Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini shakllantirish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	72.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini shakllantirish metodikasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini
shakllantirish metodikasi
1

MUNDARIJA
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I Bob.Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini shakllantirish ...................................... 5
1.1.O’qish darslarining maqsad va vazifalari, ta’limiy- tarbiyaviy ahamiyati ................................................ 5
1.2.Boshlang`ich sinf o`quvchilarida o`qish malakalarini rivojlantirishda ilmiy va metodik usullardan
foydalanish va darslarda qo’llay olish ........................................................................................................ 11
II Bob. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini shakllantirishda zamonaviy
usullardan foydalanish metodikasi ............................................................................................................ 16
2.1. Boshlang’ich sinf o‘qish ko‘nikmasini shakllantirishning pedagogik asoslari ....................................... 16
2.2. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalar ..................................... 22
2.3. Boshlang’ich sinf o’qish darsida interfaol uslublardan foydalanishning ta’limiy ahamiyati ................ 26
Xulosa ........................................................................................................................................................ 36
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 37
Kirish
Mavzuni dolzarbli: Bugungi kunda mamlakatimizda ta’lim tizimini tubdan
isloh qilish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirish va shu asnoda barkamol
avlodni kamol toptirish masalasi dolzarb va ustuvor vazifa sifatida e’tirof
etilmoqda. Zero, Kofi Annan ta’biri bilan aytganda, "Ta’lim har bir jamiyatda, har
bir oilada taraqqiyot zaminidir".
Ta’lim jarayonida amalga oshirilayotgan barcha yangiliklar negizida yosh
avlodni har jihatdan komil va yurt kelajagiga munosib hissa qo sha oladigan shaxsʻ
2

sifatida tarbiyalash, ularning dunyoqarashini rivojlantirishga alohida urg uʻ
berilmoqda. "Ta’lim hayotga tayyorgarlik emas, ta’lim – bu hayotning o zi" deydi
ʻ
Jon Dyui. Darhaqiqat,ta’lim jarayoni hayot bilan uzviy bog’lanmas ekan, bilimlar
kompetentlikka yo’l ochmasligi shubhasiz. Shu nuqtayi nazardan, bugungi kunda
maktab ta’limi tizimida yangi darsliklar, yangi manbalar yaratildi. Jumladan,
ta’limdagi tub o zgarishlarga olib kelgan yangi Milliy o quv dasturi asosida
ʻ ʻ
endilikda o quv fanlari chiziqli tartibda emas, spiralsimon tarzda o’qitilishi
ʻ
belgilab olindi. Ya’ni mavzular takroriy emas, balki bir-birini mantiqan davom
ettiruvchi hamda soddadan murakkabga tomon yo’naltirilgan tarzda kiritildi. Bu
esa darsliklar bosqichida takrorlarning oldini oladi, bolaning yangi bilim va
ko’nikmalarga ega bo’lishida yordam beradi.
Avvalo so’zimiz boshida bugun ta’lim sohasidagi isloxatlarni muhim jixatlari
to’g’risida to’xtalishimiz kerak. Ya’ni 2020-2030 yilarga belgilangan Davlat ta’lim
sifatini oshirish yuzasidan konseptsiyalarni belgilangani va bu yuzasidan olib
borilayotgan keng ko’lamdagi ishlarmiz ham muhim ahamiyatga ega. ―Ta’lim
to’g’risidagi qonunimiz da belgilanganidek umumiy o’rta ta’limimizning quyi
‖
bosqichi hisoblangan boshlang’ich sinflarda dars o’tishni yangicha tusga kiritish
asosiy vazifalarimizdan biridir. Shu singari maqolada asosiy vazifamizni
interfaollik nima? Savolini qo’yishda, bu – o`zaro ikki kishi faolligi, ya’ni, bundan
o`quv- biluv jarayoni o`zaro suhbat tariqasida dialog shaklida (kompyuter aloqasi)
yoki o`qituvchi – o`quvchilarning o `zaro muloqotlari asosida kechadi. Interfaollik
– o`zaro faollik, harakat, ta’sirchanlik, o`quvchi – o`qituvchi, o`quvchi – o`quvchi
suhbatlarida sodir bo`ladi. Interfaol metodlarning bosh maqsadi - o`quv jarayoni
uchun eng qulay muhit va vaziyat yaratish orqali o`quvchining faol, erkin, ijodiy
fikr yuritish, uni ehtiyoj, qiziqishlari, ichki imkoniyatlarini ishga solishga muhit
yaratish. Bunday darslar shunday kechadiki, bu jarayonda bironta ham o`quvchi
chetda qolmay, eshitgan, o`qigan, ko`rgan bilgan fikr mulohazalarini ochiq oydin
bildirish imkoniyatlariga ega bo`ladilar. O`zaro fikr almashish jarayoni hosil
bo`ladi. Bolalarda bilim olishga havas , qiziqish ortadi , o`zaro do`stona
munosabatlar shakllanadi .
3

Kurs ishining maqsadi. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish
malakalarini shakllantirish metodikasini o’rganish, tahlil qilish va muammolarini
bartaraf etish usullarini chuqur tahlil qilish.
Kurs ishningi predmeti . O’qish darslarining maqsad va vazifalari, ta’limiy-
tarbiyaviy ahamiyati. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida o`qish malakalarini
rivojlantirishda ilmiy va metodik usullardan foydalanish va darslarda qo’llay olish.
Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini shakllantirishda
zamonaviy usullardan foydalanish metodikasi
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini
shakllantirishni o’rganish
2. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini
shakllantirishda zamonaviy usullardan foydalanishni tahlil qilish
3. Boshlang’ich sinf o’qish darsida interfaol uslublardan foydalanishning
ta’limiy ahamiyati
Kurs ishining metodlari . Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik
adabiyotlarni o‘rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so‘rovnomalar, ilg’or
o‘qituvchilarning ish tajribalarini o‘rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.
4

I Bob.Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini
shakllantirish
1.1.O’qish darslarining maqsad va vazifalari, ta’limiy- tarbiyaviy ahamiyati
Boshlang’ich sinflarning o’qish darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga
ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va
axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar
ta’limini o’qish ta’limisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. O’quvchi matnni to’g’ri, tez,
tushunib o’qish, mazmunini o’zlashtirish bilan ilk bor o’qish darslarida yuzlashadi.
O’qish darslari orqali o’quvchilarning Davlat ta’lim standarti (DTS) talablari
bo’yicha o’zlashtirishlari ko’zda tutilgan o’quv-biluv ko’nikma-malakalarida
hamda bilimlarni egallashlariga yo’l ochiladi. Aynan o’qish ta’limida insonning,
avvalo, o’zligini, qolaversa olamni anglashga bo’lgan intilishlariga turtki beriladi.
Shu maqsadda „O’qish kitobi" darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o’rab turgan
olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti,
mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do’stligi va tinclilik
kabi turli mavzular bo’yicha atroflicha tushunchalar berishga mo’ljallangan badiiy,
axloqiyta’limiy, ilmiy ommabop asarlar kiritiladi.
O’qish darslari savod o’rgatish davrida o’quvchilarni bo’g’in, so’z va gaplar
bilan tanishtirish va ularni o’qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida
uyushtirilsa, o’qish texnikasi egallangandan so’ng o’qish muayyan mavzular
bo’yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi.
Boshlang’ich sinf „O’qish kitobi" darsliklariga kiritilgan muayyan mavzular
o’quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi, dunyoqarashlarini
milliy istiqlol mafkurasi asosida to’g’ri shakllantirishga qaratilishi bilan
belgilanadi. Shunga ko’ra, o’qish darslarining yetakchi xususiyati o’quvchilarning
savodxonligini ta’minlash bilan birga, o’quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak
axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi. 1
Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’rganiladigan asarlarning mavzu
doirasi ancha keng bo’lib, ular ona tabiat, yil fasllari, xalq og’zaki ijodi, mehnatga
1
К . Qosimova, S. Fuzailov, A. Ne’matova. Ona tili (2-sinf uchun darslik). — Т .: Cho’lpon, 2005.
5

muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy
mavzular doirasida birlashtirilgan.
O’qish darslari uchun tanlangan mavzular o’quvchilarga kundalik hayot,
mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo’yicha ham bilim va
tarbiya berishni ko’zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat
haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko’zlangan maqsad o’zlikni
anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog’liq tuyg’ularni uyg’otishdir.
Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabi mavzular o’qish
darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo’lib, 2-sinf „O ‘qish kitobi“dagi
„ О n а у urtim-oltin beshigim" bo’limiga kiritilgan, “O’zbekistonim” {H.
Imonberdiyev), “Istiqlol” (J.Jabborov), “O’lka” (E.Vohidov), “Yur tog’larga“
(U .Nosir), 3-sinfda “Ona bitta, Vatan yagona” bo’limidagi “Vatan haqida she’r”
(A.Avloniy), “O’zbegim” (E.Vohidov), “Vatan mo’tabardir” (X .Davron), “Bilib
qo’yki, seni Vatan kutadi” (T. Malik), 4-sinfda “O’zbrkiston — Vatanim manim”
bo’limidagi “Serquyosh o’lka” (Z. Diyor), „Iqboli buyuksan“ (A. Oripov),
„Toshkentnoma" (M .Shayxzoda), ,,Xarira“ (N .Norqobil) kabi asarlar misolida
atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz
o’tmoshini, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug’ siymolar tomonidan
amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to’g’risida muayyan tasavvur beradi.
Beruniy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi
matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o’quvchilarni faqat o’tmishimiz
bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatini teran
anglashga ham yordam beradi. Ularda Vatanga muhabbat tuyg’usi shu tariqa
shakllanadi. Vatanimiz o’tmishi haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va
ularni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar o’tmish bilan bugungi kunni taqqoslash
imkoniga ega bo’ladilar, jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo’lsada, tushuncha
hosil qiladilar. Bu borada ayniqsa milliy istiqlol bilan bog’liq H.
Imonberdiyevning, “O’zbekistonim”, J.Jabborovning „Istiqlol11(2-sinf),
A.Rustamovning „Bayroq nima?“, A.Obidjonning “O’ktam” (3-sinf), S.
Barnoyevning „Mangulikka tatigulik kun“, E. Malikovning „Assalom, Neksiya!“
6

(4-sinf) mavzusidagi asarlari yaqindan yordam beradi. Tabiatga oid mavzular
yordamida o’quvchilar tabiatdagi o’zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi,
hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday mavzudagi asarlar
o’quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to’g’ri
munosabatga bo’lishga o’rgatadi. Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashda
tabiat bag’riga sayohat uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o’rgatilsa,
vatanparvarlikka oid asarlar tahlili vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar
yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars
samaradorligi yanada ortadi.
Umuman, „O’qish kitobi" darsliklaridagi barcha mavzular o’quvchilarga
ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug’atini boyitishga, og’zaki va yozma
nutqini to’g’ri shakllantirish va nutq madaniyatini o’stirishga ham qaratiladi.
Amaldagi „O’qish kitobi" darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o’tgan sari
mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan.
Masalan, 1-sinfda o’rgatiladigan „Ajdodlarimiz — faxrimiz", „ Пт ~ aql
chirog’i “, „Zumrad bahor“, „Kumush qish “ kabi mavzular 2—4-sinflarda ham
davom ettirilgan. Bu esa o’quvchilarning oldingi bilimlarini to’ldiradi va boyitadi.
Uzluksiz ta ‘limning boshqa bosqichlaridan farqli o’laroq, boshlang’ich sinflarning
o’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalarini shakllantirish, asar matni
ustida ishlash ta ‘limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar
ustida ishlash orqali ma’naviy-ahloqiy, adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas
bog’lab olib boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning
janriy rang-barangligiga, poetik mukammalligiga, o’quvchilarning bilim darajasi
va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. 2

