarni ta‘mirlaydilar, turli xil kiyim-kechak,
buyumlar bichib, tikadilar, kichik hajmdagi buyumlarni to’qiydilar, turli tuman
suvenerlar yasaydilar, pazandachilik asoslari bo’limida milliy va jahon taomlarini
texnologiya asosida pishirishni, salat tayyorlashni hamda dasturxonga tortish, bayram
kechalarga dasturxon tuzashni, qishloq xo’jalik asoslari yo’nalishi bo’yicha o’simlik
va uy hayvonlarini parvarish qilish yo’llarini o’rganish bilan ularning umummehnat
ko’nikmalarini rivojlantirishda ma‘naviy-ahloqiy, aqliy, jismoniy, estetik, ekologik,
vatanparvarlik, insonparvarlik va tadbirkorlik sifatlari shakllanadi. Biroq asosiy

16vaqtini oila va mahallada o’tkazishi hech kimga sir emas albatta. Shunday ekan, oila,
mahalla va maktab hamkorlikdagi faoliyati hozirgi kunda barkamol avlod tarbiyaning
asosi bo’lib hisoblanmoqda. Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda MTT oila, maktab
va mahalla hamkorligida bolalarni komil inson qilib tarbiyalashda samarali va tizimli
ishlar olib borish zarur. Unutmasligimiz kerakki, oila jamiyat bo’lagi, tarbiya va
ta‘limning ilk qadami oiladan boshlanadi. Demak, farzandning kelajagi, uning ravnaqi,
o’zi tanlagan kasb-hunarni egallashiga bo’lgan qiziqishi oilada shakllanadi,
rivojlanadi. Yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalar asosida shuni qiyosiy tarzda
aytmoqchimizki, oila ona tuproq, farzand nihol bo’lsa, ta‘lim maskani va mahalla
uning ozuqa manbaidir.
2.2 Tarbiya usullari
Tarbiya usuli tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat hamda
o‘zaro ta'sir ko‘rsatish usullaridir. Maqsad, mazmun, shakl, metod va vositalar kabi
tushunchalar tarbiya jarayonining mohiyatini ochib beradi. Biroq, tarbiya mohiyatini
yoritishda o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lgan yana bir tushuncha ham mavjud, bu
tarbiya metodlari tushunchasidir.
Tarbiya metodi (yunoncha «metodos» – yo’l) tarbiya maqsadiga erishishning
yo’li; tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullari.
Maktab amaliyotiga tatbiq etilganda, metodlar – bu tarbiyalanuvchilarning ongi,
irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullaridir.
Metodlarni takomillashtirish muammosi doimo mavjud, har bir tarbiyachi
o’zining imkoniyatiga ko’ra uni hal qiladi, tarbiya jarayonining aniq shart-
sharoitlariga mos ravishda o’zining xususiy qarashlarini ifoda etish asosida umumiy
metodikani boyitadi.
Tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash bir qator omillarga bog’liq.
Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo‘l bilan hal
qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi. (Ko‘rsatmali ko‘nikmalar, kitoblar, radio,
televidenie). Bundan tashqari, o‘quvchilar jalb qilingan faoliyat turlari kinofilmlar,
san'at asarlari, o‘qituvchining jonli so‘zi, bolalar o‘yini, sport, badiiy havaskorlik
to‘garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo‘lishi mumkin.

17Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o‘qituvchi-
tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. Masalan, maktab kutubxonasi tarbiya
vositasi bo‘lishi uchun o‘qituvchi va kutubxonachi yozuvchilar bilan uchrashuv,
o‘qilgan va yangi kitoblarning muhokamasini, taqdimotini uyushtirishi lozim.
Tarbiya natijasi tarbiya jaiayonining usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan
mohirona foydalanishga bog‘liq. Tarbiyachilar ta'sir etishning bola shaxsiyatiga mos
usulini, eng maqbul usulini tanlab olishi, uning shaxsini o‘zgartirishi uchun kerakli
shart-sharoit yaratishlari lozim. Tarbiya usullari har bir bolaga, har qaysi bolalar
jamoasiga alohida munosabatda bo‘lishni nazarda tutadi.
Xalq pedagogikasi o‘zbekona axloq, odob va tarbiyaning murakkab barcha
qirralarini o‘zida mujassamlashtiradi. Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari va
vositalaridan foydalaniladi. Bu usul vositalar nihoyatda rang-barang bo‘lib, ko‘p
tomonlari bi lan ilmiy pedagogikaning shakllanishida ham o‘z ta'sirini ko‘rsatgan.
Xalq pedagogikasida qo‘llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullari quyidagi tarzda
umumlashtirilgan:
1. Tushuntirish (maslahat berish, uzr so‘rash, yaxshiliklar haqida so‘zlash,
o‘rnak bo‘lish).
2. Nasihat berish (o‘git, undash, ko‘ndirish, iltimos qilish, oq yo‘l tilash,
yaxshiliklar haqida so‘zlash, raxmat aytish, duo qilish).
3. Namuna bo‘lish (maslahat so‘rash, o‘rnak bo‘lish).
4. Jazo (ta'kidlash, ta'na-gina, tanbeh berish va h.k.)
Har bir yosh avlod o’qishni, tarbiya olishni istaydi, ulg’ayib jamiyat
hayotida faol ishtirok etishni hohlaydi. O’qituvchi uni qay usulda, qanday
munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini
bilishi kerak. Shu bilan birga bola o’zini o’zgartirishda faol ishtirokchi
ekanligini ham unutmaslik lozim. O’quvchilar yaqin kishilarining (ota-onasi,
o’qituvchilari, tarbiyachilarining) munosabatlarini yaxshi bilsa, bu unga ishda
yordam bersa, shundagina bola pedagogik ta‘sir o’tkazishga ochiq va moyil
bo’ladi. O’qituvchi - do’st, murabbiy, yo’l boshlovchi bo’lgandagina o’quvchilar

