Bolalar muassasasida ijtimoiy pedagogning kasbiy maqomi va vazifalari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	140.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Bolalar muassasasida ijtimoiy pedagogning kasbiy maqomi va vazifalari

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE” NODAVLAT OLIY TALIM MUASSASASI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
22-PPD 07-guruh talabasi Naraliyeva Dilorom Abdikaxarovnaning
“IJTIMOIY PEDAGOGIKA” fanidan
“ Bolalar muassasasida ijtimoiy pedagogning kasbiy maqomi va vazifalari”
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: 22-PPD 07- guruh talabasi Naraliyeva Dilorom Abdikaxarovna
Ilmiy rahbar: Abduxamidov Sardor
_Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. TA ’ LIM MUASSASALARIDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK TIZIM
1.1. Bolalarga qo‘shimcha ta’lim berishning ijtimoiy-pedagogik modeli………. 6
1.2. Bolalarni ijtimoiy himoyalash mikromarkazlari……………………………. 12
II-BOB. BOLALAR BILAN OLIB BORILADIGAN IJTIMOIY-
PEDAGOGIK FAOLIYAT
2.1. Ijtimoiy pedagog faoliyatining turli modellari ……………………………… 23
2.2. Ta’lim muassasalaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat………………………. 30
XULOSA……………………………………………………………………….. 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 35
2

KIRISH
“ Bolalar ta’limi va ularning ijtimoiy himoyasi
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri
bo‘lib, har bir farzandni to‘liq imkoniyatlarga ega
qilib tarbiyalash va qo‘llab-quvvatlash,
jamiyatimizning kelajagi uchun eng muhim
vazifadir. ”
Sh.M. Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi: Ochiq maktablar ko‘p qirralari vazifalarni bajarib,
kun davomida bolalar va kattalar uchun faoliyat ko‘rsatadi. Ular xohlagan
vaqtlarida bu maktabga kelishlari mumkin. Bu maktablar oila, ma’naviy-ma’rifiy
tashkilotlar, ish joylari, mahalliy hokimliklar, jamiyat tashkilotlari kabi ijtimoiy
institutlar bilan hamkorlik qiladi. Eng asosiysi, bolaning ta’lim va tarbiyasi ijodiy
faoliyat asosida olib boriladi; maktab bolaning rivojlanishi uchun barcha
sharoitlarni yaratib beradi. Ochiq maktablar strukturasida yangi tarbiyachi-ijtimoiy
pedagoglar faoliyat ko‘rsatadi. U shaxs va jamiyat o‘rtasidagi “vositachi” rolini
bajaradi.
Bunday maktablar asosan:
 o‘qituvchilarning pedagogik bilimini boyitish;
 sotsiumning imkoniyatlarida foydalanib, ota-onalarning umum-
madaniyatini rivojlantirish;
 ijtimoiy foydali madaniy dam olishini tashkil etishga doir o‘z
faoliyatlarini olib boradi.
Maktabdan tashqari qo‘shimcha ta’lim muassasalari ijtimoiy tarbiyalash
institutlaridan biri sifatida, bolalarning bo‘sh vaqtini tashkil etishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ularning asosiy vazifalari:
 bolalarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga sharoitlar yaratish;
 sog‘ligini tiklash, kasb tanlashga va ijtimoiy faoliyat yuritishga yo‘llash;
 nogiron bolalarning ijtimoiylashuviga yordam berish va h.k.
3

Qo‘shimcha ta’lim muassasalarida asosan, bolalarni o‘qitish quyidagi
shakllarda olib boriladi: nazariy (ma’ruzalar o‘qish, suhbatlar, disputlar tashkil
etish va h.k.) hamda amaliy (ekspeditsiyalar, sayohatlar tashkil etish,
konferentsiyalar, slyotlar o‘tkazish). Bu tashkilotlarda olib boriladigan ijtimoiy
pedagogik faoliyat bolalarga bilim berish, ijtimoiylashtirish va hayotga tayyorlash
maqsadi ko‘zlanadi.
Undagi dasturlar tarbiyalanuvchilarning ijtimoiylashuviga, bugungi kunning
dolzarb muammolarini tushunishga, muammolarni mustaqil tarzda hal etishga
o‘rgatishga, o‘z bilimini oshirib borishga qaratilgandir. Bu tashkilotlarda ijtimoiy-
pedagogik faoliyat jarayonida quyidagi tamoyillarga asoslanish maqsadga
muvofiqdir:
1. Bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda yondoshish.
2. O‘qituvchining shaxsiy professional yondoshuvi.
3. Tabiatga mos yondoshuv.
4. Madaniy saloqiyatga mos yondoshuv.
Bu faoliyatlar jarayoni ijtimoiy pedagog ta’limiy faoliyat metodi, faoliyat va
muloqatni o‘zgartirish metodi, munosabatlarni o‘zgartirish kabi metodlardan
foydalanish mumkin.
Kurs ishining maqsadi. Bolalar muassasalarida ijtimoiy pedagogning
kasbiy maqomi va vazifalarini o‘rganish, uning ijtimoiy-pedagogik faoliyatini
tahlil qilish hamda bu faoliyatning ta’lim tizimida, jamiyatda va bolaning
rivojlanishida tutgan o‘rnini aniqlashdir. Ushbu ishda ijtimoiy pedagogning
vazifalari, metodlari va faoliyatlarini amaliyotda qo‘llashda yuzaga keladigan
muammolar va ularni hal etish yo‘llari hamda bu jarayonda pedagogik
yondashuvlarning ahamiyati ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, kurs ishida ijtimoiy-
pedagogik faoliyatning samaradorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan metodologik
va amaliy tamoyillar tahlil qilinadi.
Kurs ishining vazifalari:
 Ijtimoiy pedagogning kasbiy maqomini o‘rganish.
4

 Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy tamoyillarini tahlil qilish.
 Ochiq maktablar va qo‘shimcha ta’lim muassasalarida ijtimoiy
pedagogning rolini o‘rganish.
 Ijtimoiy pedagogik faoliyatni amaliyotda qo‘llash usullarini aniqlash.
 Ta’lim tizimida ijtimoiy pedagogik faoliyat samaradorligini oshirish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Bolalar muassasalarida ijtimoiy pedagogning
kasbiy faoliyati, uning metodlari, vazifalari va ijtimoiy-pedagogik tizimda o‘rni.
Shuningdek, ijtimoiy pedagogik faoliyatning ta’lim muassasalarida bolalarning
rivojlanishiga ta’siri va samaradorligini oshirishga qaratilgan usullar.
Kurs ishining obyekti. Bolalar muassasalarida ijtimoiy pedagogning
faoliyati, uning ta’lim tizimida va jamiyatda o‘rni, shuningdek, qo‘shimcha ta’lim
muassasalarida bolalarning ijtimoiylashuvi va rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash
jarayoni.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. TA ’ LIM MUASSASALARIDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK TIZIM
1.1. Bolalarga qo‘shimcha ta’lim berishning ijtimoiy-pedagogik modeli
Bolalar uchun qo‘shimcha ta’limning umumiy ta’lim dasturi bolalar
ijodiy uyushmasining asosiy hujjatidir, chunki unda:
 Butun o‘qish davri uchun o‘quv jarayonining "strategiyasi" aniqlanadi;
 Asosiy (ustuvor) kontseptual, mazmuniy va uslubiy yondashuvlar ta’lim
faoliyati va uning ishlashi aks ettiriladi;
 Bolalar ijodiy uyushmasi faoliyatining tashkiliy standartlari belgilab
qo‘yiladi.
Bolalar uchun qo‘shimcha ta’lim dasturi har bir o‘qituvchi tomonidan
bolalar uchun qo‘shimcha ta’lim dasturlariga qo‘yiladigan namunaviy talablar
asosida mustaqil ravishda ishlab chiqiladi.
Bolalar uchun qo‘shimcha ta’lim dasturi quyidagi tarkibiy elementlarni o‘z
ichiga oladi:
1. Sarlavha sahifasi;
2. Tushuntirish xati;
3. O‘quv-tematik reja;
4. O‘rganilayotgan kursning mazmuni;
5. Qo‘shimcha umumiy ta’lim dasturini uslubiy ta’minlash;
6. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
Sarlavha sahifasida belgilash tavsiya etiladi:
 Ta’lim muassasasining nomi;
 Qo ‘ shimcha umumiy ta ’ lim dasturi qayerda , qachon va kim tomonidan
tasdiqlanganligi ;
 Qo‘shimcha umumiy ta’lim dasturining nomi;
6

 Qo‘shimcha umumiy ta’lim dasturi ishlab chiqilgan bolalarning yoshi;
 Qo‘shimcha umumiy ta’lim dasturini amalga oshirish muddati;
 Qo‘shimcha umumiy ta’lim dasturi muallifining (mualliflarining) to‘liq
ismi, lavozimi;
 Qo‘shimcha umumiy ta’lim dasturi amalga oshirilayotgan shahar, aholi
punkti nomi;
 Qo‘shimcha umumiy ta’lim dasturini ishlab chiqish yili.
Ta’lim sohasida asosiy ustuvorlik sifatida o‘quv jarayoni va rivojlanishiga
integratsiyalashgan pedagogik faoliyatning organik tarkibiy qismi bo‘lishi kerak.
Ta’limning eng muhim vazifalari fuqarolik javobgarligi, ma’naviyat va madaniyat,
tashabbus, mustaqillik, bardoshlilik, jamiyatdagi muvaffaqiyatli ijtimoiylashish va
mehnat bozorida faol moslashish qobiliyatidir.
Asosiy ta’lim doirasidan tashqarida "qo‘shimcha" ta’limni anglatadi, insonga
bilim va ijodkorlikka muhtojlik uchun, o‘zini, o‘z-o‘zidan, professional jihatdan
shaxsiylashtirishga imkon beradi.
Qo‘shimcha ta’lim muassasasining asosiy vazifalari:
 Shaxsiy rivojlanish, sog‘liqni saqlash, o‘z-o‘zini belgilash, eng yoshdagi
bolalarning malakasini oshirish, asosan 6 dan 18 yoshgacha bo‘lgan;
 Ularni jamiyatdagi hayotga moslashtirish;
 Umumiy madaniyatni shakllantirish;
 Dam olishni tashkil etish;
 Bolalarning jismoniy madaniyat va sportda bo‘lgan ehtiyojlarini
qondirish.
Bolalarni qo‘shimcha ravishda o‘qitish institutlari har bir bola uchun teng
“boshlang‘ich” institutlari sifatida bolalarning va ota-onalarining tez o‘zgaruvchan
ehtiyojlariga sezilarli darajada munosabat bildirmoqda. Bu, iqtidorli va iqtidorli
o‘quvchilarni sifat jihatidan ko‘tarish, ularni yangi bosqichda individual
rivojlanishga yordam beradi. Bolalar qo‘shimcha ma’lumotlari instituti,
bolalarning turli xil turdagi ta’lim muassasalari va uning mikrodasturlari, shahar
7