O’quvchilar darsliklar yordamida o’zlashtiriladigan bilim, ko’nikma va
malakalarining kelajak hayotda zarur bo’lishini tushunib yetishishlariga erishish
o’qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir.
Boshlang’ich ta’lim bo’yicha DTS va „Ona tili" o’quv dasturida o’qish
ta’limi oldiga qo’yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o’qishni to’g’ri tashkil
2
Қурбонова , М ., & Қораев , С . (2020). Бошланғич таълимда ўқувчиларнинг ўқув - билиш компетенцияларини
шакллантириш . Academic Research in Educational Sciences, 1(4), 795-801
7

qilish, o’qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg’or
pedagogik texnologiyalardan o’rinli foydalanishga ko’p jihatdan bog’liqdir.
Umuman olganda, o’qish darslari oldiga qo’yiladigan didaktik vazifalar
quyidagilardan iborat:
1. O’quvchilarda yaxshi o’qish sifatlari: to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qishlarini
shakllantirish.
2.O’quvchilarni kitobdan foydaydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga
o’rgatish, kitobga muhabbat uyg’otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur m ulohaza
yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko’tarish.
3. O’quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish
hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.
4. O’quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga m uhabbat
ruhida tarbiyalash.
5. O’quvchilarning bog’lanishli nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o’stirish.
6. O’quvchilarning xayolot olamini boyitish.
7. Elementar adabiy tasavurlarini shakllantirish. Shuni unutmaslik kerakki,
har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo’lib,
ular zamonaviy o’qitish usullari bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari
bilan o’zaro bog’liq holda va sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari jarayonida hal
qilinadi 3
.
O’qish malakalari deganda badiiy asar matnini to’g’ri, tez, ongli va ifodali
o’qish tushuniladi. O’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalari
shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O’qish malakasining sifatlari o’zaro bog’liq
bo’lib, ularning asosi ongli o’qish hisoblanadi. O’quvchi matnni tez va to ‘g ‘ri o
‘qisa-yu, anglab o’qimasa yoki uning tez o’qishi natijasida boshqalar matn
mazmunini tushunmasa, to’g’ri o’qisa-yu, o’ta sekin o’qisa, nutq birliklari orasida
to’xtamlarga e’tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi.
Muayyan tezlikda va to’g’ri o’qish ongli o’qishga xizmat qiladi, to’g’ri, tez va
ongli o’qish esa ifodali o’qishning asosi hisoblanadi.
3
K. Qosimova. Boshlang’ich sinflarda imlosi qiyin so’zlarni o’rgatish. — Т .: 1964.
8

Analitik bosqich savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi, bunda so’zni bo’g’in
-harf tomonidan tahlil qilish va bo’g’inlab o’qish malakasi shakllantiriladi.
Sintetik bosqich uchun so’zni sidirg’a o’qish xarakterlidir; bunda so’zni
ko’rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so’z ma’nosini anglash bilan asosan
mos keladi. O’qish so’z ma’nosini idrok qilish bilan amalga oshadi.
O’quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o’tadilar. Bundan keyingi yillarda
o’qish avtomatlasha boradi. O’qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil
etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o’qish malakalarini takomillashtirishga
yo’naltirilgan bo’lsin.
To’g’ri o’qish. To’g’ri o’qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan
o’qish tushuniladi, ya’ni to’g’ri o’qish so’zning tovush-harf tarkibini, grammatik
shakllarini buzmasdan, so’zdagi tovush yoki bo’g’inni tushirib qoldirmay, boshqa
tovushni qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so’zga urg’uni
to’g’ri qo’yib o’qish hisoblanadi. M .Odilova va T.Ashrapovalar „Adabiy talaffuz
me’yorlariga qo’yilgan barcha talablar to’g’ri o’qish ko’nikmasiga ham
taalluqlidir", — deb ta’kidlaydilar. Rus metodisti Yakovleva to’g’ri o’qishga
quyidagicha ta’rif bergan:
„To’g’ri o’qish — bu materialning tovush tomonidan xatosiz va bir tekisda
ravon nusxa ko’chirishdir". Demak, to’g’ri o’qish so’zning tovush tarkibini,
grammatik shaklini buzmasdan adabiy-orfoepik me’yorlar asosida o’qishdir.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini
tushunish o’rtasida puxta sintez yo’q bo’lgani uchun ular o’qishda xatoga yo’l
qo’yadilar. Bu esa matn m azmunini tushunishni qiyinlashtiradi. To’g’ri o’qish
so’zning uzun-qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya’ni so’zning leksik
ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so’zning bo’g’in va morfemik tarkibiga
bog’liq. O’quvchilar ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra xatoga yo’l qo’yadilar:
1. So’zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o ‘rtasida puxta
sintez bo’lm agani uchun bola so’zning oldin tovush tomonini ko’radi, uni talaffuz
qilishga oshiqadi. So’zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi.
9

2. So’z ko’p bo’g’inli bo’lib, bola uni oldin eshitmagan bo’lsa, xatoga
yo’l qo’yadi.
3. So’zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo’l qo’yadi.
4. Tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadi.
5. To’g’ri o’qish yorug’likka va yorug’likning tushishiga ham bog’liq.
6. Undosh tovush so’zning o’rtasida va oxirida kelgan yopiq bo’g’inli
so’zlarni o’qishda qiynaladilar.
Tez o’qish . Tez o’qis me’yoriy tezlikda o’qish bo’lib, bunda o’qish sur’ati
matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O’qish tezligi matnni
tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o’sib borishi lozim. O’qilayotgan asar
mazmunini o’zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni ta’minlaydigan
o’qish tez o’qish deyiladi. O’qish tezligi bir daqiqada o’qiladigan so’zlar soni bilan
belgilanadi. 2005-yilda e’lon qilingan o’qish dasturida 1-sinfning 2yarim yilligida
o’qish sur’ati 20—25 so’z (notanish matnni o’qish tezligi ham 20— 25 so’z);
o’quv yili oxirida 25—30 so’z; 2-sinfning 1-yarim yilligida matnni o’qish tezligi
30—35 so’z; 2-yarim yilligida 40—50 so’z; 3-sinfning 1-yarim yilligida 60— 70
so’z; 2-yarim yilligida 70—80 so’z; 4-sinfning 1-yarim yilligida ichda ovozsiz 110
—130 so’z, ovozli o’qishda 90—100 so’z deb belgilangan. Tajribalar shuni
ko’rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so’zli matnni o’qisa, undagi 200 ta so’zni eslab
qolar ekan. Agar harflab, bo’g’inlab o’qisa, uning diqqat markazida so’z emas,
bo’g’in bo’ladi. Natijada u so’zlarni eslab qola olmaydi. Bu 4-sinf o’quvchilarining
o’qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so’zdan 100 so’zni eslab qoladi. Bu esa yuqori
ko’rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4-sinfda bir daqiqada 170—180 ta so’z
o’qiydigan o’quvchilar ham bor.
Ongli o’qish. Ongli o’qish yaxshi o’qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli
o’qish o’qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g’oyaviy yo’nalishini,
obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o’qish, shuningdek, asarda
tasvirlangan voqea-hodisalarga o’z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o’qish
o’z navbatida, o’quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so’zning leksik ma’nosini,
gapda so’zlarning bog’lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga
10

bog’liq. Hozirda ongli o’qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki
ma’noda: birinchidan, o’qish jarayonini egallashga nisbatan o’qish texnikasi
ma’nosida, ikkinchidan, keng ma’nodagi o’qishga nisbatan o’qish sifatlaridan biri
ma’nosida qo’llanadi.
Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi
elementlari: urg’u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning pastbalandligining
yig’indisidir. Maktabda o’qishning bu uch turi almashtirib turiladi. 1- 2-sinflarda
ovozli va shivirlab (pichirlab) o’qishdan ichda o’qishga o’tilsa, 3-4- sinflarda ichda
o’qishdan ovozli o’qishga o’tiladi. 3-4-sinflarda o’qish turlaridan foydalanishda
chegara qo’yilmaydi. Boshlang’ich sinflarda o’qishning hamma turiga bir xil talab
qo’yiladi, ya’ni o’qish to ‘g ‘ri bo’lishi, tez, ongli va ifodali bo’lishi zarur.
Bugungi kunda yoshlarning kitobga bo’lgan qiziqishlarini yanada
kuchaytirish maqsadida bir qator qo’lamli ishlar amalga oshirilmoqda, shu bilan
birga, shuni ta’qidlash lozimki, O’zbekistonda har yili yoshlarni bo’sh vaqtlarini
mazmunli va kitobdga bo’lgan mehrlarini yanada uyg’otish maqsadida Respublika
bo’ylab turli xil tanlovlar o’tkazilmoqda, shulardan biri ”Yosh kitobxon”
tanlovidir. Bu tanlov orqali bir qator yoshlar 50, 60 dan ziyod kitoblarni o’qib
Spark va bir qator qimmatbaxo sovg’alarni qo’lga kiritishmoqda. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev takidlaganlaridek ”Kitob o’qi Spark
yutib ol, ota-onangni xursand qil”, bu degani qancha kitob o’qisak, bizning
bilimimiz, dunyo qarashimiz va tassavurimiz kengayadi.
1.2. Boshlang ` ich sinf o ` quvchilarida o ` qish malakalarini rivojlantirishda ilmiy
va metodik usullardan foydalanish va darslarda qo ’ llay olish
O’zbekistonning kelajagini buyuk davlat darajasiga ko’taradigan ijodkor
shaxsni yaratishda boshlang’ich ta’lim poydevor vazifasini bajaradi. Boshlang’ich
11

sinf o’qituvchisining asosiy maqsadi – o’quvchilarning bilimli, va fikrlash doirasi
keng bo’lishini ta’minlash.
Ularning ma’lumotkarini tahlil qilib, keng miqyosda foydalanilishiga
erishish. Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlang’ich
sinflarda o’qituvchining mahorati, uning zamonaviy texnalogiyalarni ta’lim
jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ilg’or pedagogik tajribalardan mohirona
foydalana olishi, ta’lim berishning yangi yangi usullarni ishlashi juda nuhim
ahamiyat kasb etadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ta’limtarbiya berishdagi muhim
vazifalarning asosiy qismi o’qish darslarida amalga oshiriladi. Boshlang’ich sinf
o’qish darslarining, ayniqsa birinchi sinfdagi o’qish darslarining maqsadi
o’quvchilarda ongli, to’g’ri, ravon, tez va ifodali o’qish malakasini hosil qilishdir.
O’qish darslar matematika, atrofimizdagi olam, odobnoma va boshqa fanlarga doir
mavzularda beriladigan bilimlarni, mustahkam o’qib olishlarida juda katta rol
o’ynaydi, chunki bola to’g’ri, ongli ravon o’qisagina matn mazmunini yaxshi
anglab oladi. O’qish darsining o’zaro mahkam bog’langan to’rt asosiy tarkibiy
qismi bor. Ular quyidagilardan iborat: ongli o’qish, ifodali o’qish, to’g’ri o’qish va
tez o’qish. Bu qismlar orasida ongli o’qish yetakchi o’rinda turadi.
O’qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O’qish orqali inson borliq,
jamiyat haqida bilimga ega bo’ladi, o’qishni bilmagan odamning ko’zi ojiz
kishidan farqi yo’q. boshlang’ich sinfda o’qish faoliyati barcha predmet darslarida
amalga oshiriladi. Lekin o’qishga o’rgatishning yo’l – yo’riqlarini o’qish
metodikasi ishlab chiqadi. O’qish metodikasining kichik yoshdagi o’quvchilarning
umumiy rivojlanishi, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar borliq fanlar yutugi
asosida shakllanib boradi. Masalan, eski maktablarda quruq yod olish metodida
o’rganilagan bo’lsa, hozirgi maktablarda o’qish izohli o’qish metodida olib
boriladi. Yod olish metodida matndagi so’zlarga izoh berishga, mazmunini
tushuntirishga, oqilganini qayta hikoyalashga, umuman olganda, o’qishning ongli
bo’lishiga mutlaqo e’tibor berilmagan. Ularda ko’proq to’g’ri talaffuzga, qiroat
12