18o’zlarining ichki olamlarini ochib ko’rsatadilar.
Ma‘lumki, tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o’z ichiga
olgan ikki yoqlama jarayondir. Tarbiyachilar – bilim va tarbiyaga ega bo’lgan
kishilar, tarbiyalanuvchilar – bilim va tajriba o’rganuvchi yoshlardir. Ammo
tarbiyalanuvchilar muayyan darajada aktiv faoliyat ko’rsatmasalar, tajriba va
bilim o’rgana olmaydilar.
Demak, tarbiya usullari - o’qituvchi, tarbiyachining tarbiyalanuvchilarga
ta‘sir ko’rsatish usullari, ularga ijobiy xulq-atvor ko’nikmalari va malakalarini
singdirish maqsadida ularning hayoti va faoliyatini tarbiyaviy jihatdan to’g’ri
tashkil etish yo’llaridir. Aniqrog’i, tarbiya usuli deb tarbiyachining bolalarda
axloq-odob fazilatlarini tarkib toptirish maqsadida ularning ongi va irodasiga
ta‘sir etish yo’llariga aytiladi. Tarbiya usullari tarbiyaning maqsadi va
mazmunidan kelib chiqib, komil inson shaxsini tarbiyalashga qaratilgan.
Ajdodlarimiz davr sinovidan o’tgan ajoyib insoniy fazilatlar hamda ularni
amalga oshirish usul va vositalarini yaratganlar, shu asosda yoshlarni ijtimoiy
hayot talablariga javob beradigan kishilar qilib tarbiyalab kelganlar.
O’quvchilarning jamoa va individual faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil
qilish uchun tarbiyashakllaridan foydalaniladi. Masalan: sinf majlisi, yig’ilishlar,
klub ishlari va boshqalar.
Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo’l
bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi (ko’rsatmali qo’llanmalar,
kitoblar, radio, televideniya). Bundan tashqari o’quvchilar jalb qilingan faoliyat
turlari – kinofilmlar, san‘at asarlari, o’qituvchining jonli so’zi, bolalar o’yini,
sport, badiiy havaskorlik to’garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiyaviy
vositalari bo’lishi mumkin. Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga
oshirish uchun o’qituvchi-tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim.
Tarbiya natijasi tarbiyaviy jarayonning usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan
mohirona foydalanishga bog’liq. Tarbiyachilar ta‘sir etishning boshla

19shaxsiyatiga mos usulini, eng maqbul usulini tanlab olishlari, uning shaxsini
o’zgartirish uchun kerakli sharoit yaratishlari darkor.
Yoshlarni tarbiyasida o’zining ijobiy sifattlari, axloqiy fazilatlarini
namoyon qilganda, mehnat faoliyatda, berilgan topshiriq va vazifalarni astoydil,
yaxshi bajarganda ham, o’quv ishi natijalarini ham rag’batlantirish o’qituvchidan
talab etiladi, ya‘ni bu ish lozimdir. Shunday qilib, tarbiya jarayonida o’qituvchi
yakka o’quvchi yoki sinf jamoasi manfaati yo’lida biron-bir tarbiyaviy masalani
hal qilish uchun o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini,
tarbiyalanganlik darajalarini, pedagogik vaziyat xarakterini hisobga olgan holda
ta‘sir etish shakllari majmuasiga tarbiya usuli deyiladi.
Tarbiya usullari, vosita va omillari asrlar davomida shakllanib
takomillashadi, o’zini oqlagan urf-odatlar an‘anaga aylanadi. Binobarin,
tarbiyada har bir xalqning o’z udumi, usuli tarixan shakllangan va tajribada
sinalgan dunyoqarashi tarbiya vositalari bo’ladi, shuning uchun tarbiya milliy va
tarixiy zamindan uzilmasligi kerak.
Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari va vositalaridan foydalaniladi,
bu usul, vositalar nihoyatda rang-barang bo’lib, ko’p tomonlari bilan ilmiy
pedagogikadan ustunlik qiladi. Xalq pedagogikasida qo’llanib kelayotgan xilma-xil
tarbiya usullarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin.
1. Tushuntirish (o’rgatish, odatlantirish, mashq qildirish).
2. Namuna (maslahat berish, uzr so’rash, yaxshiliklar haqida so’zlash, o’rnak
bo’lish).
3. Nasihat berish, o’git (undash, ko’ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-istak
bildirish, ma‘qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo’l tilash va hokazolar).
4. Qoralash va jazo (ta‘qiqlash, ta‘na, gina, tanbeh berish, majbur qilish, koyish,
ayblash, uyaltirish, qo’rqitish, nafratlanish, ont-qasam ichirish, urish, kaltaklash va
hokazolar). Ushbu usullar tizimga solinsa, birlashib umumiy bir yaxlitlikni
ifodalaydi. Tarbiyaviy jarayonda avval bolaga umumiy manzara, mazmun-mohiyati
tushuntiriladi va ko’rsatma beriladi. Bolalar narsa va hodisalarga, berilgan