hokimligi, mintaqaviy ta’lim muassasalari uchun qo‘shimcha ma’lumot olish
uchun tashkiliy va uslubiy markaz bo‘lishi kerak. Davlat muassasalari Bolalar
uchun qo‘shimcha ma’lumot (federal, respublika, viloyat, mintaqaviy) bolalar
qo‘shimcha ma’lumotlarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlashning
muvofiqlashtiruvchi, axborotlashtirish va tashkiliy, dasturiy ta’minot va uslubiy
qo‘llanmalarini amalga oshirishi kerak. Bolalar uchun qo‘shimcha ma’lumot aslida
amaliy yo‘nalishdir. Bu asosan ekspertlar, mutaxassislar, “ularning ishi ustalari”
tomonidan amalga oshiriladi, bu uning ko‘p qirrali, jozibadorligini, o‘ziga xosligini
va samaradorligini ta’minlaydi. Bolalarni qo‘shimcha ravishda o‘qitish – bu
bolaning shaxsiyati va ehtiyojlariga muvofiq, kattalar yordamida tanlaganligi yoki
yordam berish zonasi sifatida ko‘rib chiqiladi. Ochiq ijtimoiy tizim sifatida
bolalarni qo‘shimcha ravishda o‘qitishning moslashuvchanligi bizga rahbarning
fazilatlarini shakllantirish, ijtimoiy ijodkorlikni rivojlantirish va ijtimoiy
vakolatlarni shakllantirish uchun sharoitlar yaratishga imkon beradi.
Bolalar qo‘shimcha ma’lumotlari tizimi idoralararo asosda rivojlanib boradi
va iqtidorli bolalarni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish kafolati sifatida harakat
qiladi. Bolalar qo‘shimcha ta’lim muassasalarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat
yanada samarali joriy etiladi, chunki ushbu muassasalarning an’analari, uslubi va
ish uslublari jamiyatning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda maksimal
darajada foydalanish mumkin. Buning natijasi sifatida fuqarolik xatti-harakatining
tajribasining to‘planishi, demokratik madaniyat, o‘z manfaatini ko‘zlab, shaxsiyat
va ongli tanlash shakllanadi. Turli jihatlarda malakali yordamni oladigan kasblar
ijtimoiy hayotda bolalar va yoshlarning yashash sharoitlarini o‘zgartirishga ta’sir
qiladi. Bolalar qo‘shimcha ma’lumotlari tizimi millionlab talabalarni san’at va
texnik ijodkorlik, sayyohlik, ekologik va biologik faoliyat, sport bilan
shug‘ullanish imkoniyatini beradi va ilmiy-tadqiqot ishlari - uning istaklari,
qiziqishlari va potentsialiga muvofiq rivojlanadi. Bolalar qo‘shimcha
ma’lumotlarini uslubiy qo‘llab-quvvatlashda muhim o‘zgarishlar ro‘y berdi:
qo‘shimcha ta’lim o‘qituvchilari mualliflik huquqini ishlab chiqmoqda,
8

qo‘shimcha dasturlar, o‘z kasbiy va shaxsiy potentsialini amalga oshirish,
bolalarning ijodiy faoliyatini rivojlantirish uchun sharoitlar yaratmoqchi.
Umuman olganda, bolalarni qo‘shimcha ravishda o‘qitish paytida ta’lim
muassasalari quyidagi ustuvor tamoyillarga tayanish kerak:
 Turlarning turini bepul tanlash va faoliyat sohalari
 Shaxsiy manfaatlar, ehtiyojlar va bolalik qobiliyati
 Bolani o‘z-o‘zini belgilash va o‘zini o‘zi amalga oshirish imkoniyati
 O‘qitish, tarbiyaviy va rivojlanish birligi
 O‘quv jarayonining amaliy faoliyati
Bolalarni qo‘shimcha ravishda o‘qitish muhim ta’lim doirasida amalga
oshirilmagan bolalarning turli ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Bu blokda 1-11
sinf o‘quvchilari bilan shug‘ullaniladi.
Ma’lumki, bolalar o‘z ehtiyojlariga javob beradigan va tabiatiga yaqin
bo‘lgan narsalarni tanlashadi. Bu qo‘shimcha ta’limning asosiy maqsadi shundaki,
u bolalarga o‘zini o‘zi belgilashga yordam beradi, o‘zini anglash va ijtimoiy
ahamiyatga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. Qo‘shimcha ta’limdan o‘tgan bolalarda,
ko‘proq imkoniyatlar mavjud bo‘lib, ular etuk yoshda aniq tanlov qilish
imkoniyatiga ega bo‘lishadi.
Bolalar uchun qo ‘ shimcha ta ’ lim – bu yo ‘ naltirilgan jarayon bo ‘ lib ,
qo ‘ shimcha ta ’ lim dasturlarini amalga oshirish orqali ta ’ lim , ishlab chiqish va
o ‘ qitish xizmatlari taqdim etiladi . Bu jarayon , shuningdek , o ‘ z - o ‘ zini bilish , o ‘ zini
boshqarish va o ‘ zini takomillashtirish ko ‘ nikmalarini rivojlantirishga yordam
beradi . Bolalar uchun qo ‘ shimcha ta ’ limning qiymati shundaki , u umumiy ta ’ limni
yaxshilaydi , maktabda erishilgan bilim va ko ‘ nikmalarni amaliy qo ‘ llashni qo ‘ llab -
quvvatlaydi . Bu talabalarning kognitiv qobiliyatlarini rag‘batlantiradi. Qo‘shimcha
ta’lim sharoitida bolalar o‘zlarining ijodiy salohiyatini va zamonaviy jamiyatda
moslashuv ko‘nikmalarini rivojlantirishi mumkin. Bu, shuningdek, bo‘sh vaqtni
to‘liq tashkil etish imkoniyatini yaratadi. Qo‘shimcha ta’lim – bu qidiruv ta’limi,
an’anaviy yo‘llardan tashqari turli hayotiy holatlardan chiqish imkoniyatlarini
9

ta’minlaydigan jarayonni rag‘batlantiradi. Maktab qo‘shimcha ta’lim talabalarga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu, o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyojni hissa
qo‘shadi, ularning tayyorlik va odatlarini shakllantiradi, shaxsiy xususiyatlarni
rivojlantiradi. Bu, shuningdek, tengdoshlar, o‘qituvchilar va ota-onalar tomonidan
o‘z-o‘zini hurmat qilish holatini oshiradi.
Imzolash ko‘nikmalarining paydo bo‘lishi, o‘z-o‘zini tashkil etish va maktab
o‘quvchilarini o‘zini boshqarish, o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini rivojlantirishga
yordam beradi, bu esa bolalarda sog‘lom turmush tarzi amaliy ko‘nikmalarini
shakllantirishga imkon beradi. Salbiy ta’sirlarga qarshi turish, atrof-muhitga ta’sir
qilishda yordam beradi. Bolalarning bo‘sh vaqtlarida qatnashish maktab
jamoasining uyg‘unlashuviga, maktabning an’analarini kuchaytirishga, unda qulay
ijtimoiy va psixologik muhitni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Rivojlanish
uchun istiqbolli dasturlar qo‘shimcha ta’lim muassasasini ishlab chiqish, ushbu
institutlarda pedagogik ish tajribasini tushunish, qo‘shimcha ta’limning pedagogik
imkoniyatlarini tushunish ushbu tizimning ijtimoiy funktsiyalari va uning ijtimoiy
yo‘nalishlariga javob berishga urinishi kerak. Ayrim ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish
uchun har qanday ijtimoiy ehtiyojlar - davlat so‘rovlari, individual ijtimoiy
guruhlar, umuman jamiyat. Ammo rivojlanish jarayonida ijtimoiy tizim tarkibiga
ta’sir qila boshlaydi ijtimoiy muammolar ta’lim sohasida, ularning ijtimoiy
funktsiyalarini saqlash bo‘yicha. Shu sababli, zamonaviy ijtimoiy funktsiyalarni
tahlil qilish uchun mamlakatimizdagi ushbu tizim tarixiga murojaat qilish va uning
funktsiyalari qanday o‘zgarganini tushunishga harakat qilish kerak, ularning
rivojlanishining tendentsiyalari nimada.
Shunday qilib, taxminan yigirma yil davomida katta ijtimoiy-pedagogik
potentsial bo‘lgan bolalar uchun maktabdan tashqari muassasalar tizimi. Bu
potentsial tizimning tashkiliy imkoniyatlariga asoslangan edi, uning poydevori turli
xil ekstraksiyalardan tashqari turli institutlar tarmog‘ini tashkil etgan: zamonaviy
bolalar ijodiyoti, sport maktablari, sport maktablari, kashshof lagerlari. Maktabdan
tashqari muassasalar tizimi ma’lum bir faoliyat sohasida ayniqsa qobiliyatli
10

bolalarni tarbiyalash uchun sharoit yaratishga imkon berdi. Ta’limni
individualizatsiya qilish tajribasi 90-yillarda alohida ahamiyatga ega bo‘lgan.
Bolalar maktablaridan tashqari muassasalar tizimi idoralararo, tarmoqlararo ishlab
chiqilgan. Bolalarni tarbiyalash butun jamiyatning holati edi. Maktabdan tashqari
muassasalar tizimi sotsialistik binoni mustahkamlashning muhim mafkuraviy
vositasi hisoblanadi: boshqa ijtimoiy institutlar, boshqa ijtimoiy institutlar, faol
kommunizm quruvchisi sifatida hissa qo‘shdilar mafkuraviy o‘simliklar, axloq va
qiziqish, madaniyat va xulq-atvor bilan.
Maktabdan tashqari muassasalarning ijtimoiy-pedagogik funktsiyalari.
Davlat buyurtmasi, bolalardan tashqari maktablar bolalarning talablari va
ehtiyojlarini qondiradi. Ta’lim muassasalari sifatida ular shaxsiy natijalarga
erishishga e’tibor qaratishadi. Shunday qilib, maktabdan tashqari muassasaning
ijtimoiy-pedagogik funktsiyalariga ko‘ra, uning ijtimoiy tartibini, bolalar va
institutning pedagogik imkoniyatlarini tanishish mumkin. Shu nuqtai nazardan,
ko‘rib chiqilayotgan davrda amalga oshirilayotgan to‘rtta asosiy pedagogik
funktsiyani farqlash mumkin.
Birinchi funktsiya - bolalarni professional va fuqarolik jihatidan aniqlash.
Maktabdan tashqari muassasalar iste’dodlarni aniqlash, ularning rejalarini
aniqlash, iste’dodlarni rivojlantirish va bolalar ijodiy qobiliyatlarini oshirish uchun
sharoitlar yaratadi. Ushbu funktsiya o‘rta maktabda o‘rganilgan fan yo‘nalishlarini
takrorlamagan bolalar birlashmalarining ko‘p tarmoqli faoliyatlari tomonidan
ta’minlandi.
Ikkinchi funktsiya - tarmoqlararo, mintaqalararo va xalqaro kommunikativ
aloqalarni rivojlantirish uchun sharoit yaratish. Bolalar ijodiy uyushmalari o‘ziga
xos klublarga aylandi. Ushbu klublarda paydo bo‘lgan do‘stona aloqalar ko‘pincha
ko‘p yillar davomida davom etdi. Bunday aloqalar vatandoshlarning his-
tuyg‘ularini rivojlantirish, madaniyatlar muloqoti, umumiy ijtimoiy va axloqiy
qadriyatlar ongini rivojlantirishga yordam berdi.
11

