Boshlang’ich sinf o’quvchilarida vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	51.9KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	25 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirish

Sotib olish

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida vatanparvarlik
tuyg’usini shakllantirish
Reja
Kirish
1. Vatan va vatanparvarlik tarbiyasi haqida tushuncha
2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini vatanpavarlik ruhida tarbiyalashning
milliy, tarixiy asoslari
3. O’quvchilarni darslar va darsdan tashqari mashg’ulotlarda
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash jarayonining mazmuni
4. O’quvchilarni darslar va darsdan tashqari mashg’ulotlarda
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash shakli, vosita va usullari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O’zbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyatning
ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy sohalarida katta islohotlarning sodir bo’lishi
kelajak avlod tarbiyasi oldiga muhim vazifalarni qo’ymoqda. Bu, avvalo, kelajak
avlodning ana shu o’zgarishlarga dadil moslasha oladigan yuksak bilim, mahorat, keng
dunyoqarash va e’tiqodga ega bo’lishini talab etadi.
Kishilik jamiyati el-yurtiga, vataniga sadoqatli, iymon-e’tiqodi butun, mard va
jasur, malakasi yetuk, ma’naviyati yuksak insonlar bilan haqli ravishda faxrlanadi,
degan edi
Prezidentimiz I. A. Karimov ―Sog’lom avlod uchun ordenini topshirish‖
marosimida. Farzandlarimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, milliy ong, milliy
g’urur tushunchalarini singdirish uchun ular ma’naviy jihatdan sog’lom bo’lishlari
zarur. Ma’naviy sog’lomlik esa jismoniy va ruhiy sog’lomlik bilan chambarchas
bog’liq.
Respublikamizda olib borilayotgan siyosatning va Prezidentimiz da’vatlarining
mohiyatini ham ma’naviyati teran, boshqalar fikriga ergashmaydigan, iymon-e’tiqodi
sof avlodni yetishtirish masalasi tashkil etadi. Zero, e’tiqodsizlik, turli yot oqim va
mafkuralarga ergashish holati jamiyatni inqiroz sari yetaklaydi. Shu bois,
Prezidentimiz deyarli barcha asarlarida yoshlar tarbiyasiga jiddiy yondoshish va ularni
yot g’oyalardan muhofaza qilish lozimligini ta’kidlaydilar: ―Takror aytishga to’g’ri
keladi–ota-onalar, ustoz murabbiylar bu masalada xushyorlikni yo’qotmasligimiz,
yoshlar tarbiyasida aslo beparvo bo’lmasligimiz zarur
‖ 1
.
O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi (1997 yil, 29 avgust)
Qonuni ta’limning barcha yo’nalishlarini isloh qilish va rivojlantirish uchun imkon
yaratdi. Ta’lim sohasidagi islohotlardan asosiy maqsadi ham xalqimiz ongi va shuurida
saqlanib kelayotgan vatanga e’tiqodni yosh avlodga singdirish, ta’lim jarayonining
barcha bosqichlarida mamlakatimiz kelajagini belgilay oladigan barkamol hamda
vatanparvar shaxsni shakllantirishdan iborat.
1 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008. 15-b.

Vatan va vatanparvarlik tarbiyasi haqida tushuncha
Vatan insonning ruhiyati, turmush tarzi, ongi va tafakkuri, o’tmishi, buguni va
kelajagi mujassam bo’lgan tushunchadir.
Vatan ostonadan, o’zi tug’ilib o’sgan go’shadan boshlanadi. Shuning uchun bola
o’zi yashab, nafas olib turgan xonadonida ulg’ayib voyaga yetishishida muhtasham va
qudratli makon bo’lgan ona zaminiga mehr-muhabbat va sadoqati abadiy bo’lmog’i
zarur.
Har bir insonning vataniga bo’lgan muhabbati ona suti, ona allasi va ota-ona mehri
bilan uning vujudiga singib boradi, ota-onasini avlod-ajdodlari, ularning an’analari,
urf-odatlari, kasb-korlarini sevuvchi farzand o’zgalarni ham sevadi. Millati, xalqi,
adabiyoti, san’ati, dini va madaniyatidan g’ururlanib, o’zi o’sgan yurt tabiatidan
ilhomlanib, uning muqaddas tuprog’i qadrini anglaydi.
Zero, hech bir inson Vatandan tashqarida baxt-saodat topa olmaydi. O’z yurtida
obrue’tibori bo’lmagan inson o’zga yurtda ham qadrlanmaydi.