20topshiriqlarga tushunmaganlarida tarbiyachi namuna vositasini o’taydi, ya‘ni
yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e‘tibor beriladi. Shunda ham
tushunmaganlar kattalarning, yaqinlarining nasihati, o’giti orqali narsa va
hodisalarning mohiyatiga yetadigan bo’ladi. Bordi-yu bunda ham bolalar
tushunmasa yoki tushunishni istamasa, aytganlarni qilmasa, unda qoralash va jazo
usullaridan foydalanishga to’g’ri keladi. Bu tarbiyalashda so’nggi chora usulidir.
Milliy tarbiyamizdaga axloqiy mezonlarga asosan yoshlarni tarbiyalashda
milliy an‘analar, umuminsoniy qadriyatlar asos qilib olinishi kerak. Bular o’z
navbatida, yangicha tarbiyaning o’zgacha muvofiq uslub va shakllarini taqozo
etadi.
Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish va bu usullardan pedagogik jarayonda
foydalanish uchun tarbiyaviy usullarni ularning vazifasiga qarab quyidagi
guruhlarga ajratish mumkin:
Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi va o’quvchilar faoliyatini yo’lga qo’yish
usullari: tushuntirish, o’rgatish, suhbat va hikoya, ibrat-namuna, ishontirish, o’yin,
musobaqalar. Bu guruh usullarining mohiyati shundan iboratki, ular orqali jamiyat
o’quvchilar ongiga qanday talablar qo’yayotgani yetkaziladi. Yoshlarning
dunyoqarashlarini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga
ko’maklashish uchun ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar qo’llaniladi.
Tushuntirishning mohiyati jamiyatning ma‘naviy va moddiy hayotidagi eng
muhim voqealar to’g’risida axborot berish asosida o’quvchilar diqqatini atrofdagi
voqelikka, o’z fuqarolik burchlariga ongli munosabatni shakllantirishga qaratishdan
iborat. Tarbiyachi tegishli qoida va talablarga qanday rioya qilish zarurligini
bolalarga ko’rsatadi va tushuntiradi.
Uqtirish biror axloqiy fazilatni o’quvchilar ongiga singdirish va ularning
tushunib bajarishi, o’zlashtirishiga asoslanadi.
Suhbat va hikoya . O’quvchi shaxsini g’oyaviy va axloqiy shakllantirishda
o’qituvchining jonli so’zi eng ta‘sirli usul hisoblanadi. Suhbat turli mavzularda
uyushtirilishi mumkin: etik mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq mezonlari,