bilan o’qishga, katta e’tibor berilgan. Shuning uchun, hozir maktablarda o’qish
izohli o’qish olib borilyapti.
O’qish darslarida o’quvchilar tabiat, jamiyat, unda yashovchi, kishilar
hayoti, ularning o’tmishi, hozirgi yashash tarzi, mashhur kishilari haqida,
vatanning tabiati:
ob-havosi, boyliklari, hayvonot dunyosi va boshqalar haqidagi bilimlarni
egallaydilar. Ongli o’qish jarayonida o’quvchilar quyidagilarga erisha olishlari
kerak: o’qigan so’zlarining asl va ko’chma ma’nolarini, har bir gapning ma’nosini
aytib bera olishlari, bo’limning mazmunini qisqacha bayon qilib bera olishlari,
matnning to’liq mazmunini bayon qilib bera olishlari, o’qiganlariga nisbatan o’z
munosabatlarini bildirishlari lozim. O’quvchida ifodali o’qish malakasini
tarbiyalash uchun esa, uni o’qiganlarining ma’nosini to’xtamlarga rioya qilgan
holda, so’z urg’ulariga ahamiyat berib, o’rtacha ovozda ta’sirli o’qishga o’rgatish
va hokazolar talab qilinadi. To’g’ri o’qish malakasini o’stirish uchun
shoshmasdan, harflarning o’rnini almashtirmasdan, so’z qo’shimchalarni to’liq
holda orfoepiya qoidalariga rioya qilib o’qilishi lozim 4
.
O’qish tezligini oshirish uchun o’quvchilarning ongli o’qishi katta
ahamiyatga ega. Ongli o’qish – matnni to’la va aniq tushunib o’qishdir. Ongli
o’qish yuzasidan qilinadigan ishlar o’quvchilarni o’qilayotgan matn mazmunini
chuqur anglab olishga, mantiqiy fikrlashga o’rgatadi, ularning fikr va malakalarini
kengaytiradi. Ongli o’qish malakasini oshirish maqsadida, darslik matnlari oxirida
savol va topshiriqlar berilgan. bu savol va topshiriqlar o’quvchilarni matn
mazmunini qayta hikoya qilishga hamda o’qituvchining savollariga mustaqil
ravishda javob qaytarishga va o’z hayotiy tajribalari asosida ijodiy so’zlab berishga
o’rgatadi.
O’quvchilar matnni qismlarga bo’lib, unga mos sarlavha qo’yishga, har bir
qism mazmunini ochuvchi rasmlar chizishga savollar topa bilishga ham asta sekin
o’rgatilib boriladi. Avval hajmi kichik va mazmunan soda so’ngra esa hajmi katta
va mazmuni murakkabroq matnlar bilan ish olib boriladi.
4
Ma’qulova, S. Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari (1-sinf o’qituvchilari uchun metodik qo’llanma).
— Т .: ,,0 ‘qituvchi", 1997.
13

O’qishning ongli bo’lishiga yordam beradigan vositalardan biri bu to’g’ri
o’qishdir. O’qiganda xato qilmay, so’zlarni buzmay, tovush va bo’g’inlarni
tushirib qoldirmay yoki o’rnini almashtirmasdan oxirgi bo’g’inlarni ya’ni
qo’shimchalarni to’g’ri talaffuz etish, orfoepiya qoidalariga rioya qilish to’g’ri
o’qishni ta’minlaydi.
To’g’ri o’qish malakasini hosil qilish o’qishning hamma jarayonida olib
boriladi. O’qish ongli bo’lsagina to’g’ri va tez o’qish malakasi hosil bo’ladi.
O’qish jarayonida bolalarni doimo o’z-o’zini kuzatib borishga o’rgatish, hatosiz,
tez va to’g’ri o’qishga intilish hislarini paydo qilish, ayniqsa birinchi sinfdagi
o’qish darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. O’qish tezligi ongli, ravon o’qishga
bog’liqdir. O’qish tezligini oshirishga ko’p bo’g’inli va imlosi qiyin so’zlarni
matndan tashqarida bo’g’inga bo’lib o’qish yordamida erishiladi. O’qish tezligini
oshirish bosma va yozma harflar bilan yozilgan so’z va gaplarni ovoz chiqarib
o’qishni, xor bo’lib o’qishni, ichda o’qishni, matnlarni rollarga bo’lib o’qishni
ko’proq mashq qildirish yo’li bilan ta’minlanadi. Bola qancha ko’p o’qisa, o’qish
tezligi shuncha ortib boradi.
O’qish darsida berilgan bilimlar bolaning sinfdan tashqi vaqtlarda ko’proq
kitob o’qishini yo’lga qo’yish bilan chuqurlashtiriladi. O’quvchilarning o’qish
tezligini oshirish uchun dars davomida quyidagi ishlar amalga oshirilsa maqsadga
muvofiq bo’ladi. O’qituvchi dars boshlangunga qadar doskaga bugun o’qiladigan
matndagi ayrim gap va so’zlarni bosma harflar bilan yozib, ustini vaqtincha yopib
qo’yadi. O’quvchilar kitoblarini ochib bugungi o’qiladigan matnni ko’zdan
kechiradilar va doskada yozilgan so’z yoki gaoni matndan tez topishga harakat
qiladilar. Partalarga avvaldan savol yoki topshiruq yozilgan kartochkalar
tarqatiladi. O’qituvchining ruxsati bilan bolalar kartochkalarda yozilgan savol –
topshiriqlarni o’qiydilar va matn ichidan shu savol topshiriqqa mos javob
izlaydilar. “Tez o’qish musobaqasi” ni o’tkazish bolalarga alohida huzur
bag’ishlaydi. Bunda har qaysi bolaning matnni bir vaqtda o’qishga boshlashi,
matnni oxirigacha ma’lum vaqtda ichlarida o’qib tugatish lozimligi aytiladi.
Birinchi bo’lib o’qib bo’lgan bolalar belgilab boriladi va o’qiganlarini og’zaki
14

gapirib berishga tayyorlanib o’tiradi. Musobaqada g’olib chiqqanlar yulduzcha
bilan taqdirlanadi.
Ifodali o’qish – so’zlarni to’g’ri talaffuz qilib, asar mazmunini tushunib,
asarda ifoda etilgan his tuyg’uni, qahramonlarning ichki kechinmalarini, ruhiy
kayfiyatlarini anglab o’qish demakdir. Bolalar ta’sirchan bo’ladilar. O’qituvchi
asarni his hayajon bilan hikoya qilib berishi, uning bolalarga chuqur ta’sir etishiga
erishishi, ayrim hollarda yodlarida yaxshi saqlab qolishlariga muvaffaq bo’lishi,
asar mazmuni va unda ishtirok etuvchilarning ishlari ular uchun xuddi hayot
qoidasidek tuyuladi. Asar mazmunini o’quvchilarga to’la anglatish uchun
o’qituvchining o’zi uni ifodali o’qish va hikoya qilib berishga puxta tayyorgarlik
ko’rishi zarur. Ifodali o’qish ongli o’qishning ko’rsatkichidir, chunki matnning
ma’nosini anglab o’qiy olgan o’quvchi, albatta, ifodali o’qish malakalarini ham
egallagan bo’ladi. Ongli o’qish ifodali o’qish malakalarini o’stirish va
mustahkamlashga yordam beradi. Ongli, to’g’ri va ravon o’qish malakasi hosil
qilingan sari, ta’sirli o’qish malakasi ham o’sib boradi. Ta’sirli o’qish o’quvchida
his – tuyg’u uyg’otishga, voqea hodisalarni tasavvur etishga, estetik zavq
bag’ishlashga xizmat qiladi.
Ifodali o’qishda olib boriladigan ishlarning mazmun va mahorati 4 asosiy
shart bilan izohlanadi:
o’quvchilar o’qiganlari yuzasidan nimalarni aytib berishni (qanday fikrni,
qanday mazmunni bayon etishni) yaxshi tushinib olishlari zarur;
o’quvchilar asarda o’qiganlari yuzasidan jonli va ishonarli munosabatda
bo’lishlari lozim;
adabiy asar o’quvchilarning ma’lum maqsadga qaratilgan holda o’qishlarini,
mazmunni bayon etishdagi moyilliklarini (fikr, misol, tabiatning tasviri) taqozo
qiladi;
eshituvchilarning matnni o’qiyotgan o’quvchi fikrini tushunib bilishi talab
etiladi;
Bularning barchasi ifodali o’qishning o’sib borishiga yordam beradi
15

II Bob. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini
shakllantirishda zamonaviy usullardan foydalanish metodikasi
2.1. Boshlang’ich sinf o‘qish ko‘nikmasini shakllantirishning pedagogik
asoslari
O‘qish malakasini egallash ancha murakkab jarayon bo‘lib, uni shakllantirish
uzoq vaqtni talab etadi. Deyarli bir asr oldin (1908) Hyueyning “O‘qishning
psixologiyasi va pedagogikasi” nomli asari nashr qilingandan so‘ng o‘qish
jarayoniga qiziqish kulminatsiya darajasiga chiqdi. Bu asarda o‘qishning
pedagogik jihatlari, ya’ni o‘qitish va o‘qib tushunishning qanday o‘rganilishi olg‘a
surilib, unda matnni tushunish, bu jarayonda qanday kognitiv mexanizm ishlashi
haqida gapirilgan.
O‘quvchilarning o‘qish savodxonligi boshlang‘ich sinflarda “O‘qish”
darsligidan boshlanib, unda o‘quvchilarga grafemalarni tanish, yodlash, ularning
tovush tomonini yozish bilan birga parallel ravishda o‘rgatish, harflarni bir-biriga
qo‘shib so‘z hosil qilish, so‘z birikmalarini o‘qish va tushunish, kichik matnni
o‘qish kabi jarayonlar ma’lum qoidalar, usullar yordamida o‘rgatiladi. Yuqori
sinfda (Maktabda ham) esa o‘qish darsligining o‘rnini Adabiyot fani egallab, u
badiiy matnlarda badiiy obrazlarni o‘rganadi. Bu paytga qadar o‘quvchida o‘qish
ko‘nikmasi shakllanib bo‘lgan, endi u matn yo asarning badiiy tomonini tahlil
qilish, aniqlashga harakat qiladi. Bizga ma’lumki, badiiy matnlar(asarlar) muallif
maqsadiga ko‘ra tahlil qilinishi, tushunilishi lozim. Ona tili darslaridagi matnlar
esa badiiylikdan xoli bo‘lishi, uni o‘quvchi o‘z shaxsiy fikrlash yo‘li, mavjud
bilimi yordamida qabul qilishi va tahlil qila olishi maqsad qilinishi lozim. Bunda
o‘quvchilardan bitta xulosaga kelish talab qilinmaydi, bu uning fikrlash va fikrini
turli usullarda bayon qilishiga, xulosa chiqarishiga imkon beradi. 5

