Bolalar ruhiyatini o'rganishning pedagogik asoslari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	62.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Bolalar ruhiyatini o'rganishning pedagogik asoslari

Sotib olish

MAVZU: BOLALAR RUHIYATINI O'RGANISHNING PEDAGOGIK
ASOSLARI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. BOLALAR RUHIYATINI RIVOJLANTIRISHNING ZAMONAVIY
TASAVVURLAR VA METODOLOGIYASI.
1.1 Bolalar rivojlanishidagi haqida zamonaviy tasavvurlar …………………...…5
1.2. Bolalarning rivojlanishidagi nuqsonlarini psixologik-pedagogik tashxis
qilishning metodologik tamoyillari … ……………………………………………11
II BOB. BOLALAR RUHIYATINI O’RGANISH VA TASHXIS QILISH
USILLARI
1.3 Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni psixologik-pedagogik tashxis qilish
vazifalari………………………………………………………………………….19
2.2. Bolalar ruhiyatini o’rganish; nazariyasi va amaliyoti… ……………………..25
XULOSA ………………………………………………..……………………….30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….31

KIRISH
Bolalar psixikasining taraqqiyotini ilmiy kuzatishga dastlab mashxur
tabiatshonoslardan Charl’z Darvin yo’l ochdi.Charl’z Darvin bola
psixikasining taraqqiyotini kuzatishga doir o’zining kundalik xotira tipidagi
asarini nash etgan edi.Psixikaning eng yuksak bosqichi bo’lmish ong
masalasiga kelsak,ong uzoq evolitsion taraqqiyot natijasi sifatida faqat
insongagina xosdir.Ong ijtimoiy-tarixiy sharoitda odam mehnat faoliyatining
tarkib topishi hamda til yordamida boshqa odamlar bilan munosabatda
bo’lishi natijasidir.Demak,ongning birinchi xarakteristikasi unig turli bilimlar
yig’indisidan iborat ekanligidir.Ongning ikkinchi xarakteristikasi odamning
o’z-o’zini anglash protsessida namoyon bo’ldi.Odam tirik mavjudodlar
tarixida birinchi bo’lib ob’ektiv olamdan ajralib chiqdi va o’zini tevarak-
atrofdagi muhitga qarama-qarshi qilib qo’ydi.Ma’lumki,odam har doim biror
bir faoliyatda bo’ladi.Har qanday faoliyatning esa o’z maqsati va motivlari
bo’ladi.Faoliyatda kirishishdan oldin maqsad va motivlarni belgilash ongning
uchinchi xarakteristikasi hisoblanadi.Bolalar psixologiyasi turli yoshdagi
bolalarning psixik taraqqiyot qonuniyatlarini ilmiy ravishda ochib berishi
kerak.Bolalar psixologiyasi I.P.Pavlovning oily nerv faoliyati haqidagi
ta’limoti asosida turli yoshdagi bolalar psixik proseslari va xususiyatlarining
nerv-fiziologik asoslarini o’rganishi kerak.Ana shu asosiy vazifalari bilan bir
qatorda bolalar psixologiyasi yana bir necha muxim masalalar bilan xam
shug’ullanadi.Masalan,bolalar psixologiyasi-bolalar psixik taraqqiyotiga
aktiv ta’sir qiluvchi omillarni aniqlab beradi.Bolalar psixologiyasi bu
vazifalarni hal qilar ekan,buning bilan u tarbiyachilarning va ota-onalarning
ta’lim-tarbiya yuzasidan olib boradigan ishlarini ilmuy asosda tashkil qilishga
yordam beradi.

I BOB. BOLALAR RUHIYATINI RIVOJLANTIRISHNING ZAMONAVIY
TASAVVURLAR VA METODOLOGIYASI.
1.1. Bolalar rivojlanishidagi nuqsonlar haqida zamonaviy
tasavvurlar
Zamonaviy maxsus psixologiya psixikani kelib chiqishining ijtimoiy
tarixiy tomniga asoslanadi. Uning rivojlanishiga bola psixikasini madaniy-
tarixiy tajribaga tayanib hayot davomida shakllanishi haqidagi rus psixologi
L.S.Vigotskiy fikrlari katta ta’sir ko‘rsatgan.
L.S.Vigotskiyning ko‘rsatishicha oliy psixik funksiyalar tarixiy
rivojlanish mahsuli bo‘lib murakkab tuzilishga ega. Ushbu xususiyat
ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib, u insondagi faqatgaina oliy psixiy
funksiyalarnigina emas, balki elementar psixik jarayonlarni, ya’ni fonematik
eshituv, ovozlarni eshituvlarni va xokazolarni o‘z ichiga oladi. Psixik
faoliyatning murakkab shakllarini yuzaga kelishiga olib keladigan ijtimoiy
tajribani tayyor mazmunni o‘zlashtirib olish jarayoni sifatida qarash mumkin
emas. Bola tomonidan ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish bilim, ko‘nikma,
madaniy madaniy malakalarni egallab olishdangina iborat bo‘lmay,
shuningdek o‘ziga bolaning shaxsi, ehtiyojlari, motivlarini shakllantirishni
kiritadigan chuqur, murakkab jarayondir. Ijtimoiy tajribani egallash bolaning
faol faoliyatida, ya’ni– predmetli, o‘quv, muloqot va o‘yin jarayonlarida
amalga oshiriladi. Ilk rivojlanish davrilaridayoq bolalarni kattalar bilan
o‘zaro muloqatga kirishishida oliy psixik funksiyalarining shakllanishi
muhim o‘rin egallaydi. Psixik funksiyalarning rivojanishi bir nechta
bosqichlardan o‘tadi, va shundan keyingina ular murakkab psixik jarayonga
aylanadi. Psixik faoliyatning barcha murakkab shakllari (ixtiyoriy diqqat,
mantiqiy xotira, mavxum tafakkur va h.q.) bilvosita tuzilishga ega bo‘lib,
unda nutq bosh rolda keladi. Predmet va xodisalar mavjud emas vaqtda ham
ularni o‘rnini so‘z egallaydi va har qanday psixologik jaryonni kechishini

ifodalab, uning tuzilishini bir qismi bo‘lib qoladi. Nutq oliy psixik
funksiyalarning tuzilishi va amalga oshirishini yangi, yana ham yuqori
darajaga ko‘taradi. Oliy psixik funksiyalarni shakllanishing muhim tomoni
- simvolik (ramziy) ramziy faoliyatning tashkil topishi, so‘z belgilarni
egallashdir. Dastavval belgi tashqi, yordamchi omil sifatida qatnashadi.
L.S.Vigotskiy ta’qidlashicha, har bir psixik funksiya o‘z rivojlanishida ikki
bosqichni bosib o‘tadi: birinchi “interpsixologik” bosqichda, funksiya
insonlar o‘rtasida munosabat o‘rnatuvchi, ikkinchi bosqichda-ichki,
intrapsixologik, jarayon sifatida namoyon bo‘ladi.
Oliy psixik funksiyalar yillar davomida shakllanadi. U nutqiy muloqot
bilan tug‘ilib, faoliyatning to‘liq ramzi (simvolik faoliyat) bilan tugallanadi.
Bolaning psixik rivojlanishi va shaxsini shakllanishi ta’lim va tarbiya
jarayonlari bilan uzviy bog‘liqdir. Shunday qilib, oliy psixik funksiyalar
psixologiyada murakkab jarayon sifatida ko‘riladi. Oliy psixik funksiyalarni
shakllanishida nutq hal qiluvchi rolni o‘ynaydi. Psixofiziologik
mexanizmlarni tushuntirish uchun P.K.Anoxinning funksional tizimlar
haqidagi konsepsiyasi qo‘llaniladi. A.R. Luriyaning ko‘rsatishicha,
funksional tizim bolani tug‘ilish davrida tayyor holda bo‘lmasdan, balki
uning psixik funksiyalari predmetlar hamda materiallar bilan o‘zaro
munosabatga kirishganida shakllanib boradi.
Funksional tizim - bu bir vazifani bajarish uchun bir qancha anatomik
hamda fiziologik tuzilmalarni birlashtiradigan dinamik tuzilma bo‘lib, turli
nerv sistemalarida joylashgan. Psixologlar (A.R.Luriya, A.N.Leontev)
doimiy ravishda oliy psixik funksiyalarning fiziologik negizi markaziy nerv
sistemasi yoki uning alohida qismlari bo‘lib qolmasdan, balki miya
qobig‘idagi funksional sistemaning birgalikda ishlashi deb ta’kidlaganlar.
Bola hayot faoliyati jarayonida ushbu funksional sistemaning shakllanishi,
sekin-astalik bilan murakkab xarakterga ega bo‘lib, funksional bog‘liqlik