21o’zini tutish qoidalari), estetik mavzularda (tabiat va inson go’zalligi), siyosiy
mvzularda (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari), ta‘lim va bilishga
oid mavzularda (koinot, hayvonot dunyosi). O’quvchilar odatda hayotdan va badiiy
adabiyotdan olingan hikoyalarni qiziqib tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix
qoidalari, Vatanimizning tabiiy boyliklari, mehnatkash kishilari, tarix, adabiyot,
san‘at haqida hikoya qilib berish mumkin.
Namuna (ibrat). O’quvchilar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy
sifatlarni ko’rishlari va namuna olishlari nihoyatda muhimdir. Oilada avvalo ota-
onaning, maktabda o’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi, ayniqsa yoshlarga
katta ta‘sir ko’rsatadi. O’quvchilar o’zlariga yaqin kishilarning xulq-atvoriga taqlid
qiladilar. Ota-onalarning xulq-atvori ko’pincha bolalarda yaxshi sifatlarning,
ba‘zan esa yomon sifat-xislatlarning tarkib topishiga ta‘sir ko’rsatadi. Shuning
uchun o’qituvchi va ota-onalar har qanday holatda ham o’zlarini tuta bilishlari
kerak. Kattalarning so’zi bilan ishi, yurish-turish va xatti-harakatlarida tafovut
bo’lmasligi kerak.
Ilg’or kishilarning hayoti va faoliyatidan olingan yorqin ma‘lumotlar,
asarlardagi, kinofilmlardagi qahramonlar xatti-harakatlaridagi yaxshi namunalar
bolalarning ongiga kuchli ta‘sir qiladi. Namunadan xalq pedagogikasida ham keng
foydalanilgan. Ota-bobolarimiz o’z farzandlarini hamisha yaxshilardan, ulug’
kishilardan ibrat olishga undab kelganlar. Masalan: «Qush uyasida ko’rganini
qiladi». Bu oddiygina ibora zamirida qanchalik hikmat borligini hamam ham
bilavermaydi. Bunga o’xshash fikrlarni ko’plab keltirish mumkin. Bola
rivojlanishining, o’zligini belgilashning asosiy omili – bu faoliyatdir. Faoliyat
nuqtai nazaridan yondashish qoidasi maktab hayotining hamma jabhalarida ta‘lim-
tarbiya jarayonlariga singib ketadi. Shu boisdan oilada, maktabda o’quvchi
faoliyatini maqsadli va ijobiy tomonlama yo’nalish berish lozim.

22X U L O S A
Bolani maktab ta’limga tayyorlashda, uning sog ligini mustahkamlashdaʻ
ertalab ma’lum vaqtda o rindan turish, ovqatlanish va uyquga yotishga aniq rioya
ʻ
qilsa, u qay darajada bo lmasin
ʻ asta –sekin o z ʻ faoliyatini boshqarishga
odatlanishi, bu uni kundalik va maktab kun tartibining asosiy qoidalariga osongina
ko rinishi aniqlanadi.
ʻ
Bolaning kun tartibiga amal qilishi uchun asosan qat’iy nazorat lozimligi
kun tartibini bajarish majburiyligiga va hyech qanday iltimoslar, ma’lum vaqtda
ovqatlanmaslik hamda o ynamaslikka sabab bo la olmasligiga ko nikishi lozimdir.
ʻ ʻ ʻ
Kun tartibida bola faoliyatining har xil turlarining almashinib tushunishi
ta’minlash, bolaning har tomonlama kamol topishiga imokn berishi aniqlandi.
Kurs ishi pedagogik muammo sifatida o rganildi. Maktabgacha yoshdagi
ʻ
bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilinmaslik sabablari:
adabiyotlarni yetarli emasligiga, kun tartibiga rioya qilish mohiyatini tushunib
yetmaslik. Tajriba sinov ishlarimiz natijasi shuni ko rsatdiki,
ʻ sanoqli oilalardagina
kun tartibiga amal qilinadi. Mashg ulotlar va tavsiyalarimizni tartibli
ʻ qo llash ʻ
natijasida oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilish
usullaridan foydalanish zarurligi singdirildi.
Tajriba sinov ishlarimizni yakunida oilada ota –onalarda bolani maktabga
tayyorlash omillari, bolani maktabga tayyorlik darajasini aniqlash usullari bolani
maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan
ʻ talablar va rioya qilish usullari
haqida bilim, malaka va ko nikmalar hosil
ʻ qilindi.

23FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy –iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitada uni
ʻ
bartaraf etishning sharoitida uni bartaraf etishning yo llari va choralari” Toshkent –
ʻ
“O zbekiston”
ʻ – 2009y
2. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat”
2008 y
3. Asosiy vazifamiz –Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yana
yuksaltirishdir” Toshkent “O zbekiston”
ʻ 2010 yi
4. I.A.Karimov “Mamlakatni madernisiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror
rivojlantirish yo lida”
ʻ .O zbekiston ʻ NMIU 2008y
5. “O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Barkamol avlod
O’zbikiston taraqqiyotining poydevori”- Toshkent: Sharq, 1997-65b.
6. Karimov I.A “Yuksak m’naviyat yingilmas kuch “. Toshkent: O’zbekiston
2008. 202 b.
7. Tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi. 2005y.
8. A. Avloniy “Turkiy Guluston yohud ahloq” (nashirga tayyorlovchi Holiqov L)-
Toshkent: O’qituvchi, 1992. 160b.
9. Sh. Shodmonov, M. Halimov, N. Fayzullayeva. Tarbiyaviy ishlar uslubiyati.
T.2008y.
10. Jo’rayev A. Tarbiyaviy darslar o’tish. T. “O’qituvchi”, 1994.

BOLA TARBIYASIDA MAHALLA, MAKTAB VA OILA HAMKORLIGI

Sotib olish