Uchinchi funktsiya - ruhiy turmush tarzini shakllantirish. Bolalar
uyushmalarida qatnashish maktab o‘quvchilarining bo‘sh vaqtining tuzilmasiga
ta’sir ko‘rsatdi, chunki u har doim u bilan bog‘liq edi mustaqil faoliyat bilan uyda.
Bunday sinflar tarkibidagi o‘zgarishlar (teleko‘rsatuvlar, kitoblar va boshqalar)
bolalarning muloqot doirasiga, shaxsiy mazmunli muammolar tarkibiga,
boshqacha aytganda, insonning ma’naviy qadriyatlarining butun tizimiga ta’sir
qildi.
1.2. Bolalarni ijtimoiy himoyalash mikromarkazlari
Ochiq maktablar ko‘p qirralari vazifalarni bajarib, kun davomida bolalar va
kattalar uchun faoliyat ko‘rsatadi. Ular xohlagan vaqtlarida bu maktabga kelishlari
mumkin. Bu maktablar oila, ma’naviy-ma’rifiy tashkilotlar, ish joylari, mahalliy
hokimliklar, jamiyat tashkilotlari kabi ijtimoiy institutlar bilan hamkorlik qiladi.
Eng asosiysi, bolaning ta’lim va tarbiyasi ijodiy faoliyat asosida olib boriladi;
maktab bolaning rivojlanishi uchun barcha sharoitlarni yaratib beradi. Ochiq
maktablar strukturasida yangi tarbiyachi-ijtimoiy pedagoglar faoliyat ko‘rsatadi. U
shaxs va jamiyat o‘rtasidagi “vositachi” rolini bajaradi.
 Bunday maktablar asosan:
 O‘qituvchilarning pedagogik bilimini boyitish,
 Sotsiumning imkoniyatlarida foydalanib, ota-onalarning umum-
madaniyatini rivojlantirish,
 Ijtimoiy foydali madaniy dam olishni tashkil etishga doir o‘z faoliyatlarini
olib boradi.
Maktabdan tashqari qo‘shimcha ta’lim muassasalari ijtimoiy tarbiyalash
institutlaridan biri sifatida bolalarning bo‘sh vaqtini tashkil etishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ularning asosiy vazifalari:
 Bolalarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga sharoitlar yaratish,
 Sog‘ligini tiklash, kasb tanlashga va ijtimoiy faoliyat yuritishga yo‘llash,
 Nogiron bolalarning ijtimoiylashuviga yordam berish va h.k.
12

Qo‘shimcha ta’lim muassasalarida asosan, bolalarni o‘qitish quyidagi
shakllarda olib boriladi: nazariy (ma’ruzalar o‘qish, suhbatlar, disputlar tashkil
etish va h.k.) hamda amaliy (ekspeditsiyalar, sayohatlar tashkil etish,
konferentsiyalar, slyotlar o‘tkazish). Bu tashkilotlarda olib boriladigan ijtimoiy
pedagogik faoliyat bolalarga bilim berish, ijtimoiylashtirish va hayotga tayyorlash
maqsadi ko‘zlanadi.
Undagi dasturlar tarbiyalanuvchilarning ijtimoiylashuviga, bugungi kunning
dolzarb muammolarini tushunishga, muammolarni mustaqil tarzda hal etishga
o‘rgatishga, o‘z bilimini oshirib borishga qaratilgan. Bu tashkilotlarda ijtimoiy-
pedagogik faoliyat jarayonida quyidagi tamoyillarga asoslanish maqsadga
muvofiqdir:
1. Bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda yondoshish,
2. O‘qituvchining shaxsiy professional yondoshuvi,
3. Tabiatga mos yondoshuv,
4. Madaniy saloqiyatga mos yondoshuv.
Bu faoliyatlar jarayoni ijtimoiy pedagog ta’limiy faoliyat metodi, faoliyat va
muloqatni o‘zgartirish metodi, munosabatlarni o‘zgartirish kabi metodlardan
foydalanish mumkin.
Kirish: Bolalarni ijtimoiy himoyalashga bo‘lgan ijtimoiy talab. Bolalarni
ijtimoiy himoyalash bugungi kunda jamiyatning muhim masalalaridan biri
hisoblanadi. Ularning ijtimoiylashuvini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirishga doir
talablar o‘sib bormoqda. Jamiyatning bolalarga bo‘lgan mas’uliyati, bolalar
huquqlarini himoya qilish va ularga to‘g‘ri sharoitlar yaratish zarurati ijtimoiy
pedagogik faoliyatning muhim yo‘nalishi hisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat (IPF) maqsadi va vazifalari. Ijtimoiy
pedagogik faoliyatning asosiy maqsadi bolalar va o‘smirlarning ijtimoiylashuvini
ta’minlash, ularni jamiyatda faol va mas’uliyatli shaxslar sifatida tarbiyalashdir.
Bu faoliyatning vazifalari quyidagilardan iborat:
 Bolalarning ijtimoiy himoyasini ta’minlash,
13

 Ularning bo‘sh vaqtlarini samarali tashkil etish,
 Ota-onalarning tarbiyaviy bilimlarini oshirish,
 Jamiyatning ijtimoiy madaniyatini rivojlantirish.
IPF tamoyillari. Ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy tamoyillari
quyidagilardan iborat:
1. Bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish,
2. Ijtimoiy pedagogning shaxsiy professional yondoshuvi,
3. Madaniyatga mos yondoshuv,
4. Tabiatga mos yondoshuv,
5. Ijtimoiy pedagogik yordamni samarali tashkil etish.
IPFning o‘ziga xosliklari. Ijtimoiy pedagogik faoliyatning o‘ziga xos
xususiyatlari, uning jamiyatdagi o‘rni, shaxsni tarbiyalash va rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
 Yordamning ko‘plab ijtimoiy guruhlarni qamrab olishi,
 Har bir bolaning individual ehtiyojlarini inobatga olish,
 Jamiyatdagi ijtimoiy va ma’naviy o‘zgarishlarga moslashish.
IPF mazmuni . Ijtimoiy pedagogik faoliyatning mazmuni bola va
o‘smirlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi ijtimoiy omillarni shakllantirishga
qaratilgan. Bu faoliyatda asosiy e’tibor jamiyatdagi o‘zgarishlarga va ijtimoiy
ehtiyojlarga qaratiladi.
Shakillari. Ijtimoiy pedagogik faoliyatning shakllari quyidagilardan iborat:
1. Shaxsiy yondoshuv,
2. Guruhli faoliyat,
3. Jamoaviy yondoshuv,
4. Mahalliy hamkorliklar.
Metodlari. Ijtimoiy pedagogik faoliyatda turli metodlar qo‘llaniladi:
 Ta’lim va tarbiyaviy metodlar,
 Ijtimoiy muloqat va ishlash metodlari,
 Kengaytirilgan faoliyat metodlari.
14

Ijtimoiy pedagogik IPF vositalar . Ijtimoiy pedagogik faoliyatni amalga
oshirishda qo‘llaniladigan vositalar quyidagilar:
 O‘qituvchining shaxsiy pedagogik yondoshuvi,
 Ijtimoiy va madaniy vositalar,
 Maxsus dasturlar va treninglar.
Dasturlar bosqichi . Ijtimoiy pedagogik dasturlar, bolalarning
ijtimoiylashuvini ta’minlash, ularning turli sohalarda rivojlanishini qo‘llab-
quvvatlashga qaratilgan. Ular o‘z ichiga pedagogik treninglar, jamiyat bilan
ishlash, shaxsiy rivojlanish dasturlarini oladi.
Bolalar va o‘smirlar: ularning ijtimoiylashganlik va rivojlanganlik
darajalari . Bolalar va o‘smirlar jamiyatga moslashish, o‘z-o‘zini rivojlantirish va
o‘z o‘rnini topish uchun ijtimoiy yordamga muhtojdir. Ularning ijtimoiylashuv
darajasi ularning rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir.
Chiqish: Ijtimoiylashgan bola . Ijtimoiylashgan bola jamiyatning faol va
mas’uliyatli a’zosi sifatida o‘z huquqlari va majburiyatlarini biladi. U o‘zining
ijtimoiy o‘rnini topib, jamiyatga foydali ishlar qilishi kerak. Ijtimoiy pedagogik
faoliyatning asosiy maqsadi shundaki, bolalar va o‘smirlar jamiyatda
muvaffaqiyatli yashay olishlari uchun zarur sharoitlar yaratiladi.
Qishloq joylarda ijtimoiy pedagogik faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlari
mavjud. Ularning asosiy maqsadi qishloq aholisi, ayniqsa, bolalar va yoshlar
uchun ijtimoiy himoya va madaniy rivojlanish imkoniyatlarini yaratishdir. Qishloq
joylarida ijtimoiy pedagoglar turli yosh guruhlari bilan ishlashadi va ularga
jamiyatda o‘z o‘rnini topishda yordam berishadi. Bolalar, ayniqsa, ijtimoiy
himoyaga muhtoj bo‘lib, ularning ijtimoiylashuviga alohida e’tibor qaratiladi.
Maktab yoshidagi bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish
maktabgacha tarbiya muassasalaridagi ijtimoiy pedagogik ishdan tubdan farq
qiladi. Bu faoliyat o‘quvchilarning doimiy kamol topishlari va ta’lim olishlariga
bog‘liq bo‘lib, maktabdagi ijtimoiy pedagogik faoliyatning barcha jihatlarini bir
bobda ochib berishning iloji yo‘q. Shuning uchun biz eng muhim vaziyatlarini
15