mustaxkamlanadi. Ushbu ilmiy nizom inson psixikasini rivojlanishi haqidagi
tasavvurlarni o‘zgartirdi. Fiziolog va psixologlarning tadqiqotlaridan
ko‘rishimiz mumkinki, alohida funksiyalar sistemasining yetilganligi ma’lum
bir rivojlanish davrida bir xil emas: ba’zi sistemalar shakllanib bo‘lgan,
ba’zilari esa endi shakllanadi. Shunga ko‘ra, funksiyalarning rivojlanish
tizimi bir xil emas ekan, deb xulosalash mumkin. Har bir funksional sistema,
xatto alohida zonalari o‘zining rivojlanish dasturiga ega, lekin ular bir
butunlikda ish olib borishadi. Har bir yosh davrda ma’lum bir funksional
sistema yetuklik darajasida bo‘lishi kerak, aks xolda ushbu sistemalar
faoliyati o‘zaro aloqadorlikda amalga oshirila olmaydi (L.O.Badalyan).
Shunday qilib, psixik jarayonlar va shaxs xususiyatlari bosh miyaning
alohida qism yoki zonalarida yetuklik natijasi hisoblanmaydi. Ular
ontogenezda to‘planadi hamda bolaning ijtimoiy rivojlanish vaziyatiga
bog‘liq bo‘ladi.
L.S.Vigotskiy o‘zidan oldingilarni (G.Ya.Troshin, A.S.Griboedov,
E.Segen, M.Montessori va boshqalar) ishlarini umumlashtirdi hamda anomal
rivojlanish konsepsiyasini ishlab chiqdi. Ushbu konsepsiyaning asosiga
psixologik rivojlanishning madaniy-tarixiy nazariyasi kiradi, buni
L.S.Vigotskiy rivojlanishning normal hususiyatlarini o‘rganib ishlab chiqqan.
L.S.Vigotskiyning anomal rivojlanish konsepsiyasining asosiy belgilari
hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ular XX asrning 50-90
yillardagi T.A.Vlasova, J.I.Shif, V.I.Lubovskiy, V.V.Lebedinskiy,
Ye.M.Mastyukova va boshqa olimlarning ishlarida o‘z rivojini topgan.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar (rivojlanishida psixik-
jismoniy kamchilikka ega, rivojlanishdan orqada qolish, rivojlanishida
muammoga ega, alohida yordamga muhtoj) - sensor organlarning orttirilgan
yoki tug‘ma organik jarohatlanishi natijasida markaziy nerv sistemasi yoki
harakat-tayanch apparati va psixik funksiyalarning me’yorda rivojlanishida

kamchiliklarga ega bo‘lgan bolalar kiradi. Ba’zi hollarda rivojlanishdagi
kamchiliklar markaziy nerv sistemasi yoki analizatorlardagi nuqsonlar bilan
bog‘liq bo‘lmasdan, mikroijtimoiy muhit sabablari natijasida kelib chiqadi.
Bularga oiladagi tarbiya salbiy shakllari, ijtimoiy va hissiy deprivatsiyani
kiritishimiz mumkin.
G.Ya.Troshin me’yorida va anomal rivojlanishning umumiy
qonuniyatlari xaqidagi fikrni ilgari surgan, buni esa ko‘pgina
tadqiqotchilarning (T.A.Vlasova, J.I.Shif, V.I.Lubovskiy) keyingi ishlarida
ham ko‘rishimiz mumkin. L.S.Vigotskiy meyorida va anomal rivojlanishning
umumiy qonuniyatlarini izohlab, ular uchun psixik rivojlanishning ijtmioiy
xarakterdaligi umumiydir: pedagogik ta’sir me’yorda ham shuningdek
rivojlanishning buzilishida ham oliy psixik funksiyalarning shakllanish
manbai hisoblanadi, deb ta’kidlagan. Ammo, meyorida rivojlanayotgan
bolalarda kuzatilmaydigan, lekin rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda
uchraydigan bir qator qonuniyatlar ham ajratiladi. T. A.Vlasova,
V.I.Lubovskiy ishlarida anomal rivojlanuvchilarning umumiy qonuniyatlari
bir tizimga keltirilgan.
L.S.Vigotskiy nuqsonlarni tuzilishini sistemaliligi haqidagi fikrlari unga
anomal rivojlanishini ko‘ra ikki guruhga ajratish imkonini bergan. Bu
kasallikning biologik xarakteriga ko‘ra kelib chiqadigan birlamchi nuqson ,
bolaning ijtimoiy rivojlanishida, uning atrof- olam o‘zaro munosabatlarida
yuzaga keladigan ikkilamchi nuqsondir .
Anomal rivojlanish birlamchi nuqsonning kelib chiqish vaqti va uni
ifodalanishining qay darajada og‘irligi bilan aniqlanadi. Ikkilamchi
nuqsonlarning shakllanish mexanizmi turli xil bo‘lishi mumkin, ammo unda
doimo ijtimoiy omillar muhim rol o‘ynaydi. Ko‘ruv, eshituv organlarining
yoki bosh miyaning u yoki bu tuzilmalaridagi jarohatlar natijasida kelib
chiqadigan nuqsonlar xarakteri, chuqurligi bo‘yicha turli toifadagi

rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda turlicha bo‘ladi. Biroq ushbu
holatlarning umumiy tomoni shundaki, ularning barchasi bolani keyingi
rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatib boradi.
Psixodiagnostik va psixologo-pedagogik kooreksion ta’sirning ob’ekti
bo‘lib asosan ikkilamchi nuqsonlar xisoblanadi. Bir qancha yetakchi
mutaxassislarning ishlarida ko‘rsatilishicha, bolalardagi birlamchi nuqsonlar
aqliy qobiliyatning buzilishiga, umumiy va mayda motorikadagi
kamchiliklarga, atrof-muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lishdagi qiyinchiliklarga,
kommunikativ muloqot vositalarini o‘zgarishiga, so‘zlashuv nutqining
yetarlicha bo‘lmasligiga, atrof -muhitni idrok etishni qiyinlashishiga, ijtimoiy
tajribani kambag‘allashuviga olib kelishi mumkin ekan. Nuqsonlarning
o‘zaro ta’siri ijtimoiy muhit bilan ijtimoiy moslashuvda qiyinchiliklar
tug‘dirishini L.S.Vigotskiy ham ta’kidlagan.
J.I.Shifning ko‘rsatishicha, anomal rivojlanishning yana bir qonuniyati
bola shaxsining rivojlanishidagi o‘zgarishlardir. Kayfiyatning yo‘qligi,
ijtimoiy muloqotga vahima, qo‘rquv bilan kirishuv, o‘z-o‘ziga past baho
berishi, xavotirda bo‘lish kabilar ushbu shaxsning asosiy sifatlari hisoblanadi.
Bunday buzilishlar oiladagi noto‘g‘ri tarbiya hamda ta’limning noto‘g‘ri
tashkil etilishi oqibatida kelib chiqadi. Aloqa qobiliyatidagi o‘zgarishlar
bolalar so‘zlashuv nutqini buzadi natijada noverbal aloqa vositalarining roli
ko‘payib boradi. Ma’lumotlarni qabul etish va ularni qayta ishlash
qobiliyatidagi kamchiliklar V.I.Lubovskiy ta’kidlashicha, qabul etilayotgan
ma’lumotlar hajm va tezligini susaytiradi, ma’lumotlarni saqlash va ulardan
foydalanishga imkon bermaydi. Anomal rivojlanishning yana bir
qonuniyatlaridan biri-nutqiy faoliyatning buzilishidir, bu so‘zlashuvni
bavosita ifodalay olmasligida namoyon bo‘ladi.
Ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlay olmaslik, muloqotdagi
qiyinchiliklar, materiallarni eslab qola olmaslik rivojlanishning fikrlash,