O‘qish faoliyati yuqorida aytilganidek bosqichma-bosqich shakllantiriladigan
jarayon bo‘lib, u haqida o‘zbek va xorij tilshunos, metodist olimlari o‘z fikrlari va
tajriba natijalaridan chiqargan xulosalarini, tavsiyalarini berganlar. Mashhur
5
Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim — oftobim (1-sinfdan tashqari o’qish kitobi). — Т .: „O’qituvchi" NMIU ,
2008.
16

alloma Abu Rayhon Beruniy o‘qishning ongli bo‘lishi uchun matnning hajmi
dastlab kichik, mazmuni sodda, keyinchalik esa hajmi katta, mazmuni
murakkabroq bo‘lganlarini o‘qishga kirishish, o‘qish jarayonida taqqoslash,
qiyoslashga e’tibor berish o‘qilgan ma’lumotning ongli bo‘lishiga asos bo‘lishini
yozib qoldirgan.
Amerikalik tilshunos va psixolingvist olim P.Bloom esa o‘qish ko‘nikmasini
egallash naqadar ulkan yutuqligini e’tirof etadi: “O‘qiy olish bu, yozuvchi
tomonidan berilayotgan xabarni tushunishdir. O‘qish nafaqat alifboni, balki tilni
ham o‘zlashtirishdir”.
O‘qishni o‘rganish va o‘rgatishni pedagogik jarayon sifatida tadqiq etgan xorij
tilshunos olim va pedagoglari quyidagi savollarni qo‘yadilar: o‘qishni o‘rganish
jarayonini qanday o‘rganish mumkin (unda o‘z ona tilisini rivojlantirish va badiiy
nutqni rivojlantirishda eng past bosqichdan eng yuqori darajaga qanday chiqish
mumkin; o‘qish o‘quvchining dastlabki qabul qilishiga bog‘liq va u bu
ko‘nikmalarni rivojlantirishda qanday qilib oldingi bilimlariga tayanadi; qaysi
jarayonlar o‘qib tushunishga ko‘maklashadi.
Har bir til o‘zi mansub bo‘lgan til oilasining xususiyatlariga ko‘ra,
boshqalaridan farqli holda o‘qitiladi, o‘rganiladi. Misol tariqasida o‘zbek tili,
turkiy tillar oilasiga mansub bo‘lib, uni o‘rganishda harf, bo‘g‘in, so‘z, gap kabi
bosqichlarni bosib o‘tish, o‘rganish lozim. Yevropa tillaridan anglosaks til oilasiga
kiruvchi ingliz tilini o‘rganishda, o‘qish ko‘nikmasini egallashda harf, (bo‘g‘in
mavjud emas) so‘z, gap tuzilmasini egallash, grafema va ularning fonemalarini
to‘g‘ri tushuna olish talab etiladi. Chet tillarini o‘rganish asosan, talaffuz, tovushni
o‘zlashtirishga asoslanadi.
O‘zbek metodist olimasi Q.Abdullayevaning “Savod o‘rgatish” uslubiy
qo‘llanmasida keltirilishicha, r uhshunos olim T. G.Yegorov o‘zining ,,O черки
психологии обучени детей чтению " nomli asarida o‘qish malakalarini
shakllantirish jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich
va avtomatlashgan bosqich. Mazkur bosqichlar o‘zbek tilida o‘qish ko‘nikmasi
shakllantirish va rivojlantirishda poydevor vazifasini bajaradi.
17

Analitik bosqich o‘qish faoliyatini o‘rgatishning ilk bosqichi bo‘lib, unda
so‘zni harf-bo‘g‘in ko‘rinishida o‘qish malakasi shakllantirila boshlanadi.
Keyingi, sintetik bosqichda so‘zni ko‘rish, talaffuz qilish va tushunish (idrok
qilish) orqali o‘qish boshlanadi. Bunda harflarni o‘rganayotgan o‘quvchiga shu
harf bilan boshlanadigan so‘z va uning rasmi bilan, so‘zni o‘rgatayotganda shu
so‘z ifodalaydigan predmetning rasmi va ma’nosi, talaffuzini birgalikda olib
borilsa, o‘zlashtirish jarayoni samarali kechadi. O‘qishni o‘rganishning eng asosiy
jihati, bu, ma’no farqlashga xizmat qiladigan tovush(fonema)larni ajrata olishdir.
Bu bosqichga o‘quvchilar 3-sinfda o‘tadilar. 4-Maktablarda o‘qish avtomatlasha
boradi. maktab o‘quvchilarida ham matnni o‘qish ko‘nikmasi avtomatlashgan
bo‘lib, ular o‘zlariga tanish bo‘lgan so‘zlarni harflab emas, balki bo‘g‘inlarni
qo‘shgan holda yoki qisqa so‘zlarni butunligicha qabul qiladilar.
O‘quvchida o‘qish ko‘nikmasi bir harfni ko‘rish, bir nechta harflar ichidan
uni taniy olish, harflarning talaffuzini bir-biridan ajratish va nihoyat bo‘g‘in, so‘z
hosil qilish, uni ma’nosini idrok qilish orqali shakllanar ekan, bu harakatlar
avtomatlashgunga qadar ancha vaqt o‘tadi. Har qanday bilish jarayonining
o‘zlashtirilishida, ayniqsa, o‘qishni endigina o‘rganayotgan bolalarda ovoz
chiqarib talaffuz qilish bu ko‘nikmaning shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Chunki, ko‘z bilan ko‘rilayotgan harfni talaffuz qilib o‘rgatilishi bosh miya
tomonidan uni qabul qilishni tezlashtiradi va eshitish organlarining ham faolligini
ta’minlab, uzoq vaqt davomida yodda saqlanishini ta’minlaydi. Bolalarda o‘qish
ko‘nikmasi shakllanar ekan, oldin faqat mexanik o‘qish, undan so‘ng uning
ma’nosini anglash jarayoni sodir bo‘ladi, shu vaqt davomida uning diqqat doirasi
ham kengaya borib qatorlarni farqlab, adashmagan holda so‘z, gaplarni bir biriga
ulaydi.
Yuqorida aytilganidek, matnning to‘g‘ri va oson o‘qilishida so‘zni bo‘g‘inga
ajratishning o‘rni muhim hisoblanadi, shu sababli ham savod chiqarayotgan
bolalarga bo‘g‘inni hosil qiluvchi unli harflar (tovushlar) ekanligi, bitta unli harf
bitta bo‘g‘inni hosil qilishi uqtiriladi. Buning natijasida o‘quvchi so‘zlarni
bo‘g‘inga ajratgan holda tez va oson o‘qishni boshlaydi. O‘quvchilar odatda, ochiq
18

bo‘g‘inli so‘zlar talaffuzida: o-i-la, ba-ho, da-la… qiynalmaydilar, negaki,
unlilarni talaffuz qilganda tovush to‘siqqa uchramaydi, nutq a’zolari
harakati bir tekisda davom etadi. O‘qitishning samarali bo‘lishi o‘rganilayotgan
so‘zlarni ularning rasmlarini ko‘rsatgan holda tushuntirish, savollar berish,
ko‘rgazma-qo‘llanmalar asosida olib borishga bog‘liq.
maktab o‘quvchilarining asosiy qismi o‘qish ko‘nikmasini bu paytga qadar
egallab bo‘lgan va DTS va dasturda belgilanganidek, bir me’yorda o‘qish, o‘qilgan
ma’lumotlarni tahlil qilish, gapirib berish, o‘z fikrini bildira olish ko‘nikmalariga
ega bo‘ladilar. O‘quvchilarning o‘qigan ma’lumotlari ustida olib boriladigan
doimiy mashq, topshiriqlar orqaligina o‘rganishda muhim hisoblanadigan aqliy
jarayonlar: idrok, diqqat, tafakkur va nutq o‘sishiga erishiladi.
“Ona tili o‘qitish metodikasi” darsligida ma’lumot berilishicha, o‘qish
ko‘nikmasining pedagogik asosi bir necha o‘n yillar oldin bugungi o‘qish
jarayonidan o‘zgacha ko‘rinishda bo‘lgan. Ma’lumki, mustaqillikka
erishganimizdan buyon maktablarda o‘qitish usuli bo‘lgan o‘qish va yozish birga
olib boriladi. Ammo mustaqillikkacha bo‘lgan davrda eski maktab faoliyati
mavjud bo‘lib, unda o‘qish bilan yozish bir vaqtda o‘rgatilmagan, avval faqat
o‘qish o‘rgatilgan. O‘qishning “hijjai qadimiy” deb ataladigan bu usuli hijo
(bo‘g‘in) usulida o‘rgatilib, u uch bosqichga bo‘lingan :
1-bosqich “Harfiy metod” deb nomlanib, u harflarning nomini yodlatishdan
boshlangan. Buning uchun oldin bolaga bir necha kichik suralar og‘zaki
yodlatilgan. Shundan keyin arab alfaviti yodlatila boshlangan; bolaga 28 ta arabcha
harfning yolg‘iz shaklini alfavit tartibida bandlarga bo‘lib yozib berilgan.
Maktabdor harflarni nomlari bilan o‘qib bergan, bolalar esa unga ergashib
takrorlaganlar. Bu o‘qitish usuli samarasiz bo‘lib, bola harfni boshqa joyda
ko‘rganda tanimagan, ko‘rsatib bera olmagan 6
.
Keyingi bosqich bo‘g‘inlarni qo‘shish bosqichi bo‘lib, bu ish “abjad” usulida
(harflarga harakatlarni qo‘yib o‘qitish) o‘rgatilgan. So‘zlarni talaffuz qilishda harf
6
Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim — oftobim (1-sinfdan tashqari o’qish kitobi). — Т .: „O’qituvchi" NMIU ,
2008.
19

asos qilib olinib, tovushga e’tibor berilmagan. Eski maktabda 6-10 yil muntazam
o‘qigan bolalarning 4-5% igina o‘qish va yozish ko‘nikmasini hosil qilgan.
Bugungi o‘qitish tizimiga yaqin usul, ya’ni tovushga asoslangan, ularning
tushib qolishi yoki orttirilishidan boshqa bir so‘zning hosil bo‘lishini anglatadigan
metod rus-tuzem maktablarida mavjud bo‘lgan.
O‘zbek o‘quvchilariga o‘zbek sinflarida dars o‘tish 1900-yillarda o‘sha
yillarda mavjud bo‘lgan rus-tuzem maktablarida boshlangan. Saidrasul Saidazizov
rus va tatar muallimlari darslaridan, darsliklaridan namuna sifatida foydalanib,
1902-yilda tovush metodi talabiga muvofiq ona tili alifbesi “Ustodi avval”
darsligini nashr ettirdi. Bu darslik nashr qilinganidan so‘ng, ta’limning o‘qitish va
o‘rganish tizimida o‘zgarish ro‘y berdi, o‘quvchi uchun o‘rganish osonlashdi,
savod chiqarishning bosqichma-bosqich ko‘rinishi qo‘llanila boshladi. Bu darslik
uch bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi bo‘limda harflar bilan tanishuv, ya’ni alifbe
davri o‘z aksini topgan; ikkinchi bo‘limda bilim, tarbiya targ‘ib qilinadigan
hikoyalar berilgan bo‘lib, ular orqali o‘quvchilarda insonparvarlik, do‘stlik,
sadoqat to‘g‘riso‘zlik kabi fazilatlar o‘rgatilgan. Bu usul orqali o‘quvchilarga
so‘zning ma’nosini o‘zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali
ifodalanishi, ularning ortishi yoki kamayishi natijasida yangi so‘z hosil bo‘lishi
tushuntirilgan.
Matn o‘qishning pedagogik asosi o‘qish davomida amalga oshiriladigan bir
nechta amallardan iborat. Bulardan biri to‘g‘ri o‘qishdir. Bir nechta metodik
adabiyotlarda bu faoliyatga quyidagicha ta’rif beriladi: “To‘g‘ri o‘qish, xato
qilmasdan, yanglishmasdan o‘qishdir, ya'ni to‘g‘ri o‘qish so‘zni grafema holatidan
fonema holatiga to‘g‘ri o‘tkaza olish, qo‘shimchalarini to‘g‘ri va tartib bilan
talaffuz qilish, so‘zdagi tovush yoki bo‘g‘inni tushirib qoldirmay, boshqa tovushni
qo‘shmay, harflar o‘rnini almashtirmay, so‘zga urg‘uni to‘g‘ri qo‘yib o‘qish
hisoblanadi [50;30].
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari so‘zlarning ma’nosini chuqur tushuna
olmasliklari, ba’zi ko‘pbo‘g‘inli so‘zlarning talaffuzidagi qiyinchiliklar sababli gap
yoki matnning umumiy mazmunini tahlil qila olmasliklari mumkin. Ammo 5- sinf
20

