Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish metodikasini takomillashtirish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Dissertatsiyalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	300000UZS
Hajmi	2.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Dissertatsiyalar
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

9 Sotish

Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish metodikasini takomillashtirish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
MAGISTRATURA BO‘LIMI
Qo‘lyozma huquqida
UDK:371.31.
Magistrant: __________________________________________
B OSHLANG’ICH SINF O‘QUVCHILARIDA ONA TILI VA O‘QISH
SAVODXONLIGINI SHAKLLANTIRISH METODIKASINI
TAKOMILLASHTIRISH
(PIRLS tadqiqotlari misolida)

70110501 -Ta’lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi (boshlang‘ich ta’lim)
m utaxassisligi bo`yicha m agistr akademik darajasini olish uchun yozilgan
DISSERTATSIYA
Ilmiy r а hb а r: p.f.f.d., dоts.v.b. ________________ .
Termiz-20 2__
1

Magistrlik dissertatsiyasi mavzusi Termiz davlat pedagogika instituti
rektorining 202_ - yil ___-_________dagi № ____ son buyrug`i bilan
tasdiqlangan.
Magistrlik dissertatsiyasi Termiz davlat pedagogika instituti ___________
___________________________________kafedrasida bajarilgan.

Magistrlik dissertatsiyasi bilan Termiz davlat pedagogika institutining axborot-
resurs markazida tanishish mumkin (________ raqam bilan ro`yxatga olingan).
Manzil: Termiz shahri I.Karimov ko`chasi 288 b
-uy
Ilmiy rahbar : _______p.f.f.d., dots.v.b. ____________
Kafedra mudiri : _______p.f.f.d (PhD) _______________
Magistratura bo`limi boshlig`i : _______ _________________________
2

Termiz davlat pedagogika instituti Magistratura bo ’ limi 70110501 -Ta ’ lim
va tarbiya nazariyasi va metodikasi (boshlang’ich ta’lim) mutaxassisligi
2-kurs magistranti _______________________________________ning
“B oshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o’qish savodxonligini
shakllantirish metodikasini takomillashtirish ” (PIRLS tadqiqotlari
misolida) mavzusidagi magistrlik dissertasiyasiga
ANNOTATSIYA
Magistrlik dissertatsiya ishida ona tili va o’qish savodxonligi faniga oid
kompetentsiyalarning mazmun mohiyati, o na tili va o’qish savodxonligini
shakllantirish ning boshlang’ich ta’limda tutgan o’rni va ahamiyati, PIRLS
xalqaro baholash dasturida o’qish savodxonligi tushunchasi va unda
baholanadigan asosiy kompetensiyalar, d ars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda
o’quvchilarning ona tili va o’q ish savodxonligini rivojlantirish yo’llari, q isqa
hikoya va ertaklar orqali boshlang’ich sinflarda PIRLS talablari asosida o’qish
malakasini oshirish usullari o’rganilgan.
Termiz State Pedagogical Institute Master's Department 70110501-
Theory and Methodology of Education and Training (Primary Education)
2nd year Master's student _____________________________ master's
dissertation on the topic "Improving the methodology of formation of
mother tongue and fluency literacy in primary school students" (as an
example of PIRLS research)
A NNOTATION
In the Master's thesis, the content of the competences related to the science
of mother tongue and reading literacy, the role and importance of the formation
of mother tongue and reading literacy in primary education, the concept of
reading literacy in the PIRLS international assessment program and the main
assessed in it competencies, ways to develop students' native language and
reading literacy in class and extracurricular activities, PIRLS requirements in
primary grades through short stories and fairy tales on the basis of which
methods of improving reading skills were studied.
3

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIDA ONA TILI VA O’QISH
SAVODXONLIGINI SHAKLLANTIRISH NING NAZARIY ASOSLARI
1.1 -§ Ona tili va o’qish savodxonligi faniga oid kompetentsiyalarning
mazmun mohiyati… ……………………………………………8
1.2 -§ . Ona tili va o’qish savodxonligini shakllantirish ning boshlang’ich
ta’limda tutgan o‘rni va ahamiyati… …………………………16
1.3 -§ . PIRLS xalqaro baholash dasturida o‘qish savodxonligi
tushunchasi va unda baholanadigan asosiy kompetensiyalar ....21
I bob bo’yicha xulosalar.............................................................31
II BOB O’QUVCHILAR NI PIRLS TOPSHIRIQLARI ASOSIDA BADIIY
ASARNI TAHLIL QILISHGA O RGATISH ʻ YO’LLARI VA USULLARI
2.1 -§ . O‘qish darslarda matn ustida ishlash orqali badiiy asarni tahlil
qilish kompetentsiyasini shakllantirish ………………………..32
2.2 -§ . Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarning ona
tili va o’q ish savodxonligini rivojlantirish yo’llari ...................38
2.3-§. Qisqa hikoya va ertaklar orqali boshlang’ich sinflarda PIRLS
talablari asosida o’qish malakasini oshirish usullari..................44
II bob bo’yicha xulosalar...........................................................59
III BOB PEDAGOGIK TAJRIBA-SINOV ISHLARINI TASHKIL ETISH VA
UNI O’TKAZISH
3.1 -§ . Pedagogik tajriba – sinov maqsad va vazif alari……………….61
4

3.2-§. Pedagogik tajriba-sinov ishlari natijalari va ularning matematik-
statistik tahlili …………………………………………………68
III bob bo’yi ch a xulosalar..........................................................76
UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR ......................................78
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................80
ILOVALAR
KIRISH
M agistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.
Jahonda amalga oshayotgan ijtimoiy-iqtisodiy globallashuv jarayoni ta’lim
tizimida ko‘zga tashlanmoqda. Elementar bilimlar bilan qurollantirish hamda
savodxonlikni oshirishda muhim bosqich hisoblangan boshlang’ich ta’limga
ham alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Boshlang’ich ta’limga, ta’lim
jarayoniga individual yondashuv muammosiga turli mamlakatlar ta’lim sohasi
vakillarida turlicha yondashuv amalga oshirilayotganligini kuzatishimiz
mumkin. Xususan, bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida bola
shaxsiga qaratilgan ta’lim texnologiyalari, boshlang’ich sinf o‘quvchilari ona tili
va o‘qish savodxonligini oshirish muammosi, ularning individual xususiyatlarini
ro‘yobga chiqarish, qiziqishlari hamda ehtiyojlariga tayanish tendentsiyalari
ustunlik qiladi.
Ta’lim tizimining MDH amaliyotida o‘qitish metodikasini
individuallashtirish va kompetentsiyaviy yondashuvlar integratsiyasi asosida
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga ta’lim
sifatini ta’minlashning yetakchi omili sifatida qaraladi. Xususan, o na tili va
o‘q ish savodxonligini shakllantirish va takomillash tirish texnologiyalarini, ona
til i ta’limini tizimli tarzda tashkil etishning metodologik asoslari yuzasidan olib
borilayotgan ilmiy izlanishlar nutq va tafakkurni rivojlantirish samaradorligini
5

oshirishning, shuningdek, interfaol ta’limni mediatexnologiyalar vositasida
tashkil etishning didaktik ta’minotini takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Mamlakatimizda ta’lim tizimini yangi sifat bosqichiga olib chiqishdagi
islohotlar boshlang’ich ta’limdan boshlab o‘quvchilarning fan asoslari bo‘yicha
bilim o‘zlashtirishga ehtiyojini, asosiy milliy va umumbashariy qadriyatlarga
asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, mehnat ko‘nikmalarini, ijodiy fikrlash
va atrof-muhitga ongli munosabatini shakllantirishga zarur shart-sharoitlarni
yaratib, boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishning pedagogik yondashuvlarini takomillashtirish zaruratini
yuzaga keltirmoqda. Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
kontseptsiyasida o‘qitish usullarini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga
individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish, kichik
yoshdan o‘quvchilarda o‘qishga sog’lom, kuchli va ta’sirchan motivatsiyani
shakllantirish [1] kabi muhim vazifalar belgilangan. Umumiy o‘rta ta’lim
sohasini tubdan isloh qilish, PIRLS tadqiqot metodlari asosida o‘quvchilarda
ona tili va o‘qish savodxonligini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Bugungi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili va o‘qish
savodxonligining sifati va samaradorligiga alohida e’tibor berilmoqda.
Respublikamizda ta’lim jarayonlarini yangi sifat bosqichiga olib
chiqishdagi islohotlar boshlang’ich ta’limdan boshlab o‘quvchilarning bilimlarni
o‘zlashtirishga ehtiyojini, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan
ma’naviy-axloqiy fazilatlarni rivojlantirishning me’yoriy asoslar ishlab chiqildi
va moddiy texnika bazasi takomillashtirildi. O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida [1] “Jismonan sog’lom, ruhan
va aqlan rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat’iy hayotiy nuqtai
nazarga ega yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini
oshirish” masalasiga ustuvorlik berilgan. Natijada ona tili ta’limida
6

o‘quvchilarning ijodiy faoliyatini loyihalashtirish strategiyalarini
takomillashtirishning metodik imkoniyatlari yanada kengayadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi
PF-4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g’risida”, 2019-yil 29-apreldagi PF-5712-son
“O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g’risida”gi farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019-yil 16-yanvardagi PQ-4119-son “Ta’lim sifatini nazorat
qilish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g’risida”gi, 2019-yil 3-maydagi PQ-4307 son “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar
samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g’risida”gi,
2019 - yil 30 -sentyabrdagi PQ-4467-son “Xalq ta’limi tizimidagi maktabdan
tashqari ta’lim samaradorligini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g’risida”
qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil
8-dekabrdagi 997-sonli “Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash
sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi
qarori, 2020-yil 14-dekabrdagi VMQ-781 son “2020-2025-yillarda kitobxonlik
madaniyatini rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash milliy dasturini tasdiqlash
to‘g’risida”gi qarorlari, shuningdek, mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-
huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu magistrlik
dissertatsiyasi tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
Tadqiqotning ob’ekti va predmeti sifatida boshlang’ich sinf ona tili va
o‘qish savodxonligini shakllantirish jarayoni tanlandi. Tadqiqotning predmeti
etib boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirish shakl, metod va vositalari belgilandi.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: boshlang’ich sinf o‘quvchilarida
matn ustida ishlash orqali ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish
metodikasini takomillashtirishdan iborat.
T adqiqotning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalarni belgilandi:
7

1. Boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida
ishlash orqali nutq o‘stirish metodikasini takomillashtirish bo‘yicha pedagogik,
psixologik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
2. Boshlang’ich ta’limda matn ustida ishlash orqali ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish ning mavjud holati ni o‘rganish;
3. Boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida
ishlash orqali nutq o‘stirishga oid o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
kompetentsiyalarini sinflar kesimida shakllantirish bosqichlarini aniqlash;
4. Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o‘quvchilarning ona tili va
o‘qish savodxonligini rivojlantirish yo‘llarini aniqlash hamda tatbiq etish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida nutq o‘stirish
metodikasi til, nutq va tafakkur bog’liqligining motivatsiyaviy, kognitiv hamda
faoliyatli mezonlarini badiiy matnni tahlil etish refleksiv mashqlari va
kommunikativ jarayonni faollashtirish jarayonlariga optimallashtirish asosida
takomillashtirilgan;
boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida
ishlash bosqichlari o‘qitishning ustuvor tamoyillarini evristik hamda produktiv
faoliyatli ta’lim texnologiyalariga o‘zaro uyg’unligini ta’minlash asosida
takomillashtirilgan;
boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona tili va o‘qish savodxonligini
rivojlantirishga yo‘naltirilgan didaktik jarayonlar modeli ishlab chiqilgan, o‘quv
materiallarini o‘zlashtirishning motivatsion, kognitiv, refleksiv-baholovchi
bosqichlarida jamoaviy va guruhiy birgalikdagi faoliyatni amalga oshirishning
individual natijalarga ta’siri produktivligini hisobga olish orqali
takomillashtirilgan;
dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o‘quvchilarning ona tili va o‘qish
savodxonligini rivojlantirishning interfaol tizimi grammatik o‘yinlar, lug’at va
8

matn ustida ishlash, Blum kubigi bo‘yicha amaliy topshiriqlarni nostandart
darslarda adaptiv qo‘llash orqali takomillashtirilgan.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: i nnovatsion yondashuv
asosida boshlang’ich sinf o‘quvchilarida kreativ fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantirishda quyidagilarga amal qilinsa:
- darsda o‘quvchining kreativ fikrlash qobilyatini o‘stirish uchun zaruriy
sharoitlar yaratilsa;
- har bir darsda o`quvchilarni kreativ fikrlash qobilyatini o`stirishga doir
didaktik o‘yinlar, mashqlar va topshiriqlardan izchil foydalanilsa;
- ta’lim jarayonida mustaqil ishlarni izchil va muntazam o‘tkazib borilsa;
- bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida o‘qituvchi tomonidan muammoli
vaziyatlar yaratilsa, mazkur muammolarni o‘quvchilarning o‘zlari hal etishlari
uchun imkon berilsa muvaffaqiyatga erishish mumkin.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mamlakatimiz
yetakchi metodistlaridan Sh.Nurullayeva [69] boshlang’ich sinf ona tili
darslarida o‘qitishning sifati va samaradorligini oshirish, A.R.Hamroyev [48;
63] boshlang’ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish, T.G`afforova [69]
boshlang`ich sinflar ona tili darslarida didaktik o‘yin-topshiriqlardan
foydalanish, X.Bakiyeva [22] boshlang’ich sinf o‘quvchilarida mustaqil ta’lim
orqali nutq va tafakkurni rivojlantirish metodikasi, S.S.Tajbenova [58]
boshlang’ich sinf ona tili darslarida o‘quvchilarga nazariy bilimlarni amalda
qo‘llashni o‘rgatish metodikasi, D.R. Shabbazova b oshlang‘ich sinf o‘quvchilari
savodxonligini oshirish jarayonida shaxsiy qadriyatli yondashuvni
takomillashtirish metodikasi , Yu.A. Po‘lotova [54] b oshlang‘ich sinf ona tili va
o‘qish darslarida axborot-resurslarning integratsiyasini ta’minlashning metodik
imkoniyatlari, D.Norboyeva [46] o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini
baholash bo‘yicha tadqiqotlar amalga oshirilgan.
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlarda boshlang’ich sinf
o‘quvchilarida nutq o‘stirishdagi badiiy-ifodaviylik, hissiy-estetik, ma’naviy-
9

axloqiy imkoniyatlarini V.N. Lutoshkina [30], Ye.N. Plexanova [30], E.L.
Grigorenko [25] kognitiv rivojlanishning individual xususiyatlarining yosh
o‘quvchilar tomonidan o‘qish va yozishni o‘rganish mahoratiga ta'sirini, A.V.
Sadikova boshlang’ich sinf o‘quvchilarida mustaqil ta’lim orqali nutq va
tafakkurni rivojlantirish muammolari tadqiq etishgan.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: pedagogik kuzatuv,
so‘rovlar (og’zaki va yozma), test sinovi, pedagogik tajriba-sinov (aniqlovchi,
shakllantiruvchi, yakuniy), matematik-statistik tahlil va natijalarni
umumlashtirish usullaridan foydalanilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: t adqiqot
natijalarining nazariy ahamiyati boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish ga oid ilmiy-pedagogik qarashlar, nazariy
yondashuvlarning yoritib berilganligi, boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish jarayoni mazmuni, o‘ziga xos xususiyatlari, uni
tashkil etish yo‘llari, shakl va metodlari, o‘quv-biluv jarayonini tashkil etishga
oid ilmiy-metodik tavsiyalardan ta’lim jarayonida foydalanilishi bilan
izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, boshlang’ich
sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida ishlash orqali nutq
o‘stirish usullari 4-sinf materiallari misolida ilmiy-metodik jihatdan asoslangan
va umumlashtirilgan; boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida
matn ustida ishlash orqali nutq o‘stirishning ustuvor tamoyillari, jarayonning
modeli, ushbu jarayonga oid yangi ta’lim texnologiyalari va amaliy-metodik
tavsiyalar ishlab chiqilgan; boshlag’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi
darslarida matn ustida ishlash jarayonini tashkil etish, mazmunini boyitish,
o‘quv-tarbiya jarayonining sifati va samaradorligini ta’minlash printsiplari va
vositalari hamda boshlang’ich sinflarning ona tili dasturi va darsliklari
mazmunini takomillashtirishga xizmat qiladi. Shuningdek, tadqiqot natijalaridan
10

malaka oshirish mintaqaviy markazlarida boshlang’ich sinf o‘qituvchilarining
malakasini oshirish kurslarida metodik tavsiya sifatida foydalanish mumkin.
Ish tuzilmasining tavsifi: kirish, uchta bob, sakkiz band, har bir bob
oxirida qisqacha xulosalar, yakuniy xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan tashkil topgan.
I BOB. BOSHLANG’ICH SINF O‘QUVCHILARIDA ONA TILI VA O‘QISH
SAVODXONLIGINI SHAKLLANTIRISH NING NAZARIY ASOSLARI
1.1-§. Ona tili va o‘qish savodxonligi faniga oid kompetentsiyalarning
mazmun mohiyati.
Mamlakatimiz o‘z taraqqiyotining yangi davriga qadam qo‘ygan hozirgi
kunda O‘zbekiston Respublikasini 2017–2021-yillarda rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi asosida barcha sohalarda
keng ko‘lamli o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Ana shu islohotlarning
muvaffaqiyati, mamlakatimizning dunyodagi rivojlangan, zamonaviy davlatlar
qatoridan munosib o‘rin egallashi, avvalo, ilm - fan va ta limʼ - tarbiya sohasining
rivoji bilan, bu borada bizning dunyo miqyosida raqobatdosh bo‘la olishimiz
bilan uzviy bog‘liq [2].
Yoshlarni komil insonlar qilib voyaga yetkazish jamiyatimiz ijtimoiy
hayotidagi muhim vazifalardan biridir. S h u o‘rinda Prezidentimiz
S h .M.Mirziyo y evning “Biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini
yo‘qotmaydigan yana bir masala, bu – farzandlarimizni mustaqil fikrli,
zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga
ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash vazifasidir” [12] degan
fikrlarini keltirmoqchiman. Darhaqiqat, bilim qanchalik mustahkam bo‘lsa,
o‘quvchi dunyoqarashi, intellektual salohiyati shunchalik rivojlanadi va kamol
topadi. Hozirgi kunda o‘quvchilar uchun informatsion savodxonlik ta’lim
samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi [44] .
11

O qish fani, asosan, badiiy uslubdagi, mavhum tushunchalarni tashiydiganʻ
matnlardan iborat edi. Yangi darslik uchun tanlangan matnlar va she rlar esa
ʼ
bolaning ijtimoiy hayotga kirishib keta olishida ko maklashadigan, ham badiiy,
ʻ
ham informativ, ham ilmiy-ommabop uslubdagi matnlardan iborat.
Amaldagi darsliklarda tinglab tushunish kompetensiyasini rivojlantirish
uchun topshiriqlar ajratilmagan bo lsa, yangisida bu kompetensiyasini
ʻ
rivojlantirish uchun har bir mavzuga alohida topshiriqlar ishlab chiqilgan.
O qib tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun ajratilgan
ʻ
topshiriqlar esa, asosan, matnda ochiq ifodalangan ma lumotlarga, yoki didaktik
ʼ
elementlarga qaratilar edi. Endi esa darslikda o qib tushunish
ʻ
kompetensiyasining barcha qismlarini qamrab oladigan savol va topshiriqlar
bo ladi.
ʻ
Shu paytgacha ona tilini o qitishdan maqsad tilning grammatikasini
ʻ
o rgatish, til strukturasiga oid qoidalarni yod oldirish edi. Yangi darslikda eng
ʻ
muhim qoidalargina qoldirilgan. Rang-barang tasvirlar va qiziqarli
topshiriqlarga ko proq urg u berilgan.
ʻ ʻ
Ahamiyatli tomoni endi o qituvchilar uchun “O qituvchi kitobi”,
ʻ ʻ
o quvchilar uchun esa “Mashq daftari” ham bo ladi. Eski darsliklar til
ʻ ʻ
strukturasini o rgatishga qaratilgan. Yangi darsliklarda esa til strukturasidan
ʻ
ko ra, tilning leksikologik, semantik tomonlariga urg u berilgan. Ya ni asosiy
ʻ ʻ ʼ
e tibor so z, uning ma nolari, o rindoshlari, qo llanish o rinlari, lug at boyligi
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
kabi tomonlarga qaratilgan.
Amaldagi darslikdan o rin olgan matnlarda bola yoshiga mos bo lishidan
ʻ ʻ
ko ra, didaktik ahamiyatiga urg u berilgan. Taqdim etilayotgan didaktika esa
ʻ ʻ
yoshga mos, qiziqarli mavzulardagi matnlar hamda she rlarga singdirilgan.
ʼ
Yozuvchilar bilan birgalikda matnlar qayta ishlab chiqilgan.
Darsliklardagi tushunarsiz bo lishi mumkin bo lgan so zlar izohsiz
ʻ ʻ ʻ
qoldirilar edi. Yangi darsliklarda bolaning tushunishi uchun qiyin bo lgan
ʻ
12

so zlar darslikning orqa qismida maxsus lug atga joylashtirilgan. Bundanʻ ʻ
tashqari ular ustida alohida mashqlar ishlab chiqilgan.
Tayyorlanayotgan darslikda gapdan to yaxlit matn yaratishgacha bo lgan
ʻ
jarayon tizimli ravishda ishlab chiqilgan. Avval gaplardagi bo sh o rinlarni
ʻ ʻ
to ldirishni boshlagan bola ma lum mavzu doirasida kichik matn yarata olish
ʻ ʼ
darajasiga olib chiqiladi.
Shuningdek, darslikda o quvchilarning eng og riqli muammosi bo lgan
ʻ ʻ ʻ
og zaki javob beriladigan, o gzaki tarzda bajariladigan alohida topshiriqlar ham
ʻ ʻ
ishlab chiqilgan. Yodlash uchun berilgan she rni aytib berishlari uchun alohida
ʼ
vaqt ajratilgan.
Yangi darslikda uyga vazifalar mavjud emas. Nutqiy mavzular asosida
izchillikda bir-birini to ldiradigan, o zi izlanib topishga qaratilgan nostandart
ʻ ʻ
mashq va topshiriqlar ishlab chiqilgan. Ma lum mavzu doirasida assotsiativ
ʼ
tasavvur darajasidan og zaki yoki yozma matn yaratish darajasiga olib chiqishga
ʻ
qaratilgan ta lim mazmuni ishlab chiqilgan. Badiiy matnlar bilan ishlashda
ʼ
muallifning so z qo llash mahorati amaliy topshiriqlar orqali ochib berilgan.
ʻ ʻ
Boshlang’ich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek
tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi,
so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog’lanishi haqidagi, so‘zlarning
morfemik tarkibi va so‘z yasalishi, so‘zlarning leksik – semantik guruhi
haqidagi, o‘zbek tilining to‘g’ri yozuv qoidalari va tinish belgilarining
ishlatilishi haqidagi bilimlar tashkil etadi. Berilgan bu bilimlar o‘quvchilar
nutqini o‘stirishga xizmat qiladi.
Umumiy o‘rta ta’limning boshlang’ich sinflarda ona tili va o‘qish
savodxonligi fani o‘quvchilarni ongli, to‘g’ri va ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan
birga ularda kitobxonlik va nutq madaniyatini hamda mustaqil fikrlash qobiliyati
shakllantiradi. O‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirishga xizmat qiladi. Ona
tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishning mazmuni va metodlari
13

o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va
malakalar hosil qilishga ko‘maklashishi lozim.
Maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning
rang - barang jabhalarida, muloqot va munosabatning barcha turlarida o‘zbek
tilidan bemalol - erkin, samarali va to‘g’ri foydalana olish, uning cheksiz
imkoniyatlaridan to‘laqonli bahramand bo‘lish, zaruriy ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lishlari kerak.
Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy
fikrlashga yo‘naltirish lozim. Shuning uchun o‘quv dasturi va u asosida
yaratiladigan darsliklarda grammatik qoidalarni yodlatishdan voz kechish, ijodiy
tafakkur tarzini shakllantirish, dars va mashg’ulotlarni o‘quvchilarning nutqiy
malakasini yuzaga keltirishga qaratish maqsad qilib olindi.
Boshlang’ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi fanini
o‘qitishning maqsadi - o‘quvchilarda og’zaki va yozma nutq ko‘nikmasini,
ijodiy fikrlash malakasini, kitobxonlik va nutq madaniyatini rivojlantirishdan
iborat.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishning asosiy vazifasi:
a) o‘quvchilarning og’zaki nutqi adabiy til me’yorlari asosida shakllanishi
va rivojlanishini ta’minlash, nutqiy kompetentsiyani o‘stirish;
b) yozma nutqda yuksak savodxonlik, adabiy til me’yorlariga rioya etish,
uslubiy rang-baranglikdan foydalana olish ko‘nikma va malakalarini
rivojlantirish hamda dastlab tanish, keyin notanish matn ifodali o‘qitilib,
o‘quvchidagi ko‘nikma, malaka aniqlanadi. Shuningdek, miqdoriy ko‘rsatkich –
o‘qish tezligi, ongli va ravon o‘qish, bir daqiqada nechta so‘z o‘qiy olishi ham
belgilanadi.
Bolaning matn mazmunini to‘liq o‘qib olishi, qayta hikoyalashi,
shuningdek, o‘zgalar nutqini eshitib, tushunib olishi maqsad qilinadi.
14

Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda asosiy e’tibor o‘quvchida
tilga doir to rt ko nikʻ ʻ ma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlash va ʻ ʻ
yozish hamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilar voqea-hodisalarni kuzatish, anglash,
qiyoslash, analiz va sintez qilishga o‘rgatish orqali ijodiy va tanqidiy
tafakkurini, fikrlash doirasini rivojlantirish muhim aha miyatga ega. Ona tili va
o‘qish savodxonligi fani ushbu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fani o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar
fikrini anglashga, o‘z fikrini og’zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila
olishga qaratilgan nutqiy kompetentsiyani rivojlantirishga;
- o‘quvchilarda grammatikaga oid bilimlarni (fonetika, leksikologiya,
so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish
belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni) shakllantirish va
rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan
holda o‘qigan, ko‘rgan, eshitganlarini nutqiy to‘g’ri va ravon bayon eta olish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetentsiyalarni
shakllantirishga;
- milliy hamda jahon adabiyotining nodir namunalarini o‘qitish orqali
o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy dunyosi, adabiy-estetik didini shakllantirish
hamda ularda mustaqil fikrlash, obrazli tafakkurga oid bilim, ko‘nikma,
malakalarni hosil qilish va rivojlantirishga;
- o‘quvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirish, asarlarni o‘rgatish jarayonida
olam va inson tabiati, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar, shuningdek,
kitobxonlik madaniyatini shakllantirish orqali o‘quvchilarning ma’naviyatini,
dunyoqarashini kengaytirib, mustahkamlab borishga qaratilgan.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda quyidagi tamoyillarga
tayaniladi:
15

1. Ta’lim berishda kommunikativ yondashuv, ya’ni tilning muloqot
vazifasi birlamchidir. Shu ningdek, integrativ, faoliyatga yo‘naltirilgan, onglilik,
kashfiyotchilik, farqli va tanqidiy yondashuv lar e’tiborda bo‘lishi lozim.
2. Tilni amaliyotda qo‘llash, ya’ni matnni o‘qish orqali ham grammatika,
ham uning qo‘llanishini o‘rgatishga asoslaniladi.
3. Grammatik savodxonlik doirasida o‘quvchining so‘z boyligini oshirish,
so‘zlarning ma’no nozikliklari, farq va o‘xshashliklarini his qilish va anglab
yetish, bexato talaffuz qilish va yozish, so‘zlarni bog‘lab gap, gaplardan esa
matn tuza olish, birikmalardagi ma’noviy va grammatik, matndagi mantiqiy
xatoliklarni topish va tuzatish, o‘zgalar fikrini to‘g‘ri anglash, bir fikrni turli
shaklda ifodalash, uzilgan fikrning davomini tiklash kabi qator mantiqiy
operatsiyalarni bajarish, nutq vaziyatini to‘g‘ri baholash va til imkoniyatlaridan
unga mos ravishda foydalanish ko‘nikma larini shakllantirish va malakasini
o‘stirishga e’tibor qaratiladi.
4. O‘qish savodxonligi doirasida o‘quvchida to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali
o‘qish malakalarini shakllantirish, ularni oddiy kitob o quvchidan chuqurʻ
mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish; o‘qish orqali
tevarak-atrof, borliq haqidagi bilimlarini kengaytirish, ularning dunyoqarashini
boyitish; tafakkurida elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish; har qanday
uslubdagi matnni o‘qish va uni anglash, tanqidiy va kreativ fikrlash
ko‘nikmasini oshirish nazarda tutiladi.
5. Barcha uslubdagi turli sohalarga oid matnlar bilan tanishish barobarida
mashq va topshi riqlar orqali fanlararo integratsiya amalga oshiriladi.
6. O‘quvchining o‘qib, eshitib tushunish, og‘zaki va yozma nutq
malakasini umumiy holda rivojlantirish maqsadida ularning har biriga alohida
e’tibor qaratiladi.
7. Badiiy matn ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari, qiziqishlari, tilning ifoda imkoniyatlarini tushunishi va his eta
olishi, “so‘zni hazm qila olish” imkoniyatlari e’tiborga olinadi.
16

8 . Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni voqea-hodisalarni kuzatish, anglash,
qiyoslash, analiz va sintez qilishga o‘rgatish orqali ijodiy tafakkuri, fikrlash
doirasi shakllantirib boriladi.
9 . Yozma nutq bilan bog‘liq beriladigan topshiriqlarda yozish strategiyalari
taqdim etiladi. (Odatda bolaning bog‘lanishli nutqini o‘stirish, matn yaratish
ko‘nikmasini rivojlantirish maqsadi da savollar, rasmlar yoki kuzatuvlar asosida
matn tuzish bilan bog‘liq mashq va topshiriqlar berib boriladi, ammo bu
jarayonda qanday qilib yozish masalasi e’tibordan chetda qoladi. “Ona tili va
o‘qish savodxonligi” darsligida ushbu jihatlarga e’tibor qaratilgan: noto‘liq
matnni to‘ldirish, beril gan namuna asosida yozish, taqdim etilgan tanlovlar
asosida yozish; savollarga ketma-ketlikda javob yozish; syujetli rasmlar asosida
matn yozish kabi).
10 . Har bir mashg‘ulot tilni o‘zlashtirishning tabiiy laboratoriyasi sifatida
tashkil etiladi.
Dasturda ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan o‘tilayotgan nutqiy mav -
zular doirasida qanday malaka talablari qo‘yilgani, bunda qaysi jihatlarga e’tibor
berish lozimligi, rejada ajratilgan soatlarga muvofiq darslarni tashkil etish
bo‘yicha tavsiyalar, darslikdagi mashq, topshiriqlarning bajarilish yechimi
hamda matn, rasm, chizmalar ustida ishlashga oid metodik ko‘rsatmalar
berilgan.
Mashq daftarida darslikda ishora qilingan, maxsus belgi bilan ajratilgan
topshiriqlar bajarib boriladi. O‘quvchilar daftarga yozishlari, chizishlari, bo‘sh
o‘rinlarni to‘ldirishlari, o‘qib va tinglab tushunish, matn tuzish bilan bog‘liq
topshiriqlarni bajarishlari hamda rasmlarni bo‘yashlari mum kin.
Mazkur dasturdan o‘rin olgan vatan mavzusidagi asarlar o‘quvchilarni
mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy hayoti va xalqimizning
bunyodkorlik yo‘lidagi olib borayotgan ishlari bilan tanishtirishga yordam
beradi.
17

1-sinfning o‘quv yili oxirida bolalar Vatan va uning tabiati, insoniy
qadriyatlari haqida kichik-kichik asarlarni o‘qiydilar.
2-sinfda shakl va mazmun jihatdan uncha murakkab bo‘lmagan Vatan, ona
tabiat, istiqlol, kishilarning hayoti va mehnati, axloqiy munosabatlar haqidagi
asarlar bilan tanishadilar.
3- va 4-sinflar o‘qish dasturida mavzular ko‘lami ancha kengayadi. Bu
sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi darslarining kattagina qismi asarni
o‘qish va matn ustida ishlashga qaratiladi. Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini
o‘qitishda asosiy e’tibor o‘quvchida tilga doir to rt ko nikʻ ʻ ma: o qib tushunish, ʻ
tinglab tushunish, nutq so zlash va yozish hamda grammatik savodxonlikni
ʻ
shakllantirishga qaratiladi.
Darsda o‘quvchilarning faolligini oshiradigan, tasavvurlarini boyitadigan
usullardan foydalanish, asarlarni janr mazmunidan kelib chiqib, rollarga bo‘lib
o‘qish, qahramonlar nomidan qayta hikoya qilish, qahramonning taqdiri
haqidagi hikoyani davom ettirish, qiziqarli mavzularda og’zaki hikoya tuzdirish
kabi ijobiy topshiriqlardan foydalanish kabi ishlar amalga oshiriladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan og‘zaki nutqga qo‘yiladigan malaka
talablari 1-jadvalda ko‘rsatilgan.
1-jadval
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan og‘zaki nutqga qo‘yiladigan
malaka talablari.
1 S uhbat jarayonida ikkinchi sinf darajasiga mos mavzular yuzasidan adabiy
talaffuz qoidalariga rioya qilgan holda ravon so zlay oladi.
ʻ
2 Kichiklar, tengdoshlari hamda kattalar bilan suhbat hamda muhokama
jarayonida muloqot odobiga (bir-birini hurmat qilish, so zga chiqishni
ʻ
istashini hurmat bilan so rash, mavzu yoki matn yuzasidan navbat bilan
ʻ
gapirish) rioya qiladi va fikrini bildira oladi.
3 Suhbat yoki muhokama jarayonida boshqalarning fikriga munosabat
bildiradi, munosabatini asoslab bera oladi.
4 Suhbat yoki muhokama jarayonida ma’lumot yoki mulohazani
18

aniqlashtirish uchun savollar bera oladi.
5 Sinf darajasiga mos she’rlarni yoddan, ifodali hamda ravon aytib bera
oladi.
6 Sinf darajasiga mos mavzu hamda holatlarda rasm, shaxs, narsa va
hodisalarni tasvirlab bera oladi.
7 Sinf darajasiga mos matnlarni o qib / tinglab bo lgach, uning asosiyʻ ʻ
mazmunini aytib bera oladi.
8 Sinf dasturidagi avvaldan berilgan mavzu yuzasidan bilimlariga tayangan
holda kichik taqdimot o tkaza oladi.
ʻ
9 Shaxsiy qiziqishlari haqida tayyorgarliksiz, tartibli so zlaydi, o z nutqini
ʻ ʻ
detallar bilan to ldira oladi.
ʻ
1.2-§. Ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish ning boshlang’ich
ta’limda tutgan o‘rni va ahamiyati
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrdagi
“Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 997-son qarori Respublika xalq
ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil
etish, xalqaro aloqalarni o‘rnatish, o‘quvchi-yoshlarning ilmiy-tadqiqot va
innovatsiya faoliyatini, eng avvalo, yosh avlodning ijodiy g‘oyalari va
ijodkorligini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hamda rag‘batlantirish
maqsadida chiqarilgan [8].
Savodxonlik so‘zi o‘quvchilarning kelajakda o‘z rejalarini amalga
oshirishda, ya’ni bilim olishni davom ettirish, mehnat faoliyatiga tayyorgarlik
ko‘rish, ijtimoiy hayot va mehnatda ishtirok etishda asosiy vositasi sifatida
savodxonlarcha o‘qish ko‘nikmasini egallashdagi muvaffaqiyatini anglatadi
[28].
O‘qish savodxonligi – jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson
tomonidan qadrlanadigan yozma tilning shakllarini idrok etish va amaliyotda
qo‘llay olish qobiliyatidir. Ushbu nuqtayi nazar o‘quvchilarning o‘qishdan
19

olingan ma’lumotlardan foydalanish qobiliyatiga tobora ko‘proq e’tibor
qaratadigan zamonaviy jamiyatda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Asosiy
e’tibor tushunishni namoyon qilishdan o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni qanday
qilib yangi loyihalar va vaziyatlarda qo‘llay olish qobiliyatlarini namoyon
qilishga qaratilmoqda [44] .
Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyot yo‘lida shiddat bilan rivojlanib
borayotgan bir davrda kelajagimiz davomchilari bo‘lgan yoshlarning ijodiy
g‘oyalari va ijodkorligini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning bilim,
ko‘nikma va malakalarini shakllantirish hamda ilg‘or xorijiy tajribalar, xalqaro
mezon va talablar asosida baholash tizimini takomillashtirish, shu yo‘lda xalqaro
tajribalarni o‘rganish, mavjud tizimni har tomonlama qiyosiy tahlil qilish,
tegishli yo‘nalishdagi xalqaro va xorijiy tashkilotlar, ilmiy tadqiqot muassasalari
bilan yaqindan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga egadir. Ta’lim sifati va
samaradorligini oshirish yo‘lida xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘rganish, xalqaro
standartlar talablarining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega. Bu borada
O‘zbekiston Respublikasida qo‘yilayotgan amaliy qadamlarga xalq ta’limi
tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarning tashkil
etilishi to‘g‘risida hukumat qarorining qabul qilinishi Ta’lim sohasidagi
yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasidek (IEA) nufuzli tashkilot bilan
hamkorlik aloqalarining yo‘lga qo‘yilishini mi sol sifatida keltirish mumkin
[64] .
Yoshlarni komil insonlar qilib voyaga yetkazish jamiyatimiz ijtimoiy
hayotidagi muhim vazifalardan biridir. S h u o‘rinda prezidentimiz
S h .M.Mirziyo y evning “Biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini
yo‘qotmaydigan yana bir masala, bu – farzandlarimizni mustaqil fikrli,
zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy
pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash
vazifasidir” [11] degan fikrlarini keltirmoqchiman. Darhaqiqat, bilim
20

qanchalik mustahkam bo‘lsa, o‘quvchi dunyoqarashi, intellektual
salohiyati shunchalik rivojlanadi va kamol topadi. Hozirgi kunda
o‘quvchilar uchun informatsion savodxonlik ta’lim samaradorligini
oshirishning muhim sharti hisoblanadi.
Boshlang’ich sinfda innovatsion ta’lim sharoitida ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish dolzarb hisoblanadi. Ona tili va o‘qish
savodxonligi ustida ishlash boshlang’ich sinf o‘quvchilarining nutq
madaniyatini shakllantirish bo‘yicha o‘qituvchining o‘quv-uslubiy faoliyatidagi
asosiy yo‘nalishlardan biri sanaladi. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va
o‘qish savodxonligini rivojlantirish masalasi zamonaviy metodik adabiyotlarda
til, lug’at boyligi va nutq madaniyatini shakllantirishga yondashuvlarni belgilab
olishni talab qiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish, barkamol shaxs tarbiyasi,
unda ma'naviy sifat va ijodiy tafakkurni rivojlantirish, milliy o‘zlikni anglash,
milliy an'ana va avlodlar o‘rtasidagi vorislikni asrash hamda davom ettirish
jarayonida yetakchi o‘rin tutadi.
O‘quvchilarga tilni o‘qitish orqali shu til bo‘yicha egallanadigan nutqiy
faoliyatning asosiy to‘rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o‘qish va yozish
amallari bo‘yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va ko‘nikmalar
me’yorini rivojlantirish, bunda o‘qishda, mehnat jarayonida va oilada, jamoat
joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr
almasha olish va fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish,
shuningdek, yozma manbalarni o‘qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga
o‘z munosabatini bildirish tarzida muloqotga kirishish malakasini egallab borish
dinamikasi nazarda tutiladi [18].
Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida amalga oshirish lozim bo‘lgan
asosiy masala ona tilisi o‘zga bo‘lgan o‘quvchilarda o‘zbek tiliga qiziqish va
e’tibor hissini muntazam sur’atda o‘stirib borishdan, o‘zbek tilida so‘zlashish,
21

ularga tilning, urf-odatlarning, madaniyati va boy adabiy me’rosining
ahamiyatini, turli mavzularda tutgan o‘rnini tushuntirishdan iborat [19].
O‘qituvchi ona tili va o‘qish savodxonligi fanini boshqa fanlar, zamon
bilan hamnafas uzviy bog‘lagan holda ta’lim berar ekan, yangi materialni bayon
qilish, mustahkamlash jarayonida, shuningdek, takrorlash, umumlashtirish
vaqtida u yoki bu mavzu yuzasidan o‘rni bilan bog‘lanishli, o‘quvchilarni
mantiqiy, tahliliy mushohadaga chorlovchi turli mazmunga oid matnlardan
foydalanadi. Bunday matnlardan foydalanish o‘quvchilarni kreativ fikrlashga,
matnni tushunishga, bilimi va dunyoqarashining boyishiga xizmat qiladi.
Milliy ma’naviyatni egallash o‘zbek xalqining boy tarixi, milliy
qadriyatlarini, urf-odatlari va ularni o‘zida aks ettirgan boy adabiy-badiiy meros
bilan yaqindan tanishish, uni o‘qib o‘rganish, milliy an’analar, bayramlar, urf-
odatlar asosida shakllangan milliy madaniyat, shuningdek, umuminsoniy
qadriyatlarni o‘rgatishni taqozo etadi. Boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish
savodxonligi fani ning ixcham va go‘zal namunalari, xalqning tarixiy, madaniy
hayotiga xos muhim lavhalar, jahon milliy madaniyatiga hissa qo‘shgan o‘zbek
xalqi vakillarining ijodiy merosini o‘rganish ham ko‘zda tutiladi.
Bunda o‘rganilayotgan so‘z va so‘z shakllarini to‘g‘ri talaffuz qilish hamda
yozish, so‘zni grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllantirish, so‘zlarni o‘rinli tanlash
va sintaktik-uslubiy jihatdan to‘g‘ri baholay olish, jumla tuzishda va nutq
ohangini belgilashda adabiy til imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish talab etiladi.
Til o‘rganishda uzluksiz ta’limning boshlang‘ich va umumiy o‘rta bosqichlarida
til ta’limining lisoniy, lingvopsixologik, sotsiopsixologik va paralingvistik
xususiyatlari va, muhimi, umumdidaktik va o‘ziga xos metodik xususiyatlardan
kelib chiqqan holda hosil qilinadigan nutqiy-kommunikativ, grammatik va
umumtarbiyaviy vazifalar belgilanadi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fani faqat grammatik me’yorni o‘rgatuvchi
fan sifatida emas, balki o‘quvchining ixtiyoriy mavzudagi, fanlar kesimidagi
matnlarni tinglab tushunishiga, to‘g‘ri o‘qishiga, orfoepik va orfografik
22

me’yorlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan fandir. O‘quvchi mantiqiy,
tanqidiy, kreativ fikrlashi uchun o‘zbek tili darslarida tinglab, ko‘rib va o‘qib
tushunishga e’tibor qaratiladi. Ona tili va o‘qish savodxonligini puxta
o‘zlashtirgan o‘quvchi o‘zbek tilida o‘z fikrini belgilangan darajalar asosida
mustaqil bayon eta oladi [21].
O‘zbek tilini mukammal o‘zlashtirgan o‘quvchi o‘zbek tilida beriladigan
matnlarni o‘qish orqali mantiqiy, tanqidiy, ijodiy (kreativ) fikrlash orqali olgan
bilimlarini hayotda qo‘llay olish layoqati rivojlantiriladi. Shuningdek,
o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishga
yo‘naltirilgan xalqaro baholash dasturi (PISA, PIRLS) talablariga mos keladigan
elementlar orqali amaliy topshiriqlarni matnlarning mazmuniga singdirish
o‘qituvchi oldidagi asosiy vazifalardan biri sanaladi. Bunda matnni tushunish,
tanqidiy, tahliliy fikrlash, munosabat bildirish malakalarini shakllantirish ko‘zda
tutiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fani o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar
fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila
olishga qaratilgan nutqiy (kommunikativ) kompetensiyani rivojlantirish;
o‘quvchilarda grammatikaga oid o‘zlashtiriladigan bilimlarni (fonetika,
leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va
imlo, tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni)
rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan
holda to‘g‘ri va ravon bayon eta olishni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik
kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat [23].
Ona tili va o‘qish savodxonligi fani, umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich
sinflari o‘quv rejasidagi adabiyot fani, og‘zaki va bog‘lanishli nutqini
o‘stirishga, lug‘atini boyitishga, to‘g‘ri va ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan birga
ularda kitobxonlik va nutq madaniyatini hamda mustaqil fikrlash qobiliyatini
shakllantirishga xizmat qiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitish orqali [22] :
23

- o‘quvchilarda to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish;
- o‘quvchilarda kitobga, o‘qishga muhabbat uyg‘otish, ularni oddiy
kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish;
- o‘qish orqali o‘quvchilarning tevarak-atrof, borliq haqidagi bilimlarini
kengaytirish, dunyoqarash elementlarini shakllantirish;
- o‘quvchilarni axloqiy-estetik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash;
- o‘quvchilarning nutqi va tafakkurini o‘stirish;
- elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish;
- o‘quvchilarning tafakkurini boyitish ko‘zda tutiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi darslari oldiga qo‘yilgan tarbiyaviy
vazifaning muvaffaqiyatli hal etilishi darsda badiiy asar matni ustida ishlash
bilangina bog‘liq bo‘lmay, balki bolalarni qurshab olgan hayot, tabiatdagi turfa
o‘zgarishlar, ijtimoiy foydali mehnat bilan ham o‘zaro bog‘liq bo‘lishi lozim.
O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatishda hayot tajribalariga tayanib ish ko‘riladi.
1.3-§. PIRLS xalqaro baholash dasturida o‘qish savodxonligi tushunchasi
va unda baholanadigan asosiy kompetensiyalar
Respublikamizda davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarida,
boshlang’ich ta’lim davrida PIRLS tadqiqot metodlari asosida o‘quvchilar
nutqini o‘stirishning xalqaro baholash dasturlari bo‘yicha me’yoriy asoslar
yaratildi, boshlang’ich ta’limning moddiy-texnik bazasi takomillashtirildi.
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasida “umumiy o‘rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, yosh avlodning
ijodiy va intellektual salohiyatini qo‘llab-quvvatlash va ro‘yobga chiqarish
hamda ruhan va aqlan rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat’iy
hayotiy nuqtai nazarga ega yoshlarni tarbiyalash” [3] kabi yo‘nalishlar ustuvor
vazifalar sifatida belgilab berildi. Bu esa ta’limning dastlabki bosqichlaridan
boshlab o‘quvchilar nutqini o‘stirish metodikasini takomillashtirishni ham
taqozo etadi. PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study - xalqaro
24

o‘qish savodxonligini o‘rganishdagi yuksalish) - bu turli mamlakatlarda
boshlang’ich sinfda tahsil oluvchi o‘quvchi yoshlarning matnni o‘qish va
tushunish darajalari sifatini baholab beruvchi xalqaro baholash tizimidir. Ushbu
sinov turi har 5 yilda bir marta o‘tkazishga mo‘ljallangan bo‘lib, uning oxirgi
2016-yilgi tadqiqotlari natijalariga ko‘ra Rossiya Federatsiyasi yetakchilik
qilmoqda [50].
PIRLS xalqaro tadqiqoti asosan o‘quvchilarning dars vaqtidagi va
maktabdan tashqari vaqtdagi ikki turdagi o‘qish savodxonligini baholaydi. Unda
ishtirok etuvchi turli mamlakatlarda boshlang’ich sinfga maktab o‘quvchilarini
qabul qilish yoshi turlicha. Ko‘plab mamlakatlarda maktabga olti yoshdan qabul
qilishadi va to‘rtinchi sinfni 10,5 yoshda tugatishadi. Biroq, Angliya, Yangi
Zelandiya, Trinidad Tobagoda – maktabga 5 yoshdan qabul qilishadi va
ahamiyatli jihati PIRLS xalqaro tadqiqotida ushbu mamlakatlarning 5 sinf
o‘quvchilari xalqaro tadqiqotda ishtirok etishadi.
Shvetsiya, Daniya va ko‘plab Sharqiy Yevropa davlatlarida maktabga
7 yoshdan qabul boshlanadi va ushbu mamlakatlarning o‘quvchilari qolgan
tengdoshlariga nisbatan eng katta (10,7-10,9) yoshni tashkil etadi.
Ushbu xalqaro tadqiqotda mamlakatimizning boshlang’ich sinf (4-sinf)
o‘quvchilarimizning o‘qish savodxonliklari qanday shakllanganligini bilish va
taqqoslash, mamlakatimiz boshlang’ich sinf o‘quvchilarining boshqa
mamlakatlardagi tengdoshlariga nisbatan matnni o‘qish va tushunish darajalarini
solishtirish imkoniga ega bo‘lamiz.
Tadqiqot asosan o‘quvchilarning dars vaqtidagi va maktabdan tashqari
vaqtdagi ikki turdagi o‘qish savodxonligini baholaydi. «PIRLS bo‘yicha Ta’lim
sohasidagi yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasi (IEA) hamda PISA
bo‘yicha Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) bilan hamkorlikda
respublikamizdan tadqiqotlarda ishtirok etuvchi maktablar va o‘quvchilar
tasodifiylik tamoyillari asosida tanlab olindi [50].
25