ochib berishga harakat qilamiz. Respublikaimizda maktab o‘quvchilari bilan
ijtimoiy pedagogik ish olib borish rivojlanmoqda. U qisman moziy tajribasiga,
qisman zamonaviy pedagogik, tibbiy, psixologik, yuridik faoliyat turlariga tayanib
ish olib bormoqda. So‘nggi yillarda pedagogik jamoalar ham paydo bo‘lib, ularda
maktab nafaqat ta’lim-tarbiya masalalarini, balki o‘quvchining boshqa bir qator
ijtimoiy muammolarini ham yechmoqda.
Davlatimizdagi o‘zgarishlar mavjud ta’lim tizimiga ham o‘z ta’sirini
ko‘rsatdi. Chunki unda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozi aks
etmasligi mumkin emas. Umumta’lim maktabi o‘zining o‘quv, tarbiya va ijtimoiy
funksiyalarini ko‘rib chiqib, birinchi o‘ringa quyidagi ijtimoiy funksiyalarni
qo‘yishi kerak edi:
1. Ta’lim to‘g‘risidagi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturini bajarish
lozim edi, biroq ta’lim bolalar va o‘smirlar manfaati asosida tashkil qilinmoqda.
2. Maktabda tarbiya ishini ta’lim bilan teng yuritish.
3. Maktab faoliyatini qayta yo‘naltirish.
4. Maktab ishini, bolalar faolligini oshirish, turli bolalar klublari tuzishga
asoslash.
Maktabning asosiy ijtimoiy vazifasi bolaning ta’lim-tarbiya olishga bo‘lgan
huquqini amalga oshirish hisoblanadi. Zamonaviy maktab sharoitlarida bolalarning
ijtimoiy pedagogik himoyasi quyidagicha amalga oshmoqda:
 Maktab ma’muriyati, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari kam
ta’minlangan oilalar farzandlariga moddiy yordam, bepul ovqatlanish tashkil
qilishadi.
 Sinf rahbarlari bolaning oiladagi holatini o‘rganishadi va qiyin bolalar
bilan alohida shug‘ullanishadi.
 Maktabda psixologlar bola qobiliyatlari va qiziqishlarini o‘rganishadi.
Psixoterapevt va psixologlar ota-onalar va bolalarga maslahat berishadi va yordam
berishadi.
16

 Maktabda mavjud bo‘lgan sog‘liqni saqlash xizmati maktab
o‘quvchilarini tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishadi, jismoniy tarbiya guruhlari tuzishadi,
kuchsiz bolalarga maxsus ovqatlanish tashkil qilishadi, karantin sinflarini nazorat
qilishadi.
 Maktabda ijtimoiy ishga maktab direktori yordamchilaridan biri rahbarlik
qiladi. Tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari maktabning maktabgacha
tarbiya muassasalari, turli hukumat tashkilotlari bilan aloqasiga katta e’tibor
qaratadi.
 Ota-onalar qo‘mitasi ham o‘z o‘rnida tarbiyasi og‘ir bolalar bilan
ishlashga yordam beradi.
Turli davlatlarda ijtimoiy pedagog ishiga ikki yondashuv mavjud: u maktab
bilan hamkorlik qiladi yoki u maktabning shtatli hodimi hisoblanadi.
Maktab bilan hamkorlik qilib, ijtimoiy pedagog tez-tez maktabga borib
turadi. U ota-onalar va o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlarini yaxshilashga
yordam beradi, dars qoldirish sabablarini aniqlaydi. U bolalar bilan qo‘pol
munosabatda bo‘lgan oilalarni, jismoniy va ruhiy nuqsonli bolalarni aniqlaydi.
Bola yoki oilaga yordam berish maqsadida, bolaning uzoq davom etgan kasalligi
sabablarini surishtiradi va bola o‘qishda ortda qolmasligi uchun u bilan uyda va
kasalxonada alohida shug‘ullanadi. Bola tarbiyasidagi muammolarni hal qilish
uchun huquqshunos, shifokor va militsiya hodimlari xizmatlaridan foydalanadi.
Ko‘pgina G‘arbiy Yevropa davlatlarida ijtimoiy pedagog maktabning shtatli
xodimi hisoblanadi. U ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarni aniqlaydi. Bu bolalar
maktab kursini uzlashtirishga qobiliyati yetmaydigan bolalardir. Ular maktab yoki
oilada ruhiy tushkunlikni boshdan kechirishadi. Odatda, bu bolalar voyaga
yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiya ro‘yxatida turishadi. Ba’zan, bolalar va
ularning atrofidagilar bilan munosabatlarni oydinlashtirish yetarli yordam beradi.
Ijtimoiy pedagog o‘quvchining maktabdan tashqari vaqtini tashkillashtirib,
o‘z tarbiyaviy ishini olib borishda ota-onalar bilan hamkorlik qiladi. Hamkorlik
yuzasidan to‘garaklar, klublar, har xil mehnat va turistik bo‘linmalar tashkil qiladi.
17

Ijtimoiy pedagog pedagogik jamoaning tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ish olib
borishini tartibga soladi. U maktab pedagogik jamoasiga doimiy tarzda sinfdagi
psixologik muhit to‘g‘risida axborot beradi. Aynan shu holat maktabda ijtimoiy ish
olib borishning rejasini tuzishda muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy pedagog
maktabdan haydalgan bolalarga alohida e’tibor qaratishi kerak. Ularni boshqa
maktabga joylashtirishga, yangi jamoaga ko‘nikishlariga yordam ko‘rsatadi.
Ijtimoiy pedagog dars soatlari vaqtida noqonuniy ishlayotgan bolalarni aniqlaydi
va ularning o‘qish masalasini hal qiladi. U ko‘p bolali oilalarning barcha
imtiyozlaridan foydalanishlarini, bolalarning reabilitatsion markazlarga
qatnashishini nazorat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va sinf rahbarlari
tumandagi oila va o‘quvchilarni o‘rganib chiqishadi. Ijtimoiy yordamga muhtoj
bolalarga e’tibor berishadi, tarbiyasi og‘ir bolalarni tarbiyalashda oilalarga yordam
berishadi.
O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari o‘z faoliyatida to‘garaklar,
seksiya va klublarni tashkil qilish, o‘tituvchining o‘quvchilar bilan individual
ishlashini, yashash joyida bolalar bilan konsultatsiya o‘tkazish, alohida pedagogik
e’tiborga muhtoj bolalar bilan ish olib borishni nazorat qiladi. Alohida fanlardan
dars beruvchi o‘qituvchilar bolalarning qiziqishlarini o‘rganib chiqib, ularni turli
to‘garaklar va seksiya-larga jalb qilishadi. Maktabda turli tadbirlar o‘tkaziladi. Bu
tadbirlarni o‘tkazishda ota-onalar va sobiq o‘quvchilar yordamidan foydalaniladi,
maktabga mashhur kishilarni chaqirishadi. Maktab yoshidagi bolalarning asosiy
ijtimoiylashtiruvchi omili bolalar submadaniyatini shakllantiruvchi tengqurlar
jamoasidir. Ijtimoiy pedagog bu hodisalarning funksiyalarini bilishi, ularning
o‘quvchilarning shaxsiy hislatlari va ijtimoiy munosabatlarini rivojlantirishdagi
o‘rinlarini ko‘ra olishi lozim. Bola ijtimoiylashuvining shartlaridan biri tengqurlar
bilan munosabatga kirishishdir. Bu munosabat bolalar bog‘chasi guruhi, maktab
sinflari, turli norasmiy bolalar va o‘smirlar birlashmalari kabi kichik guruhlarda
shakllanadi. Bolalar va o‘smirlar guruhlarida tengdoshlar orasida funksional,
emotsional, shaxsiy munosabatlar o‘rnatiladi.
18

Funksional munosabatlar bolalar faoliyatining alohida sohalarida (mehnat,
o‘qish) qayd etilgan bo‘lib, kattalarning bevosita rahbarligi ostida guruhdagi xulq-
atvor normalarini o‘zlashtirish orqali shakllanadi. Tengdoshlar guruhining barcha
a’zolari ham yosh jihatdan teng bo‘lmasligi mumkin. Bu guruhga har xil yoshdagi,
biroq umumiy qadriyatlar, munosabatlar tizimi yoki qiziqishlari bilan birlashgan
bolalar ham kirishi mumkin. Tengdoshlar guruhi a’zolarining soni turlicha bo‘lishi
mumkin. O‘rtoqlar guruhida 2-3 dan 5 gacha, og‘aynilar guruhida 7-9 gacha,
assotsial guruhlarda 20 tagacha, rasmiy guruhlarda (sinf, to‘garak va boshqalar)
30-40 tagacha a’zo bo‘lishi mumkin. Tengqurlar guruhi odatda a’zolarining
hududiy yaqinligi asosida shakllanadi. Tengqurlar guruhi individual
qiziqishlarning mos tushishi, rasmiy tashkilot (sinf, skautlar guruhi va boshqalar)
mavjudligi va guruh a’zolari o‘rtasida shaxsiy munosabatlar mavjudligi tufayli
shakllanadi. Bu munosabatlar guruh a’zolarining xarakteri va o‘zaro ta’sirlarida,
shuningdek, sinfda rollarni taqsimlashda namoyon bo‘ladi.
Birinchidan, yetakchi ajralib chiqadi. Eksperimental tadqiqotlarda yetakchisi
bo‘lmagan guruh aniqlanmagan. Sohaviy yetakchilar ham bo‘lishi mumkin.
Masalan, aqliy, emotsional yoki ishbilarmon yetakchi bo‘lishi mumkin.
Tengdoshlar guruhini bir necha parametrlar bo‘yicha tasniflashimiz mumkin:
1. Ijtimoiy tizimidagi yuridik maqomiga ko‘ra : Tengdoshlar guruhlari
rasmiy, ya’ni jamiyat tomonidan tan olingan, biror davlat yoki jamoat tashkiloti
bilan bog‘liq bo‘lgan guruhlar va norasmiy, o‘z-o‘zidan mavjud bo‘lgan
guruhlarga bo‘linadi.
2. Ijtimoiy psixologik maqomiga ko‘ra : Ular ikkiga bo‘linadi: mansublik
guruhi (uning haqiqiy a’zolari mavjud, masalan, sinf, sport klubi va boshqalar) va
referent guruhi (bunga inson mansub emas, biroq hayolan tayanadi).
3. Faoliyat yuritishning barqarorligi va uzoq muddatliligiga qarab :
Doimiy, vaqtinchalik va hodisaviy guruhlarga ajratiladi.
4. Hudud jihatidan : Ular hovli, mahalla yoki biror muassasa tarkibida
faoliyat yuritishi mumkin.
19