o‘quvchilari yetarli darajada tez va ifodali o‘qish, shu bilan birga o‘qilgan
ma’lumotni tushuna olish ko‘nikmasini egallagan bo‘ladilar.
O‘qish va o‘qib tushunishning yana bir asosi - me'yoriy tezlikda o‘qish
bo‘lib, bunda o‘qish tezligi matnni tushunish bilan teng holda bo‘lishi nazarda
tutiladi. O‘qishni haddan tashqari tez yoki sekin o‘qish matnning umumiy
mazmunini to‘liq tushunishga xalal beradi.
Matn o‘qish ko‘nikmasining pedagogik asoslaridan yana biri, bu
manbaning ongli o‘qilishidir. Ongli o‘qish deganda, birinchi navbatda so‘zning
mustaqil ma’nosini, so‘zlarni bir-biri bilan bog‘lanish munosabatini tushunish,
matn mazmunidan xulosa chiqara olish, unda tasvirlangan voqea-hodisalarga o‘z
munosabatini bildira olish tushuniladi. Matnni o‘qituvchi bilan birgalikda
qilinadigan tahlillari davomida o‘quvchida so‘zning kontekstdagi ma’nosini
tushuna borish ko‘nikmasi shakllanadi.
O‘qituvchi matnning ongli o‘qilganligi, ya’ni tushunarli bo‘lganligini aniqlash
maqsadida matn yuzasidan topshiriqlar tayyorlashi lozim, masalan: matnning turli
o‘rinlaridan so‘zlar, gaplar tanlab olinadi. Gaplar aynan emas, balki ma’nosini
saqlagan holda boshqa ko‘rinishda qurilishi ham mumkin. Va mazkur so‘zlar
tarkibidagi ba’zi harflar, gaplar tarkibidagi so‘zlar tushirib qoldiriladi. O‘quvchilar
asl matnni o‘qib bo‘lganlaridan so‘ng, uning tushunarliligini aniqlash uchun bu
topshiriqni bajaradilar.
Boshlang‘ich sinflar “O‘qish” kitobida qisqa hikoya, matnlar berilgan bo‘lib,
ulardan maqsad kichik maktab yoshidagi o‘quvchining o‘qish ko‘nikmasini
shakllantirishdir. Boshlang‘ich sinfdan yuqori sinfga o‘tgan o‘quvchilar uchun
“O‘qish” kitobining o‘rniga ona tili va adabiyot fanlari kiritilib, ularda o‘qish
ko‘nikmasidan yuqori bo‘lgan bosqich, o‘qilganlarni “tushunish” darajasini
shakllantirish va rivojlantirish maqsad qilinadi. Bu ma’lumotlar maktab ona tili
darsliklarida asosan matnlar, ba’zan adabiyot namunalaridan parcha ko‘rinishida
ham beriladi. Ularni o‘quvchiga havola qilishdan maqsad, matnni ona tili fanidan
egallagan grammatik qoidalarga ko‘ra tahlil qilish, so‘zlarning qanday uslubga
xosligini aniqlash va shu kabi tilshunoslikka aloqador bilimlarni sinashdir.
21

Adabiyot darsliklarida beriladigan badiiy matnlar esa obrazlilikka yo‘g‘rilgan,
so‘zlar har doim ham o‘z ma’nosida emas, kontekst ma’nosidan kelib chiqqan
holda rango-rang ma’nolarni ifodalaydi. Shu sababli ikkala fanda beriladigan
matnlarni o‘z xususiyati va maqsadiga ko‘ra bir-biridan alohida tarzda tahlil qilish
va bu ko‘nikmani o‘quvchilarda ham shakllantirish lozim.
2.2. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida qo’llaniladigan pedagogik
texnologiyalar
O‘zbekistonning kelajagini buyuk davlat darajasiga ko‘taradigan ijodkor
shaxsni yaratishda boshlang‘ich ta‘lim poydevor vazifasini bajaradi. Boshlang‘ich
sinf o‘qituvchisining asosiy maqsadi – o‘quvchilarning bilimli, va fikrlash doirasi
keng bo‘lishini ta‘minlash. Ularning ma‘lumotkarini tahlil qilib, keng miqyosda
foydalanilishiga erishish. Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan
boshlang‘ich sinflarda o‘qituvchining mahorati, uning zamonaviy texnalogiyalarni
ta‘lim jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ilg‘or pedagogik tajribalardan
mohirona foydalana olishi, ta‘lim berishning yangi yangi usullarni ishlashi juda
nuhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitilayotgan ona tili o‘qish
darslari adabiyot fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Dasturlarning o‘qish va nutq
o‘stirish bo‘limida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar mazmuniga; o‘quvchilarni to‘g‘ri,
ravon, ma‘lum darajadagi tezlik bilan ifodali o‘qishga o‘rgatish; bolaning ona -
Vatan, uning tabiati kishilar mehnatidagi qahramonlik, jasurlik, milliy istiqlol
g‘oyalarini ular ongiga singdirish kabi bilimlarni boyitish orqali o‘quvchilarning
bilim, ko‘nikma malakalari kengaytiriladi, shakllanadi va mustahkamlanadi.
O‘qish darslarini Davlat talablari asosida hayotiy tajribalarga, kuzatishlarga
suyanib, hayotga bog‘lab o‘tishi uning ta‘sirchanligi ongli idrok etishlarini
ta‘minlaydi.
O‘qish va nutq o‘stirishning ta‘limiy - tarbiyaviy maqsadlari, sinflar bo‘yicha
o‘qish mazmunini o‘qish ko‘nikmalarining og‘zaki va yozma nutqlarini
rivojlantirish usullarini, o‘qish mashg‘ulotlarining yozma nutq bilan bog‘lanish
kabi masalalar aniq kiritilgan. O‘qish darslar davomida o‘quvchilar so‘zdagi
harflarni bir-biriga bog‘lab yozish, so‘z va gaplarni kichik hamda bosh harflarni
22

alifbe kitobida berilgan tartibda yozishga o‘rgatiladi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish
darslari yuqori sinflardagi o‘zbek adabiyoti, tarix, geografiya, biologiya va boshqa
fanlarni o‘zlashtirish uchun dastlabki asosni yaratadi. Shuning uchun boshlang‘ich
sinflardagi o‘qish darslariga jiddiy e‘tibor talab qilinadi. O‘qish darslarini
talabdagidek olib borish uchun o‘qituvchi asosan quyidagilarga e‘tibor berishi
lozim. 610 yoshdagi bolalar bir soatga mo‘ljallangan saboqni sabr toqat bilan
tinglay olmaydilar. Ularning ruhiy tuzulishi qoyil harakatda, xayoli o‘yinda
bo‘ladi. 10-15 minutdan ortiq davom etadigan gaplarni tinglayolmaydilat. Shu
tugayli bu sinflarda ta‘lim-tarbiya vazifalari, asosan o‘yin, ashula, qisqa muddatli
qiziqarli suhbat, hikoyalash va ifodali o‘qish orqali amalga oshiriladi. Ifodali
o‘qish turli badiiy va amaliy matnlarni puxta o‘zlashtirishning muhim
metodlaridan biri sifatida o‘qituvchi uchun kalit rolini bajaradi. Ifodali o‘qish
darslarda o‘quvchilarning zerikishiga yo‘l qo‘ymaydi, aksincha, faollashtiradi,
badiiy asarlarga qiziqishini kuchaytiradi, adabiyotga havas uyg‘otadi 7
.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta‘lim-tarbiya berishdagi muhim
vazifalarning asosiy qismi o‘qish darslarida amalga oshiriladi. Boshlang‘ich sinf
o‘qish darslarining, ayniqsa birinchi sinfdagi o‘qish darslarining maqsadi
o‘quvchilarda ongli, to‘g‘ri, ravon, tez va ifodali o‘qish malakasini hosil qilishdir.
O‘qish darslari matematika, atrofimizdagi olam, odobnoma va boshqa fanlarga doir
mavzularda beriladigan bilimlarni, mustahkam o‘qib olishlarida juda katta rol
o‘ynaydi, chunki bola to‘g‘ri, ongli ravon o‘qisagina matn mazmunini yaxshi
anglab oladi. O‘qish darsining o‘zaro mahkam bog‘langan to‘rt asosiy tarkibiy
qismi bor. Ular quyidagilardan iborat: ongli o‘qish, ifodali o‘qish, to‘g‘ri o‘qish va
tez o‘qish. Bu qismlar orasida ongli o‘qish yetakchi o‘rinda turadi. Ongli o‘qish
jarayonida o‘quvchilar quyidagilarga erisha olishlari kerak: o‘qigan so‘zlarining
asl va ko‘chma ma‘nolarini, har bir gapning ma‘nosini aytib bera olishlari,
bo‘limning mazmunini qisqacha bayon qilib bera olishlari, matnning to‘liq
mazmunini bayon qilib bera olishlari, o‘qiganlariga nisbatan o‘z munosabatlarini
bildirishlari lozim. O‘quvchida ifodali o‘qish malakasini tarbiyalash uchun esa, uni
7
J. G ‘. Yo’ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. — Т .: „O’qituvchi", 2004.
23