PIRLS tadqiqotlarida 2021-yil O‘zbekistondagi 180 ta maktabda tahsil
oluvchi 4-sinf o‘quvchilari ishtirok etdi. PIRLS xalqaro baholash dasturida
60 dan ortiq davlatlar qatorida ilk bor O‘zbekiston o‘quvchilari ham qatnashdi.
2021-yilning aprel oyida bo‘lib o‘tgan PIRLS tadqiqotlarida O‘zbekistondagi
180 ta maktabda tahsil oluvchi 5 948 nafar 4-sinf o‘quvchilari hamda ularning
ota-onalari, maktab direktorlari va sinf rahbarlari ishtirok etdi.
O‘qish savodxonligi - jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson
tomonidan qadrlanadigan yozma tilning shakllarini idrok etish va amaliyotda
qo‘llay olish qobiliyatidir. Ushbu nuqtayi nazar o‘quvchilarning o‘qishdan
olingan ma’lumotlardan foydalanish qobiliyatiga tobora ko‘proq e’tibor
qaratadigan zamonaviy jamiyatda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda [48]. Asosiy
e’tibor tushunishni namoyon qilishdan o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni qanday
qilib yangi loyihalar va vaziyatlarda qo‘llay olish qobiliyatlarini namoyon
qilishga qaratilmoqda.
O‘qish savodxonligi - shaxs o‘zining bilim va salohiyatini rivojlantirish,
jamiyatda o‘z o‘rnini topish, maqsadiga erishish yo‘lida matnni tushunish,
matndagi ma’lumotlardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish, hamda
ularga munosabat bildirish qobiliyati demakdir.
PIRLS yosh o‘quvchilarning sinfda va sinfdan tashqari o‘qishining ikkita
keng qamrovli maqsadiga qaratilgan. Bular badiiy tajriba orttirish hamda
ma’lumot olish va ulardan foydalanish uchun o‘qishdir.
26O’qish
savodxonligining
maqsadi
Badiiy tajriba
orttirish Axborot olish va ulardan
foydalanish

Bundan tashqari, PIRLS o‘qish maqsadlarining har birida to‘rtta keng
tushunish jarayonini birlashtiradi. Bular:
1. diqqatni jamlash va aniq ko‘rsatilgan ma’lumotlarni topish;
2. to‘g‘ridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish;
3. g‘oyalar va axborotni talqin qilish va uyg‘unlashtirish;
4. kontent va matn elementlarini baholash va tanqid qilish [44] .
Badiiy tajriba orttirish. Adabiyotni tushunish va baholash uchun har bir
o‘quvchi tilni tushunishi va badiiy shakllarni bilishi kerak. Yosh o‘quvchilar
uchun adabiyot hali duch kelmagan vaziyatlar va his-tuyg‘ularni o‘rganish
imkoniyatini taqdim etishi mumkin. Badiiy adabiyotda tasvirlangan voqealar,
harakatlar va oqibatlar o‘quvchilarga haqiqiy hayotni yoritibgina qolmay,
tasavvur qilishlari mumkin bo‘lgan vaziyatlarni bilvosita his qilish va aks
ettirishga imkon beradi.
PIRLSda ishlatiladigan badiiy matnlarning asosiy shakli – bu badiiy
to‘qimaga asoslangan hikoyalardir.
Axborot olish va undan foydalanish. Axborot matnlarining maqsad va
vazifalari turli xil bo‘ladi. Axborot matnining asosiy vazifasi axborotni taqdim
etish bo‘lsa-da, mualliflar ko‘pincha o‘zlari tanlagan mavzularni yoritishda turli
maqsadlarni ko‘zda tutadi. Ko‘pgina axborot matnlarining maqsadi to‘g‘ridan
to‘g‘ri ma’lumot berish, masalan, biografik ma’lumotlar yoki vazifani bajarish
bosqichlarini taqdim qilishdir, shu bilan birga, ko‘p hollarda matnda muallifning
27

subyektiv qarashlari ham aks etadi. Masalan, muallif fakt yoki
tushuntirishlarning qisqacha xulosasini taqdim etishi, o‘z dalillariga o‘quvchini
ishontirishga harakat qilishi yoki turli nuqtayi nazarlarni keltirishi mumkin.

Yosh o‘quvchilar ilmiy, tarixiy, geografik yoki ijtimoiy, shu jumladan, bir
qator ma’lumotlarni qamrab olgan, turli shakldagi axborot matnlarini o‘qishlari
mumkin.
Tushunish jarayonlari. PIRLS, odatda, 4-sinf o‘quvchilarining keng
qamrovli to‘rtta tushunish jarayonini baholaydi. Bular: diqqatni jamlash va aniq
ma’lumotni topish, to‘g‘ridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish, g‘oyalar va axborotni
talqin qilish, uyg‘unlashtirish, kontekst va matn elementlarini baholash hamda
tanqid qilish jarayonlaridir.
PIRLS da har bir o‘qish maqsadlari va tushunish jarayonlarining ulushi
O‘qish savodxonligining maqsadi PIRLS
Badiiy tajriba orttirish 50%
Axborot olish va undan foydalanish 50%
Tushunish jarayoni PIRLS
Diqqatni jamlash va aniq ko‘rsatilgan ma’lumotlarni topish 20%
To‘g‘ridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish 30%
G’oyalar va axborotni talqin qilish va uyg‘unlashtirish 30%
Kontent va matn elementlarini baholash va tanqid qilish 20%
28Axborotni qidirish

PIRLSda har bir matn parchasi (yoki parchalari) yoki matn yuzasidan
beriladigan savollar to‘rtta tushunish jarayonini baholash uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘quvchilar matndan ma’no hosil qilar ekan, ular aniq tushuntirilmagan
g‘oyalar yoki ma’lumotlarga nisbatan tushuntirishlar beradi. Xulosalash
o‘quvchilarga matndan tashqariga chiqishga imkon beradi. Ko‘pgina hollarda
muallif matnni o‘quvchining aniq yoki bevosita xulosa chiqarishi uchun
yaratadi.
O‘quvchilar oddiy xulosalar bilan bir qatorda, matndagi g‘oyalar va
axborotlarni talqin qilishda va uyg‘unlashtirishda konkret yoki umumiy
ma’nolarga e’tibor berishlari yoki tafsilotlarni umumiy mavzular va g‘oyalar
bilan bog‘lashlari mumkin. To‘liq javob berish uchun o‘quvchidan barcha
matnni yoki hech bo‘lmaganda uning muhim qismlarini, shuningdek, matndan
tashqaridagi fikrlarni yoki axborotni tushunish talab qilinadi.
Matn va mazmunga oid birliklarni baholash va tanqidiy tahlil qilish.
Matn mazmuni o‘quvchining shaxsiy fikridan kelib chiqib, xolislik bilan
baholanishi va tanqid qilinishi mumkin. Bu jarayon o‘quvchidan xolis baho
berish, rad etish, ma’qullash, matn mazmuniga nisbatan betaraflikni bildirish
kabilarni talab qiladi. Masalan, o‘quvchi matnda keltirilgan fikrlarni tasdiqlashi,
e’tiroz bildirishi yoki boshqa manbalardan olingan ma’lumotlar bilan matnda
berilgan g‘oyalarni taqqoslashi mumkin.
29

PIRLS tadqiqotida ishlatiladigan matnlarning xususiyatlari. Matnlar PIRLS
dasturida murakkabligiga qarab, o‘rtacha 500 dan 800 tagacha, o‘quvchilarining
o‘qish savodxonligi darajasi past bo‘lgan mamlakatlar uchun 400–500 ta,
PIRLSda esa, taxminan, 1000 ta so‘zdan iborat bo‘ladi. PIRLS matnlari uchun
aniqlik va izchillik muhim mezon hisoblanadi.
Matnni baholash va tanqidiy tahlil qilish quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
- Matnda berilgan ma’lumotning aniq va to‘liqligini baholash;
- Tasvirlangan voqeani haqiqatan sodir etilishi ehtimolini baholash;
- Insonlarning o‘ylari va bajaradigan ishlarini o‘zgartirishda muallifning
fikrlari qanchalik aniqligini baholash;
- Matn sarlavhasi asosiy mazmunni qanchalik yoritib berishini baholash;
- Metafora yoki nutq ohangi kabi til xususiyatlari ta’sirini tasvirlash;
- Muallifning asosiy mavzuga oid qarashlarini aniqlash.
PIRLS tadqiqotida ishlatiladigan matnlar uchun quyidagi mezonlar
belgilangan.
Uzunligi: 1000 ta so‘zgacha. PIRLS-literacy o‘qish savodxonligi darajasi past
bo‘lgan mamlakatlar uchun 400-500 ta so‘z
Mavzu: Badiiy matnlar asosiy mavzuga ega bo‘lib, u berilgan matndan
tashqari o‘quvchi tomonidan umumlashtiriladi. Axborot matnlari o‘quv
materiallardan olinmagan mavzuni yoritib berishi kerak.
Til: 40 dan ortiq tillarga tarjima qilinadi, shuning uchun tarjima qulay
bo‘lishi muhimdir. Metafora yoki epitet kabi aniq ifodali tasvirlash so‘zlari
tanlanadi. Hech qanday so‘zlashuvga oid so‘z yoki jargon ishlatilmaydi hamda
ortiqcha texnik ifodalar olib tashlanadi. Haddan ziyod texnik vositalar
ishlatilmaydi.
Mazmuni: matnning mazmuni 9–10 yoshdagi o‘quvchilarning yosh
xususiyatlariga mos kelishi, ayrim madaniyatlarga juda xos bo‘lgan
mavzulardan chetlanishi, shuningdek, matn shu yoshdagi maktab o‘quvchilari
30

uchun qiziqarli va zavqli bo‘lishi hamda o‘quvchi uchun unchalik tanish
bo‘lmasligi lozim. Matn shu yoshdagi maktab o‘quvchilari uchun qiziqarli va
zavqli bo‘lishi kerak. -Yaxshi yozilgan va unchalik tanish bo‘lmagan bo‘lishi
lozim.
Bog‘liqlik va ketma-ketlik: sujetning mantiqiy tuzilishiga rioya qilish
muhimdir. Oddiy va murakkab gaplarning bir xil ishlatilishi. Agar dialog
ustunlik qilsa, ma’lumotni birlashtirib, murakkab gaplarni qo‘shish
kerak. Axborot matnda matnning tuzilishi va ma’lumotning mantiqiy ketma-
ketligini sarlavhalar, jadvallar, grafiklar kabi vizual elementlar bilan
bog‘liqligini kuzatish shartdir.
Bu dastur asosida olib borilyotgan ushbu jarayonlar bevosita fanlar bilan va
fanlararo bog’liqlik tarzda olib borilishi lozim bo‘ladi. Quyida integratsiya va
baholash dasturlari asosida olib boriladihan qisqacha fikrlrga e’tibor qaratamiz.
Integrastiyaning asosini fanlararo aloqadorlik tashkil etadi va o`zining rivojini
Integrastiya g`oyasida topadi. Integrativ mazmunga ega bo`lgan predmetlarni
o`rganish bo`lajak mutaxassislar bilimi , ish uslublari, shaxsiy fazilatlari yaxlit,
bir butunligini ta’minlovchi omil sifatida qaraladi.
Kovaleva, G.S. fikriga ko`ra [29], ta’lim tizimida integrastiya ikki xil
ma’noda qo`llanilishi mumkin:
1. O`quvchilarda atrofimizdagi olam haqida bir butun, yaxlit tasavvurni
shakllantirish (bunda integrastiyaga ta’lim maqsadi sifatida qaraladi).
2. Predmetlardan beriladigan bilimlarni yaqinlashtirishning umumiy
platformasini topish (bu erda integrastiya-ta’lim vositasi hisoblanadi).
Birinchi ma’no bo`yicha integrastiya O`quvchi bilim dargohiga dastlabki
qadamini qo`yishidanoq, dunyoni yaxlit, bir butun, uning barcha elementlari
o`zaro bog`langan tizim sifatida tasavvur qilib olsin.
Ikkinchi ma’noda integrastiya o`quv fanlaridan beriladigan bilimlarning
o`zaro to`qnash(uchrash)gan eri(nuqtasi)da yangi tasavvurlarni anglay olsin.
Dastlab, fanlardagi fikr(g`oya)lar to`qnashgan nuqtada avvaldan bo`lgan
31

tabaqalashgan bilimlardagi kamchiliklarni to`ldirishga, ular o`rtasida bo`lgan
bog`lanishlarni tarkib toptirishga da’vat etsin. Huddi manashu tarzda olib
boriladigan integratsiyalash jarayonni PISA,PERLS dasturlari talablari asosida
olib borilishi kerak bo‘ladi. Bu jarayon fanlarni o‘qitish jarayonini baholash
dasturlari asosida olib borish ya’ni fanlarni baholash dasturlari bilan
integratsiyalash hisoblanadi.
Uyg‘unlashtirish (o‘zaro bog‘lash)
PIRLS tadqiqotida tushunib o‘qishni baholashga yo‘naltirilgan
topshiriqlar quyidagi foizlarda taqsimlanadi:
– Aniq ko‘rinishda berilgan ma’lumotni topish 20%;
– To‘g‘ridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish 30%;
– G‘oyalar va axborotni umumlashtirish, talqin qilish va uyg‘unlashtirish 30%;
– Kontent va matn elementlarini baholash va tanqid qilish 20%.
Butun dunyo bo‘ylab o‘qish savodxonligining rivoji odamlarning
nima sababdan o‘qishlari bilan bevosita bog‘liq. Umuman olganda, bu
sabablar zavqlanish va shaxsiy qiziqish uchun o‘qishni yoki ta’lim va
jamiyat hayotida munosib ishtirok etishni o‘z ichiga oladi. Ko‘pgina yosh
o‘quvchilarning dastlabki mutolaasi aksariyat hollarda hikoya (masalan,
hikoya to‘plamlari yoki rasmli kitoblar) yoki o‘quvchilarga atrofidagi
dunyo haqida ma’lumot beradigan va savollarga javob beradigan
32

ma’lumotli matnlardan iborat bo‘ladi. Yosh o‘quvchi uchun o‘qish
savodxonligining har ikki maqsadi ham muhim hisoblanadi. Shuning
uchun PIRLS har bir o‘qish turini baholashda matnlarni teng bo‘lishni
asosiy maqsad qilib olgan [44].
Shu o‘rinda Z.Nishonovaning «Mustaqil fikrlashga o‘rgatish» nomli
maqolasidagi quyidagi fikrlarni keltirib o‘tish o‘rinlidir: «Hozirgi davr o‘qitish
tizimi ham ko‘proq xotirani rivojlantirishga qaratilgan. Biroq ayrim
o‘qituvchilarda bugun bir mavzuni tushuntirib, tayyor holda o‘quvchilarga
yetkazib berib, ertasiga shu mavzuning mazmunini so‘rashi yoki she’rni yod
olishga berish hollari ko‘proq uchraydi. Bunday darsda hech qanday muammoli
vaziyat yaratilmaydi va buning natijasida o‘quvchilarning o‘qish darslarida
mavzu materialini tushunish, uni erkin va mustaqil fikrlashiga imkon
berilmaydi. O‘qituvchilarning o‘zlari o‘quvchilarning mustaqil fikr yurita
olmasligini bilishadi. Lekin qanday qilib o‘qish darslarida o‘quvchida mustaqil
fikr yuritish qobiliyatini shakllantirish mumkin? - deb berilgan savolga javob
berishga qiynaladilar» [47]
O‘qish savodxonligi o‘quvchilarda go‘zallikka muhabbat
uyg‘otadigan, poklik tuyg‘ulariga ozuqa beradigan, hissiyotni
o‘tkirlashtiradigan, aqlni charxlaydigan, tasavvurlarni boyitadigan,
estetik didni o‘stiradigan musiqa va tasviriy san’at fanlari bilan uzviy
bog‘langan bo‘lishi kerak. O‘qish, musiqa va tasviriy san’at darslarini
o‘zaro bog‘lab uyushtirish bolalarda san’at asarlarini to‘g‘ri tushunish va
qadrlash ko‘nikmalarini o‘stiradi, o‘quvchining shaxs sifatida ma’naviy
qiyofasini shakllantirishga xizmat qiladi [46].
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq o‘rta umumta’lim muassasalari,
xususan, boshlang’ich maktab o‘quvchilari ta’limi tuzilmasi va mazmunini
tubdan isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari belgilab olindi. Boshlang’ich
ta’limda o‘quvchilarni mustaqil fikrlash va o‘z fikrini savodli, chiroyli
33

ifodalashga o‘rgatish zarur. O‘quvchilarni o‘z fikrini erkin, to‘g’ri ifodalashga
o‘rgatish jamiyat uchun psixologik va metodik jihatdan juda muhim bo‘lib,
boshlang’ich sinf o‘quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirish alohida
dolzarblik kasb etadi.
Qariyb 60 yildan ko‘proq vaqt mobaynida IEA tashkiloti ta’limni qiyosiy
o‘rganish sohasida yetakchi tashkilot bo‘lib kelmoqda. Mazkur tashkilot ta’lim
tizimida davlat siyosati va amaliyotning ta’sirini chuqurroq o‘rganish maqsadida
ta’lim sohasida keng miqyosli tadqiqotlar olib boradi. Bu tadqiqotlar ta’lim
jarayonlari va natijalarini ko‘rib chiqib, ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi o‘zaro
bog‘liq omillarni qiyosiy tahlil qiladi.
1958-yildan buyon ushbu tashkilot ta’lim sohasiga oid ko‘plab mavzular
bo‘yicha o‘ttizdan ortiq qiyosiy tadqiqotlarini o‘tkazdi. Jumladan, matematika
va tabiiy fanlar (TIMSS), o‘qish (PIRLS) [54], fuqarolik va fuqarolik ta’limi
(ICCS), kompyuter va axborot texnologiyalari bo‘yicha savodxonlik (ICILS)
kabi yo‘nalishlarda o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalari, umuman olganda
ta’lim olish jarayonida erishgan yutuqlarini baholab kelmoqda . Umuman
olganda, bu sabablar zavqlanish va shaxsiy qiziqish uchun o‘qishni yoki ta’lim
va jamiyat hayotida munosib ishtirok etishni o‘z ichiga oladi.
I bob bo‘yicha xulosalar
“O‘qish savodxonligi” atamasi o‘qish tezligini tekshirishni emas, balki
“savodli o‘qish”ni anglatadi. Unga ko‘ra, o‘quvchi mantlarni tushunishi,
ularning mazmunini mushohada qilishi va baholay olishi, o‘z fikrini bayon eta
olishi zarur.
Tadqiqot jarayonida darsda o‘quvchilar tomonidan eng ko‘p
qo‘llaniladigan o‘qishning quyidagi ikki turi o‘rganildi:
1. Adabiy kitobxonlik malakasini egallash maqsadidagi o‘qish.
2. Mazmunni tushunish va amalda foydalanish maqsadidagi o‘qish.
Badiiy va ilmiy-ommabop matnlarni o‘qishda o‘qish ko‘nikmalarining
quyidagi to‘rt guruhi baholandi:
34

1. Aniq ko‘rinishda berilgan ma’lumotni topa olish.
2. Xulosalarni shakllantirish.
3. Ma’lumotlarni umumlashtira olish.
4. Matnning mazmuni, til xususiyati, tuzilishini tahlil qilish va baholay
olish.
O‘quvchilar matnni o‘qishlari va savollarga javob berishlari lozim. Bunda
ba’zi topshiriqlar tavsiya etilgan variantlardan birini tanlashni nazarda tutsa,
boshqalari esa mustaqil javob berishni talab etadi.
Tadqiqotda boshlang’ich sinf bitiruvchilari ishtirok etdi. Aynan shu davrda
o‘quvchilarning o‘qish va matn ustida ishlash malakalari shu darajada
rivojlanadiki, bu yuqori sinflardagi ta’limning samarali bo‘lishiga zamin yaratdi.
II BOB. O‘QUVCHILAR NI PIRLS TOPSHIRIQLARI ASOSIDA BADIIY ASARNI
TAHLIL QILISHGA O RGATISH ʻ YO‘LLARI VA USULLARI
2.1-§. O‘qish darslarda matn ustida ishlash orqali badiiy asarni tahlil qilish
kompetentsiyasini shakllantirish
Boshlang‘ich ta’lim – bola hayotida muhim ahamiyatli, tubdan yangi
bosqichdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi ta’lim muassasasida tizimli bilim ola
boshlaydi, uning tevarak olam bilan o‘zaro munosabatlashuv sohasi kengayadi.
Boshlang‘ich ta’lim ta’limining keyingi barcha bosqichlaridan uchun asos
hisoblanadi. Shunga bog‘liq ravishda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi nafaqat
o‘quv fanlari bo‘yicha bilimlarni egallashi, balki umume’tirof qilingan xalqaro
35

ta’lim talablar va standartlarga muvofiq kasbiy faoliyatning muayyan usullari
to‘plamini ham chuqur o‘zlashtirishi lozim.
Respublika xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro
tadqiqotlarni tashkil etish, xalqaro aloqalarni o‘rnatish, o‘quvchi-yoshlarning
ilmiy-tadqiqot va innovatsiya 189 faoliyatini, eng avvalo, yosh avlodning ijodiy
g‘oyalari va ijodkorligini har tomonlama qo‘llabquvvatlash hamda
rag‘batlantirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 997-sonli qarori qabul
qilindi. Ushbu tadqiqot dunyoning turli mamlakatlarida tahsil oluvchi
boshlang‘ich sinf (4-sinf) o‘quvchilarini matnni o‘qish va tushunish darajalarini
taqqoslovchi, shuningdek, mamlakatlar milliy ta’lim tizimida o‘qish
savodxonligi bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar va natijalarni taqqoslashga
ixtisoslashgan xalqaro baholash loyihasi hisoblanadi. Tadqiqot asosan
o‘quvchilarning dars vaqtidagi va maktabdan tashqari vaqtdagi ikki turdagi:
o‘quvchilarda badiiy o‘qish savodxonligi hamda axborotni o‘zlashtirish va
ulardan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish va rivojlantirishni baholaydi.
Tadqiqot uchun tanlanadigan matnlarning bayonning ravonligi va izchilligi;
ularning realligi; faktlarni tahlil qilmay tavsiflanishi (ilmiy, amaliy va boshqa
matnlar) va to‘qimaligi; badiiyligi (badiiy publitsistik va boshqa matnlar) kabi
xususiyatlari juda muhim deb topilgan.
Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar
asosida tahlil qilinadi:
1. Asar mazmunini tahlil qilish va to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish
malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini
tushuntirishga oid topshiriq o‘qish malakalarini takomillashtirish topshirig‘i ham
hisoblanadi).
2. Asarning g‘oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, syujet chizig‘i,
kompozistiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o‘quvchilarning shaxs
sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog‘lanishli
nutqining o‘sishi (lug‘atining boyishi va faollashishi)ni ta’minlaydi.
36