Shuning uchun ham xalqimizda «O’zga yurtda sulton bo’lguncha, o’z yurtingda
cho’pon bo’l», «o’zga yurtda shoh bo’lgandan, o’z yurtingda gado bo’lgan afzal»,
O’lsang o’l, vataningda bo’l kabi naqllar bejiz aytilmagan.
Har kimning o’z xonadoni, uy-joyi, o’z ona yurti naqadar qadr-qimmatli ekanligini
o’zga yurtga safarga, yashashga borgan inson biladi. Buyuk mutafakkir Alisher
Navoiy, Bobur Mirzo, Furqat va boshqa bobokalonlarimizning o’zlari tug’ilib o’sgan
vatanlaridan uzoqda kuchli Vatan sog’inchi-bilan yashaganlari, ona yurt tuprog’ini,
unda o’sgan mevalarni ko’zlariga to’tiyo qilganlari, yurt ishqida iztirob chekkanlari
barchaga ayon. Ularning ruhiy kechinmalari haqiqiy vatanparvar kishining holatidir.
Haqiqiy vatanparvar u qaerda yashamasin, Vatanning yaxshi kunida ham, yomon
kunida ham uni tark etmaydi, u bilan birga bo’ladi 2
.
Insondagi eng oliy tuyg’u — Vatan tuyg’usidir. O’zi tugilib-o’sgan ona yurtini jon
qadar sevadigan, o’zga yurt tabiatidan o’z yurti tabiatichalik zavq olaolmaydigan,
diyoridagi katta-kichik yutuqlardan faxrlanadigan, hatto mitti chumoli harakatidan
2 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg`usi. Toshkent, 1997, 152-bet.

zavqlanadigan butun aql-zakovati, qalb qo’ri, kuch va imkoniyatini shu jamiyat va
tabiat go’zalligi, rivojiga bahshida eta olgan insondagina bu tuyg’u namoyon bo’ladi.
Vatan ham, vatanga muhabbat to’yg’usi ham ilohiy ne’mat bo’lib, butun qon
tomirlarida shu tuyg’u jo’sh urgan insonda vatanfurushlik, vatanga hiyonatdek jirkanch
vahshiylikka moyillik hech qachon bo’lmaydi. Xalqimizda ―O’zga yurtning
bag’lariyu-bog’chasi, o’z yurtingning yontog’icha ko’rinmas»_ deb bejiz aytilmagan. 3
Vatan tuyg’usi — bu Vatanni himoya qilib, Vatan deya fido bo’lgan Tumaris, Shiroq,
Spitamen, Najmiddin Kubro, Solihbek dodhoh, mulla Aliqul dodxoh singari
yo’zlab sher yuraklarni eslashdir. Tomirida ohirgi tomchi qoni qolguncha dushmanga
qarshi kurashgan Jaloliddin Manguberdi, Temir Malik, Abdumalik To’ra, Qurbonjon
dodxoh, Madaminbek, Namozbotir singari buysunmas bahodirlarning, og’ir kunlarda
qardoshlarga yelkadosh bo’lay deb, harbiy vazirlik lavozimidan iste’foga chiqib, ota
yurti Turkistonga kelib, ayovsiz janglarda halok bo’lgan Anvar poshshoning, qullikdan
o’limni afzal bilgan Oqmasjid, Chimkent, Avliyoota, Toshkent, Jizzax, Samarqand,
Zirabuloq himoyachilarining nomini yodga olishdir.
Vatan tuyg’usi — bu mustamlaka to’zumiga qarshi bosh ko’targan Toshkent,
Jizzax, Andijon qo’zg’olonchilari, Dukchi Eshon xotirasini unutmaslikdir.
Vatan tuyg’usi — bu zulm-istibdoddan qutulish uchun xalqni ma’rifatli bo’lishga
chorlash, milliy uyg’onishga da’vat etgan, najot ilmda, birlikda va harakatda deb
bilgan fidoyi ziyolilarni, ularning rahnamolari bo’lmish Munavvar Qori, Mahmudxo’ja
Behbudiy, Abdullaxo’ja, Avloniy, Fitratlarning nomlarini doimo yodda saqlashdir.