umumlashtirish va farqlash kabilarni shakllanishida to‘sqinlik qiladi. Ushbu
tasavvur va nutqdagi kamchiliklarning barchasi atrof -muhitni idrok etish,
tasavvuridagi bilimlarini saqlash kabilarning shakllanishi ushbu muammoli
bolalarda doimo yetarlicha emasdir. Biroq rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan
bolalarning muhitga moslashtirish va o‘qitish qiyinchiliklaridan iborat o‘ziga
xos xususiyatlari bilan birgalikda, ijobiy qonuniyatlar ham mavjud. Ulardan
biri L.S.Vigotskiy tomonidan rivojlanishning yaqin zonasi ko‘rinishida
nuqsonli bolalarda psixikasini shakllantirishning potensial imkoniyatlar
sifatida mavjudligi qayd etilgan.
Yana bir konuniyat V.I.Lubovskiy tomonidan bolalar harakatlarini so‘z
orqali boshqarishni o‘rganish davomida ifoda qilingan. U nutq ishtirokisiz
yoki qisman so‘z bilan ifodalovchi yangi shartli bog‘liqlarni ishlab chiqish
imkoniyatini ko‘rsatgan. Shunday qilib, nuqsonli rivojlanish psixikaning
shakllanishida orqada qolishni ham va buzilishni kompensatsiya qilish
konuniyatlarga ega.
Umumiy qonuniyatlardan tashqari o‘ziga xos qonuniyatlar ham mavjud,
ular rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan ba’zi bolalarga xosdir. Ushbu o‘ziga xos
qonuniyatlar bizga differensial diagnostik mezonlar orqali rivojlanishida
nuqsoni bo‘lgan bolalar toifalarini chegaralash mumkin. Biroq,
V.I.Lubovskiy o‘ziga xos qonuniyatlar umumiyga nisbatan kam
o‘rnatilganini e’tirof etgan. Bu bizga rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni
differensial tashxis qilish murakkabligini asoslaydi.
Hozirgi paytda rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bir qancha
kategoriyalarga ajratilgan:
- eshitishda nuqsoni bo‘lgan (kar va zaif eshituvchilar);
- ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan (ko‘r va zaif ko‘ruvchilar);
- harakat-tayanch a’zolarida nuqsoni bo‘lgan;
- og‘ir nutq nuqsonlariga ega bo‘lgan bolalar;

- psixik rivojlanishi orqada qolganlar;
- aqli zaiflar;
- hissiy-iroda doirasida og‘ir nuqsonlarga ega bo‘lgan bolalar;
- xulq buzilishlariga ega bo‘lgan bolalar;
- rivojlanishda murakkab nuqsonlilar, ularda ikkita yoki undan ko‘p
birlamchi nuqsonlar kuzatiladi.
Har bir kategoriyadagi bolalar psixologo-pedagogik o‘ziga xos
xususiyatlarga ega, ularni psixologo-pedagogik o‘rganishda strategiyalarni
aniqlash zarur. Shunday qilib, birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar natijasida
anomal rivojlanishning shakllanishi murakkab sur’atga ega va u har bir bola
uchun bir tomondan individual, ikkinchi tomondan unga o‘xshash nuqsonlar
bilan xarakterlanadi. Ushbu o‘ziga xoslikrivojlanish nuqsonining har bir
tipiga ta’luqli bo‘lib, bolalardagi psixofizik xususiyatlarini inobatga olib,
maxsus ta’lim sharoitlarini aniqlashga yordam beradi.
Shunday qilib, rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarning zamonaviy
psixodiagnostikasi nazariy metodologik tizimlar asosida tuziladi va ular
quydagilar hisoblanadi.
Rivojlanish nuqsonlarining har bir turi o‘ziga xos psixologik tuzilmaga
ega. Bu tuzilma birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarni o‘zaro bog‘liqligi
asosida aniqlanadi.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarning har bir turida o‘ziga xos
nuqsonlar darajasining namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Rivojlanishdagi
nuqsonlarni diagnostika qilish umumiy va o‘ziga xos qonuniyatlar asosida
tuziladi.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarni diagnostika qilishda ularning
umumiy xusiyatlargagina tayanmasdan, balki boladagi ijobiy xususiyatlari va
potensial imkoniyalariga tayanish zarur. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarni
diagnostika qilish natijalari psixologik-pedagogik diagnoz orqali o‘rnatiladi,

u rivojlanish nuqsonining turi bilan chegaralanib qolmaydi. U bola
rivojlanishining individual psixofizik xususiyatlari, shuningdek individual
korreksion ish dasturlarga tavsiyalar ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.
Psixologo-pedagogik tashxis nuqsoning ifodalanish darajasini
murakkablashtiruvchi yetakchi nuqsonlarni rivojlanishini aniqlab, ularga
keraqli korreksion pedagogik ishga diqqatni qaratadi. Agar tekshiruv bolani
maktabga borishidan oldin o‘tkazilsa, unda bolaning qaysi maktabga maxsus
korreksion yoki umumta’lim maktabiga tayyorgarligi aniqlanadi.
Psixodiagnostika bola rivojlanishining nuqsonlarni va uning o‘ziga xos
psixologo-pedagogik xususiyatlarini aniqlaydi. Boladagi ushbu xususiyatlarni
bilish bolaning imkoniyatlariga mos maktabgacha va maktab ta’lim dasturini,
ta’li muassasining turini, individual tibbiy psixologo-pedagogik dasturni
ishlab chiqishga yordam beradi.

1.2 Bolalarning rivojlanishidagi nuqsonlarini psixologik-pedagogik
tashxis qilishning metodologik tamoyillari.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga samarali ta’lim, tarbiya berish,
ijtimoiy moslashuvini yaratish uchun uning rivojlanish imkoniyat va
xususiyatlarini to‘g‘ri baholay olishga bog‘liqdir. Bu vazifani rivojlanish
nuqsonlarini kompleks psixologo-pedagogik diagnostika qilish orqali amalga
oshirish mumkin. Psixologo-pedagogik diagnostika rivojlanishida nuqsoni
bo‘lgan bolalarning kamchiliklarini aniqlash, bolaning psixik-jismoniy
xususiyatlarini e’tiborga olgan holda unga individual psixologo-pedagogik
yondashuvni ta’minlaydi.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maxsus maktabgacha va
maktab ta’lim muassasalari faoliyat ko‘rsatadi. Ushbu bolalarni psixik va
jismoniy rivojlanishini ta’minlovchi ta’lim sharoitlari yaratilgan. Bunday
sharoitlar avvalo har bir bolaning xususiyatlari e’tiborga olgan xolda yakka
yondashuvni talab etadi. Ushbu yondashuv maxsus dastur, metod, kerakli
maxsus texnik vositalarni, maxsus tayyorgarlikga ega pedagog, psixolog,
defektolog va boshqalar bilan birgalikda kerakli tibbiy -profilaktik hamda
davolov tadbirlarini, maxsus ijtimoiy yordamni, maxsus ta’lim
muassasalarini texnik va ilmiy-metodik jihatdan ta’minlashni o‘z ichiga
oladi. Hozirgi kunda turli xil maxsus ta’lim muassasalari mavjud. Bolalar
puxta saralash natijasida qabul qilinishi mo‘ljalangan va O‘zbekiston
respublikasi xalq ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan maxsus ta’lim
dasturlarini amalga oshiradigan maxsus ta’lim muassasalar bilan bir qatorda
turli reabilitatsiya markazlari, rivojlantirish markazlari, aralash guruhlar va
h.q.lar ochilgan. Shuningdek, umuta’lim maktabgacha ta’lim muassasalarida,
umumta’lim maktablarda psixik va jismoniy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan
bolalarni uchratish mumkin. Ushbu nuqsonlarning ko‘rinishi turlicha bo‘lishi
mumkin. Son jihatdan yirik bo‘lgan guruhni harakatlanish, sensor yoki