3. O‘quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok
etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
4. Sinfda o‘qishga o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-
muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi.
Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o‘quvchilarda o‘z ona tiliga muhabbat
hissi, badiiy asarni ongli o‘qish ko‘nikmasi o‘stiriladi, asar g‘oyasini chuqur
idrok etishga zamin hozirlanadi, o‘quvchilar nutqi rivojlantiriladi. Asar tahlili
jarayonida matn ustida ishlashning tanlab o‘qish, o‘quvchilarning berilgan savol
va topshiriqlarga o‘z so‘zlari bilan javob berishi, o‘quvchilarni savol berishga
o‘rgatish, matnni tasvirlash, asar rejasini tuzish, badiiy ifoda vositalari ustida
ishlash turlaridan foydalaniladi.
Asarni matnini tahlil qilishning metodik shartlaridan biri asar mazmunini
uning tasviriy-ifodaviy vositalari bilan bog’liq holda qarashdir. Yana bir asosiy
qoida asar ustida ishlash jarayonida ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy
ravishda amalga oshirish hisoblanadi. Bu qoidalar asar ustida ishlashning asosiy
yo‘nalishini belgilaydi, shuningdek, matnni tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar
bajaradigan topshiriqlarni va muhokama qilish uchun ularga beriladigan
savollarning xarakterini aniqlab olishga yordam beradi.
Asar tahlili jarayonida matn ustida ishlashning quyidagi turlaridan
foydalaniladi:
1. Tanlab o‘qish. Bunda o‘quvchi matnning berilgan vazifaga mos qismini
o‘qiydi. Vazifa asarning mazmunini oydinlashtirish, sabab-natija bog’lanishini
belgilash, badiiy xususiyatini ochish, o‘qilgan matnga o‘z shaxsiy munosabatini
ifodalashdan iborat bo‘lishi mumkin. Masalan, 4-sinfda “Oltin kuz” matnidan
“Tabiatdagi o‘zgarishlar berilgan qismlarni topib o‘qing”, “Baqa va taqa”
masalidagi “Taqachining nasihati berilgan joyni topish o‘qing” kabi topshiriqlar
berilishi mumkin.
37

Tanlab o‘qish matn ustida ishlashning eng samarali usulidir. Tanlab
o‘qishdan matn ustida ishlashning barcha bosqichlarida turli xil qiyinchilikda,
murakkablikda foydalaniladi. U o‘quvchilarda yaxshi o‘qish sifatlarini o‘stirish
bilan birga ularning ijodiy tasavvuri, nutqi va zehnini o‘stirishga yordam beradi.
Tanlab o‘qishning yana ham murakkabroq turlari matndan sabab-natija
munosabati bilan bog’langan dalillarni taqqoslashni, umumlashtirishni talab
qiladigan o‘rinlarini topib o‘qish hisoblanadi. Masalan, “Xarita” (Normurod
Norqobilov) hikoyasi yuzasidan topshiriqlar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
− Sinf rahbari Rasulni nima uchun Samadga biriktirib qo‘ydi? SHu o‘rinni
topib o‘qing.
− Samadning Rasuldan arazlash sababi ifodalangan o‘rinni topib o‘qing.
Bunda o‘quvchi biror qatnashuvchi shaxs o‘zini qanday tutishini, nima uchun u
shundayligini tasdiqlash uchun matndan material tanlab o‘qiydi.
Tanlab o‘qish ongli va ifodali o‘qish malakasini shakllantirishni matn
ustida ishlash ko‘nikmasini shakllantirish bilan birga qo‘shib olib borishga,
bolalarning ijodiy tasavvurini, nutqi va zehnini o‘stirishga imkon beradi.
SHuning uchun undan o‘qish darslarida keng foydalaniladi.
Tanlab o‘qish matn rejasini tuzishda (matn qismiga uning mazmunini
ifodalaydigan gapni, ya’ni reja qismini topishda) qahramonga tavsif berish
(matndan qahramonning muayyan bir xususiyatini, harakatini tavsiflovchi
materiallar tanlash)da, asar g’oyasini aniqlash ( g’oyani anglatgan o‘rinni topib
o‘qish)da tatbiq etiladi.
2. O‘quvchilarning berilgan savol va topshiriqlarga o‘z so‘zlari bilan
javob berishi. Mashqning bu turi o‘quvchilarda o‘qilganlar yuzasidan
muhokama yuritish ko‘nikmasini o‘stirishga, asarda qatnashuvchi
qahramonlarni baholashga, muallif tasvirlagan hayotiy lavhalar bilan asar
g’oyasi o‘rtasidagi bog’lanishni aniqlashga imkon beradi. Ishning bu turida
beriladigan savollar ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan va muayyan izchillikda
bo‘lishi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga undashi lozim. Boshlang’ich sinf
38

o‘qish darslarida savol va topshiriqlar qaysi maqsadga yo‘naltirilganiga ko‘ra
quyidagicha tasnif qilinadi:
1. Asar mazmunini o‘zlashtirish va qayta hikoyalashga doir savol-
topshiriqlar.
2. Asar tilini o‘rganish va o‘zlashtirishga doir savol-topshiriqlar.
Sabab-natija tarzidagi savollardan ham foydalaniladi. Agar o‘qituvchi asar
g’oyasini tushunishda o‘quvchilarga yordam berishni ko‘zda tutsa, savol sabab-
natija tarzida bo‘ladi. Anvar Obidjonning “Odobli bo‘lish osonmi?” ertagi
(4-sinf) g’oyasi o‘quvchilarni salomlashish odobi bilan tanishtirish, ularda
muomala madaniyatini tarbiyalashdir. Ertakdagi asosiy fikrni aniqlash uchun
o‘qituvchi “Anvar ь Obidjon aytmoqchi bo‘lgan salom berish mavridlarini o‘z
so‘zingiz bilan aytib bering”, “Nima uchun echki sichqonga nasihat qildi?”,
”Toshbaqaningsichqoncha haqidagi fikrini gapirib bering” kabi savol-
topshiriqlardan foydalanishi mumkin. Qambar O‘taevning “Non qaerdan
keladi?” (4-sinf) she’ri asosida esa “Non nima? Uni ta’riflang”, “Non qaerdan
kelar ekan?”, “Nonni nima uchun qadrlash kerak?” kabi savol-topshiriqlardan
foydalanish katta ahamiyat kasb etadi.
Boshlang’ich sinflarda savol-topshiriqlarga javob berishga katta o‘rin
berilgan. O‘qituvchining vazifasi ana shu savol-topshiriqlar ustida ishlash
usullarini oldindan belgilab olishdir. Ijodiy xarakterdagi savollar o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga undaydi. 4-sinf «O‘qish» kitobidan o‘rin olgan «Qodir bilan
Sobir» matni yuzasidan o‘quvchilarni o‘z fikrini aytishga undovchi «Sobir
o‘qishdan kechikish sababini ochiq aytib to‘g’ri qildimi?», «Uning o‘rnida siz
bo‘lganingizda nima qilardingiz?» kabi savollar o‘quvchilarning fikrlash
qobiliyatlarini, og’zaki nutqini o‘stiradi va matnni yaxshi o‘zlashtirishlariga
yordam beradi. Asardagi voqealar tizimiga oid savol-topshiriqlar tuzish va
undan tahlil jarayonida ijodiy foydalanish ham kata ahamiyatga ega. Masalan,
4-sinf “O‘qish kitobi”dagi Qudrat Hikmatning “ Bahor ” she’ri asosida “She’rda
dastlab nimalar haqida gapiriladi?”, “She’rdagi fikr yuritilgan narsalarni
39

ketma-ket aytib bering”, “Shoir bahorni tasvirlashda qanday tasvir usullaridan
foydalangan?” kabi savol-topshiriqlardan foydalanish o‘quvchilar faolligi
oshiradi. Savol-topshiriqlar ustida jamoa, juft va yakka tartibda ishlash mumkin.
3. O‘quvchilarni savol berishga o‘rgatish. O‘quvchilarni savol berishga
o‘rgatish matn ustida ishlashda yaxshi natija beradi. Metodist olimlarning
fikricha, to‘g’ri berilgan savolda yarim javob tayyor bo‘ladi. O‘quvchilar matnni
ongli o‘zlashtira olsalargina, matn yuzasidan savol bera oladilar. O‘quvchilarga
savol berishni o‘rgatishni 2-sinfdan boshlash maqsadga muvofiqdir.
O‘quvchilarni ongli ravishda savol tuzishga o‘rgatish uchun o‘qituvchi
matnga o‘zi tuzgan yoki «O‘qish kitobi»da berilgan savollarni tahlil qiladi.
Tahlil uchun “Nega u yoki bu savol qo‘yilgan?”, “Unda kim yoki nima haqida
gap boradi?”, “Savol ko‘proq qaysi so‘zlar bilan boshlanadi?” kabi savollarni
ishlatadi va matndan foydalangan holda bu savollarga javob berishni o‘rgatadi.
Ikkinchidan, o‘qituvchi o‘quvchilar e’tiborini matnga savol tuzish yo‘liga
qaratadi va savol tuzishdan oldin matnni diqqat bilan o‘qish, qatnashuvchi
shaxslarni ko‘rsatish, savol tuziladigan qismni ajratish kerakligini tushuntiradi.
Savol tuzishga o‘rgatishning boshlang’ich bosqichida bu mashq jamoa bo‘lib
bajariladi va ta’limiy xarakterda bo‘ladi; buning uchun qulayroq savol ajratilib,
nima uchun u qiziqarli ekani yoki, aksincha, noqulay bo‘lsa nima uchun
noqulayligi tushuntiriladi. Masalan, 3-sinfda “ Ahillik ulug’ baxt ” ertagida
“Odamlarning cholning bolalari haqidagi fikri yuzasidan savol tuzing”
topshirig’i berilgach, o‘quvchilar “Odamlar aqlli cholning bolalari haqida nima
deyishdi?” kabi savol tuzishlari mumkin.
4-sinfda “ Qovun sayli ” (SH.Sa’dulla) hikoyasi yuzasidan savol tuzish
topshirig’i quyidagicha beriladi:
− Hikoyadagi birinchi xat boshini o‘qing va shu qism yuzasidan savol
tuzing.
40

− Hikoyadagi birinchi xat boshida qo‘llangan so‘zlarning ma’nosini
izohlash bo‘yicha savol-topshiriqlar tuzing. ( Bejirim, serto‘r so‘zlarining
ma’nosini izohlang)
− Hikoya qahramonlari yuzasidan savollar tuzing va shu kabilar.
Keyinchalik o‘quvchilar muhokama va ijodiy savollar berishni ham
o‘zlashtirib oladilar.
4. Matnni tasvirlash. Matnni tasvirlash matn ustida ishlashda katta
ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi,
undan to‘g’ri foydalanish esa asarda yozuvchi tasvirlagan hayotiy manzaralarni
o‘quvchilar aniq tasavvur qilishlari uchun qulay imkoniyat yaratadi. Matnni ikki
xil tasvirlash mumkin: 1) so‘z bilan tasvirlash; 2) grafik tasvirlash.
5. Asar rejasini tuzish. Reja matn mazmunini ongli va chuqur tushunishda,
asosiy fikrni ajratishda, voqealarning izchilligini belgilashda, matn qismlarining
o‘zaro bog’lanishini tushunishda o‘quvchilarga yordam beradi. Reja ustida
ishlash o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stiradi. Ular matnni mazmunan
tugallangan qismlarga bo‘lishga va har bir qismning asosini topishga, ularga
qisqa va aniq sarlavha topishga, uni reja qismi sifatida shakllantirishga
o‘rganadilar.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matnni
o‘qish va tushunish darajalarini rivojlantirish uchun har bir darsda qanday
metoddan foydalanish, darsda qanday usullar, vositalarni qo‘llash o‘qituvchi
tomonidan oldindan belgilab olinishi va puxta ishlab chiqilishi kerak.
2.2-§. Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o‘quvchilarning ona tili va
o‘q ish savodxonligini rivojlantirish yo‘llari
3-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligining yo‘riqnoma o‘rnidagi
“ Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitish metodologiyasi” qismida
quyidagicha ma’lumotlar berilganligi fanning maqsadini eslatadi: “Ona tli va
o‘qish savodxonligi fanini takomillashtirish maqsadida mazkur o‘quv-metodik
41

majmuada foydalanilgan metodika o‘quvchilarga muayyan kontekstda tinglash,
o‘qish, og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmalarini va shu bilan bir qatorda
grammatka qoidalarini amalda qo‘llashga yordam beradi” [24]. Quyida biz ona
tili va o‘qish savodxonligi darslarida matnni o‘qish va uni tushunish darajasini
aniqlash bo‘yicha topshiriqlardan namunalar keltiramiz.
3 -sinf. 1-topshiriq. O‘qish texnikasini tekshirish.
Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir qizcha yashar ekan. Qizcha bir kuni
o‘rmonga maymunjon olib kelish uchun boribdi. U yerda bir kampirni uchratib
qolibdi va unga salom beribdi.
– Vaalaykum assalom, – debdi kampir qizchaga. – Menga
maymunjoningdan bersang-chi!
– Marhamat, – debdi qizcha. Kampir maymunjonni yeb bo‘lib:
– Sen menga maymunjon berding, men senga biron narsa sovg’a qilaman.
Mana senga xurmacha, sen faqat shuni aytishing kerak: Bir, ikki, uch,
xurmachada shavla pish. Shunda u shirin, mazali shavla pishira boshlaydi.
Shundan so‘ng aytasanki: Bir, ikki, uch, pishirishdan kech. Shundan so‘ng
xurmacha shavla pishirishdan to‘xtaydi.
– Rahmat, buvi, – debdi qizcha va xurmachani olib, uyiga – onasining
oldiga ketibdi.
Onasi bu xurmachani ko‘rib juda suyunibdi. Bir kuni qiz uydan qayoqqadir
ketibdi. Onasi bo‘lsa xurmachani oldiga qo‘yib: Bir, ikki, uch, xurmachada
shavla pish, – debdi. Xurmacha shavla pishira boshlabdi. Ko‘p shavla pishiribdi.
Onasi to‘yib-to‘yib, yebdi. Ammo u xurmachani shavla pishirishdan
to‘xtatadigan sehrli so‘zni unutib qo‘yibdi. Xurmacha esa shavlani hadeb
pishiraveribdi. Uy ham shavlaga to‘libdi, uyning tomi, hovli, hatto ko‘chalar
ham shavlaga to‘lib ketibdi, u hamon to‘xtamay shavla pishiraveribdi. Onasi
juda ham qo‘rqib ketib, qizchasi huzuriga yugurib ketibdi. Lekin yo‘lda issiq
shavla daryo bo‘lib oqqani uchun o‘tish juda qiyin ekan. Yaxshiyam qizchasi
uzoqda emas ekan. Qizcha ko‘chadagi voqeadan xabardor bo‘lib, darrov uyga
42

yugurubdi. Juda qiyinchilik bilan kelib, eshikni ochibdi va : Bir, ikki, uch,
Pishirishdan kech, – deb qichqiribdi.
1-topshiriq. 1-vazifa. Ertak matnini sekin, yarim ovozda o‘qib chiqing.
O‘qituvchining ishorasi bilan o‘qiyotgan joyingizni belgilab qo‘ying.
2-topshiriq. 1-vazifa. Matnning bu qismida sehrli xalq ertagining qanday
xususiyatlarini uchratish mumkin:
a) sehrgarlik ishlari
*b) sehrli buyumning mavjudligi
v) sehrgarning harakatlari
2-vazifa. Matndan s izning oldingi javoblaringizni tasdiqlovchi gaplarni belgilab
chiqing. (– Sen menga maymunjon berding, men senga biron narsa sovg’a
qilaman. Mana senga xurmacha, sen faqat shuni aytishing kerak: Bir, ikki, uch,
xurmachada shavla pish.)
3-vazifa. Boshqa ertaklarda ham qahramoni sehrli buyumga ega bo‘lgan shunga
o‘xshash voqealar uchraydimi? Qaysi ertaklarda? Javobingizni yozing. («Ur
to‘qmoq!», «Uch og’ayni botirlar» ertaklari)
3-topshiriq . SHe’r tahlili: o‘qilganni tushunish, tasviriy vositalarni anglash,
ohang tanlay olish, qofiyani aniqlash.
Suv bilan suhbat
– Hoy, sen, jiyron toychamdek – Yaxshi bola, toychangdek
O‘ynab-o‘ynab oqqan suv O‘ynab-kishnab kelishim,
Dalalarga bayramdek Qir, adirlar oralab
Guldan bezak taqqan suv. Shamol kabi yelishim.
Quloq solgin so‘zimga, Ko‘rasanmi, bu o‘sha
Nega buncha shoshasan? Oppoq qorli tog’lardan,
Qaerdan bu kelishing, Shoshib, oqib, kelaman
Qirg’oqlardan toshasan? Dalalardan, bog’lardan.
Zafar Diyor
43

1-vazifa. She’rni past ovozda o‘qing. She’rni qanday ohangda o‘qigan ma’qul
deb o‘ylaysiz?.
a) sekin, o‘ychan;
b) g’amgin va qayg’uli;
v) quvnoq, tantanali ohangda;
*g) xotirjam, mayin;
2-vazifa. She’rdagi qaysi misralarda suvning kayfiyati ifodalangan? To‘lqinli
chiziqlar bilan belgilang.
3-vazifa. She’rda shoir suvni nimalarga o‘xshatgan? Mana shu misralarni
aniqlang. ( – Hoy, sen, jiyron toychamdek;, Shamol kabi yelishim.)
4-vazifa. Qofiyadosh qatorlarni qalam bilan birlashtiring. ( Toychamdek-
bayramdek, shoshasan-toshasan, kelishim-elishim, tog’lardan-bog’lardan ,) .
4-topshiriq. Badiiy matnning alohida xususiyatlarini bilish, tilning tasviriy
vositalarini anglash.
Yozning issiq kunlari, quyosh tikka ko‘tarilgan. Bepoyon, ko‘m-ko‘k dala
ko‘ksida yonayotgan quyosh shu’lasi laxcha cho‘g’ bo‘lib, g’o‘zalar ustida
tovlanib ko‘rinadi. Murod bilan ikkimiz mayda-chuydani ko‘tarib, katta yo‘lning
shimol tomonidagi yolg’izoyoq yo‘ldan jo‘nadik.
Ertalabki shirchoyni bobom bilan birga ichdik. O‘rtog’imni hovli
orqasidagi boqqa olib chiqdim. Bir tarafi gulzor, ikkinchi tomoni turli meva
daraxtlari bilan to‘lgan so‘lim bog’dan sira chiqib ketgimiz kelmas edi. Oq
olma, ko‘ksulton rosa pishgan ekan, yeb turgan edik, birdan allaqanday
hayvonning qichqirgani eshitildi. Murod taajjublanib atrofiga qaradi. SHu chog’
bobomning bo‘rsig’i esimga tushdi:
– Nimaning ovozi? – dedi o‘rtog’im.
– Bobomning bo‘rsig’i-ku!
– Rostdanmi? Qayerda – dedi hayron bo‘lib Murod.
44

– Yur, ko‘rsataman, – dedim-da, do‘stimni boshlab, bog’ etagidagi qafasda
turgan bo‘rsiq oldiga olib bordim. Qafasda turgan bo‘rsiqni har tarafga sakratib,
o‘ynatib maza qildik. Shu chog’ tog’am chaqirib qoldi. ( G’ayratiy)
1-vazifa. Asardan parchani sekin, yarim ovozda o‘qib chiqing. Hikoyada
qahramonni hayratga solgan qanday hodisa yuz berdi?
a) g’aroyib qush uchib keldi;
*b) allaqanday hayvonning qichqirgani eshitildi;
v) qish keldi va tabiat o‘zgacha tusga kirdi;
2-vazifa . Matndan tabiat tasvirini yorqin tasavvur etishga yordam beruvchi
sifatlarni aniqlang? ( Bepoyon, ko‘m-ko‘k , so‘lim )
3-vazifa. Matndan o‘xshatish va jonlantirishlar qo‘llangan gaplarni toping.(
Bepoyon, ko‘m-ko‘k dala ko‘ksida yonayotgan quyosh shu’lasi laxcha cho‘g’
bo‘lib, g’o‘zalar ustida tovlanib ko‘rinadi .)
4-vazifa. Mazkur matnning turini aniqlang.
a) mualliflik ertagi
*b) hikoya
v) ilmiy-ommabop maqola
Topshiriqlarni bajarish darajalari. 1-topshiriq. O‘qish tezligi (1 daqiqada 90
so‘z hisobida)
1-daraja - 1 daqiqada 70 so‘zdan kam.
2-daraja - 1 daqiqada 70-80 so‘z
3-daraja - 1 daqiqada 80-90 so‘z
4-daraja - 1 daqiqada me’yordan ko‘p
2-topshiriq. Sehrli x alq ertaklarining xususiyatlarini farqlay olish ko‘nikmasi.
1-daraja – topshiriq bajarilmagan yoki noto‘g’ri bajarilgan.
2-daraja – topshiriqning yarmi bajarilgan.
3-daraja – umuman to‘liq bajarilgan, alohida kamchiliklari bor.
4-daraja – barcha savollarga to‘g’ri javob berilgan.
45

3-topshiriq. She’r tahlili: o‘qilganni tushunish, tasviriy vositalarni anglash,
ohang tanlay olish, qofiyani aniqlash ko‘nikmasi.
1-daraja – topshiriq bajarilmagan yoki noto‘g’ri bajarilgan.
2-daraja – topshiriqning yarmi bajarilgan.
3-daraja – umuman to‘liq bajarilgan, alohida kamchiliklari bor.
4-daraja – barcha savollarga to‘g’ri javob berilgan, qofiyalar aniqlangan.
4-topshiriq. Badiiy matnning alohida xususiyatlarini bilish, tilning tasviriy
vositalarini anglash ko‘nikmasi.
1-daraja – topshiriq bajarilmagan yoki noto‘g’ri bajarilgan.
2-daraja – topshiriqning yarmi bajarilgan.
3-daraja – umuman to‘liq bajarilgan, alohida kamchiliklari bor.
4-daraja – barcha savol-topshiriqlarga to‘liq va to‘g’ri javob berilgan.
5-topshiriq. “Masal” haqida savol.
• Doston- bu _______________________.
• Doston muallifi _______________________________
• Doston qanday aytiladi ______________________
• Dostonni kim aytgan _____________________________
• Dostonda nima hikoya qilinadi? ______________________
6-topshiriq. Qanday asarlar lirik asar deyiladi?
a) turli o‘y va his-tuyg’ularni ifodalovchi;
b) sahnalashtirish uchun tavsiya qilingan;
v) to‘qima asosiga qurilgan.
7-topshiriq. Qaysi masaldan olingan:
“... Men buni sizlarga o‘xshab o‘g’irlab olib ketayotganim yo‘q. Kuchim
yetganicha sekin tortib ketyapman. O‘zlaringdan so‘rab, halollik bilan oldim.
Halollik shunaqa, kuchga kuch qo‘shadi, - debdi” __________________
PIRLS testlari to‘rt darajada bo‘lib, ko‘rinishlari ham turlicha:
46