o‘qiganlarining ma‘nosini to‘xtamlarga rioya qilgan holda, so‘z urg‘ulariga
ahamiyat berib, o‘rtacha ovozda ta‘sirli o‘qishga o‘rgatish va hokazolar talab
qilinadi. To‘g‘ri o‘qish malakasini o‘stirish uchun shoshmasdan, harflarning
o‘rnini almashtirmasdan, so‘z qo‘shimchalarni to‘liq holda orfoepiya qoidalariga
rioya qilib o‘qilishi lozim. O‘qish tezligini oshirish uchun o‘quvchilarning ongli
o‘qishi katta ahamiyatga ega. Ongli o‘qish – matnni to‘la va aniq tushunib
o‘qishdir. Ongli o‘qish yuzasidan qilinadigan ishlar o‘quvchilarni o‘qilayotgan
matn mazmunini chuqur anglab olishga, mantiqiy fikrlashga o‘rgatadi, ularning
fikr va malakalarini kengaytiradi.
Ongli o‘qish malakasini oshirish maqsadida, darslik matnlari oxirida savol va
topshiriqlar berilgan. Bu savol va topshiriqlar o‘quvchilarni matn mazmunini qayta
hikoya qilishga hamda o‘qituvchining savollariga mustaqil ravishda javob
qaytarishga va o‘z hayotiy tajribalari asosida ijodiy so‘zlab berishga o‘rgatadi.
O‘quvchilar matnni qismlarga bo‘lib, unga mos sarlavha qo‘yishga, har bir qism
mazmunini ochuvchi rasmlar chizishga savollar topa bilishga ham asta sekin
o‘rgatilib boriladi. Avval hajmi kichik va mazmunan soda so‘ngra esa hajmi katta
va mazmuni murakkabroq matnlar bilan ish olib boriladi. O‘qishning ongli
bo‘lishiga yordam beradigan vositalardan biri bu to‘g‘ri o‘qishdir. O‘qiganda xato
qilmay, so‘zlarni buzmay, tovush va bo‘g‘inlarni tushirib qoldirmay yoki o‘rnini
almashtirmasdan oxirgi bo‘g‘inlarni ya‘ni qo‘shimchalarni to‘g‘ri talaffuz etish,
orfoepiya qoidalariga rioya qilish to‘g‘ri o‘qishni ta‘minlaydi.
To‘g‘ri o‘qish malakasini hosil qilish o‘qishning hamma jarayonida olib
boriladi. O‘qish ongli bo‘lsagina to‘g‘ri va tez o‘qish malakasi hosil bo‘ladi.
O‘qish jarayonida bolalarni doimo o‘z-o‘zini kuzatib borishga o‘rgatish, hatosiz,
tez va to‘g‘ri o‘qishga intilish hislarini paydo qilish, ayniqsa birinchi sinfdagi
o‘qish darslarida alohida ahamiyat kasb etadi. O‘qish tezligi ongli, ravon o‘qishga
bog‘liqdir. O‘qish tezligini oshirishga ko‘p bo‘g‘inli va imlosi qiyin so‘zlarni
matndan tashqarida bo‘g‘inga bo‘lib o‘qish yordamida erishiladi. O‘qish tezligini
oshirish bosma va yozma harflar bilan yozilgan so‘z va gaplarni ovoz chiqarib
o‘qishni, xor bo‘lib o‘qishni, ichda o‘qishni, matnlarni rollarga bo‘lib o‘qishni
24

ko‘proq mashq qildirish yo‘li bilan ta‘minlanadi. Bola qancha ko‘p o‘qisa, o‘qish
tezligi shuncha ortib boradi. O‘qish darsida berilgan bilimlar bolaning sinfdan
tashqi vaqtlarda ko‘proq kitob o‘qishini yo‘lga qo‘yish bilan chuqurlashtiriladi.
O‘quvchilarning o‘qish tezligini oshirish uchun dars davomida quyidagi ishlar
amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi dars boshlangunga qadar
doskaga bugun o‘qiladigan matndagi ayrim gap va so‘zlarni bosma harflar bilan
yozib, ustini vaqtincha yopib qo‘yadi. O‘quvchilar kitoblarini ochib bugungi
o‘qiladigan matnni ko‘zdan kechiradilar va doskada yozilgan so‘z yoki gaoni
matndan tez topishga harakat qiladilar. Partalarga avvaldan savol yoki topshiruq
yozilgan kartochkalar tarqatiladi. O‘qituvchining ruxsati bilan bolalar
kartochkalarda yozilgan savol – topshiriqlarni o‘qiydilar va matn ichidan shu savol
topshiriqqa mos javob izlaydilar. ―Tez o‘qish musobaqasi ni o‘tkazish bolalarga‖
alohida huzur bag‘ishlaydi. Bunda har qaysi bolaning matnni bir vaqtda o‘qishga
boshlashi, matnni oxirigacha ma‘lum vaqtda ichlarida o‘qib tugatish lozimligi
aytiladi. Birinchi bo‘lib o‘qib bo‘lgan bolalar belgilab boriladi va o‘qiganlarini
og‘zaki gapirib berishga tayyorlanib o‘tiradi. Musobaqada g‘olib chiqqanlar
yulduzcha bilan taqdirlanadi. Ifodali o‘qish – so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilib, asar
mazmunini tushunib, asarda ifoda etilgan his tuyg‘uni, qahramonlarning ichki
kechinmalarini, ruhiy kayfiyatlarini anglab o‘qish demakdir. Bolalar ta‘sirchan
bo‘ladilar. O‘qituvchi asarni his hayajon bilan hikoya qilib berishi, uning bolalarga
chuqur ta‘sir etishiga erishishi, ayrim hollarda yodlarida yaxshi saqlab qolishlariga
muvaffaq bo‘lishi, asar mazmuni va unda ishtirok etuvchilarning ishlari ular uchun
xuddi hayot qoidasidek tuyuladi. Asar mazmunini o‘quvchilarga to‘la anglatish
uchun o‘qituvchining o‘zi uni ifodali o‘qish va hikoya qilib berishga puxta
tayyorgarlik ko‘rishi zarur. Ifodali o‘qish ongli o‘qishning ko‘rsatkichidir, chunki
matnning ma‘nosini anglab o‘qiy olgan o‘quvchi, albatta, ifodali o‘qish
malakalarini ham egallagan bo‘ladi. Ongli o‘qish ifodali o‘qish malakalarini
o‘stirish va mustahkamlashga yordam beradi. Ongli, to‘g‘ri va ravon o‘qish
malakasi hosil qilingan sari, ta‘sirli o‘qish malakasi ham o‘sib boradi. 8

8
A. G’ulomov. Ona tili o’qitish prinsiplari va metodlari. - Т .: „O’qituvchi", 1992.
25

Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta‘limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy
metodik usullari mavjud bo‘lib, ular zamonaviy o‘qitish usullari bilan boyitib
borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o‘zaro bog‘Iiq holda va sinfdan tashqari
o‘qish mashg‘ulotlari jarayonida hal qilinadi. O‘qish inson xayotida muhim
ahamiyatga ega. O‘qish orqali inson borliq, jamiyat haqida bilimga ega bo‘ladi,
o‘qishni bilmagan odamning ko‘zi ojiz kishidan farqi yo‘q. Boshlang‘ich sinfda
o‘qish faoliyati barcha pr е dm е t darslarida amalga oshiriladi. L е kin o‘qishga
o‘rgatishning yo‘l-yo‘riqlarini oqish m е todikasi ishlab chiqadi. O‘qish
m е todikasining kichik yoshdagi o‘quvchilarning umumiy rivojlanishi,
psixologiyasi, xususiy m е todika sohasidagi yutuqlar borliq fanlar yutug‘i asosida
shakllanib boradi. Masalan, eski maktablarda o‘qish quruq yod olish m е todida
o‘rganilgan bo‘lsa, hozirgi maktablarda o‘qish izohli o‘qish m е todida olib boriladi.
Yod olish m е todida matndagi so‘zlarga izoh b е rishga, mazmunini
tushuntirishga, o‘qilganini qayta hikoyalashga, umuman olganda, o‘qishning ongli
bo‘lishiga mutlaqo e‘tibor b е rilmagan. Ularda ko‘proq turli talaffuzga, qiroat bilan
o‘qishga, ifodali o‘qishga katta e‘tibor b е rilgan. Hozir maktablarda o‘qish izohli
o‘qish m е todida olib borilyapti.
2.3. Boshlang’ich sinf o’qish darsida interfaol uslublardan foydalanishning
ta’limiy ahamiyati
Boshlang’ich sinflarda o’tiladigan ona tili, matematika, o’qish,
odobnoma, tabiatshunoslik darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko’ra
ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki ularning zaminida savodxonlik va
axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshlang’ich ta’lim
darslariga o’quvchilar qiziqishini oshirishga alohida e’tibor berish lozim. Chunki
bolalar boshlang’ich sinflardanoq «dars» degan muqaddas so’zdan bezib
qolmasliklari lozim. Bugungi kunda o’quvchilarni darsga bo’lgan qiziqishlarini
oshirish uchun tajribali o’qituvchilar turli didaktik o’yinlardan foydalanishmoqda.
26

Interfaol metod- ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi
faollikni oshirish orqali ularning o’zaro harakati ta’sir ostida bilimlarni
o’zlashtirishni kafolatlash, shaxsiy sifatlarni rivojlanishiga xizmat qiladi.Ushbu
usullarni qo’llash dars sifati va samaradorligini oshirishga yordam beradi. Uning
asosiy mezonlari - norasmiy bahs-munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin
bayon etish, mustaqil o’qish, o’rganish, seminarlar o’tkazish, o’quvchilarni
tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf
jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriq, vazifalar berish, yozma ishlar bajarish va
boshqalarda iborat.
Interfaollik, bu - o’zaro ikki kishi faolligi, ya’ni, bundan o’quv- biluv
jarayoni o’zaro suhbat tariqasida dialog shaklida (kompyuter aloqasi) yoki
o’qituvchi - o’quvchilarning o ‘zaro muloqotlari asosida kechadi. Interfaollik -
o’zaro faollik, harakat, ta’sirchanlik, o’quvchi - o’qituvchi, o’quvchi - o’quvchi
suhbatlarida sodir bo’ladi. Interfaol metodlarning bosh maqsadi - o’quv jarayoni
uchun eng qulay muhit va vaziyat yaratish orqali o’quvchining faol, erkin, ijodiy
fikr yuritish, uni ehtiyoj, qiziqishlari, ichki imkoniyatlarini ishga solishga muhit
yaratish. Bunday darslar shunday kechadiki, bu jarayonda bironta ham o’quvchi
chetda qolmay, eshitgan, o’qigan, ko’rgan bilgan fikr mulohazalarini ochiq oydin
bildirish imkoniyatlariga ega bo’ladilar. O’zaro fikr almashish jarayoni hosil
bo’ladi. Bolalarda bilim olishga havas, qiziqish ortadi, o’zaro do’stona
munosabatlar shakllanadi. Interfaol ta’lim o’z xususiyatiga ko’ra didaktik o’yinlar
orqali evristik (fikrlash, izlash, topish) suhbat - dars jarayonini loyihalash orqali
muammoli vaziyatni hosil qilish va yechish orqali kreativ - ijodkorlik asosida
axborot kommunikatsion texnologiyalar yordamida amalga oshirish metodlarini
o’z ichiga oladi.
Axborot kommunikatsion texnologiyalar asosida ta’lim o’z navbatida
kompyuter dasturlari yordamida o’qitish, masofadan o’qitish, internet tarmoqlari
asosida o’qitish, media - ta’lim metodlaridan iborat. Boshlang’ich ta’limda
o’quvchilarning yosh hususiyatlari, savodxonlik darajalari, shaxsiy tabiatlariga
ko’ra didaktik o’yinlar orqali evristik suhbatlar loyihalashtirish asosidagi metodlar
27

keng qo’llanilmoqda. Agar o’qitish jarayonida har bir o’quvchi o’zining
o’zlashtirish imkoniyati darajasida topshiriqlar olib ishlaganida u yuqori sifat va
samaradorlikni ta’minlagan bo’lar edi. Bunday holatni faqat tabaqalashtirgan
ta’lim orqaligina amalga oshirish mumkin. Endi ta’lim jarayonlarini didaktik
o’yinlar orqali amalga oshirish haqida fikr yuritamiz: Interfaol o’yinli metodlar
o’quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ular o’quvchi
shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish va rivojlantirishning amaliy
yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Interfaol
o’yinlarning asosiy turlari: intellekual (aqlli) va harakatli hamda aralash
o’yinlardan iborat. Bular o’quvchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, ma’naviy,
ma’rifiy, psixologik, estetik, badiiy, tadbirkorlik, bunyodkorlik, mehnat, kasbiy
ko’nikmalarni rivojlanishiga yordam beradi.
Bu metod o’quvchini ichki imkoniyatlarini ishga tushishiga, o’ylashga, erkin
fikr yuritishga, muloqotga, ijodkorlikga yetaklaydi. Ayniqsa, unda atrof-muhit,
hayotni bilishga qiziqish ortadi, uchragan qiyinchilik, to’siqlarni qanday yengish
va tanqidiy fikrlash ko’nikmalarini shakllantiradi.
Ta’lim - tarbiya jarayonida asosan o’quvchilarda ta’lim olish motivlarini,
ularni turi yo’lanishlardagi qobiliyat va qiziqishlarini oshiradigan, biror kasbga
moyilliklarini ko’rsatadigan, interfaollikkka asoslangan didaktik o’yinlardan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Interfaol o’yinlar nazariy, amaliy, jismoniy,
rolli, ishchanlik va boshqa yo’nalishdagi turlarga ajratiladi. Ular o’quvchilarda
tahlil qilish,hisoblash, o’lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa
chiqarish, mustaqil qaror qaabul qilish, guruh yoki mustaqil jamoa tarkibida
ishlash,nutq o’stirish, til o’rgatish yangi bilimlar olish faoliyatlarini rivojlantiradi.
Umumiy o’yinlar nazariyasiga ko’ra, mavjud barcha o’yin turlarini tasniflashga
ularni funksional, mavzuli, konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o’yinlarga
ajratiladi. Interfaol o’yin turlarini tanlashda quyidagi mezonlarga rioya qilish
yaxshi natijalar beradi. -ishtirokchilarni tarkibi bo’yicha, ya’ni o’g’il bolalar, qiz
bolalar yoki arlash guruhlar uchun o’yinlar :
28