intellektual sohalarda nuqsonlari aniq ifodalanmagan: eshitishda, ko‘rishida,
fazoviy-idroq tassavurlarida, harakat-tayanch apparatida, fonematik idrokida
nuqsoni bo‘lgan, hissiy-irodaviy buzilishli, nutqiy rivojlanishida
kamchiliklarga ega, xulq buzilishlariga ega, psixik rivojlanishi orqada
qolgan, somatik sust bolalar tashkil etadi. Yaqqol ifodalangan psixik yoki
jismoniy rivojlanishdagi nuqsonlar maktabgacha yoshda aniqlansa, yengil
nuqsonlar uzoq vaqt mobaynida e’tiborsiz qoladi. Rivojlanishdagi
nuqsonlarni tashxis qilish uch bosqichni o‘z ichiga oladi.
Birinchi bosqich - skrining nomini olgan. Ushbu bosqichda bola
rivojlanishidagi orqada qolish, psixik -jismoniy kamchiliklari aniqlanadi,
lekin ularning xarakteri va chuqurligi belgilash murakkab bo‘ladi.
Ikkinchi bosqich – rivojlanishdagi nuqsonlarni differensial tashxis
qilish. Ushbu bosqichning maqsadi rivojlanish nuqsonini turini (xil, toifasini)
aniqlash. Uning natijalariga ko‘ra bolaning imkoniyat va xususiyatlarini
hisobga olgan xolda, ularning ta’lim olishlari uchun ta’lim muassasasini turi
va dasturi, optimal pedagogik yo‘llanmasi aniqlanadi. Psixologo-tibbiy-
pedagogik komissiyaning faoliyati differensial diagnostikada yetakchi rolni
egallaydi.
Uchinchi bosqich – fenomenologik. Uning maqsadi – bolaning
individual xususiyatlari, ya’ni tafakkur faoliyatining xarakteristikasi, hissiy-
iroda doirasi, ishchanlik qobiliyati, shaxsi o‘rganilib u bilan ishlash bo‘yicha
korreksion-rivojlantiruvchi individual shart-sharoitni tashkillashtirishdir.
Rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan psixologo-pedagogik diagnostikani
samarali amalga oshirish uchun “Rivojlanishdagi nuqson” tushunchasiga
alohida e’tibor qaratish zarur. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarni tashxis
qilishda rus olimlari (L.S.Vigotskiy, V.I.Lubovskiy, S.D.Zabramnaya)
tomonidan ko‘rsatilgan bir qancha tamoyillarga amal qilish muhim.

Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarni tashxis qilishning asosiy
tamoyillaridan biri bu – kompleks yondashuv bo‘lib unda bolani rivojlanish
xususiyatlarini barcha kerakli mutaxassislar tomonidan (vrach, defektolog,
psixolog) uning faqatgina bilim olish faoliyatinigina emas, balki xulki, hissiy
irodasi, shuningdek ko‘ruv, eshituv, harakat doirasi, nevrologik statusi,
somatik holatini har tomonlama tekshirib baholashdir. Bolani tibbiy hamda
psixologo- pedagogik tekshirishlar tizimlilik asosida olib boriladi.
Tibbiy tekshiruv vrachlar (pediatr yoki terapevt, nevropatolog, bolalar
psixiatri, oftalmolog, otolaringolog, zarur hollarda audiolog) tomonidan
o‘tkaziladi. Bolani psixologo-pedagogik o‘rganish pedagog-defektolog va
psixolog tomonidan amalga oshiriladi.
TPPKlar (tibbiy-psixologik-pedagogik komissiya) maxsus (korreksion)
muassasalarni komplektlash masalasini hal etishadi, hamda zarur bo‘lganda
maslahat-tashxis va korreksion yordam ko‘rsatadi. TPPKga yordam so‘rab
alohida ta’lim va tibbiy idoralar ham, ota-ona, pedagog, o‘smirlar o‘zining
tashabbusi bilan ham murojaat qilishga xaqlidir. O‘z faoliyatida TPPK
defektologiya sohasida ishlab chiqilgan tamoyillarga amal qiladi. Asosiy
tamoyillardan biri - bu har bir bolaga o‘z imkoniyatlarini maksimal darajada
rivojlantirish uchun o‘z vaqtida kerakli sharoitlarni tashkil etishdan iborat
bo‘lgan insonparvarlik tamoyilidir. Bu tamoyil bolani chuqur va diqqat
bilan o‘rganish, yo‘lida uchraydigan qiyinchiliklarni bartaraf etishni talab
etadi. Agar umuta’lim maktab sharoitida ko‘rsatilgan barcha kerakli va
mavjud bo‘lgan choralar ijobiy natijalar bermasa, bolani maxsus muassasaga
o‘tkazish masalasi qo‘yiladi va bunga ota-onalarning roziligi kerak bo‘ladi.
Bajarilishi shart bo‘lgan tamoyil – bu bolalarni kompleks o‘rganish
tamoyilidir . Bu tamoyil muhokama paytida barcha mutaxassislar: vrachlar,
defektologlar, psixologlar tomonidan tekshirish natijasida olingan
ma’lumotlarni e’tiborga olishni shart deb belgilaydi. Agar mutaxassislarning

fikri turlicha bo‘lsa, bolani yana bir bor tekshirish belgilanadi. Eng muhim
masalalarni hal etishda bolaning manfaatlari birinchi o‘rinda turish zarur.
Ta’kidlash joizki, bolani o‘rganishda ko‘rsatilgan tamoyilga amal qilish
uning holatini komissiyadan oldin aniqroq bilib olish, rivojlanishidagi
nuqsonlar sabablarini aniqlab olish imkonini beradi. Misol uchun, pedagog
birinchi bo‘lib kuchayib borayotgan parishonlik, charchashlik, yig‘loqilik
alomatlariga e’tiborini qaratadi. Vrach esa o‘z navbatida bu o‘zgarishlarning
sabablarini aniqlashga yordam beradi va ularni bartaraf etish uchun kerakli
tavsiyalar beradi.
Har tomonlama va to‘liq o‘rganish tamoyili ham katta ahamiyatga
ega. Bu tamoyillar bolaning bilish faoliyati, hissiy-idoraviy doirasi va
xulqini tekshirishni nazarda tutadi. Shuningdek, bolalarning aqliy
qobiliyatlarning shakllanishiga ta’sir etadigan jismoniy rivojlanishi ham
e’tiborga olinadi. To‘liq o‘rganish deganda bolaning psixik rivojlanishi
alohida olingan qobiliyatlarni rivojlanishining yig‘indisi emasligini, shuning
uchun bola haqida uning idroki, xotirasi yoki psixik funksiyalarning holatini
tekshirish asosidagina xulosa chiqarib bo‘lmasligini esda tutish lozimligini
tushunamiz. Bolani har tomonlama, to‘liq o‘rganish agarda u bolaning
faoliyati jarayonida: o‘qish, mehnat yoki o‘yin faoliyatlarida amalga
oshirilsa, muvaffiqiyatli bo‘lishi mumkin. Bolani o‘rganish, tekshirishda
foydalaniladigan metodlar ham, materiallar ham ularning yosh va
xarakterologik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda maksimal darajada
individuallashtirilishi lozim. Komissiya a’zolari bola bilan aloqa o‘rnatishlari
lozim. Bu bolaning shaxsi sifatlarini: qiziqishlarini, irodaviy harakatlarining
holati harakatlaridagi maqsadga yo‘nalganlik, asosiy psixik jarayonlarning
o‘tishi xususiyatlarini yaxshiroq anglashga yordam beradi.
Dinamik o‘rganish tamoyili . Defektologlar uchun eng o‘ziga xos
hisoblangan tamoyil– bu bolalarni dinamik o‘rganish tamoyilidir. Unga