1-darajali testlar o‘qituvchi tomonidan berilgan ma’lumotlar asosida
o‘quvchini bilim, malaka va ko‘nikmasini aniqlaydi. Aniq belgilangan
algortmlar asosida hal qilinadigan testlar;
2-darajali testlar taqqoslash, qiyoslash talab qilinadigan testlar. O‘qituvchi
bergan ma’lumotlar asosida turlicha javob chiqarilishi mumkin bo‘lgan testlar;
3-darajali testlar bir necha manbadan kerakli ma’lumotlarni topib,
taqqoslab, qiyoslab eng maqbul yechimi topiladigan testlar;
4-darajali testlar esa proekt ko‘rinishidagi topshiriqlar hisoblanadi.
Endi esa 4-sinf O‘qish fanidan ba’zi test namunalarini ko‘rib chiqamiz.
Test № 1 . “Xo‘p hayda” qo‘shig’i qaysi paytda aytilgan?
Javobda a) b) d) variantlari bo‘ladi va har bir javob rasm ko‘rinishida
bo‘ladi. Test javoblarida o‘quvchilar bahor, kuz va qish fasllarining rasmini
ko‘rib, javoblardan birini tanlashlari mumkin bo‘ladi.
Test № 2 Nosir Fozilovning “Ko‘kyol” hikoyasida qaysi hayvon
tasvirlangan?
Javobda a) b) d) variantlari bo‘ladi va har bir javob rasm ko‘rinishida
bo‘ladi. Test javoblarida o‘quvchilar ot, it va sigir kabi hayvonlarning rasmini
ko‘rib, javoblardan birini tanlashlari mumkin bo‘ladi.
Test № 3 To‘lqin Hayitning “Qodir boboning orzusi” hikoyasini Qodir
bobo nevarasini qaysi chizgan rasmidan ta’sirlanadi?
Javobda a) b) d) variantlari bo‘ladi va har bir javob rasm ko‘rinishida
bo‘ladi. Test javoblarida o‘quvchilar uy, mashina va globus rasmlarini ko‘rib,
javoblardan birini tanlashlari mumkin bo‘ladi.
Test № 4 “Ko‘zacha bilan ...” jumlani toping.
Javobda a) b) d) variantlari bo‘ladi va har bir javob rasm ko‘rinishida
bo‘ladi. Test javoblarida o‘quvchilar bo‘ri, laylak va tulki kabi hayvonlarning
rasmini ko‘rib, javoblardan birini tanlashlari mumkin bo‘ladi.
Test № 5 “CHaqimchiga mukofot” hikoyasida chaqimchi nima bilan
mukofotlandi?
47

Javobda a) b) d) variantlari bo‘ladi va har bir javob rasm ko‘rinishida
bo‘ladi. Test javoblarida o‘quvchilar dor, tilla va qilich kabi rasmlarni ko‘rib,
javoblardan birini tanlashlari mumkin bo‘ladi.
Test № 6 Kitobda Anvar Obidjon tomonidan yozilgan bo‘rining qaysi kasb
egasi bo‘lganligi haqida adabiy she’riy ertak berilgan?
Javobda a) b) d) variantlari bo‘ladi va har bir javob rasm ko‘rinishida
bo‘ladi. Test javoblarida o‘quvchilar qo‘riqchi, tabib va dehqon kabi kasb
egalarining rasmini ko‘rib, javoblardan birini tanlashlari mumkin bo‘ladi.
Milliy testlar, asosan rasmli test savollarini ziyraklik, o‘tkir idrok bilan
yaratish mas’uliyatli jarayon bo‘lishi bilan bir qatorda, aynan rasmli test
savollari 4-sinf o‘quvchilarining manni tushunishdagi bilimini adolatli va
haqqoniy baholay oladi deb o‘ylaym iz .
Demak, o‘quvchilarni o‘qitishda zamon talablari asosida yondashish,
ta’limda eng ilg’or texnologiyalarni qo‘llash zamon talabi. Milliy testlarni o‘quv
dasturlari bilan integratsiya qilish, davlat ta’lim standartlarini kompetentsiyaviy
yondashuv asosida takomillashtirish, o‘quv-metodik majmualarning yangi
avlodini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish Respublikamizda ta’lim –
tarbiya jarayonida yanada rivojlantirishda muhim omil sanaladi. Ona tili va
o‘qish savodxonligi fanidan o‘tkaziladigan sinfdan tashqari ishlarning mazmuni
dars mashg‘ulotlarida egallangan bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishda
qaratilgan bo‘lishi kerak. Shundagina sinfdan tashqari mashg‘ulotlar dars
mashg‘ulotlarining mantiqiy davomi bo‘lib xizmat qila oladi. Sinfdan tashqari
mashg‘ulotlar deganda ko‘pincha yuqori sinflar nazarda tutiladi. Lekin ilg‘or
tajribalarning tasdiqlashicha, boshlang‘ich sinflarda ham sinfdan tashqari turli –
tuman formalarda mashg‘ulotlar olib borishning potensial imkoniyatlari mavjud.
Bu imkoniyatlardan foydalanish o‘qitishda boshlang‘ich va yuqori sinflar
uzviyligini ta‘minlaydi. Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni olib
borishda o‘quvchilarning nutq madaniyatini va matematik tafakkurini
shakllantirishga kompleks holda yondashish talab qilinadi.
48

2. 3-§ . Qisqa hikoya va ertaklar orqali boshlang’ich sinflarda PIRLS
talablari asosida o‘qish malakasini oshirish usullari
Hozirgi vaqtda PIRLS ta’rifiga ko‘ra, o‘qish savodxonligi jamiyat
tomonidan talab qilinadigan va inson tomonidan qadrlanadigan yozma til
shakllarini tushunish va ulardan foydalanish, shuningdek, matnlardan turli
shakllarda ma’no hosil qila olish qobiliyati hamdir.
O‘qish (umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflari o‘quv rejasidagi
adabiyot) fani og‘zaki va izchil nutqni o‘stirish, so`z boyligini oshirish, to‘g‘ri
va ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan birga ularda kitobxonlik va nutq madaniyati
hamda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘qish
fanini o‘qitish orqali o‘quvchida to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini
shakllantirish; mutolaaga muhabbat uyg‘otish, ularni oddiy kitob o quvchidanʻ
chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish; o‘qish orqali
tevarak-atrof, borliq haqidagi bilimlarini kengaytirish, dunyoqarashini boyitish;
axloqiy-estetik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash; nutqi va tafakkurini
o‘stirish; tafakkurida elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish;
o‘quvchining fikrlashini o stirish ko‘zda tutiladi [32].
ʻ
O‘qish savodxonligining bu ko‘rinishi konstruktiv va interaktiv jarayon
sifatida ko‘plab o‘qish nazariyalarini aks ettiradi. O‘quvchining matn bilan
ishlashi jarayonida o‘quvchi va matn orasidagi muloqot orqali (shuning uchun
ham bu jarayon interaktiv deyiladi) o‘quvchi ma’noni yaratadi (shuning uchun
ham bu jarayon konstruktiv inglizcha «construct» – yaratmoq deyiladi) [44].
O‘quvchi bu jarayonning faol qatnashuvchisi bo‘lib, ma’no yaratadi,
matn ustida mushohada yuritadi va samarali o‘qish strategiyalarini ongli
ravishda tanlab qo‘llaydi. Har bir matn turi odatiy shakl va qoidalarga
amal qilgan holda o‘quvchiga matnni sharhlashga yordam beradi. Har
qanday matn turli shaklga ega bo‘lishi mumkin. Bular an’anaviy kitoblar,
49

jurnallar, hujjatlar va gazetalar, shuningdek, raqamli ko‘rinishdagi
yozma shakllarni ham o‘z ichiga oladi.
Boshlang’ich sinflarda badiiy asar turlaridan hikoya, she’r, ertak, masal,
maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop maqolalar amaliy ravishda o‘rganiladi.
Turli janrdagi badiiy asarlardan foydalanish, stilistik jihatidan o‘ziga xos
hususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quvchilarga ta’siri ham har xil bo‘ladi. Shunga
ko‘ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o‘qitishda o‘qituvchi unga mos metodlar
tanlashi talab etiladi.
Tadqiqotni olib borish jarayonida boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona
tili va o‘qish savodxonligini o‘stirishda foydalaniladigan matnlarning janr
xususiyatiga ko‘ra turlari quyidagicha ekanligi aniqlandi (1-rasmga qarang):
Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir
voqea hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. “Hikoya
ko‘pincha kishi hayotida bo‘lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni
ertakdagidan ortiqroq hayotiydir”. Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf uchun
mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilarni qahramonning xatti-
harakati, tashqi ko‘rinishi, portret tasviri, voqeahodisalar haqidagi hikoyalar
ko‘proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalarni badiiy asar turi bo‘lgan hikoya
bilan tanishtirish uning syujetini tushuntirishga bog’lab olib boriladi.
Boshlang’ich sinflarda hikoyani o‘qishga bag’ishlangan izohli o‘qish darslarida
o‘qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at ustida ishlash, o‘qilgan matnni qayta
hikoyalash asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni, odatda, savollar
asosida tahlil qilinadi. Bunda savollar qatnashuvchi shaxsning xatti-harakati va
xarakterini tahlil qilishga qaratilgan bo‘ladi.
50Asosiy turlari
S h e’rHikoya

1-rasm. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona tili va o‘qish
savodxonligini o‘stirishda foydalaniladigan matnlarning janr xususiyatiga
ko‘ra turlari.
So‘roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda faktlar,
mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o‘rtasidagi
bog’lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi.
Hikoyani o‘qish darsida o‘quvchilar ma’nosini tushunmaydigan so‘z va
iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda, ular hikoya mazmunini
tushuna olmaydilar. So‘z ma’nosini tushuntirishga ko‘p vaqt sarflamay, asar
mazmunini tushunishda eng zarur bo‘lgan so‘zni qisqa izoh berish bilan
tushuntiriladi. Hikoyani o‘qishda hikoya mazmunini tahlil qilish va shu asosda
o‘quvchilar nutqini o‘stirish asosiy o‘rin egallaydi. Hikoya o‘qilgach,
o‘quvchilar o‘ylashi, o‘z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt
berish talab etiladi.
O‘qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya
bolalarga yoqqan-yoqmagani, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta’sir
etgani, bolalar kim yoki nima haqida hikoya qilib berishni istashini bilishdan
iborat. Shundan keyingina hikoya xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning
asosiy g’oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi.
Badiiy asarni tahlil qilishda syujetni to‘liq tushuntirishga berilib ketib,
qatnashuvchilarga xarakteristika, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish
turlari e’tibordan chetda qolmasligi lozim.
Savollarni, odatda, o‘qituvchi beradi, ammo asar mazmuni, qatnashuvchi
shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o‘quvchilarga ham savol tuzdirish
juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi; asar
mazmunini yaxshi tushunish, mazmun va voqealar orasidagi bog’lanishni to‘liq
esda saqlab qolishda o‘quvchilarga yordam beradi.
51Ertak Masal
Ilmiy-ommabop matn

Hikoyani o‘quvchilar yaxshi o‘zlashtirishlari, unda ilgari surilgan g’oyani
bilib olishlari uchun matn bilan ishlash jarayonida tanlab o‘qish, savollarga
javob berish, hikoya qismiga o‘zlari savol tuzishi, so‘z bilan va grafik rasm
chizish, reja tuzish, qayta hikoyalashning barcha turlaridan, ifodali o‘qishga
tayyorlanish kabi ish turlaridan foydalaniladi.
Kichik badiiy hikoyani izohli o‘qish darsini uyushtirishda quyidagi reja
varianti sxemasi e’tiborga olinadi:
1. Hikoyani o‘qishga tayyorlash (hikoyada tasvirlangani kabi kishilar
hayoti, davrga qisqa xarakteristika...);
2. Hikoyani (to‘liq yoki mantiqiy tugallangan qismlarini) o‘qituvchi yoki
oldindan tayyorlangan o‘quvchining ifodali o‘qishi;
3. Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatlari,
shaxslar va voqealar o‘rtasidagi munosabatlar yuzasidan qisqacha suhbat);
4. Hikoyani qayta o‘qish, qismlarga bo‘lib o‘qish, o‘quvchilarga o‘qitish,
ayrim so‘zlarni ma’nosini tushuntirish.
5. Hikoyani har bir bo‘limi yuzasidan suhbat o‘tkazish va sarlavha topish.
6. Hikoyani ayrim bo‘limlarini ifodali o‘qish
7. Reja asosida qayta hikoyalash
8. Hikoyani sinfda yoki uyda ifodali o‘qishga yoki sahnalashtirishga
tayyorlash
9. Hikoyani ifodali o‘qish va ifodali qayta hikoyalash Bu hikoyani o‘qish
darsi rejasining variant bo‘lib, o‘zgarishi ham mumkin. Ammo shuni unutmaslik
kerakki, badiiy hikoyani o‘qish darsida uning mazmunini, asosiy fikrini bilish
bilan birga, asarning tarbiyaviy, xususan, estetik ta’siri ham ko‘zda tutiladi va
ifodali qayta hikoyalashga katta ahamiyat beriladi. Ertak xalq og’zaki ijodida
eng keng tarqalgan janr bo‘lib, ularda kishilar hayotida uchraydigan oddiy
hodisalar va fantastic sarguzashtlar hikoya qilinadi. Ertakning pedagogik
qimmati shundan iboratki, bolalar unda to‘g’rilik, halollik g’alaba qilganidan,
kishilar qiyinchilikdan qutulganidan, ya’ni yaxshilik, ezgulik ro‘yobga
52

chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar.
Ular hayotda ham doim shunday bo‘lishini istaydilar. Ertak bolalarda
personajlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash ko‘nikmasini
o‘stiradi.
Ertak o‘quvchilar nutqini o‘stirishda ham katta ahamiyatga ega. Ertak
matni bog’lanishli nutqni o‘stirish uchun zarur material beradi. Kichik yoshdagi
o‘quvchilar ertakni juda qiziqib, obrazli ifodalarni va tasviriy vositalarni,
shuningdek, ertakning o‘ziga xos sintaktik qurilishini, gap tuzilishini saqlagan
holda jonli aytib beradilar.
Boshlang’ich sinflarda ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun
ertak bilan birinchi tanishtirishda uni (agar ertak hajmi katta bo‘lmasa)
o‘qituvchi aytib berishi mumkin. Yuqoridagilarni hisobga olganda, ertakni izohli
o‘qish darsining qurilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1) o‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash;
2) o‘qituvchining ertakni ifodali o‘qishi, yod aytib berishi;
3) ertakni o‘quvchilar qanchalik idrok etganliklarini aniqlash maqsadida
qisqacha suhbat o‘tkazish;
4) ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish, undan ayrim tasviriy
vositalar, sinonim so‘zlarni topish, ayrim so‘zlar ma’nosini tushuntirish;
5) ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichida o‘qish);
6) ertakni aytish;
7) umumlashtiruvchisuhbat (ertakg’oyasiniochish);
8) ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o‘qish;
9) vazifani tekshirish va yakunlash;
10) uyda boshqalarni ham qiziqtiradigan qilib ertakni o‘qib (yoki aytib)
berishga tayyorlanish.
Boshlang’ich sinflarda o‘quvchilarning matnni o‘qishi va tushunishi
darajasini baholashda quyidagicha reja asosida amalga oshirish mumkin.
53

O‘qish darslarida o‘quvchilarga kichik hikoya va ertaklardan, ikki xil variantda
o‘quvchilarga uyga vazifa berilib,ertasi kuni uyga berilgan vazifaga ko‘ra
hikoya yoki ertak haqida savol-javoblar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.
Masalan: ertak yoki hikoya nima haqida? Qahramonlar kim? Siz hikoyadan
nimani o‘rgandingiz? Sizga qaysi qahramon ko‘proq yoqdi? Nima uchun? ijobiy
yoki salbiy qahramonlar haqidagi fikringiz? kabi savollar yordamida
o‘quvchilarni imtihon qilish mumkin. Shuningdek, o‘quvchilarga tanish bo‘lgan
ertak yoki xikoyaga PIRLS testlari tuzish mumkin.
Biz o‘qituvchilar boshlang’ich sinf o‘quvchilarimizni o‘qish savodxonligi
bo‘yicha eng yaxshi natijaga erishishi uchun o‘qishga ijobiy munosabatda
bo‘lishini ta’minlashimiz kerak.
4-sinf 23-dars. Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Erkacholning o‘rigi”
hikoyasi, 107-bet.
Boshlang’ich sinf o‘quvchilarini PIRLS baholash tizimi topshiriqlari asosida
badiiy asarni tahlil qilishga harakat qilamiz. 4-sinf kitobida berilgan Xudoyberdi
To‘xtaboyevning “Erkacholning o‘rigi” hikoyasini tahlilga tortamiz. O‘quvchilar
hikoya matni bilan tanishtirilgach asarning voqealar rivojini mazmun mohiyatini,
g’oyasini badiiyatini, shaklini va umumiy xulosasini tahlil asosida o‘rganib
o‘quvchining savodxonlik darajasini aniqlaymiz. O‘quvchilar matnni mazmunini
chuqur anglab yetishi uchun har bir so‘z mohiyatini anglab yetishi uchun va
matndan to‘g’ri xulosa chiqarishiga yordam berishi uchun test topshiriqlaridan
foydalanish maqsadga muvofiq.
1. Asar qahramoniga Erka chol kim bo‘lgan?
A) Hamkasbi B) Bobosi S ) Qo‘shnisi.
2. “Qoraqandak” o‘rik navi nima uchun bunday atalgan?
A) Quriganda shirasi ko‘p bo‘lganligi sababli rangi qorayib qolgani uchun
B) Suvli yerda o‘sganligi sababli S) Tog’da o‘sganligi sababli
3. O‘rik ko‘chatini qaysi qishloqdan olib kelishgan?
A) Qashqar B) Qoraqamish S) Qorovultepa
54

4.Nima uchun asar qahramoni tarbiyasi bilan bobosi shug’ullangan?
A) Otasi bilan onasi ajrashganligi sababli
B) Otasi va onasi uzoq safarga ketganligi sababli
S) Otasi olamdan o‘tgach onasi boshqa turmush qurganligi sababli
5. O‘rik nihollarini ekayotganda orasidan qancha masofa joy qoldirib
ekishdi?
A) 8-10 gaz B) 5-6 gaz S ) 10-12 gaz
6. Qoraqandak o‘rigi qanday yerda o‘sadi?
A) Faqat suvli yerda o‘sadi. B) Tog’ yonbag’irlarida o‘sadi. S ) Faqat suvsiz
yerda o‘sadi.
7. Erkacholning o‘rigi haqida gap ketganda nima uchun yozuvchi “Yuragim
hapqirib ketdi. Shirin-shirin entika boshladim”-deb yozadi?
8. “Sutga to‘ymagan qo‘zi” iborasi bolaga nisbatan aynan qaysi o‘rinda
ishlatilgan? 9. “Yaxshidan bog’ qoladi” maqolini hikoyaga qanday aloqasi bor?
10. “Meni qanchalik suyib erkalasalar, nihollarni ham to hosilga kirgunicha
erkalaganlar” ma’nosini izohlang?
O‘qish darslarida o‘tiladigan har bir dars davomida o‘quvchilarni matn bilan
tanishtirish uning asosiy mazmun-mohiyatini ochish, berilgan badiiy asardan
to‘g’ri xulosa chiqarish va mazmunini chuqur tushunib yetgan holda o‘z hayotida
amaliyotda kerakli o‘rinda foydalana olishga o‘rgatishda yuqorida berilgan
topshiriqlar yuqori samara beradi. Bunday topshiriqlardan o‘qituvchilar har bir
darsda foydalanishi lozim. Agar o‘quvchda berilgan matnni ongli ravishda
tushunish ko‘nikmasi rivojlanganda uning o‘qishga bo‘lgan qiziqishi jadal suratda
oshadi. Matn yuzasidan bajarilgan test topshiriqlari o‘quvchini har tomonlama
aqliy va intellektual qobiliyatlarini rivojlantirib, ma’nan tarbiyalanishiga yordam
beradi [62].
4-sinf. Sinfdan tashqari o‘qish. “Yomon otliq jazosi“ (Abdulla Avloniy).
Bir kishining Qosim ismli bir o‘g’li bo‘lgan ekan. Ota va onasining so‘ziga
kirmasdan har xil yomon ishlarni qilar edi. Bolalar bilan urishib, yoqalashib
55

kiyimlarini yirtib kelar edi. Uyda onasi mehmon uchun asrab qo‘yilgan
taomlarni yegan vaqtida, onasi - Qosim o‘g’lim taomni sen yemadingmi? desa
“Men yeganim yo‘q, mushuk yegandir, der edi. Bora-bora otasini pulini ham
o‘g’irlab oladigan bo‘ldi. Otasi bilib, “O‘g’lim,pulni kim oldi? deb so‘rasa ,
Onam olgandir“, deb onasini o‘g’ri qilib qo‘yardi. Bir kuni otasi stol ustiga bir
tanga qo‘yib, o‘zini uxlagan kishi bo‘lib yotadi. O‘g’li Qosim kelib, sekin stol
ustidan tangani olib, og’ziga soldi. Shu vaqt otasi o‘g’lini ushlab olmoqchi edi,
o‘g’li esa shu onda tangani yutib yubordi. Tanga botib, Qosimning halqumiga
tiqilib, jon berdi.
Bolalar ko‘rdingizmi? Yomonning yomonligi o‘z boshini yeydi.
1. Hikoya kim haqida?
a) farzand b) Qosim v) ovqat g) yomonlik
2. Qosim otasiga taomni kim yedi deb aytdi?
a) mushuk b) it v) o‘zi g) hech narsa demadi.
3. Siz yolg’on gapirganmisiz?
a) ha b) yo‘q v) ba’zan g) bir-ikki
4. Qosim nimani yutib yubordi?
a) pulni b) tangani v) nonni g) ovqatni
Matn asosida tuzilgan test savollari orqali o‘quvchining matnni tushunish
darajasi, fikrlash va o‘qish malakasi baholanadi. Bunday topshiriqlar
o‘quvchining mantiqiy fikrlash qobiliyatini oshiradi. Matnlarni o‘qish muhim
axborot olish manbaidir. O‘quvchilarning ma’lumot olishi tinglab tushunish va
o‘qish orqali amalga oshiriladi. Bu o‘rinda avval tashqi nutq, so‘ngra ichki
nutqdan foydalanadi.
Ilmiy-ommabop maqolalarni o qitishdan asosiy maqsadʻ bolalarga tabiat,
kishilar mehnati va ijtimoiy hayoti haqida muayyan bilim berish , bolalarni kitob
bilan mustaqil ishlashga va undan aniq bilim olishga o rgatishdan iborat.
ʻ
Ilmiy prozada real muhit faktlarini kuzatish natijasining mantiqiy
umumlashmalari va xulosalari xisoblangan aniq tushunchalar aks ettiriladi.
56