5. Yetakchilik borasida : Ular demokratik va avtoritar guruhlarga
bo‘linishadi.
So‘nggi 10 yilliklarda tengdoshlar guruhlari voyaga yetayotgan avlodning
ijtimoiylashuvida eng muhim mikroomillardan biriga aylandi. Avvalgi davrlarga
qaraganda ularning o‘rni ancha jiddiylashdi, bunga bir qator jarayonlar o‘z ta’sirini
ko‘rsatdi. Urbanizatsiya shunga olib keldiki, ko‘p bolalar va o‘smirlar shaharlarda
yashaydi va u yerda ko‘proq tengdoshlar bilan muomala qilish imkoniga ega
bo‘lishmoqda. Bu muomala kattalar tomonidan to‘liq nazorat qilinmaydi. Katta
oilaning kichiklashuvi, bir bolali va to‘liqsiz oilalarning ko‘payishi, oilalarning
noto‘g‘ri tashkillashtirilishi bolalar uchun oiladagi emotsional aloqalarning
yetishmovchiligini uydan tashqarida to‘ldirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Umumiy o‘rta ma’lumot va OAVlar shunga olib keladiki, voyaga yetayotgan avlod
o‘zlarining savodxonliklari va madaniy rivojlanishlari darajasiga ko‘ra ancha
tenglashib qolishdi. Shuningdek, bolalarning tengdoshlar guruhlariga
birlashishlariga nafaqat kiyim-kechak yoki turmak, balki hayot tarzini ham
belgilab beruvchi moda ham ta’sir ko‘rsatmoqda.
Bolalar, o‘smirlar va o‘spirinlar bir vaqtning o‘zida bir necha farqlanuvchi
guruhlarga a’zo bo‘lishlari mumkin. Rasmiy guruhlar (sinf, sport to‘garagi va
boshqalar) bolalar ijtimoiylashuviga ularning hayotiy faoliyatining mazmuni va
ularda shakllangan o‘zaro munosabatlarning xarakteriga bog‘liq ravishda ta’sir
ko‘rsatadi. Norasmiy guruhlar esa bolalar, o‘spirinlar va o‘smirlarning
ijtimoiylashuviga ularning tarkibi va yo‘naltirilganligi, yetkachilik turiga ko‘ra
ta’sir ko‘rsatadi. Turli yosh va ijtimoiy madaniy xususiyatlarga ega bo‘lishiga
qaramay, tengqurlar guruhining ijtimoiylashuvdagi funksiyalari universaldir.
Birinchidan, guruh a’zolarini jamiyat madaniyatiga o‘rgatadi, ya’ni ularning xulq-
atvorini guruh a’zolarining milliy, diniy, mintaqaviy va ijtimoiy mansubligiga
moslashtiradi. Ikkinchidan, tengqurlar guruhlarida ijobiy xulq-atvorga o‘rgatish
jarayoni amalga oshiriladi. Bu ularga namunaviy xulq-atvorlarni ko‘rsatish, g‘ayri
ijtimoiy xulq-atvorlarga nisbatan chora qo‘llash orqali erishiladi. Uchinchi jihat,
20

tengdoshlar guruhlari bolalar, o‘smirlar va o‘spirinlarning kattalar, xususan ota-
onalar ta’siridan avtonomlashuvlari jarayonida muhim o‘rin tutadi. To‘rtinchi jihat
esa guruh o‘z a’zolariga yosh submadaniyatidan mustaqil bo‘lish imkoniyatini
beradi.
O‘rtoqlar va og‘aynilar guruhlari kiyinish, yurish-turish borasida tengdoshlar
jamiyatiga mos bo‘lishga harakat qilishadi. Shu bilan bir vaqtda o‘z
mustaqilliklarini ham saqlashadi, ya’ni boshqa bolalarni o‘z guruhlariga
qo‘shmaslikka harakat qilishadi. Beshinchidan, tengdoshlar guruhlari bolalar
tomonidan o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini belgilash masalalarini yechishga qulay
yoki noqulay sharoitlar yaratib beradi. Oltinchidan, guruh o‘z a’zolari tomonidan
“ekologik chuqurlik” sifatida qabul qilinadigan spetsifik ijtimoiy tashkilot
hisoblanadi. Guruhda emotsional va shaxsiy munosabatlar ham shakllanadi.
Bolalar va yosh o‘smirlar guruhlarida emotsional munosabatlarning asosiy
funksiyasi tengqurlar xulq-atvorini umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga
moslashdir. Bu holatda do‘stlik rishtalari va simpatiya birinchi o‘ringa ko‘tariladi.
Aslida, ular ontogenezda ancha avval paydo bo‘lishgan. Agar maktabgacha
yoshdagi bola ularga amal qilsa, bu holat boshqa bolalar tomonidan ijobiy qabul
qilinadi. Shaxsiy munosabatlar guruhdagi o‘zaro bog‘liqlik bo‘lib, bunda bir bola
xulq-atvorining sababi boshqa bola uchun shaxsiy ma’noga ega bo‘ladi. Shaxsiy
munosabatlar bola atrofdagilar bilan munosabatda kattalar rolini bajarganda yorqin
namoyon bo‘ladi.
Bolalar hamjamiyati bolalar submadaniyatining tashuvchisi hisoblanadi.
Bolalar submadaniyati–bu bolalarga jamiyatga ko‘nikishlariga va o‘z normalarini
yaratishlariga ko‘maklashuvchi madaniy hudud va muomala doirasidir. Bolalar
submadaniyati bolaning ilk ijtimoiylashuvi vazifasini bajaradi. O‘smirlar va
o‘spirinlar submadaniyatining namoyon bo‘lishi ijtimoiy harakatning yangi
shakllarini tuzish bilan bog‘liq. Bu jarayon ijtimoiy pedagog tomonidan to‘g‘ri
qabul qilinishi kerak. O‘smirlar kichik bolalardan ancha faollashib, o‘z o‘rinlarini
topish uchun yangi faoliyat va xulq-atvor shakllarini qidirishadi. Ammo, ular
21

bunday faoliyatga tayyor emaslar va tavakkal qilishadi. O‘spirinlik davrining
inqirozi ko‘p borada yangi muqobil faoliyat normalarini yaratishga bog‘liq. Shu
sababli, o‘spirin-o‘smir submadaniyati nafaqat ijtimoiylashtiruvchi, balki
konstruktiv ijodiy funksiyani ham bajaradi.
O‘smirlar va o‘spirinlar submadaniyatini kattalar olamidan ajratib turuvchi
omillar madaniy va texnologik o‘zgarishlar, yolg‘izlik, OAVlarning qarama-qarshi
ta’siri va ijtimoiy muhitning beqarorligi bilan bog‘liq. Bu hollarda o‘spirinlar va
o‘smirlar guruhlari turli g‘ayri-ijtimoiy harakatlarga intilishlari mumkin.
O‘spirinlar va o‘smirlar submadaniyati rivojlanishining ikki yo‘nalishi mavjud.
Birinchisi, u umumiy jihatlarga ega bo‘lib, turli mintaqalar va yo‘nalishlarga
ajraladi. Ikkinchi yo‘nalish, yoshlar submadaniyatiga g‘ayri madaniyatlarning
ta’siriga bog‘liq. Bu holatda biz mavjud jamiyatning huquqiy asoslariga tajovuz
qilmaydigan, umumqabul qilingan axloqiy xulq-atvor normalariga qarshi
chiqadigan yoshlarni uchratishimiz mumkin. G‘ayri madaniyatning tarqalishi esa
jamiyat inqirozidan va insonlarning qoniqmayotganligidan dalolat beradi.
O‘spirinlik yoshida bolaning hayot sharoitlari va faoliyati ancha o‘zgaradi,
ruhiyatining qayta qurilishi ro‘y beradi. Tengqurlari bilan muomala qilishning
yangi shakllari paydo bo‘ladi. Jamoada o‘spirinning ijtimoiy maqomida
o‘zgarishlar yuz beradi, ota-onalar va ustozlar tomonidan unga talablar kuchayadi.
Bu yoshda o‘spirinning vaqtinchalik oila va maktabda ruhiy ajralishi sodir bo‘ladi.
O‘spirinning shakllanishida ota-onaning ahamiyati pasayadi. Odatda, u rasmiy
jamoa va norasmiy muomala guruhini tanlash bilan band bo‘ladi va oxir-oqibat
o‘zini qulay sezadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo‘linadigan guruhni
tanlaydi. Bu guruh sport yoki texnika to‘garagi bo‘lishi mumkin, lekin bu guruh
o‘smirlar yig‘ilib, ichib-ichib o‘tirishadigan yerto‘la ham bo‘lishi mumkin.
Bu yoshda o‘spirinlarning kattalar, xususan ota-onalar bilan muammolari
paydo bo‘ladi. Ota-ona o‘z farzandiga yosh bolaga bo‘lganday qarashadi, bola esa
bu g‘amxo‘rlikdan chiqib ketmoqchi bo‘ladi. Shu sababli, uning kattalar bilan
munosabatida ko‘plab nizolar kelib chiqadi, bolada kattalar fikrlariga tanqid bilan
22

qarash kuchayadi. Kattalar bilan munosabatlar xarakteri o‘zgaradi: bo‘ysunish
pozitsiyasidan bola tenglik pozitsiyasiga o‘tmoqchi bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida
tengdoshlar bilan ham o‘zaro munosabatlarning xarakteri o‘zgaradi. O‘spirinlikda
kattalik hissi tug‘iladi va bu xissiyot mustaqil bo‘lishga intilish, kattalarning
xohish-istaklariga qarshi chiqishda namoyon bo‘ladi. Kichkina bolaga qaraganda,
o‘spirinning qiziqishlari ham ancha o‘zgaradi. Ijodiy faoliyatga intilish bilan bir
qatorda o‘spiringa qiziqishlarning beqarorligi ham xosdir. O‘spirin aqlli qarorlar
qabul qilishga, ongli harakatlar sodir etishga va ular uchun axloqiy va huquqiy
jihatdan mas’ul bo‘lishga qodir.
II-BOB. BOLALAR BILAN OLIB BORILADIGAN IJTIMOIY
PEDAGOGIK FAOLIYAT
2.1. Ijtimoiy pedagog faoliyatining turli modellari
Fiziologik va psixologik bilimlar o‘qituvchining o‘quvchi tanasining
rivojlanishining yoshga bog‘liq xususiyatlari, katta yoshdagi maktab
o‘quvchilarining qonuniyatlari, yosh rivojlanishining sezgir va tanqidiy davrlari,
ta’lim va tarbiya xususiyatlarini bilish to‘g‘risida etarlicha keng g‘oyalarni o‘z
ichiga oladi. Pedagogik faoliyatning psixologik xususiyatlari va o‘qituvchining
o‘zi shaxsiyati psixologiyasi ham muhim ahamiyatga ega. Pedagogik-metodik
bilimlarga pedagogika tarixi, pedagogika falsafasi, ta’lim va tarbiya nazariyasining
o‘ziga xos xususiyatlari, maktabshunoslik fanlarini yaxshi bilish kiradi. Oquv
jarayonining mohiyatini, pedagogika fanining asosiy kategoriyalarini, oqituvchi
faoliyatining qonuniyatlari va tamoyillarini belgilab beruvchi pedagogikaning
normativ bilimlari alohida ahamiyatga ega. O‘qituvchining samarali faoliyati,
avval aytib o‘tilganidek, ko‘nikma va malakalarni ham o‘z ichiga oladi. Bularga
23