Vatan tuyg’usi — bu yigirmanchi, o’ttizinchi, qirqinchi, elliginchi va nihoyat
saksoninchi yillarda xalqimizga qarshi uyushtirgan qatli ommaviy qatag’onlarda
qamoq va surgun azoblarini boshidan kechirgan va halok bo’lgan Abdulla Qodiriy,
Cho’lpon, Fitrat, Usmon Nosir singari minglab millat gullarini unutmaslikdir.
Vatan tuyg’usi — bu Ikkinchi Jahon urushida fashizmga qarshi mardona jang
qilgan vatandoshlarimiz yodini ehtirom bilan eslashdir».
Vatan himoyasi yo’lidagi qahramonlar insoniyat tarixidan hech qachon o’chmaydi.
3 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg`usi. Toshkent, 1997, 154-bet

Vatanni asrash, har bir qarich yerini qo’riqlash, bu muqaddas burch bo’lib, ozod va
mustaqil Vatanga ega bo’lish hech qachon osonlikcha qo’lga kiritilmagan. Vatan erki,
mustaqilligi va ozodligi yo’lida qurbon bo’lganlarni abadiy eslash, hotirlash har bir
kishining xalq, millat, Vatan oldidagi imoni va vijdonidir 4
.
Vatan muqaddasdir. Undan qimmat, undan aziz, undan shirin, undan ulug’ ne’mat,
boylik yo’qdir. Shu boylikni qadrlagan, undan cheksiz faxrlangan insongina oilasi,
xalqi, atrof muhiti, jamiyatiga mehr-muhabbatli bo’ladi.
Insonni dunyoga keltirishdek mo’jiza yaratgan ona bilan Vatan hamohangdir.
Vatan ona kabi inson taqdirida mo’jizalar makonidir. Shuning uchun ikki mo’jizakor
yonma-yon Ona-Vatan deb yuritiladi.
Inson ona uchun qanchalik jonfidolik qilsa, Vatan uchun ham shunchalik
qayg’uradi, uni ardoqlaydi, sevadi, avaylab-asraydi, turli ofatlardan, dushmanlardan
qo’riqlaydi. Kerak bo’lsa, Ona-Vatan uchun jonini qurbon kiladi. Munis va mo’tabar
Ona insonni shu yorug’ dunyoga keltirsa, Vatan uni hayot belonchagida o’stiradi,
ulg’aytiradi, shaxsni shaxs sifatida namoyon etadi. Shu boisdan inson uchun Ona -
Vatandan ulug’roq, mo’tabarroq, qimmatliroq makon yo’q. Xalq ichida Ona degonda -
Vatan, Vatan deganda esa Ona tasavvur etilishida ham majoziy mano bor. Ba’zi bir
sabablarga ko’ra, o’zga yurtlarda yashayotgan vatandoshlarimiz ham «Ona-yurtim»,
«Ota-yurtim», «Kindik qonim to’kilgan yurt» deb faxrlanadilar 5
.
Yurtboshimizning vatanparvarligi, millatparvarligi evaziga 1991 yilning 31
avgustida
O’zbekistonning davlat mustaqilligi e’lon qilingach, o’zbek millatining qaddi
tiklandi, Vatan qadri ortdi, zo’rovonlik yo’li bilan yo’q qilingan milliy qadriyatlarimiz,
dinimiz
(«Navro’z» bayrami, Ramozon va Qurbon hayitlari va hokozo) xalqqa yana
qaytarildi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, O’zbekiston Respublikasining yangi davlat
ramzlari qabul qilindi, ya’ni davlat bayrog’i, gerbi, milliy valyutasi, madhiyasi —
davlat ramzlaridir. Prezidentimiz I. A. Karimov ta’rifiga ko’ra; Davlatimiz ramzlari —
bayroq, tamg’a, madhiya O’zbekiston xalqlarining shon-sharafi, g’ururi, tarixiy
4 Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg`usi. T., O`zbekiston, 1997,
156-bet. 5
Yuqoridagi manba. 157-bet.

xotirasi va intilishlarini o’zida mujassamlashtiradi. Mana shu ramzlarni e’zozlash,
o’zining qadrqimmatini, o’z mamlakatiga va shaxsan o’ziga bo’lgan ishonchini
mustahkamlash demakdir.
Mazmun va mohiyatan tamomila yangi davlatimizning asosiy Qomusi —
O’zbekistan Davlatining Konstitutsiyasi qabul qilindi.
Darhaqiqat, davlatimiz ramzlarida o’zbek xalqi mentaliteti, g’ururi, hissiyoti,
tarixiy xotirasi, porloq turmushga intilishi mujassam bo’lgan.