Tabiatshunoslikka oid va tarixiy mavzudagi maqolalami o qishʻ bilan
bog liq
ʻ holda
tabiat hodisalarini kuzatish (masalan, daraxt kurtaklarining bo rtishi),
ʻ o quvchilar ʻ
ni yuz bergan o zgarishlarni,
ʻ zavodlar, elektr stansiyalarini qurilishi kabibuyuk
tarixiy voqealarning guvohi va ishtirokchilari bo lgan kishilar bilan
ʻ
uchrashuvlar uyushtirish maqsadga muvofiq. 4 -sinf dasturida o qish bilan
ʻ bog liq ʻ
holda kuzatish, ekskursiya, fan darslar mo ljallanadi.
ʻ Masalan, yil fasllari (kuz, qi
sh,bahor, yoz) da mavsumiy tabiat hodisalari (ob-havoning o zgarishi, o simlik
ʻ ʻ
va hayvonlarning hayoti) ni, shuningdek, kishilarning mehnatini kuzatish uchun
tabiatga (dala, bog ,
ʻ xiyobonlarga) ekskursiyalar o tkazish ʻ ko zda tutiladi. ʻ
Ekskursiyalar bilan bog liq holda fan darslar o tkazilib, o quvchilarning
ʻ ʻ ʻ
o zlari yiqqan, shuningdek, o qituvchi olib kelgan daraxt kurtaklari, gullar, turli
ʻ ʻ
o simlik
ʻ va boshqalar o rganiladi. ʻ Ekskursiyada ko rganlaridan ʻ tashqari, tabiatda-
gi mavsumiy o zgarishlar
ʻ va kishilarning mehnati yuzasidan bolalarning nisbatan
uzoqkuzatishlari uyushtiriladi. Fan darslarida ko rgazma
ʻ sifatida o quv ʻ kinofilm-
laridan ham foydalanish mumkin. Tarixiy mavzudagi maqolalarni unga mos rasm
lar bilan bog lab
ʻ o qitish ʻ kishilar ilgari baxtli hayot uchun, o z ʻ hayotlarini yaxshi-
lash uchun, ota-bobolarimiz dushmandan vatanni saqlash uchun qanday
kurashganliklarini tushunib etishga yordam beradi ; bolalar mehnat hayotning
asosi ekanini, kishilar hayoti mehnat tufayli rivojlanib, farovonlashib borishini
bilib oladilar. Mavjud dasturga ko ra,
ʻ 2 -sinf o quvchilari ʻ “Toshkent metrosi”
mavzusidagi maqolalarni, 4-sinfda esa “Asrga tatigulik kun” asarini o qish
ʻ
orqali o tmish
ʻ ajdodlarimiz , ularning xizmati, vatanimizning hozirgi taraqqiyoti
haqida bilib oladilar. Bu maqolalar xalqimizning hayoti, mehnati, kurashi haqida
yangi bilim berish bilan birga, bolalarni Vatanga, xalqqa, ona tabiatga muhabbat
ruhida tarbiyalaydi, ularda materialistik dunyoqarashni shakllantiradi, mehnat
qilish zarurligini tushunishlariga yordam beradi.
Ilmiy-ommabop maqolalarni izohli o qish
ʻ darsini uyushtirishda quyidagi
reja varianti (jadvali) asos qilib olinadi:
57

1. O qiladiganʻ matn yuzasidan bolalar tajribasi va bilimini aniqlash, ulami m
atn mazmunini tushunishga tayyorlash maqsadida taxminiy suhbat o tkazish;
ʻ
2. Maqolani yoki uning bo limini o qish, ayrim so zlarning ma’nosini
ʻ ʻ ʻ
tushuntirish;
3. Maqola yoki uning bo limi
ʻ rejasini tuzish;
4. O qilgan
ʻ maqola yuzasidan suhbat;
5. O qilgan
ʻ bo limni ʻ asosiy mazmunini aniqlash va reja qismlarini yozish;
6. Reja asosida maqolani qayta o qish;
ʻ
7. Maqolani yaxlit o qish; bunda bolalarni qayta
ʻ himoyalashga tayy orlash
va maqola mazmunini yaxshi o zlashtirishlariga erishish
ʻ maqsadi ko zda tutiladi; ʻ
8. xulosalash va umumlashtirish;
9. Reja asosida qayta hikoyalash.
Ilmiy-ommabop maqolalar bolalarni gazeta va jurnallarni o qishga
ʻ
tayyorlaydi, ijtimoiy-siyosiy, tabiatshunoslik atamalarini o zlashtirishga
ʻ
yordam beradi, ularning mantiqiy tafakkurini va nutqini o stiradi.
ʻ
Sinfdan tashqari o qish darslarini tashkil etishda, o quvchiga o qiladigan
ʻ ʻ ʻ
materiallarni 1 hafta oldin tavsiya etsa, o quvchi
ʻ dam oladigan shanba,
yakshan b a kunlarida bekor qolmaydi. Albatta, bunda ota - ona nazorati o ta
ʻ
muhim.
1. Asar mazmuni bilan tanishgan o quvchi tayyorgarlikning keyingi
ʻ
bosqichlarida qiynalmaydi.
2 . Asar mazmuni asosida savol-javob o tkaziladi. Asar
ʻ qismlariga
ajratilib, har bir qismga o quvchilar
ʻ tomonidan sarlavha toptiriladi .
3 . Tuzilgan reja asosida asar mazmuni so zlatiladi. So zlash
ʻ ʻ jarayonini
qiziqarli o tkazish
ʻ uchun “Ikki xil tanlov” metodidan foydalanish o rinli. ʻ
Masalan, Franz Hohlerning “G aroyib tun” hikoyasini o rganish
ʻ ʻ
jarayonida yo lakni, timsohni, eshik ortida turgan qizchani, jurnaldan
ʻ
chiqayotgan flamingolarni tasvirlab turib hikoyalash mumkin.
4 . O rganilayotgan
ʻ asardagi voqealar ketma-ketligini yanada mustahkamlash
58

maqsadida “Charxpalak” metodidan ham foydalanish o rinli.ʻ Bunda asar
matni jadvalda aralash holda beriladi.
Har bir qism raqamlanadi. Masalan:1, 2, 3, 4, 5. Raqam joylashgan xona,
asardagi gap ro barosiga “+”belgisi
ʻ qo yiladi. ʻ Adabiyotni tushunish va baholash
uchun har bir o quvchi tilni tushunishi va
ʻ badiiy shakllarni bilishi kerak.
Axborot va badiiy matnlar ustida ishlash o quvchilardan tabiiy,
ʻ ijtimoiy ,
matematik bilimlarni puxta o zlashtirishni talab
ʻ etadi.
Quyida berilgan topshiriqlar ustida ish olib boriladi.
Badiiy matn . Permyak Yevginiy Andreevich “Tanish izlar’’
Nikitaning bobosi bog bon.
ʻ Bo sh ʻ vaqtlarida ov qilishni sevadi. U yaxshi
ovchi ham edi. O rmon
ʻ sirlarini yaxshi biladi. Nevarasini ham birga olib
yurganda, o rmondagi
ʻ izlarni ko rsatardi ʻ ko rsatib ʻ turib, shunday deb takidlardi:
-Asr yasha, asr o rgan va bil. Bilim hech
ʻ qachon ortiqchalik qilmaydi.
Nikita bobosini tinglab, o zicha
ʻ o ylardi: “Barcha ʻ keksalar bolalarga
aql berishga usta. Hayvon izlarini bilish menga nima keragi bor, qachonki men
mashinist bo lmoqchiman.
ʻ
Elektr poyezdlarini haydayman”. Nikita faqat poyezdlar haqida o ylardi.
ʻ
Elektrovozlardagi har bir bolt, har bir qismni ko zdan
ʻ kechirardi. Bolalar ham
u bilan poyezdlarni tomosha qilgani borishardi. Bir marta bekatdan qishloqqa to
ʻ
g ri
ʻ yo ldan ʻ o rmon ʻ orqali qaytishga to g ri ʻ ʻ keldi. Ham yaqin, ham kayfiyat a’lo.
Birinchi qor ustidan quvnoq yugurib ketdilar. Qor ustida esa turli xil izlar. Izlar
nimaniki ekanligini bolalar bilishmay ustida yugurishadi. Balki tulkini yoki yov
voyi ehkini ko rib qolisharmidi?!
ʻ Quyonni ko rib qolishsa ham ajab emas. Izlar ʻ
ustida yugura-yugura oxiri adashib qolishdi. Bolalar qo rqib ketishdi.
ʻ Kimdir
hatto yig ladi
ʻ ham.
-Bu sening gaping bilan bo ldi, Nikitka…Endi o rmondan qanday chiqib
ʻ ʻ
olamiz?
Axir odam yuradigan yo lkalar
ʻ qor bilan qoplandi. Nikita jim, o zini ʻ oqlamadi.
Balki biror kishi bu kimsasiz o rmonda
ʻ uni “eshitarmi” deb o ylardi. ʻ Birdan
59

Nikita qor ustida izlarni ko ribʻ qoldi. Bobosi ko rsatgan ʻ ko p ʻ izlardan faqat shu
izlarni esda saqlab qolgan edi.
-Ure, bolalar!-qichqirdi Nikita. - Mening izimdan yuringlar. Sizlarni yashash
joyiga olib boraman. Bolalar Nikita ko rsatgan
ʻ izlar ortidan uzoq yurdilar ,
yashash manziliga keldilar. O rmon qo riqchisining uyiga. Qo riqchining uyidan
ʻ ʻ ʻ
qishloqqacha esa qatnov yo li.
ʻ Tunda ham adashmaysan.
-Sen bizni qanday izlar orqali olib chiqding ?- so rashdi
ʻ bolalar Nikitadan.
-It izlari orqali, -javob berdi u.
-It izlari doim yashash joyiga olib keladi. Chunki it o rmonda qancha
ʻ
yugurmasin, albatta uyga qaytadi. Buni menga buvam o rgatganlar. Nikita uyga
ʻ
charchab qaytgan bo lsada,
ʻ juda baxtli edi.
Bir lahza u bobosini qattiq quchoqlab oldi va qulog iga nimalardir deb
ʻ
pichirladi. Balki mehribon bobosiga “rahmat” aytgandir.
“Tanish izlar” matniga savollar.
1. Nikitaning bobosi bo sh
ʻ vaqtida nimani yoqtirardi?
a. baliq tutishni b. gazeta o qishni d.
ʻ ov qilishni e. televizor ko rishni ʻ
2. O rmonda bobosi
ʻ Nikitaga nimalarni ko rsatardi? ʻ
a. hayvonlarni
b. izlarni
d. daraxtlarni
e. tabiatni
3. Izlarni ko rsatib
ʻ turib, bobosi Nikitaga nimani ta’kidlardi?
4. Nega Nikita bobosining hayvon izlari haqidagi gaplarini tinglamasdi?
5. Bolalar bekatda uyga o rmon
ʻ orqali kelayotganlarida nima sodir bo ldi? ʻ
a. ular uxlab qolishdi
b. ular ovqatlangani o tirishdi
ʻ
d. ular adashib qolishdi
e. ular ota-onalariga qo ng iroq
ʻ ʻ qilishdi
60

6. Bolalarning o rmondagi qo rquvi, hayajoni aks ettirilgan gaplarni topibʻ ʻ
yozing
7. Bolalar o rmonda
ʻ qaysi hayvonlarni uchratishni xohlashdi?
8. Bolalarni o rmonga qanday
ʻ kayfiyat olib kirdi?
a. qo rqinchli
ʻ
b. xush
d. ezgin
e. hech qanaqa
9. Nikita bolalarini o rmondan
ʻ nimaning izlariga qarab olib chiqdi?
a. bobosining izlariga qarab
b. itning izlariga qarab
d. quyon izlariga qarab
e. o zining
ʻ izlariga qarab
10. Itning izlariga qarab, yasash manziliga yetib olish mumkin ekanligiga isbot,
dalil keltir
11. Nikita uyga qaytganida holati qanday edi?
12. Nima deb o ylaysiz,
ʻ Nikita bobosining qulog iga nimalar deb ʻ pichirladi?
13. Hikoyada Nikitaning qaysi hatti- harakati ushbu hikmatga to g ri
ʻ ʻ keladi.
“Bilgan ergashtiradi, bilmagan ergashadi”
14. Hikoya nimaga o rgatadi?
ʻ
a. kattalr nasihatiga quloq tutish
b. har narsani kuzatib borish
d. noxush vaziyatlarda hayajonlanmaslik
e. minnatdor bo lish
ʻ
Axborot matni
Pingvinlar sayyoramizning janubiy yarimsharida yashovchi g aroyib, bir
ʻ
qarashda beso naqay bo lib ko rinuvchi
ʻ ʻ ʻ jonivorlardir.
Lekin ular faqat quruqlikdagina beso naqaydir. Hayotining
ʻ katta qismini
suvda o tkazadigan bu
ʻ qushlar, suvdagina o zlarini yaxshi ʻ
61

his qiladilar va mohirona ov qiladilar. Pingvinglar hayoti juda mashaqqatli,
juda past harorat sharoitidan ularni teri ostidagi
qalin yogʻ qatlami va qalin patlari sovuqdan asraydi. Patlarning oq- qora ranglari
ham ularni asraydi. Orqa tomonidagi qora rang quyosh issiqligini yutib
qo shimcha
ʻ energiya to playdi. Pingvinlar qanday ʻ yuradi?
Pingvinlar bo yi
ʻ 1 metrgacha, og irligi ʻ 30 kilogrammgacha yetadi.
Albatta ularga yurish qiyin. Yurishda qushlarga tayanch vazifasini
bajaruvchi dumi yordam beradi . Pingvinlarning ko ʻ payishi hayotidagi juda
qiziq bosqichdir . Urg ochi
ʻ pingvin 1 ta tuxum qo yadi. ʻ Erkagi uni bostirib
turadi. Ona pingvin bu paytda o ziga yemish topish
ʻ uchun dengiz tomon yo l ʻ
oladi. Baxtli ota tuxumni qorin xaltasida yashirib qo yadi. Energiyani tejash
ʻ
maqsadida pingvinlar birbiriga juda yaqinlashib, ba’zan joy almashlab
to da
ʻ hosil qiladilar. Ikki oydan keyin esa uzoq kutilgan polapon dunyoga
keladi. Agar to da yuzlab, ba’zan minglab qushlardan iborat bo lsa, bu
ʻ ʻ
jarayonda tushunmovchilik kelib chiqadi. Pingvinlar bolasini qanday tanib
oladi? Hammasi juda oddiy.
Pingvinlar bizga turlicha ko rinsada,
ʻ bolasini qichqirig iga ʻ qarab taniydi.
Mitti pingvin onasi chaqirgandan keyin biror mazali narsa bilan siylashini
biladi. Urg ochi pingvin kichkintoyini oshqozonidagi ezilgan baliq,
ʻ
krevetka, mayda qisqichbaqasimonlar bilan oziqlantiradi. Bu jarayon polapon 2
oylik bo lgunicha
ʻ davom etadi.
Pingvinlar qanday raqsga tushadilar? Buni ular nima uchun va
qachon qilishadi?
Pingvinlar o z
ʻ raqslarini urg ochi ʻ pingvin uchun, hudud uchun, yemish
uchun, ba’zan shunchaki yakkakurashalrda ga’laba qozongach ijro etadilar.
Shuning uchun bu raqslarni g alaba
ʻ raqslari ham deb ataydilar. Raqs paytida erk
ak pingvin u bilan hazillashmaslik kerakligi haqida qichqiriqlar yordamida izhor
qilib turadi. Boshqa pingvinlar bu ogohlantirishlardan keyin raqqos bilan jangga
62

kirishishga jur’at ham qilolmay qoladilar.
Pingvin matniga savollar :
1. Pingvinlar sayyoramizning qaysi yarimsharida yashaydilar?
a. shimoliy yarimsharida
b. janubiy yarimsharida
d. shimoliy va janubiy yarimsharida
2. Pingvinlar hayotining asosiy qismini qayerda o tkazishadi?ʻ
a. quruqlikda
b. suvda
d. muzlikda
e. tog da
ʻ
3. Juda past haroratsharoitida hayot kechirishda pingvinlarga nima yordam
beradi?
a. to yimli
ʻ ozuqa
b. qalin patlar va qalin yog
ʻ qatlami
d. tezsuzish mahorati
e. patlarning oq-qora rangi
4. Pingvinlarga yurishga nima yordam beradi?
a. qanoti
b. gavdasi
d. dumi
e. panjasi
5. Urg ochi
ʻ nechta tuxum qo yadi? ʻ
a. 2
b. 3
d. 1
e. 4
6. Pingvinlar bolasini qanday taniydi?
63

a. rangiga qarab
b. ovoziga qarab
d. hidiga qarab
e. ko zigaʻ qarab
7. Pingvinlarga yurish nega qiyin ekanligini tushuntir?
8. Qanday voqea munosabati bilan pingvinlar g alaba raqsini
ʻ ijro etishadi?
9. Urg ochisi
ʻ bolasini nima bilan boqadi?
a. suvo tlari
ʻ va o simliklar ʻ
b. ezilgan baliq va krevetka
d. go sht
ʻ bilan
e. sut bilan
10. Erkak pingvinlar tuxum bosayotganda bir-biriga yopishib, ba’zan joy
almashib to da qilish
ʻ sababini tushuntir.
11. G alaba raqsini
ʻ ijro etib pingvin nima haqida ogohlantiradi?
12. Pingvin bo yi
ʻ va og irligini ʻ yoz?
13. Pingvin to dasining
ʻ miqdorinibelgila?
14. Nima deb o ylaysan, pingvinlar bizning
ʻ mahalliy sharoitda yashay
oladimi? Nima uchun?
Testlarga javobni izlashda, savol strukturasiga ahamiyat berish juda muhim.
Tajribali kitobxon savolning o zidan
ʻ javobni topa olishi mumkin bo ladi. ʻ
Tajribasiz kitobxon esa bu borada qiynaladi.
Har bir o qilgan
ʻ asarni nafaqat o qib ʻ balki, uni miyada chuqur “hazm qilish” va
baholay olish yaxshi samara beradi.
Bolada tanqidiyva mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda kattalar tomonidan
oilada, maktabda uning ham shaxs sifatida o z
ʻ fikri borligini inobatga olish
juda muhim. Xato fikrlarini ota-onalar, o qituvchilar bosiqlik bilan tinglab
ʻ
tushuntirishlari katta yoshlilardan tolerantlikni , sabrni talab qiladi. Ba’zan esa
hayotning o zi ham
ʻ xatolarimizni tan olishga majbur etadi.
Javobni izlashda, savol strukturasiga ahamiyat berish juda muhim.
64

Tajribali kitobxon savolning o zidanʻ javobni topa olishi mumkin bo ladi. ʻ
Tajribasiz kitobxon esa bu borada qiynaladi.
II bob bo‘yicha xulosalar
O‘qish savodxonligi - shaxs o‘zining bilim va salohiyatini rivojlantirish,
jamiyatda o‘z o‘rnini topish, maqsadiga erishish yo‘lida matnni tushunish,
matndagi ma’lumotlardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish, hamda
ularga munosabat bildirish qobiliyati demakdir.
PIRLS yosh o‘quvchilarning sinfda va sinfdan tashqari o‘qishining ikkita
keng qamrovli maqsadiga qaratilgan. Bular badiiy tajriba orttirish hamda
ma’lumot olish va ulardan foydalanish uchun o‘qishdir.
Adabiy matnlar asosiy mavzuga ega bo‘lib, u berilgan matndan tashqari
o‘quvchi tomonidan umumlashtiriladi. Axborotdan iborat bo‘lgan matnlar o‘quv
materiallardan olinmagan mavzuni yoritib berish kerak. Syujetning mantiqiy
tuzilishiga rioya qilish muximdir. Oddiy va murakkab gaplarning bir hil
ishlatilishi. Agar dialog ustunlik qilsa ma’lumotni birlashtirib, murakkab
gaplarni qo‘shish kerak. Axborot matnda matnning strukturasi va ma’lumotning
mantiqiy ketma ketligini sarlavxalar, jadvallar , grafiklar kabi vizual ele mentlar
bilan bog’likligini kuzatish shartdir.
PIRLS tadqiqotida matn xaritasi mavjud bo‘lib, u matning dolzarbligini
aniqlashga yordam beradi, masalan: u yetarlicha mazmunli va tushunarliligini
aniqlaydi. Matndagi muxim g’oyalarni va ularning o‘zaro munosabatlarini
ko‘rsatadi. Asosiy g’oyalar, ularning munosabatlarini va matnni yaratish
bo‘yicha vazifalarni ishlab chiqishga alohida e’tibor qaratadi.
65

III BOB.PEDAGOGIK TAJRIBA-SINOV ISHLARINI TASHKIL ETISH VA UNI
O‘TKAZISH
3 .1 -§ . Pedagogik tajriba – sinov maqsad va vazifalari
Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish savodxonligini darslari
matn ustida ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishning dastlabki darajasini
diagnostika qilishda 3-sinf o‘quvchilari ishtirok etishdi. Surxandaryo viloyati,
Qumqo‘rg’on tumani dagi 46 – 5 6 - sonli maktablarning jami 235 nafar
boshlang’ich sinf o‘quvchilari ishtirok etishdi.
Boshlang’ich sinf o‘qish darslarida matn ustida ishlash orqali ona tili va
o‘qish savodxonligini shakllantirish metodikasining samaradorligini aniqlash
maqsadida tajriba natijalari tahlili o‘tkazildi. Metodikaning miqdoriy hamda
sifatiy tahlili uning samaradorligini belgilaydi.
Tajriba-sinov ishlarini talab darajasida olib borish, eng avvalo, tajriba-
sinovning pedagogik asoslarini tashkil qilish va uni boshqarish jarayonining
ilmiy-nazariy asoslarini ishlab chiqish, tajriba-sinov amaliyoti va natijalarini
ilmiy-metodik jihatdan chuqur tahlil qilish maqsadida boshlang’ich sinf o‘qish
darslarida matn ustida ishlash orqali ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirish metodikasini takomillashtirishga qaratilgan tajriba-sinov ishlari
quyidagi bosqichlarda tashkil etildi:
1.Asoslovchi tajriba bosqichi. Unda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
boshlang’ich sinflarida faoliyat yuritayotgan o‘qituvchi va metodistlar o‘rtasida
anketa (so‘rovnoma)lar, individual suhbatlar uyushtirildi. Anketa
(so‘rovnoma)lar ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matnni tushunish va
matn ustida ishlashda amalda qo‘llanayotgan usullar, ilg’or tajribalarni
aniqlashda yaqindan yordam berdi. Mazkur jarayonda boshlang’ich sinf ona tili
va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida ishlash orqali nutq o‘stirishning
66

mavjud ahvoli baholandi, bu boradagi kamchiliklar aniqlandi, yuqori
samaradorlikka erishish imkonini beruvchi ishlar rejasi hamda innovatsion
xarakterga ega metodik ishlanmalar tayyorlandi.
2. S h akllantiruvchi tajriba bosqichi. Ushbu bosqichda boshlang’ich sinf
ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida ishlash orqali nutq
o‘stirishga oid amaliyot uchun tavsiya etilgan innovatsion xarakterdagi metodik
ishlanmalar asosida ko‘plab darslar tashkil etildi. Bu jarayonda ona tili va o‘qish
savodxonligi darslarida matn ustida ishlash orqali nutq o‘stirishga xizmat
qiluvchi metodlarning samarali bo‘lishiga ahamiyat berildi.
3. Ta’kidlovchi tajriba bosqichi. Mazkur bosqichda boshlang’ich sinf ona
tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida ishlash orqali nutq o‘stirishga
oid eng maqbul usullarning amaliyotga mosligi va samaradorligi baholanib,
maxsus metodika mazmuniga zarur o‘zgartirishlar hamda qo‘shimchalar
kiritildi. Ushbu bosqichning tahliliy jarayonida matn ustida ishlash orqali nutq
o‘stirishga oid yaxlit tizimli ishlar to‘g’risida xulosalar chiqarildi va amaliy-
metodik tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tajriba-sinov ishlariga jalb etilgan boshlang’ich sinf o‘quvchilari tajriba va
nazorat sinflariga ajratildi. Tajriba maydonlari sifatida quyidagi umumiy o‘rta
ta’lim maktablari tanlandi:
Respondentlar sifatida tajriba maydonlari bo‘lgan maktablarda faoliyat
yuritayotgan boshlang’ich sinf o‘qituvchi va o‘quvchilari jalb qilindi va ularning
soni quyidagicha belgilandi (3.1.1-jadvalga qarang).
3.1.1-jadval
Tajriba-sinov ishlariga jalb etilgan respondentlarning
toifasi va soni
T/r Respondentlar Ularning soni (nafar hisobida)
1. Boshlang’ich sinf o‘qituvchilari 30
2. Boshlang’ich sinf o‘quvchilari 235
67