kognitiv qobiliyatlar, tashkiliy, axborot, konstruktiv, kommunikativ va tadqiqot
qobiliyatlari kiradi.
 Kognitiv qobiliyatlar bolaning hozirgi ruhiy holatini idrok etish va
tushunish qobiliyatini o‘z ichiga oladi; ularning ruhiy holatini nazorat qilish; ta’lim
va ta’lim mazmunini yo‘naltirish; bilim va malakalarini kengaytirish, pedagogik
tajribani tahlil qilish.
 Tashkiliy qobiliyatlar talabalarni turli tadbirlarga jalb qilish, jamoa
yaratish va birgalikdagi faoliyatni tashkil etishga qaratilgan. Bu ko‘nikmalar
umumiy pedagogik qobiliyatlar sifatida safarbarlik, rivojlanish va yo‘naltirishni
o‘z ichiga oladi. Mobilizatsiya qobiliyatlari talabalar e’tiborini jalb qilish va
ularning ta’lim, mehnat va boshqa faoliyatga barqaror qiziqishlarini rivojlantirish
bilan bog‘liq; bilimga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirish va o‘quvchilarni tarbiyaviy
ish ko‘nikmalari va o‘quv ishlarini ilmiy tashkil etish asoslari bilan qurollantirish
va boshqalar.
 Axborot qobiliyatlari : Bular bosma manbalar va bibliografiya bilan
ishlash ko‘nikmalari va qobiliyatlari, boshqa manbalardan ma’lumot olish va uni
didaktik o‘zgartirish qobiliyati, ya’ni, ma’lumotni ta’lim va ta’lim vazifalariga
talqin qilish va moslashtirish qobiliyatidir.
Konstruktiv qobiliyatlar ichki o‘zaro bog‘langan analitik, prognostik va
proyektiv ko‘nikmalar sifatida namoyon bo‘ladi.
Analitik ko‘nikmalar — bu pedagogik mahorat mezonlaridan biri, chunki
ular yordamida bilim amaliyotdan olinadi. Analitik qobiliyatlar orqali pedagogik
fikrlashning umumlashtirilgan qobiliyati namoyon bo‘ladi. Bunday malaka bir
qator maxsus malakalardan iborat:
 Pedagogik hodisalarni tarkibiy elementlarga (shartlar, motivlar,
rag‘batlantirishlar, vositalar, namoyon bo‘lish shakllari va boshqalar) bo‘lish;
 Har bir qismni yaxlitlik bilan bog‘liq holda va yetakchi tomonlar bilan
o‘zaro munosabatda tushunish;
 Ta’lim va tarbiya nazariyasiga oid fikr va xulosalarni topish;
24

 Ko‘rib chiqilayotgan hodisaning mantiqiga adekvat naqshlar;
 Pedagogik hodisaga to‘g‘ri tashxis qo‘yish;
 Asosiy pedagogik vazifa va uni optimal hal qilish yo‘llarini topish.
Bashorat qilish qobiliyatlari — pedagogik maqsad va vazifalarni ilgari
surish, pedagogik maqsadlarga erishish yo‘llarini tanlash, mumkin bo‘lgan
og‘ishlar va nomaqbul hodisalarning natijasini oldindan ko‘rish, pedagogik
jarayonning bosqichlarini aniqlash, vaqtni taqsimlash, hayotni talabalar bilan
birgalikda rejalashtirishni ifodalaydi. Ularni prognozlash ob’ektiga qarab uch
guruhga birlashtirish mumkin:
1. Jamoaning rivojlanishini bashorat qilish : uning tuzilishi dinamikasi,
munosabatlar tizimining rivojlanishi, aktiv va individual talabalarning holatidagi
o‘zgarishlar, munosabatlar tizimi va boshqalar;
2. Shaxsning rivojlanishini bashorat qilish : uning shaxsiy va
ishbilarmonlik fazilatlari, his-tuyg‘ulari, irodasi va xatti-harakatlari, shaxs
rivojlanishidagi mumkin bo‘lgan og‘ishlar, tengdoshlar bilan munosabatlarni
o‘rnatishda qiyinchiliklar va boshqalar;
3. Pedagogik jarayonni prognozlash : o‘quv materiali uchun ta’lim, tarbiya
va rivojlanish imkoniyatlari, o‘quvchilarning o‘rganishdagi qiyinchiliklari va
boshqa faoliyat; ta’lim va tarbiyaning muayyan usullari, usullari va vositalarini
qo‘llash natijalari va boshqalar.
Proyektiv ko‘nikmalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1. Ta’lim va tarbiyaning maqsadi va mazmunini aniq pedagogik vazifalarga
aylantirish;
2. Pedagogik vazifalarni belgilashda va talabalar faoliyati mazmunini
tanlashda, ularning ehtiyojlari va qiziqishlarini hisobga olish;
3. O‘quvchilarning qobiliyatlari, ijodiy kuchlari va iste’dodlarini
rivojlantirishdagi mavjud kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida ular bilan
individual ishlarni rejalashtirish va hokazo.
25

Reflektiv qobiliyatlar o‘qituvchi tomonidan o‘ziga qaratilgan nazorat va
baholash faoliyatini amalga oshirishda amalga oshiriladi. Nazoratni samarali
amalga oshirish uchun o‘qituvchi fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak, bu unga
o‘z mulohazalarini, xatti-harakatlarini va pirovard natijada faoliyatini reja va
shartlarga muvofiqligi nuqtai nazaridan asosli va ob’ektiv tahlil qilish imkonini
beradi.
Aloqa mahorati — bu idrok etish malakalarining o‘zaro bog‘liq guruhlari,
real muloqot qobiliyatlari (og‘zaki) va pedagogik texnologiya ko‘nikma va
malakalaridir.
Pertseptiv qobiliyatlar :
1. Qo‘shma faoliyat davomida olingan aloqa hamkoridan signallar
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni idrok etish va adekvat izohlash;
2. Boshqa odamlarning shaxsiy tarmog‘iga chuqur kirib borish; shaxsning
shaxsiy shaxsini aniqlash; shaxsning tashqi xususiyatlarini va xulq-atvorini tezkor
baholash asosida insonning ichki dunyosi, yo‘nalishi va kelajakdagi harakatlarini
aniqlash;
3. Shaxs qanday xarakter va temperament turiga mansubligini aniqlash;
kechinmalarning tabiatini ahamiyatsiz belgilar bilan qo‘lga kiritish. Shaxsning
holati, uning muayyan hodisalarda ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligi;
4. Shaxsning harakatlarida va boshqa ko‘rinishlarida o‘tmishdagi shunga
o‘xshash vaziyatlarda uni boshqalardan va o‘zidan ajratib turadigan belgilarni
topish;
5. Asosiy narsani boshqa shaxsda ko‘rish, uning ijtimoiy qadriyatlarga
munosabatini to‘g‘ri aniqlash, odamlarning xatti-harakatlarida idrok etuvchi uchun
"tuzatishlar" ni hisobga olish, boshqa shaxsni idrok etish stereotiplariga qarshi
turish.
Pedagogik muloqot qobiliyatlari . Bo‘lajak muloqotni modellashtirish
bosqichida o‘qituvchi birinchi navbatda uning xotirasi va tasavvuriga tayanadi. U
sinf va individual o‘quvchilar bilan oldingi muloqot xususiyatlarini aqliy ravishda
26

tiklashi kerak, shu bilan birga ularning reaktsiyalari va xatti-harakatlarida namoyon
bo‘ladigan individual xususiyatlarni eslab qolishi kerak. Bu bosqichdagi tasavvur
o‘zini boshqa odamning o‘rniga qo‘yish qobiliyatida namoyon bo‘ladi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqotni tashkil etish kommunikativ hujumni amalga
oshirish qobiliyatini talab qiladi, ya’ni o‘zingizga e’tibor qarating. V.A. Kan-Kalik
boshqa muloqot mavzusiga e’tiborni jalb qilishning to‘rtta usulini tavsiflaydi:
 Nutq varianti (o‘quvchilarga og‘zaki murojaat);
 Faol ichki muloqot bilan pauza (e’tibor talab qilish);
 Harakat-belgi varianti (jadvallar, ko‘rgazmali qurollar, doskaga yozish va
boshqalar);
 Oldingi uchta elementlarni o‘z ichiga olgan aralash versiya.
Pedagogik texnika — bu alohida talabalar uchun ham, butun jamoa uchun
ham faoliyatni pedagogik rag‘batlantirish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalar
majmuidir: o‘quvchilar bilan muloqot qilishda to‘g‘ri uslub va ohangni tanlash,
ularning diqqatini boshqarish, tezlikni his qilish va boshqalar.
Pedagogik texnikaning sanab o‘tilgan malaka va ko‘nikmalariga qo‘shimcha
ravishda quyidagilarni kiritish kerak: pedagogik harakatlarni bajarish jarayonida
tanangizni nazorat qilish, mushaklarning kuchlanishini bartaraf etish; ularning
ruhiy holatini tartibga solish; “buyurtma bo‘yicha” hayrat, quvonch, g‘azab va
hokazo tuyg‘ularini keltirib chiqaring; turli his-tuyg‘ularni ifodalash uchun
intonatsiya texnikasiga egalik qilish (so‘rov, talablar, savollar, buyruqlar,
maslahatlar, tilaklar va boshqalar); suhbatdoshni mag‘lub etish; ma’lumotni
majoziy ma’noda etkazish va hokazo.
Tadqiqot qobiliyatlari — tipik va nostandart ta’lim vaziyatlarini hal qilishni
o‘z ichiga olgan ilmiy nazariyalarni, pedagogik va uslubiy g‘oyalarni tushunish va
ijodiy rivojlantirish. Shunday qilib, bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z ichiga
olgan ob’ektiv zarur modul har bir professional va ijodkor o‘qituvchi uchun
zarurdir. Bilim, ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish uchun mustahkam
poydevor qo‘yadi, ularsiz pedagogik faoliyatning dinamikasi va samaradorligi,
27