Ushbu ramzlar - o’zbek xalqining g’ururlaridir. Ularni qadrlash, ko’z
qorachig’idek asrash, umuminsoniy qadr-qimmatini oshirish har bir fuqaroning Vatan
oldidagi burchidir. Vatanimiz ozodligi tufayli Vatan, xalq, millat, milliy qadriyatlar
din, tarix, bugun va kelajak hayot haqida erkin fikr bildirish imkoniyati vujudga keldi.
Vatanimiz o’z istiqlol yo’lini tanlab oldi. Dunyo maydonida o’z o’rni, o’z ovoziga
ega bo’ldi.
Vatanimiz osmonida erk quyoshi porlagach, o’zbek xalqi o’z tilida baralla
e’zozlash, asrlar davomida shakllanib kelgan an’analari, qadriyatlarini qaytadan bilish,
erkin fikrlash, o’z taqdirini o’zi hal qilish, o’zga yurtlarda Vatan sog’inchida bo’zlab
yurgan vatandoshlarimiz ota yurtlariga qo’rqmasdan qaytish imkoniyatiga ega
bo’ldilar.
Vatan, xalq bor joyda vatanparvarlik tuyg’usi paydo bo’ladi. Bu tuyg’u insonni
jasoratga, ezgulikka halol mehnatga da’vat etadi. Millatni millat bo’lib shakllanishida
turli hayot to’fonlaridan omon saqlab qoladigan ham vatanparvarlik tuyg’usidir.
Vatanparvarlik - kishining o’zi tug’ilib o’sgan, kamol topgan joy, zamin, o’lkaga
bo’lgan mehr-muhabbatini, munosabatlarini ifoda etadigan ijtimoiy va ma’naviy
ahloqiy xislatlari, fazilatlaridir 5
.
Vatanparvarlik — inson ma’naviy yetukligining yuksak mezonlaridan istiqlol
mafkurasining negizini tashkil etuvchi qadriyatli va his-tuyg’ularidan biridir.
Vatanparvarlik hissini o’z farzandi qalbiga singdira olgan ota-onaning, shunday
ruh, bilan yashaydigan xalqning kelajagi porloqdir.
Vatanparvarlik — Vatan osoyishtaligi, ota-ona, El- yurt, jigargo’shalar tinchligini
saqlash, himoya qilish uchun jismoniy va ma’naviy tayyor bo’lish, harbiy
5 Mustaqillik: Izohli, ilmiy-ommabop lug`at, Toshkent, 1998, 34-bet

vatanparvarlik sir-asrori bilan puxta qo’rollanish, bilim, malaka va ko’nikmaga ega
bo’lishdir.
Vatanparvarlik — halol mehnat qilish zamirida mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy
va madaniy rivojlanishiga munosib ulush qo’shish, el-yurt manfaatlarini o’z
manfaatlaridan yuqori qo’yish demakdir.
Vatanparvarlik — mamlakatimizda yashayotgan xalqlar, elatlar va millatlarniig
tili, dini, madaniyati, urf-odatlari aa an’analariga nisbatan hurmat bilan munosabatda
bo’lish va ularni o’rganish, millatlararo do’stlik, hamkorlik o’rnatish yo’lida fidoyilik
ko’rsatishdan iboratdir.
Vatanparvarlik — Vatanni har qanday dushmanlardan (ichki va tashqi) himoya
etish, millat, xalq, Vatan ozodligi, erkinligi yo’lida kerak bo’lsa jonini ham fido qilish
demakdir. Vatanparvarlik — jamiyat ravnaqi yo’lida jasorat va qahramonlik ko’rsatish
hissining mujassamligidir.
Vatanparvarlik — har ishda tashabbuskorlik, ijodkorlik, tadbirkorlik ko’rsatish
demakdir.
Vatanparvarlik — insondagi mustahkam imon va e’tiqod, sog’lom tafakkur va
sog’lom fikr birligidir,
Vatanparvar inson g’iybat, loqaydlik, xiyonat, sotqinlik, illatchilik, mahalliychilik
kabi illatlaridan yiroqdadir 6
.
Vatanparvarlik jahondagi barcha xalqlarning donishmand va solih farzandlariga xs
tuyg’u.
Ularning bu haqda qator fikrlari bor 7
.