Tajriba-sinov avvalida ish tajribasi, ma’lumoti turlicha bo‘lgan
o‘qituvchilar bilan suhbat uyushtirildi, ular o‘rtasida so‘rovnomalar tashkil
etildi, turkum darslar kuzatilib, uning natijasi tahlil qilindi. Tajriba-sinov
ishlarida jami 30 nafar boshlang’ich sinf o‘qituvchisi va 235 nafar boshlang’ich
sinf o‘quvchilari ishtirok etishdi.
Qumqo‘rg'on tumanidagi 46 – 5 6 - umumta’lim maktabining boshlang’ich
sinf o‘quvchilari. Natijalar statistik tahlildan o‘tkazildi. Tadqiqot ishimizda
usullarning samarali tomonlari o‘rganilib, ijobiy natijalar olindi.
Tajriba-sinov natijalari tadqiqot farazi uchun asos bo‘lib xizmat qildi.
Boshlang’ich sinf o‘qituvchilariga quyidagi savollardan iborat so‘rovnoma
berildi: (1-ilova).
1. Ona tili va o‘qish savodxonligi deganda nimani tushunasiz?
2. O‘qitishda ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga doir
materialdan foydalanasizmi?
3. O‘quvchilarda ona tili va o‘qish savodxonligiga oid ko‘nikmalarni tarkib
toptirishda qanday qiyinchiliklar mavjud?
4. Darsliklarda ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga oid
bilimlar mavjudmi, ular o‘quvchilarning yosh xususiyatiga mos keladimi?
5. Sizningcha, boshlang’ich sinflarda o‘qitiladigan fanlardan qaysilarini
o‘zaro bog’lab o‘qitish mumkin?
6. Dars va darsdan tashqari o‘quv mashg’ulotlari jarayonida o‘quvchilar
ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishning qanday pedagogik
imkoniyatlari mavjud?
7. Dars va sinfdan tashqari vaqtlarda ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishga doir qanday tadbirlar uyushtirasiz?
8. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona tili va o‘qish savodxonligini
shalllantirishda nimalarga e’tibor qaratish lozim deb o‘ylaysiz?
68

9. Ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish metodikasini
takomillashtirishda fanlararo aloqadorlikning o‘quvchilar o‘zlashtirish
samaradorligiga ta’siri qanday?
Boshlang’ich sinf o‘qituvchilarida metodik bilimlarni o‘zlashtirish hamda
boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishga qaratilgan zaruriy sharoitlar bo‘lsa-da, ammo keragicha metodik
qo‘llanma va tavsiyalar mavjud emasligi kuzatildi. So‘rovnoma natijalarining
tahlili orqali boshlang’ich sinf o‘qituvchilarining faoliyat mazmuni aniqlandi va
javoblar umumlashgan holda 3.1.2-jadvalda o‘z aksini topgan.
3.1.2-jadval
T/r O‘qituvchilarning ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirishga oid bilim
darajalarini aniqlash mezonlari Tajriba
bosh ida
n
1 = 29 Tajriba
yakuni da
n
2 = 30
1. Matn tushunchasi va uning turlarini tavsiflay
olishlari 8 15 6 15 13 2
2.
Matn ustida omillarini tavsiflay olishlari 10 14 5 16 12 2
3. Ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishning pedagogik shart-
sharoitlarini bilishlari 13 12 4 19 10 1
4. Integrativ dars mashg’ulotlar i ni
loyihalashtira olishlari 11 12 6 15 13 2
5. Integrativ o‘qitish metod va texnologiyalarini
tavsiflay olishi 12 14 5 15 13 2
6.
Matnni tushunish va matn ustida mazmuniga 10 13 6 14 14 2
69

oid manbalar mavjudligi
7. Dars mobaynida o‘quvchilar faolligini
tashxislay olishi 9 15 5 16 11 3
8. O na tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishga doir munosabati 8 18 3 15 13 2
Jami:
Tadqiqot ishlari tahlili doirasida boshlang’ich sinf o‘qituvchilarning ona tili
va o‘qish savodxonligi darajalari quyi holatda 34,9 % ekanligi ko‘zga tashlansa-
da, tajriba yakunida mazkur holat 53,8 % ni tashkil etib o‘zlashtirishning yuqori
ko‘rsatkichiga erishildi. O‘qituvchilarda ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishga doir bilim darajalarining qiyosiy ko‘rsatkichi 3.2.3-jadvalda o‘z
ifodasini topgan.
3.2.3-jadval
Guruhlar O‘qituvchilar
soni O‘zlashtirish ko‘rsatkichi (%)
yuqori o‘rta past
Tajriba boshida 29 34,9 % 48,7 % 17,2 %
Tajriba ya kunida 30 53,8 % 42,2 % 6,9 %
70

3. 2. 1-rasm. O‘qituvchilarning bilim ko‘rsatkichlari.
O‘qituvchilarda ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga doir bilim
darajasining qiyosiy ko‘rsatkichida sezilarli farq va tafovutlar borligi kuzatildi.
Tajriba boshida bilimlarni o‘zlashtirish darajasi: yuqori- 34,9 %, o‘rta – 48,7 %,
past – 17,2 % ko‘rsatkichni aks ettirsada, tajriba yakunida: yuqori – 53,8 %,
o‘rta – 42,2 %, past – 6,9 % ga samaradorlik darajasi ko‘tarilganiga erishildi.
Mazkur holat 3.2.1-rasmda aks ettirilgan diagrammada yanada aniqroq
ifodalangan.
Boshlang’ich sinf o‘qituvchilari bilan o‘tkazilgan suhbatda fanlararo
aloqadorlik o‘rnatishda uchraydigan qiyinchiliklarni aniqlash imkonini berdi.
Tajriba-sinov ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish bo‘yicha
ma’lumotlar yig’ish hamda taklif etilayotgan metodikaning samara beri shini
isbotlash hamda taklif va tavsiyalar berish maqsadida olib borildi
71

Bunday mazmundagi so‘rovnoma savollari ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish o‘quvchilarning matn ustida ishlashga oid
tasavvurlari shakllanishi, ularning o‘zaro bog’liqligini anglashda muhim vosita
bo‘lishi ni ko‘rsatdi. So‘rovnoma savollari tahlilidan matn ustida ishlashga oid
mavzularni fanlararo o‘rganishda foydalanish imkoniyatlarining kengligi
o‘quvchilarda ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishda muhim ahamiyat
kasb etishi aniqlandi.
Boshlang’ich sinf o‘qituvchilari bilan o‘tkazilgan suhbatda ona tili va
o‘qish savodxonligini shakllantirishga oid mavzularni o‘qitishda uchraydigan
qiyinchiliklarni aniqlash imkonini ber di. Tajriba-sinov 3-sinflarda ona tili va
o‘qish savodxonligini shakllantirishga doir mavzularni o‘qitish bo‘yi cha
ma’lumotlar yig’ish hamda taklif etilayotgan metodikaning samara beri shini
isbotlash hamda taklif va tavsiyalar berish maqsa dida olib borildi. Ona tili va
o‘qish savodxonligini shakllantirishga mavzulariga doir manbalar o‘quv chilarga
tushuntirib berish muhim ahamiyatga ega ekanligi asoslandi.
Tajriba-sinovning birinchi bosqichi ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirish uchun aniq xulosalar chiqarishga yordam berdi. O‘qituvchilarga
metodik qo‘llanmalar, tarqatma materiallar, dars loyihalari, anketa
so‘rovnomalari, ko‘rgazmali qurollar, plakatlar, jadvallar tayyorlandi hamda
dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarni integrativ tarzda tashkil etish bo‘yicha
metodik ko‘rsatma va tavsiyalar belgilab olindi.
Ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishda quyidagilarga e’tibor
qara til di:
1) ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga oid didaktik
materiallar: reproduktiv, produktiv, qisman izlanishli va ijodiy tavsifdagi o‘quv
va test topshiriqlari, o‘quv materiallari, o‘quv vaziyatlari, interfaol metodlardan
darsda va darsdan tashqari mashg’u lotlarni bajarishda foydalanish mumkin ligini
boshlang’ich sinf o‘qituvchilarining tushunib yetishi va qo‘llay olishini ta’ -
minlash;
72

2) o‘quvchilarning ona tili va o‘qish savodxonligini rivojlantirish, ona tilini
o‘qitishning integrativ modellarini ta’lim amaliyotiga keng joriy etishga oid
materiallarni umumlashtirishning mantiqiy ketma-ketli gi, izchilligi va
to‘g’riligini tekshirish;
3) tajriba-sinov o‘tkazish uchun tayyorlangan dars ishlanmalari, o‘quv-
metodik qo‘llanmalar, tarqatma va didaktik materiallar, ko‘rgazmali qurol -
larning ijobiy hamda salbiy tomonlarini o‘rganish.
Tajriba-sinovning bu bosqichida quyidagi muammolar hal qilindi:
1) o‘quvchilarda ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish
imkoniyatining keng qamrov liligi;
2) pedagogik faoliyatning o‘quvchilar uchun qiziqarli va tushunar li
ekanligi;
3) ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishda didaktik ta’minotning
amalda qo‘lla nayotganligi;
4) ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishda o‘quvchilarda
motivatsiyaning mavjudligi.
Pedagogik tajriba-sinovni o‘tkazishda foydalanilgan didaktik materiallar,
reproduktiv, produktiv, qisman izlanishli va ijodiy tavsifdagi o‘quv va test
topshiriqlari, o‘quv materiallari, o‘quv vaziyatlari, interfaol metodlarning tahlili
quyidagilarni tasdiqlaydi:
1. “Ona tili” (III sinf) va “O‘qish” fanlari (III sinf) darsliklarida ona tili va
o‘qish savodxonligini shakllantirishga doir mavzularni o‘rganish uchun juda oz
ma’lumot bayon etilgan.
2. O‘qituvchilar qo‘lida ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga
doir maxsus metodik qo‘llanma va manbalar yo‘q.
3. O‘quvchilarda ona tili va o‘qish savodxonligini oshirish maqsadida
sinfdan tashqari ishlar qayd qilinmagan.
Tadqiqot davomida boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirishda quyidagi didaktik tamoyillardan foydalanildi:
73

1. Оna tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga oid tanlangan
materiallar mazmuni boshlang’ich ta’lim dasturidagi mavzular bilan uzviy
bog’langan bo‘lishi, ta’lim-tarbiya uzluksizligi va uzviyligini o‘zida ifoda etishi.
2. Metodik-didaktik materiallar mazmuni ilmiy, tizimli, izchil va tushunarli
bo‘lishi.
3. O‘quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlari hisobga olinishi.
4. Bilim, ko‘nikma, malaka va kompetentsiyalarni shakllantirishda
ko‘rsatmalilik va fanlararo nazariyot va amaliyot uzviyligi.
5. Ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga doir tanlangan usul va
vositalar mazmuni boshlang’ich sinf o‘qituvchilari uchun tushunarli bo‘lishi.
Tajriba-sinov ishining mazkur bosqichida o‘quvchilarning ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirishda bilim va tasavvur da rajalarini aniqlash uchun
suhbat, yozma-nazorat ishlari olib borildi. Metodikaning samaradorligini
aniqlashda kutiladigan ijobiy o‘zgarishlar ona tili va o‘qish savodxonligi darslik.
3.2-§.Pedagogik tajriba-sinov ishlari natijalari va ularning matematik-
statistik tahlili
Tajriba-sinov ishining birinchi bosqichida tajriba va nazorat sinflari
aniqlashtirildi. Kutilayotgan natija salmog’iga ko‘ra, o‘ quvchilarda fanlararo
ekologik xavfsizlik tushunchalarni shakllantirish, ko‘nikma, malaka va
kompetentsiyalarni hosil qilish holati diagnostik metodika asosida o‘rganildi.
Sinov ishlariga jalb etilgan o‘quvchilar tasodifiy tanlov asosida tajriba (117
nafar) va nazorat (118 nafar) sinflariga biriktirildi. Nazorat sinflarida ona tili va
o‘qish savodxonligi darslari o‘quv fani dasturiga muvofiq, tajriba sinflarida esa
dissertant tomonidan taklif etilgan boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish
savodxonligi darslarida matn ustida ishlash orqali nutq o‘stirishga oid maxsus
metodika asosida ta’lim jarayoni tashkil etildi.
Tadqiqot davomida 3-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn
ustida ishlash orqali o‘quvchilar nutqini o‘stirish metodikasini hamda bu
jarayonda ularning matnni tinglab tushunish va anglash darajalarini
74

takomillashtirish bo‘yicha Xalqaro tadqiqot (PIRLS)ga tayyorgarlik ishlari
yuzasidan ham tavsiyalar ishlab chiqildi.
Ushbu xalqaro dastur talablariga mos ravishda boshlang’ich sinf ona tili va
o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida ishlash metodikasi “Ona tili va o‘qish
savodxonligi” darsliklarida keltirilgan badiiy matn (“ Tabiatni asraymiz” (“Ozon
qatlami” audiomatn). 3-sinf va “Yomon otliq jazosi“ (Abdulla Avloniy) sinfdan
tashqari o‘qish. 3-sinf misolida tavsiya etildi.
Shu o‘rinda boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida
matn ustida ishlash jarayonida qo‘llanadigan test topshiriqlari ustida ishlash
ta’lim samaradorligini oshiruvchi metodlardan biri ekanligi asoslandi.
Ushbu tadqiqot davomida asosiy e’tibor boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish
savodxonligi darslarida o‘quvchilarning matn ustida ishlay olish ko‘nikma va
malakalariga egaligini aniqlashga qaratildi. Tavsiya etilayotgan maxsus
metodikaning amaliyotga tatbiqini o‘rganish orqali tajriba-sinov ishining
samaradorligini baholash imkoniyatiga ega bo‘lish uchun tajriba va nazorat
sinflari belgilandi.
Tajriba-sinov ishlari olib borilgan ta’lim muassasalarida birinchi bosqichda
o‘quvchilar bilan suhbatlar o‘tkazildi.
Ikkinchi bosqichda tajriba guruhlarida o‘quvchilarning umumiy bilim
darajasini aniqlash yuzasidan, zaruriy bilim, ko‘nikma va malakalarning
rivojlanganlik darajasini belgilovchi mezonlarni ishlab chiqdik. Tajriba-sinov
natijalarini tahlil qilish davomida quyidagi ma’lumotga ega bo‘ldik:
- yuqori darajada bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan o‘quvchilarni (7,3%)
aniqladik. Ular ma’lum darajada bilimlarga ega bo‘lib, milliy odob tushunchasi
bo‘yicha asarmazmuninitahlil oladilar.
-nazariy bilim va ko‘nikmalarni o‘rtacha o‘zlashtirgan o‘quvchilar (25,8%).
Ular o‘rtacha darajadagi bilimlarga ega, ammo asarlar orqalimilliy odob
ko‘nikmalarini rivojlantirish bo‘yicha materiallarni to‘la taxlil qilishda
qiynaladilar;
75

- nazariy bilim va ko‘nikmalarni sust darajasini ko‘rsatuvchi o‘quvchilar
(66,9%). Ularda nazariy bilimlar sust, asarlar bo‘yicha milliy odob
tushunchalarini taxlil qila olmaydilar. Tajriba-sinov ishlaridan
oldingi umumiy ko‘rsatkichlarni 1 -jadval va diagrammalarda ko‘rish mumkin.
Tajriba-sinov ishining birinchi bosqichida o‘quvchilarning nazariy bilimi,
amaliy ko‘nikma, malaka va kompetentsiyalari darajalarini aniqlash uchun ular
bilan doimiy suhbat, to‘rt marotaba yozma-nazorat ishi o‘tkazildi. Tajriba-sinov
boshida nazorat va tajriba sinflari o‘quvchilariga muammoli savollar berildi.
Tajriba-sinov ishlari hech qanday tushuntirishlarsiz va metodik yordam
ko‘rsatmasdan o‘tkazildi. Savol-javoblar va yozma-nazorat ishlari tegishli
mavzular nazariy o‘rganilgandan so‘ng o‘tkazildi. Javoblar umumlashgan holda
quyidagi jadvalda o‘z aksini topgan.
Tajriba va nazorat guruhlarining tajribadan oldingi umumiy
ko‘rsatkichlarni 3.2.1 jadval va 3.2.2-jadvallar orqali tasvirlaymiz.
3. 2.1 -jadval
Tajriba avvalida tajriba guruhining umumiy ko‘rsatkichlari
Makta
blar Sinflar O‘quv
chilar
soni Yukori % O‘rta % Past % Cumm
a %
47-
maktab 3 -sinf 58 9 9 20 20 29 29 100,00
58-
maktab 3 -sinf 59 8 8 21 21 30 30 100,00
Jami 117 17 17 4 1 41 59 59 100,00
Tajriba-sinov ishlaridan oldingi nazorat guruhlarida o‘tkazilgan ishlar
natijasi 4-jadvalda aks ettirilgan.
3.2. 2 -jadval
Tajriba avvalida nazorat guruhining umumiy ko‘rsatkichlari
Makta
blar Sinflar O‘quv
chilar Yukori % O‘rta % Past % S umma
%
76

soni
47-
maktab 3 -sinf 59 1 0 1 0 29 29 20 20 100,00
58-
maktab 3 -sinf 59 12 12 22 22 25 2 5 100,00
Jami 118 22 22 51 51 45 45 100,00
3.2.2-jadval natijalari tahliliga ko‘ra tajriba va nazorat sinflarida
o‘quvchilarning ona tili va o‘qish savodxonligiga oid bilimlarni o‘zlashtirish
ko‘rsatkichi pastligi quyidagilar bilan izohlanadi:
1) interfaol metodlar, interaktiv resurslar, krossvordlar, intellektual o‘yinlar,
ijodiy tavsifdagi o‘quv va test topshiriqlaridan aksariyat boshlang’ich sinflarda
foydalanilmayotganligi;
2) aksariyat boshlang’ich sinf o‘qituvchilari ona tili va o‘qish savodxonligiga
oid mavzularni fanlararo amaliyot bilan bog’lab o‘tmayotganligi;
3) ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga oid yo‘naltiruvchi
tadbirlar rejasining yo‘qligi.
Yuqoridagi fikr-mulohazalarimiz ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishga doir o‘quvchilarning bilim sifatini pasaytiradi, nazariyani
amaliyot bilan bog’lashni qiyinlashtiradi. Mazkur holatda biz quyidagi
masalalarga alohida e’tibor qaratdik:
1) tadqiqot ishining imkoniyati va ahamiyatini yoritish;
2) ona tili va o‘qish fanlarini o‘rganishga ishtiyoq va motivatsiyani yuzaga
chiqarish;
3) o‘quvchilarda axborot almashinuvi asosida o‘rganiliyotgan materialni
analiz-sintezlash, ma’lumotlarni qiyoslash, solishtirish, taqqoslash, shaxsiy
g’oyalarni umumlashtirish ko‘nikma va kompetentsiyalarini shakllantirish;
4) o‘quv jarayonida individual va jamoaviy faollikni jadallashtirish;
77

5) ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishga muammolarni hal qilish
uchun taklif qilingan yechimlarni ijobiy baholash, ijobiy imkoniyatlar, foyda va
samaralarni izlash samaradorligini oshirishni nazarda tutadi.
Tadqiqot jarayonida boshlang’ich sinf o‘qish darslarida matn ustida ishlash
orqali o‘quvchilarda nutqning o‘sganligini baholovchi quyidagi mezonlar ishlab
chiqildi:
1. Matnni ifodali o‘qish.
2. Matn bo‘yicha lug’at bilan ishlash.
3. Matn mazmunini qayta hikoya qilish.
4. Matn bilan mustaqil ishlash.
Metodik jihatdan to‘g’ri amalga oshirilgan tadqiqot ishida har bir
boshlang’ich sinf o‘quvchisida matn ustida ishlash ko‘nimalarini rivojlanganlik
ko‘rsatkichlariga erishishi mumkin.
S h u jihatdan, b aholash mezonlari keltirib o‘tildi (3.2. 3 -jadvalga qarang).
Mazkur mezonlar bo‘yicha boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi
darslarida matn ustida ishlash orqali o‘quvchilar nutqining o‘sganlik darajasi
belgilovchi daraja ko‘rsatkichlari ham belgilandi. Ular:
3.2.3-jadval
№ Mezon Ko‘rsatkichlar darajasi

1. Yuqori daraja Matnni ifodali o‘qiy oladi, matn bo‘yicha lug’at bilan
samarali, faol ishlaydi, matn mazmunini erkin qayta
hikoya qiladi, matn bilan mustaqil ishlay oladi.
2. O‘rta daraja Matnni zarur darajada ifodali o‘qiy oladi, matn
bo‘yicha lug’at bilan ishlash hamda matn mazmunini
qayta hikoya qilish malakalariga ega, biroq matn
bilan mustaqil ishlashda qiyinchiliklarga duch keladi.
3. Quyi daraja Matnni zarur darajada ifodali o‘qishga harakat qiladi,
biroq matn bo‘yicha lug’at bilan ishlash hamda matn
78

mazmunini qayta hikoya qilishda qiyinchiliklarga
duch keladi, matn bilan mustaqil ishlay olmaydi.
Yuqoridagi masalalarni hal etish uchun tajriba-sinovning izlanish qismi
2021–2022 o‘quv yilida boshlandi. Matnni zarur darajada ifodali o‘qishga
harakat qiladi, biroq matn bo‘yicha lug’at bilan ishlash hamda matn mazmunini
qayta hikoya qilishda qiyinchiliklarga duch keladi, matn bilan mustaqil ishlay
olmaydi. Boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida
ishlash imkoniyatlarini batafsil o‘rganish asosida ilmiy-tadqiqotishining asosiy
g’oyasi, shuningdek, o‘quvchi bilimidagi muammolar va ularning sabablari
aniqlandi. Tajriba sinflarida o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash uchun
metodika asosida yozma- nazorat ishi o‘tkazildi.
O‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari quyidagi natijalarni berdi ( 3.2.4 -jadvalga
qarang):
3.2. 4 -jadval
Matn mazmunini anglash va o‘quvchilar ona tili va o‘qish
savodxonligining o‘sganlik darajasi
O‘quv
topshiriqlari
Nazorat sinflari Tajriba sinflariO‘quvchilar
soni
Yuqori
daraja
O‘rta
daraja
Quyi daraja
%

O‘quvchilar
soni
Yuqori
daraja
O‘rta
daraja
Quyi daraja
%

Matnni ifodali
o‘qish, lug’at
ustida ishlash 118 23,56 48,37 28,07 117 29,47 56,85 13,68
Matnni
mazmunini qayta
hikoya qilish 118 29,27 39,02 31,71 117 34,68 41,94 23,38
Matn mazmunini
saqlagan holda 118 12,73 20,91 66,36 117 16,67 25,0 58,33
79

shaklan
o‘zgartirib qayta
hikoya qilish
O‘qilgan matnga
oid savollar
tuzish 118 26,98 33,64 39,38 117 30,4 36,8 32,8
Matndagi asosiy
fikrni aniqlash 118 13,39 20,47 66,14 117 19,84 24,60 55,56
Tajriba-sinov ishining ikkinchi bosqichi va uchinchi bosqichi o‘rganuvchi
xususiyatga ega bo‘lib, ilg’or va tajribali o‘qituvchilarning ish tajribasiga
tayangan holda olib borildi. O‘quvchilarning ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishda kamchiliklar tuzatildi. O‘quvchilarning ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirishning ishonarlilik darajasi Pirsonning χ 2
(xi-kvadrat)
matematik-statistik metodi asosida tekshirib ko‘rildi.
Tajriba-sinovning bu bosqichida nazorat va tajriba sinflari ajratildi va
ularni tanlashda quyidagi talablarga e’tibor berildi:
a) nazorat va tajriba sinflari o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajalari deyarli
bir xil;
b) o‘qituvchilarning bilim darajalari va ish tajribalari deyarli farq qilmaydi;
v) o‘quvchilarning ekologik xavfsizlikni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlari
deyarli bir xil.
Tajriba-sinov ishining bu bosqichida o‘quvchilarning ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish metodikasining samara berishini aniqlash
maqsadida tajriba natijalari tahlili va interpretatsiyasi o‘tkazildi.
O‘quvchilarning javoblari quyidagi mezonlarga ko‘ra baholandi: “ Yuqori
daraja ”, “ O‘rta daraja ”, “Qoniqarli”. O‘quvchilarning ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish bo‘yicha o‘quvchilarning bilim darajalari
muammoli savollarga, topshiriqlarga yozma ravishda bergan javoblarini tahlil
qilish orqali tekshirildi.
80