- ishtirokchilarning soni bo’yicha -yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh,
sinf jamoasi, sinflararo va ommaviy tarzdagi o’yinlar :
- o’yin jarayoni bo’yicha fikrlash, o’ylash, topag’onlik, harakatlarga
asoslangan, musobaqa va boshqalarga yo’naltirilgan;
- vaqt me’yori bo’yicha -dars, mashg’ulot vaqtining reja bo’yicha ajratilgan
qismi, o’yin maqsadiga erishguncha, g’oliblar aniqlanguncha davom etadigan
o’yinlar.
Bularning bari o’quvchilarga fanlararo bog’liqlikni o’rgatish orqali ularda
olam tuzilishini ilmiy asoslarini to’liq idrok etish va ilmiy dunyoqarashlarini
shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.Boshlang’ich
sinflarning o’qish darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko’ra ta’lim
tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-
ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini
o’qish ta’limisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. 9

O’quvchi matnni to’g’ri, tez, tushunib o’qish, mazmunini o’zlashtirish bilan
ilk bor o’qish darslarida yuzlashadi. O’qish darslari orqali o’quvchilarning Davlat
ta’lim standarti (DTS) talablari bo’yicha o’zlashtirishlari ko’zda tutilgan o’quv-
biluv ko’nikma-malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo’l ochiladi. Aynan
o’qish ta’limida insonning, avvalo, o’zligini, qolaversa olamni anglashga boigan
intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda “O’qish kitobi” darsliklariga ona tabiat,
atrofimizni o’rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va
bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar
do’stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo’yicha atroflicha tushunchalar berishga
mo’ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O’qish
darslari savod o’rgatish davrida o’quvchilarni bo’g’in, so’z va gaplar bilan
tanishtirish va ularni o’qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa,
o’qish texnikasi egallangandan so’ng o’qish muayyan mavzular bo’yicha tanlangan
badiiy, ilmiyommabop matnlar yuzasidan olib boriladi.
9
Y. Abdullayev. Eski maktabda xat-savod o’rgatish. - Т .: ,,O’qituvchi", 1960
29

Boshlang’ich sinf “O’qish kitobi” darshklariga kiritilgan muayyan mavzular
o’quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi, dunyoqarashlarini
milliy istiqlol mafkurasi asosida to’g’ri shakllanti-rishga qaratilishi bilan
belgilanadi. Shunga ko’ra, o’qish darslarining yetakchi xususiyati o’quvchilarning
savodxonligini ta’minlash bilan birga, o’quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak
axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi. Boshlang’ich sinflarning o’qish
darslarida o’rganiladigan asarlar-ning mavzu doirasi ancha keng bo’lib, ular ona
tabiat, yil fasllari, xalq og’zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari,
milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan.
O’qish darslari uchun tanlangan mavzular o’quvchilarga kundalik hayot,
mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo’yicha ham bilim va
tarbiya berishni ko’zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat
haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko’zlangan maqsad o’zlikni
anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog’liq tuyg’ularni uyg’otishdir.
Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o’laroq, boshlang’ich
sinflarning o’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalarini shakllantirish,
asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli
mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-ahloqiy, adabiy-estelik tarbiya
bilan chambarchas bog’lab olib boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun
tanlangan matnlarning janriy rang-barangligiga, poetik mukammalligiga,
o’quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida
e’tibor qaratiladi. O’quvchilar darsliklar yordamida o’zlashtiriladigan bilim,
ko’nikma va malakalarining kelajak hayotda zarur bo’lishini tushunib
yetishishlariga erishish o’qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. 10
Boshlang’ich ta’lim bo’yicha DTS va “Ona tili” o’quv dasturida o’qish
ta’limi oldiga qo’yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o’qishni to’g’ri tashkil
qilish, o’qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg’or
pedagogik texnologiyalardan o’rinli foydalanishga ko’p jihatdan bog’liqdir.
10
Ма tchonov S., Shojalilov A., Gulomova X. va b. Oqish kitobi. 4- sinf uchun darslik. –T.: Yangiyol poligraf
servis. 2020.
30

Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy
metodik usullari mavjud bo’lib, ular zamonaviy o’qitish usullari bilan boyitib
borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o’zaro bog’Iiq holda va sinfdan tashqari
o’qish mashg’ulotlari jarayonida hal qilinadi.
O’qish inson xayotida muhim ahamiyatga ega. O’qish orqali inson borliq,
jamiyat haqida bilimga ega bo’ladi, o’qishni bilmagan odamning ko’zi ojiz
kishidan farqi yo’q. Boshlang’ich sinfda o’qish faoliyati barcha pr е dm е t darslarida
amalga oshiriladi. L е kin o’qishga o’rgatishning yo’l-yo’riqlarini oqish m е todikasi
ishlab chiqadi. O’qish m е todikasining kichik yoshdagi o’quvchilarning umumiy
rivojlanishi, psixologiyasi, xususiy m е todika sohasidagi yutuqlar borliq fanlar
yutug’i asosida shakllanib boradi.
Masalan, eski maktablarda o’qish quruq yod olish m е todida o’rganilgan
bo’lsa, hozirgi maktablarda o’qish izohli o’qish m е todida olib boriladi. Yod olish
m е todida matndagi so’zlarga izoh b е rishga, mazmunini tushuntirishga, o’qilganini
qayta hikoyalashga, umuman olganda, o’qishning ongli bo’lishiga mutlaqo e’tibor
b е rilmagan. Ularda ko’proq turli talaffuzga, qiroat bilan o’qishga, ifodali o’qishga
katta e’tibor b е rilgan. Hozir maktablarda o’qish izohli o’qish m е todida olib
borilyapti. Izohli o’qishga k е yingi ma’ruzalarda to’xtalamiz. O’qish darslarida
o’quvchilar tabiat, jamiyat, unda yashovchi, kishilar xayoti, ularning o’tmishi,
hozirgi yashash tarzi, mashhur kishilari haqida, vatanning tabiati, ob-havosi,
boyliklari, hayvonot dunyosi va boshqalar haqidagi bilimlarni egallaydilar. Bilim
olish jarayonida ularga nisbatan munosabat uyg’onadi. Bilim b е rish bilan o’quvchi
shaxsi tarbiyalanib boradi. V.A.Suxomlinskiy bu haqida shunday d е ydi: «Bolalar
dunyoni va o’z-o’zini bila borish bilan birga katta avlodlar yaratgan moddiy va
ma’naviy boyliklar uchun o’zining mas’ulligini oz-ozdan bila borishlari k е rak. …
bolaga yaxshilik va yomonlikni to’gri ko’rish imkonini b е rish k е rak. Yaxshilik
unda quvonch, zavq, hayajon, ma’naviy go’zallikka ergashish ishtiyoqini hosil
qiladi; yomonlik qahr-g’azab, murosasizlik uyg’otadi, haqiqat va adolat uchun
kurashga chorlovchi ma’naviy kuchga to’ldiradi. (1-4 sinf "O’qish kitobi" da
b е rilgan asarlar misolida ochib b е riladi).
31

O’qish darslarida qo’llaniladigan metodlar. “Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi”da ta’lim berishning iig’or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy
o’quvuslubiy majmualarini yaratish kabilar umumiy o’rta ta’limning asosiy
vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan. ilg’or pedagogik texnologiya usullaridan
foydalanish o’qituvchi va o’quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi. Inson
hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan o’qish faoliyati barcha predmet darslarida
amalga oshiriladi. Lekin o’qishga o’rgatish yo’l-yo’riqlarini o’qish metodikasi
ishlab chiqadi. O’qish metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarning umumiy
rivojlanishi, psixologiya, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar asosida
takomillashtirilib boriladi. O’qish darslarining samaradorligi ko’p jihatdan ta’lim
metodlarining to’g’ri tanlanishiga bog’Iiq. Binobarin, fanning o’zi kabi o’qitish
metodlari ham doimiy rivojlanishda bo’ladi. Masalan, eski maktablarda o’qish
quruq yod olish metodi asosida o’rgatilgan bo’lsa, hozir izohli o’qish asosida olib
boriladi. Yod olish metodida matndagi so’zlarga izoh berishga, ma’nosini
tushuntirishga, o’qilganni qayta hikoyalashga, umuman olganda, o’qishning ongli
bo’lishiga mutlaqo e’tibor berilmagan. Ularda ko’proq to’g’ri talaffuz, qiroat bilan
o’qish, ifodali o’qish nazarda tutilgan.
Hozir maktablarda o’qish izohli o’qish metodi asosida olib borilayotgan ekan,
quyidagicha savol tug’iladi: Izohli o’qish nima? Izohli o’qishga XIX asrning 60-
70yillarida rus pedagogi K.D.Ushinskiy asos solgan, u o’qishda o’quvchilarni
“ongli, tushunib, o’ylab o’qishga” o’rgatishni alohida ta’kidlaydi va uni “Izohli
o’qish” deb nomlaydi. Izohli o’qish metodiga K.D.Ushinskiy ishining
davomchilari yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o’qish o’quvchilarga
real bilim berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov o’quvchilarga o’qish
jarayonida bilim badiiy asar tahlili va asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog’liq
holda beriladi, degan fikrni ilgari suradilar.
Izohli o’qish quyidagi tamoyillarga toliq amal qilingandagina muvaffaqiyatli
bo’ladi:
O’qishni hayot bilan bog’liq holda tashkil etish. O’qishning ongli va
ta’sirchan bo’lishi uchun o’quvchilarning hayotiy tajribalariga, taassurotlariga
32

asoslanish. O’qishni ko’rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga
ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o’simliklar dunyosini ku- zatish,
rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o’quvchining ifodali
o’qishi tarzida olib borish. Boshlang’ich sinf o’qish darslarida asosan she’rlar,
masallar, ertaklar, hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop
asarlar o’qib o’rganiladi. Tabiiyki, ularning har biri o’ziga xos shakl, uslub va
mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o’ziga
xos usulda o’qib o’rganish taqozo qilinadi.
Badiiy asarni izohli o’qishga yaqin boigan metodlardan biri ijodiy o’qishdir.
Atoqli metodist olim N.I.Kudryashov ijodiy o’qish metodi tarkibiga quyidagi ish
usullarini kiritadi:
a)o’qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o’qishi hamda o’quvchilarning
asarni to’g’ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emotsional idrok etishlarini
ta’minlash maqsadini ko’zda tutuvchi so’zi;
b)o’qilgan asardan o’quvchilarning bevosita olgan taassurotlarini
chuqurlashtirish maqsadiga ega boigan va ularning diqqatini matnning muhim
g’oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo’naltiradigan suhbat tiyiishtirish yoki
o’qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy muammoning
qo’yilishi;
d) o’qituvchining asar o’qilganidan keyin o’quvchilarning asarni tadqiq etish
jarayonida tug’ilgan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko’zda
tutuvchi so’zi. Ko’rinadiki, ijodiy o’qish izohli o’qishdan farqli oiaroq, to’g’ridan-
to’g’ri matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi.
Masalan, 4-sinfda A.Oripovning “Dehqonbobo va o’n uch bolakay qissasi”
asarini ijodiy o’qish metodi asosida o’rganish jarayonida matn mazmuni va shoir
g’oyaviy niyatidan kelib chiqib Vatanimiz hudud-laridagi aholining yashash tarzi
bilan bog’liq milliy xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriiadi. 2-sinfda
“O’tinchi yigit”, 3-sinfda O’tkir Hoshimovning “Xazonchinak”, 4-sinfda
33