Sitseron (Italiya faylosufi). Bizga ota-onalar, bolalar, yaqin xsh-aqrobalar
qiymatlidir, lekin muhabbat bobidagi barcha tasavvurlarimiz birgina «Vatan» degan
so’zda mujassamlangan. Vatanga nafi tekkudek bo’lsa, qaysi vijdonli odam uchun jon
bermoqqa ikkilanar ekan.
G. Gegel (nemis faylosufi), Ma’rifatli xalqlarning haqiqy jasorati vatan yo’lida
qubon bo’lishiga hozir ekanlirida aks etadi.
6 Musurmonova O. Oila ma’naviyati.T., 1999, 120-121 betlar
7 Ibrohmov A. va boshqlar. Vatan tuyg`si. 1996, 147-148 betlar.

J. Delil (franso’z shoiri). Eng maqbul fazilat - Vatanga va odomzodga ko’rsatilgan
xizmatdir.
J. Bayron (ingliz shoiri). Kimki o’z yurtini sevmasa, u hech nimani sevmaydi.
J. Russo (franso’z mutaffakiri). Saxvatning eng buyuk jasurliklari Vatanga bo’lgan
muhabbat tufayli vujudga keladi.
V. Belinskiy (rus munaqqidi). Kimki o’z vataniga daxdor bo’lmasa, u insonyatga
ham daxdor emas.
P. Kornell (franso’z drammaturgi). Kimki Vatanni xor qilsa, u oilasidan ham, bor-
budidan ham ayriladi.
V. Gyugo, (franso’z adibi). O’z Vataniga dog’ tushurish - uni sotish degan so’z.
Ya. Gallon (ukrain adibi). O’z yurtidan yo’z o’gurganlar, o’z vijdonlaridan ham
yo’z o’giradi.
M.Salmon Savajiy (fors shoiri). Vatanga nafi yo’q yashalgan har kun, inson
hayotini qilar bemazmun.
Haq gap! Har kunimiz Vatanga naf yetkazsin, umrimiz sermazmun bo’lsin.
O’zbek xalqi azaldan o’z Vataniga - O’zbekistonga, Turkistoniga, Turoniga ega
bo’lgan, hech qachon bevatan bo’lmagan.
Bolalarimiz qalbida vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirishni bolaning
maktabgacha yosh davridan boshlash ota-onaning, tarbiyachi-murabbiylarning,
jamoatchilikning Vatan oldidagi burchlaridir.
Shunday qilib, Vatan muqaddasligini saqlash, vatanparvarlik tuyg’usi bilan xalq,
davlat, mamlakat rivojiga ulkan ulush qo’shish har bir fuqaroning jamiyat, kelajak
avlod oldidagi burchidir. Bu burchni halol, pok, fidoyilik va jasorat bilan bajargan
insongina haqiqiy vatanparvar bo’la oladi.
Buning uchun O’zbekiston hukumati tomonidan, shaxsan prezidentimiz Islom
Karimov tashabbuslari va rahbarliklarida, inson shaxsi va manfaatlari, bolalar
tarbiyasi, oila, sog’lom avlod va hokazo kabi bolalarimiz va xalqimizning
manfaatlarini ko’zlovchi qator hujjat va qarorlar qabul qilindi.
Endilikda hayotimizning barcha sohalarida respublikaning milliy manfaatlaridan
kelib chiqqan holda, avlod ajdodlarimizning azaliy turmush tarzi, an’analari, urf
odatlari va ko’nikmalarini hisobga olib, bolalarimizda xalqimizga, o’z vataniga mehr,

samimiylik, histuyg’ularini shakllantirish, ularni rivojlanitirish, tarbiya nazariyasi va
amaliyotiga tadbiq etish muhim dolzarb muammoga aylanmoqda.
Vatanparvarlik, insonparvarlik va mehr-muruvvatlilikni shakllantirish
tarbiyaning eng muhim qismlaridan biridir.
Shuning uchun ham maktabgacha yoshdaga bolalar tarbiyasida eng avvalo
ularning ruhiy jarayonlarini o’stirish, rivojlantirish va takomillashtirib borishga
yordam beruvchi omillarni hisobga olish katta ahamiyatga ega.