binoan tekshirish jarayonida bola bilgan va bajara oladigan vazifalargagina
emas, balki uning ta’lim olishdagi imkoniyatlariga ahamiyat qaratish kerak.
Bu tamoyil asosida L.S.Vigotskiyning bolalarning “yaqin rivojlanish zonasi”
to‘g‘risidagi nazariyasi, ularning ta’lim olishdagi potensial imkoniyatlari
yotadi. Bolaning aqliy rivojlanishi qancha yuqori bo‘lsa, u yoki bu vazifani
bajarish, olingan tajribani yangi vaziyatda qo‘llashni shuncha muvaffaqiyatli
o‘rganadi. Aqliy rivojlanishda orqada qolgan bolalarni meyorida
rivojlanayotgan bolalarga nisbatan bo‘lgan farqlaridan biri bu ular
yordamdan yaxshi foydalana olmaydilar. Mana shuning uchun tekshirish
davomida pedagog doim o‘z e’tiborini vazifa tushuntirilganidan so‘ng uni
yechilishi yaxshilandimi, shunga o‘xshash vazifani qanday bajarganligiga
qaratish lozim. Barcha tekshirishlarni ta’limiy eksperiment tamoyilini
e’tiborga olib o‘tkazish tavsiya etiladi.
Bola tomonidan bajarilgan ishni baholash davomida sifat-sonli
yondashish tamoyilini qo‘llash muhimdir, ya’ni faqatgina yakuniy
natijanigina emas, balki topshiriqlarni bajarish usuli va muvofiqligi,
harkatlarning mantiqiy ketma-ketligi, maqsadga erishishda qat’iyatligi va
h.q.larni baholash kerak. Bunda baholash differensirlashgan bo‘lishi lozim.
Faqatgina oxirgi natijanigina emas, balki topshirish usulini ham
e’tiborga olish lozim.
Bunda quyidagilar inobatga olinadi:
-vazifa va tekshirish xolatiga munosabati
-vazifani shartlaridan mo‘ljal ola olishi hamda, Vazifani bajarish yo‘llari
-vazifa shartlaridagi material va ko‘rsatmalarga bolaning unga mos
harakatlari
- kattalar yordamidan samarali foydalanishi
- vazifani bajarishda taqqoslay olishi
-faoliyat natijalari va o‘zining baholariga munosabati.

Bolani erta tashxis qilib o‘rganishning muhimligi shundaki, u orqali
bolani korreksion ta’limga vaqtida yo‘naltirib, ikkilamchi nuqsonlarni paydo
bo‘lishini oldini olish mumkin.
Bolalar rivojlanishidagi nuqsonlariga korreksion va diagnostik yordam.
Bola imkoniyatlariga baho berish hamda psixik rivojlanishini aniqlash orqali
korreksion pedagogik ishning vazifalarini xal etish mumkin.
Yuqoridagilarning barchasi TPPKda bolalarni o‘rganish davomida amal
qilinishi lozim bo‘lgan tamoyillardir

II BOB. BOLALAR RUHIYATINI O’RGANISH VA TASHXIS
QILISH USILLARI
2.1. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni psixologo-pedagogik
tashxis qilish vazifalari.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarni psixodiagnostikasi uch bosqichda
olib boriladi:
- Skrining-tashxis;
- Differensial tashxis;
- Individual –korreksion dastur ishlab chiqish maqsadida bolani chuqur
psixologo-pedagogik o‘rganish;
Har bir bosqich o‘ziga xos vazifalarga ega hamda xar bir bosqichda
uni zamonaviy psixodiagnostika xolatini xarakterlovchi bir qator muammolar
bilan bog‘liq.
Skrining – tashxisning asosiy maqsadi psixologik rivojlanish
davridagi turli nuqson va kamchiliklarga ega bolalarni erta aniqlash, bola
rivojlanishidagi psixologo–pedagogik muammosini aniqlab, unga
umumta’lim muassasalarida sharoitlar yaratishdir.
Bundan tashqari skrining-tashxis ta’lim muassasalaridagi bolalar
ta’lim-tarbiyasiga sifatli baholashga doir vazifalarni hal etishga yordam
beradi: bolalarga ta’lim-tarbiya dasturlarining u yoki bu kamchiliklarini, aniq
ta’lim muassasasidagi ta’lim-tarbiya jarayonidagi kamchiliklarini aniqlash.
Skrining – tashxisni tashkil etish va o‘tkazish muammosi xozirgi
kunda turlicha amalga oshiriladi. Masalan bolani ta’lim-tarbiyasi jarayonida
qiyinchiliklarga uchragan pedagoglar ta’lim muassasasidagi psixologga
bolaning xusususiyatlariga baho berib, unga mos keluvchi ishlar tavsiyasini
ishlab chiqishini so‘raydi. Boshqa xollarda ota-onalar psixologga
murojat etadilar: bola tarbiyasi jarayonida xulqi bo‘yicha duch kelingan

muammolarga o‘z bahosini,unga xos ta’lim-tarbiya tadbirlari bo‘yicha
tavsiyalarini berishi so‘raladi. Shuni aytish joizki, murojaatlar asosan katta
maktabgacha yoshdagi bolalar ko‘proq uchraydi, chunki ota-onalar maktabga
“tayyorlov davri”da bolada u yoki bu psixologik muammolarni seza
boshlaydilar.
Va, nihoyat maxsus tashkil etilgan skrining-tekshiruv natijalari
orqali bola rivojlanishidagi muammolarni aniqlash mumkin. Skrining-
tekshiruv shaqli bo‘yicha individual va frontal bo‘lishi mumkin.Ushbu
yondashuv rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni aniqlash bo‘yicha zamon
talablariga javob beradi, ammo har doim ham foydalanilmaydi. Skriningda
foydalaniladigan metodikalar har doim ham skrining tekshiruv vazifalariga
mos kelmaydi, mutaxassis psixolog-pedagoglarning rivojlanishdagi
nuqsonlarni aniqlashda tayyorgarligi ko‘pincha yetarlicha bo‘lmaydi. Hozirgi
kunda “talablarga” ko‘ra skrining-tashxis yetakchi o‘rinda kelmoqda, lekin u
bola xususiyatlarini xar tomonlama o‘rganib unga psixologik va pedagogik
yordamni bera olmaydi. Shunday qilib, skrining tashxisda ham bir qator
muammolar ham mavjud.
1. Bolalarni tekshirish bo‘yicha metodikalarning ko‘p bo‘lishiga
qaramasdan, skring tekshiruvda qo‘llaniladigan tashxislari ilmiy jihatdan
talablari asoslanmagan. Ayniqsa bu, birinchi 3 yoshgacha bo‘lganlarga
tegishlidir.
2. Ilk va maktabgacha yoshdagi psixik rivojlanishi meyorida bo‘lgan
hamda psixologo-pedagogik va tibbiy ijtimoiy yordamga muhtojlar bolalarni
ajratish uchun skrining-tashxisni ishlab chiqishda uning mezonlari tizimini
ishlab chiqish juda qiyindir.
3. Skrining-tekshiruvning o‘tkazishda tekshiriluvchining shaxsiy
hususiyatlarini va hissiy holatini o‘rganish muhim muammolardan biridir.
Oldingi tajribalariga salbiy qarashi, yutuq va kamchiliklariga bo‘lgan