S.Anorboyevning “Qo’rqoq” asarlarini ham ijodiy o’qish metodi asosida o’qitish
ijobiy samaralar beradi. 11

Ifodali o’qish. Boshlang’ich ta’lim tizimida mantiqiy o’qish (matnni to’g’ri,
tushunib, tez (me’yorida) o’qish) va adabiy o’qish mukammal o’zlashtirilganidan
so’ng ifodali o’qishga o’tiladi. U yod olingan she’riy asarlarni ifodali o’qishni ham
o’z ichiga oladi. Ifodali o’qishning muvaffaqiyati o’quvchilarning asar mazmuni,
g’oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida muayyan tushunchaga ega bo’lishi bilan
bog’liq.
Ohang va intonatsiya she’riy asarlarni ifodali o’qishda qay darajada muhim
bo’lsa, nasriy asarlarni o’qishda ham muhim talablardan biridir. Nasriy asarlarni
ifodali o’qishdan oldin unda qanday g’oya ilgari surilayotganini aniqlash zarur.
Masalan, 4sinfda X.To’xtaboyevning “Xatosini tushungan bola” hikoyasini ifodali
o’qishdan oldin o’quvchilarga xatosini tushungan bola kirn ekanligi, lining xatosi
nimalardan iborat bo’lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to’g’risida
tushuncha beriiadi. Ifodali o’qish oldiga qo’yilgan bu talab
M.Abdurashidxonovning “Harkim ekkanin o’rar”, Sh.Sa’dullaning “Laqma it”,
A.Oripovning “Dehqonbobo va o’n uch bolakay qissasi” kabi she’riy hikoyalarini
o’qishga ham xosdir.
Badiiy o’qish. Badiiy o’qish ifodali o’qishning yuksak bosqichi hisoblanadi.
Unda so’z san’atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U o’quvchidan asar
nihiga batamom kirishni, san’atkorona o’qishni talab etadi. Badiiy o’qishda asar
qahramonlarining ruhiy holati, kechinmalari to’la anglab etilgandagina
ta’sirchanlikka erishish mumkin. Badiiy o’qishga tayyorgarlik ko’rishda
aktyorlarning audio-video tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish yaxshi
samara beradi. Badiiy o’qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan biri
tanlab o’qishdir. Masalan, 3-sinfda X.To’xtaboyevning “Hassa” hikoyasi bilan
tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki
S.Anorboyevning “Bahs” hikoyasidagi bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan
11
Ма tchonov S., Shojalilov A., Gulomova X. va b. Oqish kitobi. 4- sinf uchun darslik. –T.: Yangiyol poligraf
servis. 2020.
34

o’qituvchi topshirig’iga ko’ra mazkur o’rinlarni tanlab qayta o’qilishi natijasida
ushbu asarlarning badiiy-estetik qimmatini chuqurroq o’zlashtirishga erishiladi.
Izlanish metodi. Bu metod asardagi voqea va tafsilotlar asosida
o’qvivchilarga savol-topshiriqlar tuzishda, qahramonlarga baho ber-ishda keng
qo’llaniladigan usuldir. O’qish darslarida reproduktiv metod keng qo’llaniladi.
Masalan, o’qituvchi dastlabki darslarda o’zi asar matnini qismlarga bo’ladi,
yozuvchi yoki shoirning aytmoqchi bo’lgan muhim fikriga o’quvchilar diqqatini
jalb qiladi, uni aniqlab ko’rsatadi, o’quvchilar bilan birga tasvir vositalariga
yuklatilgan ma’noni ochib, o’quvchilarga ko’maklashadi. Bularning bari
o’quvchilar uchun bir ko’rsatma vazifasini o’taydi. Shun-dan so’ng o’quvchilar
o’qituvchining ko’rsatmalari yordamida yuqorida ko’rsatib o’tilgan vazifalarni
o’zlari mustaqil ravishda bajaradilar.
Yuqorida ta’kidlangan metodlardan tashqari, boshlang’ich sinf o’qish
darslarida zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy hujum”,
“Tarmoqlash”, “Guruhlar bilan ishlash”, “Blis texnologiyasi” kabilardan ham
foydalanish yaxshi samara beradi.
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, har bir darsda qanday metoddan foydalanish,
darsda qanday usullarni qollash o’qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi va
puxta ishlab chiqilishi kerak.
O’qish malakalari va ularni takomillashtirish usullari. Dastur talablarini
to’liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, o’qish ko’nikmalarini
to’g’ri va puxta egallash va takomlllashtirib borish zarur. O’qish ko’nikmalari
savod o’rgatish jarayonida shakllanadi, o’qitishning keyingi bosqichlarida
takomillashadi.

35

Xulosa
Bugungi kunda yoshlarning kitobga bo’lgan qiziqishlarini yanada
kuchaytirish maqsadida bir qator qo’lamli ishlar amalga oshirilmoqda, shu bilan
birga, shuni ta’qidlash lozimki, O’zbekistonda har yili yoshlarni bo’sh vaqtlarini
mazmunli va kitobdga bo’lgan mehrlarini yanada uyg’otish maqsadida Respublika
bo’ylab turli xil tanlovlar o’tkazilmoqda, shulardan biri ”Yosh kitobxon”
tanlovidir. Bu tanlov orqali bir qator yoshlar 50, 60 dan ziyod kitoblarni o’qib
Spark va bir qator qimmatbaxo sovg’alarni qo’lga kiritishmoqda. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev takidlaganlaridek ”Kitob o’qi Spark
yutib ol, ota-onangni xursand qil”, bu degani qancha kitob o’qisak, bizning
bilimimiz, dunyo qarashimiz va tassavurimiz kengayadi.
Boshlang’ich sinf o’qish darslarida asosan she’rlar,masallar,ertaklar,
hikoyalar, afsonalar,maqollar va topishmoqlar,ilmiy-ommabop asarlar o’qib
o’rganiladi.
Yuqorida ta'kidlangan metodlardan tashqari, boshlang'ich sinf o'qish
darslarida zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan Aqliy hujum,
Tarmoqlash, Guruhlar bilan ishlash, Blits texnologiyasi kabilardan ham
foydalanish yaxshi
samara beradi.
Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, har bir darsda qanday metoddan foydalanish,
darsda qanday usullarni qo’llash o'qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi va
puxta ishlab chiqilishi kerak.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. T.: O‘zbekiston. 2017-yil.
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston.: 2017yil.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol
avlodO‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Sharq nashriyot matbaa- konserni,
1997.
4. O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod –
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. “Sharq” nashriyoti, Toshkent- 1997. 39-b.
5. “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish
choratadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni.
Toshkent – 2019.
6. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‘g‘risida” gi Qonuni. Toshkent –
1989.
7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili to‘g‘risida”gi
qonunni amalga oshirish davlat dasturi to‘g‘risida”gi qarori. Toshkent – 1990.
8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili haqida”gi qonuni
yangi tahririning qabul qilinishi haqidagi 311-qarori. Toshkent – 1996.
37

9. “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmoni. Toshkent – 2019.
10. Umumiy o‘rta ta’limning ona tili fanidan davlat ta’lim standartlari va o‘quv
dasturi. T.: 2017-yil,16-aprel, 15 – 20-betlar.
11. Umumiy O‘rta ta’lim tizimida o‘quvchilarning kompetensiyalarini
shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari (I qism). – Toshkent – 2015.
12. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini
tasdiqlash to‘g‘risida (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami) 2017-
y., 14-son, 230-modda.
13. A. Zunnunov va boshq. Adabiyot o’qitish metodikasi. — Т .: „O’qituvchi41, 1992.
14. A. Rafiyev. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va imlosi. — Т .: 2003.
15. A. G’ulomov. Ona tili o’qitish prinsiplari va metodlari. - Т .: „O’qituvchi", 1992.
16. B. Ma’qulova, T. Adashboyev. Kitobim - oftobim (1 -sinf uchun sinfdan tashqari
o’qish kitobi). — Т .: „O’qituvchi", 1999.
17. B. Ma’qulova, S. Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari (1-sinf
o’qituvchilari uchun metodik qo’llanma). — Т .: ,,0 ‘qituvchi", 1997.
18. B. Ma’qulova, S. Matchon. Kitobim-oftobim (2-sinf uchun sinfdan tashqari o’qish
kitobi). — Т .: „O’qituvchi", 2000.
19. В . Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim — oftobim (1-sinfdan tashqari o’qish
kitobi). — Т .: „O’qituvchi" NMIU , 2008.
20. Boshlang’ich maktab darsliklarini yaratish mezonlari / Tuzuvchilar: Q.
Abdullayeva, M. Ochilov, K. Nazarov, S. Fuzailov, N . Bikboyeva. — Т .: 1994.
21. J. G ‘. Yo’ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. — Т .:
„O’qituvchi", 2004.
22. Y. Abdullayev. Eski maktabda xat-savod o’rgatish. - Т .: ,,O’qituvchi", 1960.
23. K. Qosimova. Boshlang’ich sinflarda imlosi qiyin so’zlarni o’rgatish. — Т .: 1964.
24. К . Qosimova, S. Fuzailov, A. Ne’matova. Ona tili (2-sinf uchun darslik). — Т .:
Cho’lpon, 2005.
38

Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini shakllantirish metodikasi

Kirish. 1

I Bob.Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini shakllantirish. 4

1.1.O’qish darslarining maqsad va vazifalari, ta’limiy- tarbiyaviy ahamiyati 4

1.2.Boshlang`ich sinf o`quvchilarida o`qish malakalarini rivojlantirishda ilmiy va metodik usullardan foydalanish va darslarda qo’llay olish. 10

II Bob. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida yaxshi o‘qish malakalarini shakllantirishda zamonaviy usullardan foydalanish metodikasi 14

2.1. Boshlang’ich sinf o‘qish ko‘nikmasini shakllantirishning pedagogik asoslari 14

2.2. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalar 21

2.3. Boshlang’ich sinf o’qish darsida interfaol uslublardan foydalanishning ta’limiy ahamiyati 25

Sotib olish