Vatan, Vatan tuyg’usi, vatanga sadoqatli bo’lish, vatanparvarlik, insonparvarlik
va mehrmuruvvat his-tuyg’ularining naqadar yuksakligi, inson qalbiga yaqinligi, har
bir insonni iymoni haqida islom dinimizning yuragi bo’lmish Qur’oni Karim,
hadislarimiz va buyuk mutaffakir, hadisshunos va zamonasining huquqshunos olimlari
hisoblanmish Imom AlBuxoriy, Az-Zamahshariy, al-Termiziy va boshqa ajdodlarimiz
qarashlari va asarlarida Vatan, xalq, millat ozodligi, erkinligi haqidagi fikrlar o’z
ifodasini topgan.
Vatan, vatanparvarlik, insonparvarlik va insonda mehr tuyg’ularining naqadar
yuqori tuyg’u ekanligi va unga sodiq bo’lib qolish, islom diniga e’tiqod qiluvchi har
bir mo’min — musulmon hayotining mazmuni ekanligining alomalarimiz asarlarida
qayd etilgan.
Jumladan, U. Kaykovusning «Qobusnoma», Nosir Xisrovning «Saodatnoma»,
Nizomul mulkning «Siyosatnoma», Yusuf Xos Hojibning «Qutatg’u bilig», Ahmad
Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq», «Kalila va Dimna», A. Navoiyning «Mahbub ul
Qulub», A. Temurning
«Amur Temur o’gitlari» va h.k. asarlarida ko’rsatilgan. 8

Shunday ekan, o’smirlar tarbiyasida oliy his-tuyg’ularini shakllantirib, o’stirib
borish– ularni ijtimoiy turmushning murakkab vaziyatlariga moslashtirib boruvchi
kelajakdagi barkamol shaxs tarbiyasi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni yaratish
imkoniyatini beradi.
Insonparvar, vataniga sodiq, mehr-muruvvatli insonga qator ijobiy his-tuyg’ular
xos bo’ladi, ya’ni bunday inson mardlik, sahiylik, va’dasiga vafodor, pok bag’ri keng,
birovlarga beminnat yordam beruvchi, adolat me’zonini bo’zmaslik, tilini yomon
8 Safo Ochil, Inson ziynati odobdur. Toshkent, 1996, 9-bet.

so’zdan, qo’lini yomon ishlardan saqlash his-tuyg’ulariga ega bo’lib, bunday kishilar
uchun sadoqat, e’tiqod, mehrlilik, rahmdillik hayotiy ehtiyojga aylanib qoladi.
Prezidentimiz Islom Karimov o’z asarlarida vatanga va insonga sadoqat,
vatanparvarlik, insonparvarlik, mehr his tuyg’ularini bolalar tarbiyasiga singdirib
borish kerakligini doimo uqtiradilar.
Prezidentimiz o’gitlariga amal qilmoq, kelajak avlodimiz burchi hisoblanadi.
O’zbeklarning urf-odatlari bo’yicha, o’zi yashab turgan joy muqaddas
hisoblanadi. Bu muqaddas tuproqqa nisbatan yovo’z niyat, yomon so’z aytilmaydi.
Vatan, yurt, millat tushunchalari ulug’vor tushunchalar bo’lib, hamisha mehr-
muhabbatdan quvvat oladi. Shu jihatdan qaraganda bu tuyg’ular egizak - qondoshu
jondoshdurlar. Bu his-tuyg’ularni yosh murg’ak yuragida uyg’otish, uni rivojlantirish
va takomillashtirib borish barcha ta’lim muassasalari xodimlari faoliyatlarida, ota-ona,
mahalla fuqarolari va hokazolarning muqaddas burchlari hisoblanadi.
Shunday ekan, ilk mehr saboqlari bolalar qalbiga eng avvalo oila, so’ngra
maktabgacha ta’lim maskanlarida singdiriladi. Ta’lim-tarbiyaning maqsadi ham har
jihatdan ana shunday shaxsni shakllantirishdan iborat.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini vatanpavarlik ruhida tarbiyalashning
milliy, tarixiy asoslari
Vatanparvarlik yuksak e’tiqod, vatan va millat oldidagi mas’uliyat, yuksak
burchni anglashdir. Ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan ―Vatanni sevmoq
iymondandir , – degan hadis zamirida ham huddi shunday mazmun mujassam. Agar‖
uzoq tariximizga nazar tashlaydigan bo’lsak, vatanga e’tiqod tuyg’usi xalqimiz
tomonidan qadimdan e’zozlanib kelinganining guvohi bo’lamiz. Ajdodlarimiz orasidan
yetishib chiqqan mashhur insonlarning xatti-harakatlari, vatan ravnaqi yo’lida chekkan
zahmatlarini, bizgacha yetib kelgan asarlari hamda xalq og’zaki ijodi orqali bilib
olishimiz mumkin.