reaksiyasi kabilar vazifani bajarish sifatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bu esa o‘z
navbatida qiyinchiliklar tug‘diradi, chunki skrining-tekshiruv davomida vaqt
chegaralangan va kerakli ma’lumotlarni olishga imkoniyat bermaydi.
Differensial tashxis rivojlanish nuqsonini aniqlaydi, va uning natijalari
orqali bolaning imkoniyatlariga xos ta’lim shakllari aniqlanadi. Differensial
tashxisning vazifalari quyidagilar:
- bola rivojlanishidagi aqliy, nutqiy va hissiy nuqsonlar xarakteri va
darajasini aniqlash;
- birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarini aniqlash hamda buzilish tizimli
taxlil qilish;
- harakat - tayanch apparati, ko‘ruv, eshituv kamchiliklarida psixik
rivojlanish nuqsonlarining xususiyatlariga baho berish;
- pedagogik tashxisni aniqlash va uni asoslash.
Ushbu ma’lumotlarga tayangan holda korreksion-pedagogik jarayonni,
ta’lim dasturini, ta’lim muasssasasi turini aniqlash va tashkillashtirish
mumkin. Differensial tashxis psixolgik-tibbiy-pedagogik komissiyada amalga
oshiriladi. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni bir gurux mutaxassislar
kompleks o‘rganib tashxis natijasini kelishgan holda qo‘yadilar. Ish bolaning
individual xususiyatlarini inobatga olgan holda aniq bir tizimda tuziladi.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarni differensial tashxis qilish, hozirgi kunda
bir qator muammolarga duch keladi.
Ma’lumki, rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning har bir turida
psixologik xususiyatlarining o‘xshash jihatlari ham kuzatiladi. Masalan,
rivojlanishida nuqsoni bo‘lganlarning deyarli barchasida nutq kamchiliklar
yoki ta’lim olishida sustliklar xarakterlidir. Rivojlanish nuqsonini, darajasini
aniqlovchi o‘ziga xos xususiyatlar, differensial tashxisning asosi bo‘lib
hisoblanadi (V.I.Lubovskiy). Bu hozirgi kunda maxsus psixologiyada anomal
rivojlanishlarni taqqoslash xarakteriga ega ilmiy izlanishlarning yetarlicha

emasligi bilan bog‘liq. Bunday ilmiy ishlarni olib borish differensial tashxis
imkoniyatlarini yanada kengaytirar edi.
Yana bir muammo TPPK amaliy faoliyati bilan bog‘liqdir. Hozirgi
kunda tashkiliy xarakterga ega ko‘pgina savollar yechilmagan, hususan
doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi bir qator metodologik va terminologik
muammolarni hal qiluvchi tashxis muassasasini tashkil etish, uni kerakli
kadrlar bilan ta’minlash. Metodologik muammolar ichidan bolani differensial
tashxis maqsadida psixodiagnostika natijalarini taxili hamda sifatli
bajarishlariga imkon beruvchi samarali va ishonchli metodlarni ishlab chiqish
muammosini alohida ta’kidlash joiz.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni chuqur psixologo-pedagogik
o‘rganish tashxis natijalariga asoslanib, korreksion dasturni ishlab chiqish
maqsadini qo‘yadi. Bunda o‘rganish vaqt talab etadi, u asosan ta’limda,
ba’zida esa konsultativ muassasalarda o‘tkaziladi. Bunday o‘rganishning aniq
vazifalari turli yosh davrlari uchun ko‘p taraflama va o‘ziga xosdir. Ular
ichidan qo‘yidagilarni ajratish mumkin:
 Bolaning individual psixologo-pedagogik xususiyatlarini aniqlash;
 Rivojlaniruvchi va ta’limiy korreksion individual dasturlarni ishlab
chiqish;
 Oilasidagi ichki munosabatlarni o‘rganish va tarbiya sharoitlarini
aniqlash;
Mutaxassislar u yoki bu funksiyadagi kamchilik yoki rivojlanmaganlikda
samarali tavsiyalar bermoqdalar, lekin boladagi ijobiy hislatlarni
aniqlashdagi, ayniqsa shaxs hususiyatlari ya’ni bolaning tasavvuri, nutqi,
ijtimoiy shaxsiy muammosi hal etishga qaratilgan ishlari yetarlicha rivoj
topmagan. Ammo, samarali korreksion-pedagogik jarayon faqatgina salbiy
omillarga emas, balki birinchi o‘rinda bolani psixologo-pedagogik individual
imkoniyatlarini aniqlash ham qaratilgan.

Shunday qilib, rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni psixologo-
pedagogik tashxis qilishning muhim vazifalari quyidagilardir:
-bola rivojlanishidagi nuqsonlarni erta aniqlash;
-nuqsonning sababi va xarakterini aniqlash;
-bolaning pedagogik yo‘llanmasini aniqlash;
-rivojlanishidagi nuqsonlari bo‘lgan bolalarning individual psixologik
xususiyatlarini aniqlash;
-ta’limiy va rivojlantiruvchi dasturlarni ishlab chiqish.
Psixologik-pedagogik diagnostika psixologik-pedagogik me’yorlar
asosida avvalam bor kamchiliklarning simptomatikasini (simptomologik
daraja) aniqlashga karatiladi. Masalan, nutqiy buzilishlar tahlilining
simptomologik darajasi bolalar nutqi rivojlanmaganligining tashqi belgilari
(simptomlari)ni tavsiflash, nutqning yetarli darajada rivojlanmay qolgan
komponentlari (to‘liq rivojlanmaganlik, fonetik-fonematik rivojlanmaganlik
va x.k.)ni aniqlash imkonini beradiki, bu, o‘z navbatida, bolalarni tegishli
guruhlari yoki muayyan turdagi maktabga yo‘llash uchun asos vazifasini
o‘taydi. Shunday kilib, nutq buzilishlarining simptomologik darajasini
aniqlash avvalam bor guruhlarni shakllantirish bilan bog‘liq amaliy
vazifalarni xal etishga yordam beradi va nutq patologiyasi harakterini
aniqlash uchun shart-sharoitlarni yaratadi.
Qanday psixologik tekshirish metodi yaratilmasin, u muayyan ta l ablarga
rioya qilinishini k o‘ zda tutadi. Psixodiagnostik metodikalarning sifatini
baholashda eng muhim mezonlar qatoriga validlik va ishonchlilik kiradi.
Validlik (inglizcha validity - xaqiqiy, yaro q li, kuchga ega bo‘lgan) -
test nimani o‘ lchayotganini va qanchalik yaxshi o‘ lchayotganini
ko‘rsatadigan tushuncha. Psixologik diagnostikada validlik metodika
haqidagi ma’lumotlarning majburiy va eng mu h im q ismi b o‘ lib, Validlik o‘ z
ichiga quyidagilar ol adi:

test natijalarining sinovdan o‘ tayotgan shax s haqida har xil boshqa
manbalardan olingan (kuzatish, ekspert baholar, ishonchliligi belgilangan
boshqa metodikalar natija l ari va x,.k.) ma’lumotlar bilan o‘ zaro moslik
darajasi haqidagi ma’lumotlar;
o‘rganilayotgan belgining rivojlanish isti q boli qanchalik asoslaiganligi
haqidagi fikrlar; shaxsning o‘rganilayotgan xatti - harakatlari yoki o‘ ziga xos
xususiyatlarining muayyan psixologik tuzilmalar bilan bog‘liqligi.
Validlik , shuningdek , metodikaning kimlarga anik yo‘nalganligi
(sinalayotganlarning yoshi, ta’lim darajasi, ijtimoiy-madaniy alo q adorligi va
x.k. testdan foydalanishda olingan xulosalarning asoslanganlik darajasini
ham tavsiflaydi.
Psixodiagnostik metodikalarning muhim sifatlaridan biri ularning
ishonchliligid i r. Psixodiagnostik tadqiqot natija l ari odatda ko‘plab x isobga
olinmaydigan omillar ta’siriga uchraydi. Bular sinalayotganlarning
emotsiona l holati, charchaganligi, xonaning yoritilganligi, sinovdan
o‘tayotganlarning tekshirilishga va boshqa vaziyat o‘ zgarishlariga tayyorlik
darajasi va x.k. b o‘ lishi hamda tekshirish natijalariga bir omillar ta’sirini
kuchaytirishi yana bosh q alarining ta’sirini zaiflashtirishi mumkin.
Psixologik-pedagogik diagnostika vazifalari:
• nuqson strukturasida birlamchi va ikkilamchi sabalarning nisbatini
aniqlash;
• u yoki bu nutq buzilishi uchun xos bo‘lgan ikkilamchi psixologik
simtomatikani aniqlash;
• har xil genezdagi nutq buzilishlarida psixik rivojlanishning umumiy va
uziga xos qonuniyatlarini aniqlash;
• n utq buzilishlarining shaxs shakllanishiga ta’sirini aniqlash;
• psixokorreksiya va psixoterapiya metodlarini aniqlash;

• psixoterapiya va korreksiyaning samaradorlik mezonlarini aniqlash va
birgalikdagi ta’sirining baholarini belgilashdan iborat.
Psixologik-pedagogik diagnostikaning asosiy qoidalari:
1. Psixolog tekshirishning borishida kishidan uning shaxsi haqida
ma’lumotlar s o‘ rab olishda yoki axborot unga ishonib topshirilganda, bu
ishga tekshiruvdan o‘ tayotgan shaxs tekshiruv maqsadlarini, shuningdek
s o‘ ralayotgan axborotdan foydalanish maqsadi va usullarini to‘liq anglab
yetgandagina, qo‘ l urishi mumkin. Tekshiruv samaradorligini oshirish uchun
test sinovidan o‘t kazishning xaqiqiy maqsadini yashirish zarurati b o‘ lar di ,
ammo shaxs sinovga yol g‘ on yo‘l bilan jalb qilinmasligi kerak.
2. Har qanday shaxs psixologik tekshiruv yoki eksperimentda
q atnashishdan bosh tortish va shu y o‘ l bilan o‘ zining ichki olamiga o‘ zi
xo h lamagan holda aralashuvdan h imoyalanish xuquqiga ega.
3. Tekshiruv biron muassasa manfaatlari yo‘lida o‘tkazilayotgan bo‘lsa,
sinovdan o‘tuvchi shaxs olingan natijalardan qanday maqsadda foydalanish
mumkinligi haqida habardor qilinishi shart. Sinovdan o‘tayotgan shaxsning
o‘ z iltimosiga ko‘ra o‘tkazilgan tekshiruv natijalari uning roziligisiz biron
muassasaga topshirilishi mumkin emas.
4. Qo nun q oidasiga ko‘ra psixolog olingan axborotdan habardor qilish
majburiyati q arshisida tursa, kasb sirini sa ql ash majburiyati o‘ z kuchini
y o‘q otadi. 16 yoshgacha bo‘lgan bolalar shaxsini test sinovidan o‘tkazishda
bolalarning o‘ zlari va ularning ota-onalari o‘ z rozilik l arini berishlari kerak;
ota - onalarning iltimosiga ko‘ra, ular test natijalari haqida habardor
qilinadilar.
5. Sinov natijalarini kuri sh kat’iy nazorat ostiga olinishi shart.
6. Test natijalari ma’lum qilinayotganda, bu ma’lumotlar tegishli bo‘lgan
shaxs xususiyatlari xisobga olinishi kerak.

7. Test natijalari savodli shar h lanmay turib, tekshiriluvchiga ma’lum
qilinmaydi. K o‘ rinib turganidek bu qoidalar axlok normalari qatoriga ham
kiradi.
Har qanday tadqiqotning o‘tkazilishida quyidagi umumiy
xarakteristikalar bo‘lishi shart:
- h ar qanday tadqiqotning maqsad va vazifalari anik ifodalangan bo‘lishi,
ya’ni tadqiqot o‘tkazish natijasida nimaga erishmokchi ekanimiz va buning
uchun qanday masalalarni quyish va xal qilishimiz kerakligi anik ko‘rsatilgan
bo‘lishi zarur;
- bu vazifalarni xal qilish uchun mos metodlarni tanlash; -tadqiqot
o‘tkazish rejasi;
- ma’lumotlarni kayd etish usullari;
- tahlil metodlari;
- tadqiqot natijalarini ta q dim etish (jadvallar, grafiklar, matnlar
k o‘ rinishida).
Psihologik-pedagogik diagnostika metodlariga kelsak, ular bir qancha
parametrlarga ko‘ra guruhlarga birlashtirilgan. Bu metodlarning eng keng
tar q algan tasniflari Y.Shvansar, V.K.Gayde va V.P.Zaharov, A.A.Bodalev va
V.V.Stolin tomonidan amalga oshirilgan. Biz shulardan o‘ zimizda olib
boriladigan psixologik-pedagogik va logopedik diagnostika ishlariga ko‘prok
mos keladigan psixodiagnostika metodlarining V.K.Gayde va V.P.Zaharov
bo‘yicha tasnifiga batafsilro q t o‘ xtalamiz. Bu tasniflar mua l liflari
psixodiagnostika metodlarini quyidagi asoslar bo‘yicha tasniflaydilar:
1) sifati bo‘yicha: standartlash gan, standartlashmagan;
2) vazifasiga ko‘ra:
- umumdiagnostik (R.Kettell yoki G.Ayzenk surovnomalariga uxsh ash
shaxs testlari);
- u m umiy intellekt testlari;

- kasbiy yaroklilik testlari; -
- maxsus kobiliyatlar (texnik, musika, pilotlar uchun testlar) testlari;
- muvaffakiyatlar testlari;
3) sinovdan o‘tayotgan shasx ish olib boradigan material turi bo‘yicha:
- blankali;
- predmetli (Koos kubiklari, Veksler tuplamidan “shakllar tuzish ”);-
appartli (di qq at xususiyatlarini o‘ rgani ga m o‘ ljallangan kurilmalar va x.k.);
4) sinovdan o‘tayotganlar soni bo‘yicha: individual va guruhiy;
5) javoblar shakli bo‘yicha: o g‘ zaki va yozma;
Q uvvat testlarida murakkab masalalar q uyiladi va ularni bajarish vaqti
cheklanmagan bo‘ladi. Tadqiqotchini masalaning muvaffa q iyatli xal qilinishi
ham, xal qilish usuli ham q izi q tiradi;
6) asosiy yo‘nalganligi bo‘yicha: tezlikka o‘tkaziladigan testlar, q uvvat
testlari, aralash testlar.
7) masalalarning bir xillik darajasi bo‘yicha: gomogen va geterogen
(bunda gomogen masalalar bir-biriga o‘ xshash bo‘ladi va muayyan bir
intellektual yoki shaxsiy belgini o‘ lchash da qo‘ llansa, testlarda har xil
masalalar q o‘ yiladi va intellektning turli xarakteristikalarini baholash uchun
qo‘ llanadi);
8) kompleksligi bo‘yicha: aloxida testlar va testlar tuplamlari
(batareyalari);
9) masalalarga berilgan javoblar harakteri bo‘yicha: belgilangan javobli
testlar, erkin javobli testlar;
10) psixik mazmunni kamrab olish sohasi bo‘yicha: shaxsga qaratilgan
testlar va intellektual testlar;
11) a q liy xatti-harakatlar harakteri bo‘yicha: verbal, noverbal.