shuningdek, o‘qituvchining shaxsiy fazilatlari modullari mumkin emas, chunki
bilim nafaqat kasbiy, balki takomillashtirishga yordam beradi, shuningdek,
o‘qituvchining umumiy madaniy darajasi, demak, uning shaxsiyatining
rivojlanishi.
Madaniy modul — bu umumiy madaniyatning yuqori darajasi.
“Madaniyat (lot. cultura – yetishtirish, qayta ishlash) — jamiyat taraqqiyotining
tarixan belgilangan darajasi, shaxsning ijodiy kuchlari va qobiliyatlari, odamlar
hayoti va faoliyatini tashkil etishning turlari va shakllarida, ularning
munosabatlarida, o zaro munosabatlarida ifodalangan, shuningdek, ular tomonidanʻ
yaratilgan moddiy va ma’naviy qadriyatlarda. Ta’limda madaniyat uning mazmuni,
tabiat, jamiyat, faoliyat usullari, insonning atrofdagilarga, mehnatga, muloqotga va
boshqalarga hissiy-irodaviy va qadriyatli munosabati haqida bilim manbai bo‘lib
xizmat qiladi.”
Shaxsiy madaniyat bilim, ko‘nikma, qadriyat yo‘nalishlari, ehtiyojlaridan
iborat bo‘lib, uning muloqot va ijodiy faoliyati xarakterida namoyon bo‘ladi. Shaxs
madaniyati - bu bilim, ijodiy harakat, his-tuyg‘ular va muloqot madaniyatining
uyg‘unligi. Inson madaniyati uning ichki dunyosi va tashqi faoliyatining
uyg‘unligidir. O‘z tarkibida shaxs madaniyati ikki darajadan iborat: ichki,
ma’naviy madaniyat va tashqi, muloqot, xatti-harakatlar, tashqi ko‘rinish
madaniyatida namoyon bo‘ladi.
Ichki madaniyat — insonning ma’naviy qadriyatlari majmui: uning his-
tuyg‘ulari, bilimlari, ideallari, e’tiqodlari, axloqiy tamoyillari va qarashlari, or-
nomus, o‘zini o‘zi qadrlash va o‘z-o‘zini hurmat qilish g‘oyalari.
Tashqi madaniyat — bu muloqot va ijodiy faoliyatda shaxsning ma’naviy
dunyosining namoyon bo‘lish usuli.
Umumiy madaniyatning tarkibiy elementlaridan biri bu shaxsning kasbiy
madaniyatidir. Kasbiy madaniyat deganda maxsus ishni muvaffaqiyatli bajarish
uchun zarur bo‘lgan qobiliyat, bilim, ko‘nikmalarning ma’lum darajasi tushuniladi.
Kasbiy madaniyat ma’lum bir ish turining ijtimoiy ahamiyati haqidagi umumiy
28

g‘oyalarni, kasbiy ideal g‘oyasini, unga erishish yo‘llari va vositalarini, rivojlangan
kasbiy g‘urur, kasbiy sharaf va mas’uliyatni o‘z ichiga oladi. Shaxsning umumiy
madaniyati va kasbiy madaniyati o‘zaro bog‘liq va bir-biriga ta’sir qiladi.
Pedagogik madaniyat — pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanuvchi shaxsning
kasbiy madaniyati, pedagogik jarayonni samarali tashkil etishga xizmat qiluvchi
yuksak rivojlangan pedagogik tafakkur, bilim, his-tuyg‘u va kasbiy ijodiy
faoliyatining uyg‘unligi. U o‘qituvchining barcha asosiy funktsiyalarini amalga
oshirish xarakterini belgilaydi: ta’lim, tarbiya, rivojlantirish.
O‘qituvchining pedagogik madaniyatining belgilari — zukkolik, rivojlangan
intellekt, qiziqish va ehtiyojlarning barqaror pedagogik yo‘nalishi, aqliy, axloqiy
va jismoniy rivojlanishning uyg‘unligi, insonparvarlik, xushmuomalalik va
pedagogik takt, keng dunyoqarash, ijodkorlik va pedagogik mahoratdir. Pedagogik
mehnat madaniyati umumiy madaniyatning ajralmas qismidir. Pedagogik mehnat
madaniyatining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
a) darsning psixologik jihatlarini hisobga olish,
b) o‘qituvchining o‘quvchilarga qo‘yadigan talablarining xarakteri,
v) dars uchun hissiy-intellektual zamin yaratish,
d) darsning sur’ati,
e) o‘z-o‘zini nazorat qilish,
g) darsning sifat tomoni,
h) hazil tuyg‘usi.
Demak, o‘qituvchi madaniy qadriyatlarning yaratuvchisi bo‘lib, uning
madaniyati qanchalik yuksak bo‘lsa, pedagogik faoliyatida shunchalik ko‘p
muvaffaqiyatlarga erishadi.
Shaxsiy xususiyatlar moduli . Bu modul oqituvchi shaxsining quyidagi
sifatlarini oz ichiga oladi: shaxsiy-axloqiy, individual-psixologik va kasbiy-
pedagogik. Shaxsiy va axloqiy fazilatlar — bu burch va fuqarolik mas’uliyati,
insonparvarlik, mehr-oqibat, sezgirlik, xayrixohlik, mehnatsevarlik va intizom,
to‘g‘rilik, kamtarlik, xushmuomalalik, xolislik, o‘zini-o‘zi tanqid qilish, o‘ziga
29

xoslik, estetik ifodalilik, badiiylik, umumiy bilimdonlik, sabr-toqat va matonatdir.
Shaxsiy psixologik fazilatlar — bu kognitiv qiziqishlarning kengligi va chuqurligi,
ongning ravshanligi va tanqidiyligi, zukkolik, hissiy sezgirlik va barqarorlik, uzoq
muddatli xotira, kuzatish, iroda, tasavvurni rivojlantirish, diqqatning katta miqdori
va o‘zgaruvchanligi, temperament madaniyati, ob’ektiv o‘z-o‘zini hurmat qilish.
2.2 Ta’lim muassasalaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat.
O‘z kasbining xususiyatlarini o‘rganib chiqqan ijtimoiy pedagog oldida bu
bilimlarni bolalar ijtimoiylashuvida, ularni deviant xulq-atvorini oldini olishda
ularga yordam berish jarayonida amaliy tadbiq etish muammosi ko‘riladi. Bu
muammoni hal qilish uchun ijtimoiy pedagogik faoliyat metodlari va
texnologiyalarini bilish zarur. Avvalambor, bu tushunchalarning ta’rifini aniqlab
olish lozim. Olimlarning fikricha, ijtimoiy pedagogik amaliyotidagi metodlar —
bola ijtimoiylashuvi yoki reabilitatsiyasiga yordam beruvchi ijobiy ijtimoiy tajriba
to‘planishini ta’minlovchi ijtimoiy pedagogik va bolaning o‘zaro bog‘liq faoliyati
bo‘lgani uchun ijtimoiy pedagogika metodlari haqida gapirish hali erta. Ular hozir
shakllanish bosqichidalar. Shuning uchun ijtimoiy pedagog o‘z amaliy faoliyatida
pedagogika, psixologiya va ijtimoiy ishda qo‘llanayotgan metodlardan
foydalanadi.
30

Metoddan tashqari, ijtimoiy pedagogikada “usul” va “vositalar” tushunchalari
qo‘llaniladi. Usul metodning ifodasi sifatida tushunilib, metodga nisbatan xususiy,
bo‘ysunuvchan xarakterga ega. Aslida har bir metod amaliyot tomonidan
to‘plangan, nazariya tomonidan umumlashtirilgan usullar majmuasi orqali amalga
oshiriladi.
Ijtimoiy pedagogning u yoki bu usulni qo‘llashi aniq ijtimoiy pedagogik
vaziyatga, bola xulq-atvoriga, zahiradagi usullarga bog‘liq. Vosita usul va
metoddan ko‘ra kengroq tushuncha hisoblanadi. Chunki usul va metod faqatgina
muayyan holatlarda vosita vazifasini bajarishlari mumkin. Vositalar — ijtimoiy
pedagog tomonidan oldiga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun qo‘llanadigan
moddiy, emotsional, aqliy va boshqa shartlar majmuasidir. Vositalar o‘z
mohiyatiga ko‘ra faoliyat usullari hisoblanishmaydi, faqatgina biror-bir pedagogik
maqsad, masalan, o‘yin, suhbat, disput, konferensiya, trening va boshqalarga
yetishishi uchun qo‘llanilganida faoliyat usuliga aylanishadi.
Ba’zi olimlar ijtimoiy pedagogika metodlarini umumiy pedagogika
metodlariga mos qilib tasniflashadi:
 ishonch
 talab qilish
 hikoya
 suhbat va bahs
 jazo va maqtash
Biroq, ijtimoiy pedagogika xususiyatlarini qamrab oluvchi metodlar tasnifi
quyidagi ko‘rinishga ega: Shunday qilib, ijtimoiy pedagogik faoliyat metodikasi
ijtimoiy pedagogik faoliyat shakllari, metodlari, vositalari va nazorati
mazmunining majmuasi hisoblanadi. Turli metodlarning maqsadga muvofiq
birikishi ijtimoiy pedagogik texnologiyaning mohiyatini tashkil qiladi.
“Ijtimoiy pedagogik texnologiyalar” tushunchasi “pedagogik texnologiya”
va “ijtimoiy texnologiya” tushunchalaridan kelib chiqqan. Pedagogik texnologiya
ikki sohada o‘z ildizlariga ega.
31

Birinchisi, texnik fanlar — o‘quv jarayonining effektivligini oshirishga
yordam beruvchi texnik vositalarni qo‘llash va ishlab chiqish.
Ikkinchisi, ijtimoiy fanlar hisoblanadi.
80-yillar o‘rtalarida pedagogik amaliyotda SH.A.Amonashvili
(ijtimoiyshaxsiy texnologiya), V.P.Bespalko (dasturlashtirilgan ta’lim
texnologiyasi), S.N.Lo‘senkova (istiqbolli ta’lim) va boshqalarning pedagogik
texnologiyalari, V.A.Karakovskiy, N.E.Selivanova, N.I.Hurkova va boshqalarning
pedagogik tarbiya tizimlari umum tan olindi. “Pedagogik texnologiyalar” o‘quv
fani professional pedagoglarni tayyorlash dasturiga kiritildi. Hozirgi kunda
pedagogik texnologiyalar deganda insoniyat va texnik zahiralardan foydalanishi
orqali o‘quvchilarning ta’lim-tarbiya jarayonlarini rejalashtirish, bahslash
metodlari tushuniladi. Pedagogikada texnologik yondoshuvning maqsadi barcha
maqsadlarga erishish kafolatlangan ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishdir.
Pedagogik texnologiyalar pedagogik jarayonning barcha boshqariladigan tarkibiy
qismlarini tizimli tahlil qilish, nazorat qilishni ko‘zda tutadi. Maktabdan tashqari
qoshimcha ta’lim muassasalari ijtimoiy tarbiyalash institutlaridan biri sifatida,
bolalarning bosh vaqtini tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ularning asosiy vazifalari:
 bolalarning oz-ozini rivojlantirishga sharoitlar yaratish,
 sogligini tiklash, kasb tanlashga va ijtimoiy faoliyat yuritishga yollash,
nogiron bolalarning ijtimoiylashuviga yordam berish va h.k. Qoshimcha ta’lim
muassasalarida asosan, bolalarni oqitish quyidagi shakllarda olib boriladi: nazariy
(ma’ruzalar oqish, suhbatlar, disputlar tashkil etish va h.k.) hamda amaliy
(ekspeditsiyalar, sayohatlar tashkil etish, konferentsiyalar, slyotlar otkazish). Bu
tashkilotlarda olib boriladigan ijtimoiy pedagogik faoliyat bolalarga bilim berish,
ijtimoiylashtirish va hayotga tayyorlash maqsadi ko‘zlanadi. Undagi dasturlar
tarbiyalanuvchilarning ijtimoiylashuviga, bugungi kunning dolzarb muammolarini
tushunishga, muammolarni mustaqil tarzda hal etishga orgatishga, oz bilimini
32