1) “ Yuqori daraja ” baho – o‘quvchi muammoni to‘g’ri tushunadi, uni hal
qi lish uchun zarur bo‘lgan tushunchalarni, qoidalarni, puxta va chuqur biladi,
muam moning yechimini topish va to‘g’ri qaror qabul qilish ko‘nikmasiga ega,
topshiriqni bajaradi, yechimni tek shirib, tahlil qila oladi;
2) “ O‘rta daraja ” baho – o‘quvchi muammoni to‘g’ri tushunadi, uni hal
qilish uchun zarur qonun, qoidalarni biladi, muammoning yechi mini topishda
qiynalmaydi, biroq yechimni tekshirish va tahlil qilish da ba’zi juz’iy xato va
kamchiliklarga yo‘l qo‘yadi;
3) “ Quyi daraja ” baho – o‘quvchi muammoni yetarlicha tushuna olmaydi,
uning yechimini topish uchun zarur bo‘lgan tushuncha, qoida va qonunlarni
yaxshi bilmaydi, yechimni to‘g’ri qila olmaydi, muammoli vaziyatlarni va
yechimni tahlil qila olmaydi.
Yuqoridagi “ Yuqori daraja ”, “ O‘rta daraja ”, “Qoniqarli” javoblar
o‘quvchilarning ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirishda doir
materiallarni fanlararo o‘qitish jarayonida o‘quv chilar ning bilim sifatini
aniqlashda asosiy mezon bo‘lib xizmat qildi.
O‘tkazilgan tajriba-sinov natijalariga asoslangan holda 3-sinf o‘qish
darslarida matn ustida ishlash orqali o‘quvchilar ona tili va o‘qish
savodxonligi ning o‘sganlik darajasiga oid natijalarni aniqlash bo‘yicha tajriba va
nazorat sinflaridagi o‘zlashtirishlar matematik statistika metodlari orqali tahlil
qilindi va umumlashgan holda quyidagi jadvalda aks ettirildi ( 3.2.4 -jadvalga
qarang):
3.2.4 -jadval
Matn mazmunini anglash va o‘quvchilar ona tili va o‘qish
savodxonligining o‘sganlik darajasiga oid tajriba-sinov natijalari
Sinflar O‘quvchilar
soni O‘zlashtirish darajalari
Yuqori O‘rta Quyi
Tajriba sinfi 117 44 39 34
Nazorat sinfi 118 25 35 58
81

Bu qiymatlarga mos kelgan diagramma quyidagicha bo‘ladi (3. 2.2 -rasmga
qarang):
3. 2.2 -rasm . O na tili va o‘qish savodxonligi ning o‘sganlik darajasi
(tajribadan keyingi holat)
Tajriba-sinov ishlarida ona tili va o‘qish savodxonligi ning o‘sganlik
darajasiga oid turli xil materiallar tayyorlandi. Pedagogik tajriba-sinov oxirida
taj riba va nazorat sinflari orasida 9,9 foiz statistik farq borligi aniq landi. Tajriba
sinflarida o‘quvchilarning bilim darajasi nazorat sinf larining bilim darajasidan
qanchalik yuqori ekanligini aniqlash mumkin. Buning uchun tajriba sinflarida
olingan yozma-nazorat ishlarining didak tik samaradorligi Pirsonning χ 2
(xi-
kvadrat) matematik-statistik metodi yordamida tekshirib ko‘rildi (1-formulaga
qarang).
Pedagogik tadqiqotlar uchun kritik qiymatni topish T
krit. = 0,95 = 95% ga
mos keladi. Xulosalarning ishonchlilik ehtimoli esa – a = 1-T; a = 1-0,95 = 0,05
(5%) deb qabul qili ndi. Aniqlik darajasi – a = 0,05 va erkinlik darajasi – ν = 4-1
= 3. Kri tik qiymatlar jadvalidan a = 0,05, ν = 3 qiymatlar uchun statistik kritik
qiymat T = 7,815 ga to‘g’ri keladi. Agar T
kuz. >T
krit. Tengsizlik o‘rinli bo‘lsa, u
82

holda ilgari surilgan ishchi faraz to‘g’ri, aks holda ilgari surilgan ishchi faraz rad
etiladi.
T
kuz. Qiymati
T
kuz
formulaga ko‘ra hisoblab topiladi.
Olingan natijalardan tajriba sinflaridagi o‘zlashtirish nazorat sinflaridagi
o‘zlashtirishdan yuqori ekanligi ma’lum bo‘ldi.
Shunday qilib, tavsiya etilgan maxsus usul va metodlarning samaradorligi
asoslovchi va ta’kidlovchi tajribalar natijalarini o‘zaro qiyosiy o‘rganish,
ta’kidlovchi tajriba natijalarini statistik tahlil qilish nafaqat sinov ishlarining,
balki tadqiqotning ham ilmiy-pedagogik jihatdan muvaffaqiyatli tashkil
etilganligidan dalolat berdi.
III bob bo‘yi ch a xulosalar
Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish savodxonligini darslari
matn ustida ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishning dastlabki darajasini
diagnostika qilishda 3-sinf o‘quvchilari ishtirok etishdi. Surxandaryo viloyati,
Qumqo‘rg’on tumanidagi 46 – 58 - sonli maktablarning jami 235 nafar
boshlang’ich sinf o‘quvchilari ishtirok etishdi.
Boshlang’ich sinf o‘qish darslarida matn ustida ishlash orqali ona tili va
o‘qish savodxonligini shakllantirish metodikasining samaradorligini aniqlash
maqsadida tajriba natijalari tahlili o‘tkazildi. Metodikaning miqdoriy hamda
sifatiy tahlili uning samaradorligini belgilaydi.
Olingan natijalardan tajriba sinflaridagi o‘zlashtirish nazorat sinflaridagi
o‘zlashtirishdan yuqori ekanligi ma’lum bo‘ldi.
83

Tavsiya etilgan maxsus usul va metodlarning samaradorligi asoslovchi va
ta’kidlovchi tajribalar natijalarini o‘zaro qiyosiy o‘rganish, ta’kidlovchi tajriba
natijalarini statistik tahlil qilish nafaqat sinov ishlarining, balki tadqiqotning ham
ilmiy-pedagogik jihatdan muvaffaqiyatli tashkil etilganligidan dalolat berdi.
UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR
Dissertаtsiyа mаvzusi bо‘yichа о‘tkаzilgаn nаzаriy tаdqiqоtlаr аsоsidа
quyidаgi xulоsаlаr qilindi:
1. Har tomonlama barkamol, erkin fikrlaydigan shaxslarni tarbiyalashda
o‘quvchilar nutqini rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Umumiy o‘rta
ta’lim maktablari oldidagi ushbu vazifani to‘laqonli bajarish ko‘p jihatdan
boshlang’ich sinflarda o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish, ularning
bog’lanishli nutqini talab darajasida o‘stirish bilan chambarchas bog’liq.
2. Boshlang’ich sinf o‘qish darslarida nutq o‘stirish ishining matn asosida
amalga oshirilishi bu jarayonda samarali yutuqlarni qo‘lga kiritish imkonini
beradi. Bu esa nutq o‘stirish ishini ustuvor tamoyillar asosida tashkil etishni
taqozo qiladi.
84

3. Badiiy matnni tahlil qilish, matnning mavzu doirasini aniqlash, savol-
topshiriqlar bilan ishlash, matnni qismlarga ajratish, reja tuzish, matndagi
ishtirokchilarga oddiy tavsif berish, og’zaki hikoya tuzish, matn mazmunini
qayta hikoyalash, ijodkorlik sifatlarini tarkib toptirish kabi yo‘nalishlarda ish
olib borish boshlang’ich sinf o‘qish darslarida o‘quvchilar ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirishda katta ahamiyat kasb etadi.
4. Boshlang’ich sinflarda og’zaki, yozma, tashqi va ichki nutq turlarining
o‘ziga xos xususiyatlarini, o‘quvchilarning psixologik-irodaviy va axloqiy
jihatlarini hisobga olish ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish
jarayonining muvaffaqiyatli kechishini kafolatlaydi.
5. Boshlang’ich sinf o‘qish darslarida matn ustida ishlash orqali ona tili va
o‘qish savodxonligini shakllantirish metodikasini takomillashtirishda
o‘quvchilarning badiiy asarni to‘g’ri va to‘laqonli qabul qilishiga ko‘mak berish,
ya’ni ularni fragmentar darajadan “komillik” darajasiga olib borish nutq rivojida
katta ahamiyatga ega.
6. Boshlang’ich sinflarda matn ustida ishlash orqali nutq o‘stirishda o‘qish va
ona tili darslari o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikdan unumli foydalanish kutilgan
natijaning qo‘lga kiritilishini ta’minlaydi.
7. Boshlang’ich sinf o‘qish darslarida matn ustida ishlash orqali nutq
o‘stirish jarayonida matnosti savol-topshiriqlari ustida ishlash, lug’at ishi, matn
mazmunini qayta hikoya qilish, bu jarayonda mustaqil va ijodiy ishlardan hamda
test topshiriqlaridan to‘g’ri va unumli foydalanish o‘quvchilar nutqini
o‘stirishdagi asosiy, ayni paytda, eng samarali usullar hisoblanadi.
8. Tavsiya etilgan maxsus usul va metodlarning samaradorligi asoslovchi
va ta’kidlovchi tajribalar natijalarini o‘zaro qiyosiy o‘rganish, ta’kidlovchi
tajriba natijalarini statistik tahlil qilish olib borilgan sinov ishlari hamda
tadqiqotning ilmiy-pedagogik jihatdan muvaffaqiyatli tashkil etilganligini
tasdiqladi.
85

TAVSIYALAR
1) Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish savodxonligini
rivojlantirishga qaratilgan fan to’garagini tashkil etish maqsadga muvofiq;
2) Xalqaro baholash PIRLS dasturiga asoslangan kognitiv va kreativ o’quv
topshiriqlarini tizimli ishlab chiqish va boshlang’ich ta’lim ixtisosligi ona tili va
o‘qish savodxonligi fani doirasida keng qo’llash lozim;
3) O‘quvchilarning bilim va salohiyatini rivojlantirish, jamiyatda o‘z
o‘rnini topish, maqsadiga erishish yo‘lida matnni tushunish, matndagi
ma’lumotlardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish, hamda ularga
munosabat bildirish qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida boshlang’ich sinf
o’qituvchilariga mahorat darsi tashkil etish zarur.
86

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Normativ-huquqiy hujjatlar va nazariy-metodologik manbalar
1.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonuni. O‘RQ-637-
son 23.09.2020. Ta’lim to‘g‘risida (lex.uz)
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 - yil 7 - fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni. PF-4947-son
07.02.2017. (lex.uz)
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi
«O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan
sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-6108-
son Farmoni . PF-6108-son 06.11.2020. (lex.uz)
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi
“O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
87

rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risidagi PF – 5712- sonli
Farmoni. PF-5712-son 29.04.2019. (lex.uz)
5.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 -yil 8 -
dekabrdagi “Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi
xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g’risida”gi 997-son
qarori (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 10.12.2018 y.,
09/18/997/2289-son)
6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 26.02.2021 yildagi
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi Respublika
ta’lim markazi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risidagi 108-son qarori. 108-son 26.02.2021. (lex.uz)
7.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 -yil
8 -dekabrdagi 997-sonli “Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash
sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari
to‘g’risida”gi qarori.
8.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi
“Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartini tasdiqlash
to‘g’risida”gi VMQ-187-son qarori.
9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 -yil
14- dekabrdagi “2020-2025-yillarda kitobxonlik madaniyatini
rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash milliy dasturini tasdiqlash
to‘g’risida”gi VMQ-781 son qarori
10. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. 1- jild. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
570-b
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 20-fevraldagi
“Yoshlarning intellektual va ijodiy salohiyatini rivojlantirish, iqtidorli
bolalarni qo‘llab-quvvatlash va rag’batlantirish maqsadida “Prezident
88

maktablarini ochish to‘g’risida”gi PQ-4199-son qarori. T.: 2019.
12. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. -T.: “O‘zbekiston”. 2017. 312 b.
13. Mirziyoyev Sh.M. “Kitob maxsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini
rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda
targ’ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g’risida”gifarmoyish. 2017 -
yil 12 yanvar.
14. Umumiy o‘rta ta’limning DTS va o‘quv dasturi. T.:2017. – 74b.
Monograf i ya, darslik, o’quv qo’llanmalar, llm i y maqola lar
16.
Assessing Reading, Mathematics and Scientific Literacy: A framework for
PISA 2009 OECD, 2009
17. Azimova I. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 2-sinf
o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma /– Toshkent: Respublika ta’lim
markazi, 2021. – 128 b.
18.
Azimova I. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 1-sinf
uchun mashq daftari /– Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 72 b.
19.
Azimova I. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi 2-qism [Matn]: 1-
sinf uchun darslik– Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 104 b.
20. Abduqodirov A.A., Parda y ev A. Pedagogik texnologiyalarga oid
atamalarning izohli lug‘ati. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2012. 44 b.;
21.Ahmedov X.
4-sinf o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash
bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun
mashq daftari №3. Ta’lim sifatini baholash bo yicha xalqaro
ʻ tadqiqotlarni
amalga oshirish Milliy markazi. Toshkent 2000
22.
Bakiyeva X.S. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida mustaqil ta’lim orqali
89

nutq va tafakkurni rivojlantirish metodikasi. Pedagogika fanlari bo‘yicha
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi AVTOREFERATI, Samarqand, 2019,
61 bet.
23.
Bakiyeva H., N.Ahmedova, N.Azizova, D.Nosirova, B.Teshaboyeva,
U.Ismoilova, B.Egamberdiyeva “Savodga o‘rgatish darslari”.-T.:
“Extremum-press”, 2014. -119 b.
24. Boymurodova G. va b. 3-sinfda o`qish darslari. Metodik qo`llanma. – T.:
Sharq, 2016. – 176 b.
25. Grigorenko, E.L. Kognitiv rivojlanishning individual xususiyatlarining
yosh o‘quvchilar tomonidan o‘qish va yozishni o‘rganish mahoratiga ta'siri
[Matn]: dis. Doktor Psixol. fanlar / E.L. Grigorenko. - Moskva, 2012.- 299
26. Jumayev M.E., Yuldasheva M.Yu., Mingbaeva B.U., Mamatova G.A.,
Levkina M.F. “Boshlang’ich ta’limni o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar
va innovatsiyalar” metodik uslubiy qo‘llanma – T.: 2018 y
27.Islomova Z.Sh.
4-sinf o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash
bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun
mashq daftari №8. Ta’lim sifatini baholash bo yicha xalqaro
ʻ tadqiqotlarni
amalga oshirish Milliy markazi. Toshkent 2000
28.
Ismailov A., D. Norboyeva, K. Kucharova, Z. Kosimova, N. Aminova .
Xalqaro tadqiqotlarda boshlang’ich sinf o‘quvchilarining o‘qish
savodxonligini baholash «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi Bosh tahririyati, Toshkent – 2019 yil, 92-bet
29.
Kovaleva, G.S. Savodxonlikka yangicha qarash. PISA-2000 xalqaro
tadqiqoti natijalariga ko‘ra [Matnj / G.S. Kovaleva, E.A. Krasnovskiy //
Rus tili ("Birinchi sentyabr" gazetasiga qo‘shimcha). - 2005. - № 14.-S.
105-129
90

30.
Lutoshkina V.N., Plexanova Ye.N. Formirovanie chitatelskoy gramotnosti
mladshix shkolnikov. Uchebno-metodicheskoe posobie. – Krasnoyarsk. –
2012.
31. Mavlonova R., Rahmonqulova N. Boshlang ‘ich ta 'lim pedagogikasi,
innovatsiyasi va integratsiyasi. G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotmatbaa
ijodiy uyi, T:. 2013. -270 bet
32. Mavlonova R.A., Rahmonqulova N.H. “Boshlang‘ich ta’limning
integrasiyalashgan pedagogikasi”. O‘quv qo‘llanma. - T.: “Ilm Ziyo”-2009.
- B.192.
33. Mavlonova R., Rahmonqulova R. Boshlang‘ich ta’limning
integratsiyalashgan pedagogikasi. T., Ilm ziyo, - 2009. 49-bet.
34. Mav lonova K. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 1-qism [Matn]:
darslik 2-sinf uchun / – Toshkent:Respublika ta’lim markazi, 2021.–120 b.
35.
Mavlonova K. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 2-qism [Matn]:
darslik 2-sinf uchun / – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 120
b.
36.
Mavlonova K., [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 3-sinf
o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma /– Toshkent: Respublika ta’lim
markazi, 2022. – 160 b.
37.
K. Mavlonova [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 1-qism [Matn]:
3-sinfi uchun darslik / – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2022. – 144
b.
38. Matchonov S. [va boshq.]. Boshlag’ich sinflarda o‘qish darslarini
pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. – T.: Yangiyo‘l poligraf
servis, 2008. – 224 b.
39.
Matchonov S. [va boshq.]. “O‘qish kitobi ” 4-sinf: umumiy o‘rta ta lim‟
maktablarining 4-sinfi uchun darslik Toshkent.2020-yil
91

40. Matchonov S. va b. O`qish kitobi. 4-sinf uchun darslik. – T.: Yangiyo`l
poligraf servis, 2017. – 266 b.
41. Masharipova U. va b. “Ona tili” 1-4-sinf o‘qituvchilari uchun metodik
qo‘llanma.-T.: “SHarq”, 2014.-120 b.
42.
Maxmudov N., A. Nurmonov. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi.
Toshkent, «Ukituvchi»,1996 yil.
43.
Muhammadiyeva M.M. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida faoliyatlar
integratsiyasi jarayonida mas’uliyatlilikni shakllantirish metodikasi.
P edagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi
AVTOREFERATI. Qarshi – 2021.
44.
M uxtarova L.A. , Saidaxmadova N.S. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida
o‘qish va matnni tushish ko‘nikmalarini shakllantirish yo‘llari. “Oilaviy
munosabatlar destruktsiyasining psixologik tadqiqi: muammo va
yechimlar” Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman. Termiz: 2022 yil. 402-405 b.
45.Ne’matova N.
4-sinf o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash
bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun
mashq daftari №2. Ta’lim sifatini baholash bo yicha xalqaro
ʻ tadqiqotlarni
amalga oshirish Milliy markazi. Toshkent 2000
46.
Norboyeva D. 4-sinf o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash
bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun
mashq daftari №1. Ta’lim sifatini baholash bo yicha xalqaro
ʻ tadqiqotlarni
amalga oshirish Milliy markazi. Toshkent 2000
47.
Nishonova Z. Mustaqil fikrlashga o`rgatish.// Boshlang`ich ta`lim. 1999. –
№ 3. –34- 35 b.
48.
Nurulla y eva S h . Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga o‘rgatish. Ped. fanl. nom. ilm. daraj. olish uchun
92

yozilgan diss. –T.: 2005. -152 b.
49.
OECD (2013), PISA 2012 Assessment and Analytical Framework:
Mathematics, Reading,Science, Problem Solving and Financial Literacy,
OECD Publishing.
50.
OECD (2017), PISA 2021 Creative Thinking Strategic Advisory Group
Report, Organisation for Economic Co-Operation and Development,
https://one.oecd.org/document/EDU/PISA/GB(2017)19/en/pdf (accessed
on 26March 2018).
51.
PIRLS 2006 Assessment Framework and Specifications /Ina V.S. Mullis,
Ann M. Kennedy, Michael O. Martin, Marian Sainsbury, IEA, Boston
College ISC, 2006
52.
PIRLS 2006 Encyclopedia /Ann M. Kennedy, Ina V.S. Mullis, Michael O.
Martin, Kathleen L.Trong, IEA, Boston College ISC, 2007
53.
PIRLS 2016 Assessment Frameworks. International Study Center. Ina V.S.
Mullis and Michael O. Martin.
54.
Po‘lotova Yu.A. “Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish darslarida axborot-
resurslarning integratsiyasini ta’minlashning metodik imkoniyatlari”
P edagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi
AVTOREFERATI. Buxoro – 2022.
55.
Sadikova A.V. Useing Information Technology in Verifying Students’
Knowledge, Eastern European Scientific Journal. (ISSN 2199-7977) DOI
10.12851/EESJ201805, 129-133 p.
56.
Sadikova A.V. The impact of development of information technologies on
primary education // East European Scientific journal
93

Wschodnioeuropejskiy Czasopismo Naukowe . - 2016 g 8(4) 85-86 str.
57. Sariyev Sh.U. Boshlang’ich sinf o‘qish darslarida matn ustida ishlash
orqali nutq o‘stirish metodikasini takomillashtirish (1-2-sinf materiallari
misolida) P edagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi
AVTOREFERATI. Toshkent – 2020.
58. Tajbenova S.S. Ona tili darslarida o‘quvchilarga nazariy bilimlarni amalda
qo‘llashni o‘rgatish metodikasi (ta’lim qozoq va o‘zbek tillarida olib
boriladigan boshlang’ich sinflar misolida). Pedagogika fanlari bo‘yicha
falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss. avtoref. –
Nukus. 2018. -52 b.
59. TSukerman G.A., Kovalyova G.S., Kuznetsova M.I. Pobeda v PIRLS i
porajenie v PISA: sudba chitatelьskoy gramotnosti 10-15 letnix
shkolnikov // Voprosы obrazovaniya. – 2011. – № 2. – s. 123-150.
60.
Shabbazova D.R. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari savodxonligini oshirish
jarayonida shaxsiy qadriyatli yondashuvni takomillashtirish metodikasi”
P edagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi
AVTOREFERATI. Termiz – 2022.
61.
Sharofutdinova R. Sh. “Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining ijodiy faoliyatini rivojlantirish metodikasi (texnologiya
fani misolida)” P edagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
dissertatsiyasi AVTOREFERATI. CHirchiq – 2022.
62. Shodmonqulova S.R. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarining o‘qish
savodxonligini rivojlantirishda pirls topshiriqlaridan foydalanish
metodikasi. Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue
4 April, 2022 https://t.me/ares_uz Multidisciplinary Scientific Journal
63.
Hamro y ev A.R. Boshlang’ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish.
Ped. fanl. nom. ilm. daraj. olish uchun yozilgan diss. –T.: 2005. -164 b.
94

64.
“Xalqaro tadqiqotlarda boshlang’ich sinf o‘quvchilarining o‘qish
savodxonligini baholash” (Boshlang„ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar va
soha mutaxassislari uchun metodik qo„llanma) Toshkent.2019.
65. Umarova M. [va boshq.]. O`qish kitobi. 3-sinf uchun darslik. – T.:
O`qituvchi, 2018. – 216 b.
66. Umumta’lim maktablarining milliy o‘quv dasturi/ Ona tili.-T.: 2021.-170-
b.
67. Qosimova K. [va boshq.]. Ona tili o`qitish metodikasi. Boshlang`ich ta`lim
fakulteti talabalari uchun darslik. – T.: Noshir, 2009. – 352 b.
68. Qosimova K. [va boshq.]. Ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009 –
163 b.
69. G`afforova T., Nurullayeva Sh. Boshlang`ich sinflar ona tili darslarida
didaktik o`yinlar va mustaqil ishlar. O`quv-uslubiy qo`llanma. –Qarshi :
Nasaf, 2003. – 54 b.
70. G`afforova T. [va boshq.]. O`qish kitobi. 1- sinf uchun darslik. – T.: Sharq,
2018. – 127 b.
71. G`afforova T. [va boshq.]. O`qish kitobi. 2- sinf uchun darslik. – T.: Sharq,
201 8 . – 17 6 b.
72.
G’ ulomov A. Ona tili o‘qitish printsiplari va metodlari. Toshkent,
«O‘qituvchi»,1992 yil.
73.
G’ulomova X., Yo‘ldosheva SH., SHermatova U. 4-sinfda ona tili darslari.
–T.: O‘qituvchi,2003
III. Foydalangan boshqa manbalar
74.
www.ziyonet.uz.
75.
http://www.edunet.uz
76.
http://www.istedod.uz
95

MAGISTRLIK DISSERTATSIYA

Sotib olish