Diagnostika metodlari ulardan foydalanish shakli bo‘yicha ham
far q lanadi. Bu tasnifga ko‘ra psixodiagnostika metodlari o g‘ zaki va yozma,
blankli, predmetli, apparatli, kompyuter yordamida, verbal va noverbal
bo‘lish i mumkin.
Diagnostika shakllarini tanlash mavjud texnik imkoniyatlarga
(apparatura, kompyuter yoki oddiy kogozning mavjudligiga) bog‘liq, biro q
shu bilan birga tadqiqot vazifalari bilan ham belgilanishi mumkin.
Batafsil individual tadqiqot uchun dialogik o g‘ zaki texnika, kompyuter
qo‘ llanishi mumkin, ommaviy tadqiqot olib borilganda esa blankli
medodikalar ko‘prok t o‘g‘ ri keladi. Pedagog uchun materialni takdim etish
usuli bo‘yicha metodikalarni verbal va noverbalga ajratish shunchaki rasmiy
talab b o‘ lib q olmay, ishning mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Misol tari q asida
Veksler metodikasini keltirish mumkin, unda verbal va noverbal intellekt
ayri-ayri tekshiriladi.
Predmetli metodikaparda test vositasida topshiriladigan vazifalarining
ra g‘ batlantiruvchi materiali sifatida kartochkalar, kubiklar, geometrik
shakllar, xaykallar va x-k. qo‘ llanadi. Misol sifatida Segen taxtalari, Koos
kubiklari, Link kubi, Vigotskiy-Saharov testining rangli shakllarini keltirish
mumkin. bu metodikalar odatda individual mash gulotlarda kUllanadi.
Apparatlar va kompyuter yordamida o‘tkaziladigan tadqiqotlar ushbu texnika
vositalaridan ta’minlanganlik darajasaiga va o‘ tkaziladigan tadqiqot
vazifalariga bog‘liq bo‘ladi.
Psixodiagnostik metodlarga q o‘ yiladigan yana bir muhim talab - ularni
standartlashtirish (inglizcha standart - namunali, normal) - tekshiruv
o‘tkazish protsedurasi va test baholarini yagona normativga keltirish.
Metodikani standartlashtirish tufayli ko‘plab sinovdan o‘tuvchilardan olingan
natijalarni q iyoslash mumkin bo‘ladi.
Psixologik diagnostikada standartlashtirishning ikki xil shakli mavjud.

Birinchi shaklga ko‘ra standartlashtirish deganda quyidagi shartlarning
bajarilishi k o‘ zda tutiladi:
-tekshiruv o‘tkazish protsedurasiga ishlov berish va uni й at’iy
reglamentga (tartibga) solish;
-y o‘ l-y o‘ ri q lar, tekshiruv blankalari, natijalarni q ayd etish usullari,
tekshiruv o‘tkazish sharoitlarini unifikatsiyalash;
-sinovdan o‘tayotganlarning xarakteristikalari;
-tekshiruv protsedurasining й at’iy ketma-ketligi (bu test ishonchliligini
ta’minlash va tekshiruv natijalarini baholash uchun test norma l arini
belgilashning majburiy shartidir).
Ikkinchi holda standartlashtirish deganda normal (yoki sun’iy ravishda
normaga keltirilgan) baholar shkalasini yangi shaklaga o‘ zgartirish
tushuniladi. Bunda yangi shkala endilikda o‘ rganilayotgan ko‘rsatkichning
mikdoriy empirik kiymatiga emas, balki sinovdan o‘tayotganlarni tanlash
maqsadida natijalarni ta o‘ simlashda ushbu ko‘rsatkichning nisbiy o‘ rniga
asoslanadi.
Diagnostik tadqiqot protsedurasini standratlashtirishga quyiladigan
talablar i:
-sinovdan o‘tayotganlar y o‘ l-y o‘ ri q larni bir xil usulda, odatda yozma
shaklda olishlari lozim; o g‘ zaki ko‘rsatmalar berish zarurati tu g‘ ilsa, ular turli
guruhlarda hamma uchun birdek tushunarli bo‘lgan bir xil s o‘ zlar vositasida
berilishi kerak ;
-bironta ssinovdan o‘tayotgan shaxs boshqalarga nisbatan biron
imtiyozga ega bo‘lmasligi kerak;
-tekshiruv jarayonida ayrim sinovdan o‘tayotganlarga qo‘shimcha
tushintirishlar berilmaydi;
-tekshirilayotganlar bir necha guruhdan iborat bo‘lsa, hamma guruhlar
kunning bir vaqtida bir xil sharoitlarda sinovdan o‘tkazilishi lozim;

2.2. Bolalar ruhiyatini o’rganish; nazariyasi va amaliyoti
Psixologiya fani nazariyasi va amaliyoti ajralmas birlikni tashkil etadi.
albatta, ular o‘rtasida muayyan farqlar mavjud. 0 ‘rtadagi farq ulaming maqsadlari,
konseptual apparati, metodologiyasi va ular doirasida amalga oshiriladigan chora-
tadbirlarda yaqqol namoyon bo’ladi. Fundamental—nazariy tadqiqotlarning asosiy
maqsadi amaliyot uchun bo‘lgan ahamiyatidan qa’ti nazar, psixik hodisalar
haqidagi bilimlarni kengaytirib borishdan iborat. Amaliy psixologiya esa kundalik
hayot bilan bog‘liq konkret muammolami hal etishga qaratilgan tadqiqotlarni
o‘tkazadi. Fundamental tadqiqotlarda tadqiqotchi shaxsining ta sirisiz ham ilmiy
metod o‘z vazifalarini bajaradi. Ammo amaliy psixologiyada psixolog shaxsi
metodning ajralmas qismi boiib hisoblanadi. Nazariy izlanishlarda qo‘llanayotgan
metodlarning ishonchliligi, validligi, reprezentativligi muhim ahamiyat kasb etsa,
amaliy psixologiyada bular asosiy rolni o‘ynamaydi. Shunga qaramay, bola psixik
taraqqiyotiga xos qonuniyatlar va nazariy bilimlami egallabgina haqiqiy
professional mutaxassis-psixolog, tarbiyachi bo‘lib yetishish mumkin.
L.F.Obuxova o‘rinli ta’kidlaganidek, bolalar psixologiyasi sohasidagi nazariy
vazifalar hal etilgandan keyin ilmiy bilimlami amaliyotga tatbiq etish imkoniyatlari
ham kengayadi.

XULOSA
Xulosa qilin aytganda h ozirgi kunda turli xil maxsus ta’lim muassasalari
mavjud. Bolalar puxta saralash natijasida qabul qilinishi mo‘ljalangan va
O‘zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan
maxsus ta’lim dasturlarini amalga oshiradigan maxsus ta’lim muassasalar
bilan bir qatorda turli reabilitatsiya markazlari, rivojlantirish markazlari,
aralash guruhlar va h.q.lar ochilgan.
Shuningdek, umuta’lim maktabgacha ta’lim muassasalarida,
umumta’lim maktablarda psixik va jismoniy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan
bolalarni uchratish mumkin. Ularning ruhiyatini örganishda psixologik-
prdagogik metodlardan keng foydalanish muhim xisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Z.Nishanova “Bolalar psixologiyasi va uni oqitish metodikasi”
2. N.Botirova “Bolalar ruhiyating rivojlanishi”
3. Www.hozir.org
4. Www.ruhshinos.uz
5. Www.kyberLeninka.ru

Sotib olish