oshirib borishga qaratilgandir. Bu tashkilotlarda ijtimoiy pedagogik faoliyat
jarayonida quyidagi tamoyillarga asoslanish maqsadga muvofiqdir:
1. Bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda yondoshish.
2. O‘qituvchining shaxsiy professional yondoshuvi.
3. Tabiatga mos yondoshuv.
4. Madaniy saloqiyatga mos yondoshuv.
Bu faoliyatlar jarayoni ijtimoiy pedagog ta’limiy faoliyat metodi, faoliyat va
muloqatni ozgartirish metodi, munosabatlarni ozgartirish kabi metodlardan
foydalanish mumkin. Ijtimoiy pedagog faoliyati qishloq joylarda oziga xos
xususiyatga ega. Uning asosiy maqsadi qishloq aholisini ijtimoiy-pedagogik
himoyalash, sogligini himoyalashga, hayot tarzini yaxshilashga yordamlashishdan
iboratdir. Qishloq joylarda u aholining turli yoshdagi (bolalar, yoshlar, qariyalar,
nogironlar, yosh oilalar va h.k.) guruhlari bilan ish olib boradi va ularga osha
muhitda oz ornini topishga yordam beradi. Uning asosiy ob’ekti shakllangan shaxs
bolib, mikromuhit esa shaxsni tarbiyalash va rivojlantirish faktori sifatida xizmat
qiladi. Bolalar esa shu aholining eng nozik vakili bo‘lib, ular birinchi navbatda
ijtimoiy muhofazalanish bilan birga ijtimoiy va ijtimoiy pedagogik yordam
berishni talab etadi.
Maktabgacha tarbiya muassasalaridagi ijtimoiy pedagogik ish va maktab
yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ijtimoiy pedagogik ishlar o‘rtasida muhim
farqlar mavjud. Maktab yoshidagi bolalar bilan ishlashda o‘quvchilarning
kamolotiga, ularning ta’lim olishini qo‘llab-quvvatlashga, shuningdek ijtimoiy
masalalarga e’tibor qaratiladi. Maktab o‘quvchilari bilan olib boriladigan ijtimoiy
pedagogik ishning asosiy vazifalaridan biri, o‘quvchilarning har tomonlama
rivojlanishiga ko‘maklashishdir. Bunda, ijtimoiy pedagogning asosiy vazifasi
o‘quvchining ta’lim-tarbiya olish huquqini himoya qilish va uning ijtimoiy
muammolarini hal qilishga yordam berishdir. Zamonaviy maktablarda
o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlash uchun quyidagi tashkilotlar faoliyat yuritadi:
33

1. Ma’muriyat va sinf rahbarlari – Maktabda kam ta’minlangan oila
bolalariga moddiy yordam va bepul ovqatlanish tashkil qilishadi.
2. Psixologlar – Bola qobiliyatlari va qiziqishlarini o‘rganib, ota-onalar va
o‘quvchilarga maslahatlar berishadi.
3. Sog‘liqni saqlash xizmati – O‘quvchilarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish,
jismoniy tarbiya guruhlari tashkil qilish va maxsus ovqatlanishlarni ta’minlashadi.
Bundan tashqari, ijtimoiy pedagoglar, o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi
va ijtimoiy faoliyatlariga katta e’tibor qaratadilar. O‘quvchilarni turli to‘garaklar,
klublar va sport guruhlari kabi ijtimoiylashuv faoliyatlariga jalb qilish, ularga
ijtimoiy qiyinchiliklar yuzasidan yordam ko‘rsatishning bir necha usulidir. Ijtimoiy
pedagogik ishning asosiy maqsadi, bolalar va o‘smirlarning sog‘lom va
muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvini ta’minlashdir. Bu jarayon, nafaqat maktabda,
balki ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Ijtimoiy pedagoglar,
o‘quvchilarga turli vaziyatlar bo‘yicha maslaxatlar berib, ularning tarbiyasini
yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. O‘spirinlik davri bolalar uchun muhim bir
bosqichdir. Bu davrda o‘smirlarning xulq-atvori, qiziqishlari va ijtimoiy
munosabatlari o‘zgaradi, ular kattalar bilan teng muomala qilishni xohlaydilar.
O‘spirinlikdagi qiyinchiliklar o‘smirlarga o‘z-o‘zini anglash, o‘z qadrini topish va
jamiyatda o‘z o‘rnini topish uchun katta imkoniyat yaratadi.
XULOSA
Pedagogik faoliyatning mohiyati va tuzilishi, shuningdek, ular bilan bog‘liq
bo‘lgan unumdorlik pedagogikasi fani va amaliyotining dolzarb masalalaridan
biridir. Pedagogik faoliyatni ilmiy tahlil qilish har bir o‘qituvchining ijodiy
uslubining o‘ziga xosligini e’tirof etadi, lekin uning o‘zi tavsiflarga emas, balki
qiyosiy tadqiqot, sifat va miqdoriy tahlil tamoyillariga asoslanadi. Pedagogik
faoliyat modellarini tahlil qilishda tizimli yondashuv tamoyillarini qo‘llash ayniqsa
istiqbolli hisoblanadi. Jamiyat rivojlanishining ob’ektiv qonuniyatlari tufayli
pedagogik tizim jamiyatning doimiy “nazorati” ostida bo‘lib, uning elementlarini
o‘zgartirishda tizimli yondashuv zaruriyati bor. Pedagogik tizimdagi o‘zgarishlar
34

va uni moslashtirish jamiyatning hozirgi vaqtidagi e’tibor qaratayotgan
elementlariga bog‘liq: ta’lim mazmuni, moddiy bazani mustahkamlash,
o‘qituvchining moddiy ahvoli va boshqalar. Pedagogik tizimlarni
takomillashtirishda ko‘plab muvaffaqiyatsiz urinishlarning sababi, ularning
mahalliy yondashuvda qoldirilganligi va tizimli o‘zgartirishlar amalga
oshirilmagani bilan izohlanadi. Pedagogik faoliyatning asosiy vazifalaridan biri -
yosh avlodni tarbiyalashdir. Bu jarayonni amalga oshirishda pedagog kadrlar
tayyorlash tizimi, o‘rta maxsus va oliy pedagogik ta’lim muassasalarining samarali
faoliyati katta ahamiyatga ega. Pedagogik faoliyatning ijtimoiy taraqqiyotdagi
o‘rni va unga moslashtirish jamiyatning o‘zgaruvchan talablariga javob beradigan
pedagogik tizimlarni yaratishga yordam beradi.
Pedagogik faoliyat — ijtimoiy tajriba, moddiy va ma’naviy madaniyatning
avloddan avlodga o‘tishini amalga oshiradigan mustaqil faoliyat turidir. Pedagogik
faoliyatning psixologik va ijtimoiy jihatlarini o‘rganish uning murakkab va ko‘p
qirrali ekanligini ko‘rsatadi. Bu faoliyatning ikki asosiy shakli: amaliy va ma’naviy
faoliyatdir. O‘quvchilarni tarbiyalashda pedagogik faoliyatning kasbiy va
noprofessional shakllari farqlanadi. Kasbiy pedagogik faoliyat davlat yoki xususiy
ta’lim muassasalarida, malakali pedagoglar tomonidan amalga oshiriladi, bu esa
yuqori darajadagi malaka va pedagogik ta’limni talab qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017.
2. Mirziyoev Sh.M. “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz”. Toshkent, 2017.
3. Akramova F.A. “Oilada muomalani tashkil etish psixologiyasi”.
Toshkent, 2007.
4. Zimbardo F. “Zastenchivost (chto eto takoe i kak s ney spravlyatsya)”.
SPb: Piter Press, 1996.
5. Zimbardo F. “Zastenchivost”. Per. s. angl. M: Pedagogika, 1999.
35

6. Davletshin M.G., Mavlonov M., Tuychieva S. “Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya”. Toshkent, 2004.
7. Anikeeva N.P. “Jamoada ruhiy muhit”. Toshkent: “ O‘qituvchi ” , 1993.
8. Avloniy, Abdulla. “Turkiy guliston yoxud axloq”. Toshkent: O‘qituvchi,
1992.
9. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent: “O‘zbekiston”,
2023.
10. “Maktab yoshidagi bolalar ta’lim tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat
talablari”. Toshkent: O‘z. F.I.T.I, 2000.
11. “Ma’naviyat darslari”. Toshkent: O‘qituvchi, 1994.
12. Mavlonova R., va boshqalar. Pedagogika. 2002.
13. Munavvarov A. Pedagogika. Toshkent, 1996.
14. Nikitin B. Rivojlantiruvchi o‘yinlar. Moskva: Pedagogika, 1981.
15. Pedagogika tarixida xrestomatika tuzuvchilar. O. Hasanboyeva.
Toshkent, 1993.
16. Safo Ochil. Mustaqillik, ma’naviyat va tarbiya asoslari. 2021.
17. Tixomirov T.B. “Bolalarning bilish qobiliyatini rivojlantirish ota-onalar
pedagoglar uchun qo‘llanma”. Yaroslav, rivojlantirish akademiyasi, 2022.
18. “O‘zbek oilasining etno-psixologik muammolari”. Toshkent, 2020.
19. Voxidov M. “Bolalar psixologiyasi”. Toshkent, 2022.
20. Kaykovus. “ Qobusnoma ” . Toshkent, 202 3.
21. Do‘stmuxamedova Sh.A., Nishonova Z.T., Ergashev P.S., Raximova
I.G‘. “Tortinchoqlik: hayotiy savollarga ilmiy-amaliy javoblar”. Toshkent, 2023.
22. Carnegie D. “Kak zavoevat druzey i okazqvat vliyanie na lyudey”.
Moskva: Progress, 2023.
Elektron manbalar:
1. www.google.com
2. www.aim.uz
3. www.5baho.uz
36

4. www.hozir.org
5. www.fayllar.org
6. http://www.referat.ru
7. www.inter-pedagogika.ru
8. www.school.edu.ru
37

Sotib olish