Al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Umar Hayyom, Yusuf Xos
Hojib, At-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Imom Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Amir
Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur, Uvaysiy, Nodirabegim, Abdulla
Avloniy, Abdurauf Fitrat, Anbar Otin, Behbudiy, Cho’lpon kabilarning hayoti va
ijodiy faoliyati, ayniqsa, vatanga e’tiqod haqidagi g’oyalari bugungi yangi jamiyatimiz
taraqqiyoti uchun nihoyatda ahamiyatlidir.
Millatimizni dunyoga mashhur qilgan adabiy va ilmiy meroslar sirasiga «Avesto»,
Imom
Al-Buxoriyning «Al-jome’ as-sahih», Forobiyning «Fozil odamlar shahri»,
Beruniyning «Osor al-Baqiya», ibn Sinoning «Tib qonunlari», Yusuf Xos Hojibning
«Qutadg’u bilig» asari, Mahmud Koshg’ariyning «Devoni lug’atit turk», Amir
Temurning ―Temur to’zuklari , Alisher Navoiyning «Hamsa», ―Lisonut tayr ,
‖ ‖
Mahbub-ul-qulub , Boburning
‖ ‖
«Boburnoma», Ahmad Yassaviyning «Devoni hikmat» kabi noyob asarlarini
kiritish mumkin.
Sharq xalqlari orasida keng tarqalgan odob-o’gitlar, pand-nasixatnomalar, diniy-
falsafiy kitoblarda vatanga e’tiqod qilishga keng o’rin berilgan. Keyingi yillarda
yurtimizda bo’layotgan o’zgarishlar tufayli bu manbalarni o’rganishga va ta’lim-
tarbiya jarayoniga tatbiq etishga e’tibor kuchaydi. Ayniqsa, asrlarga tengdosh yozma
bitiklar va xalq og’zaki ijodida, ya’ni afsonalar, ertaklar, rivoyatlar, maqollarda yuksak

insoniy tuyg’ular ulug’lanadi. Bu manbalarning yosh avlodni vatanga e’tiqod ruhida
tarbiyalashda ahamiyati nihoyatda kattadir.
O’’quvchilarini vatanparvarlik ruhida tarbiyalashni milliy tarixiy asoslarini
o’rganib chiqar ekanmiz, eng avvalo, «Avesto»ning asrlar davomida insonlarni poklik,
ilm egallash, mehnatsevarlik, tabiatni asrash kabi insonparvarlik g’oyalariga da’vat
etib kelganligiga guvoh bo’lamiz. Bu bitikda vatanni sevish, o’zlari yashab turgan
zaminni asrab-avaylash, unga e’tiborli bo’lish, vatanga e’tiqod haqidagi g’oyalar ham
mavjudki, shubhasiz, bu g’oyalar o’smir yoshdagi o’quvchilarda vatanga e’tiqodni
shakllantirishda katta ahamiyatga ega. ―Avesto da ona zamin, oila, vatan‖
tushunchalari muqaddas sanalgan, shuningdek, ular zaminni sof saqlash uchun
murdalarni yerga ko’mishni qattiq qoralaganlar. Ular murdalarni maxsus mis
idishlarda dafn qilishni yo’lga qo’yishgan. Shubhasiz, bu kabi qoidalarga ajdodlarimiz
rioya qilganlar, ona yerni muqaddas deb bilganlar va uni ifloslanishdan asraganlar.
«Avesto»da vatan deb o’zlari yashab turgan zamin, qabila, oila va chorva
tushunilgan:
―Bunday joy Ashavon uy tiklagan makondir. O’sha uyda ro’zg’or tebratadi.
Sigirlar galasi va uy bekasi, farzandlar va suruvlar yashaydi bu uyda. Sigirlar galasi
yaxshi parvarish qilinadi. Tevalar xo’raki farovon, yaxshi itlarning rizqi serob, uy
bekasi baxtiyor, farzandlar shodmon. Hamisha olov gurillab turadi. Tiriklikning go’zal
har bir hodisasi yaxshilikka qovushadi .
‖
Bundan ko’rinib turibdiki, bu yozma bitikda inson oila bo’lib yashashi, farzandlar
tarbiyalab voyaga yetkazishi, rizq va nasiba hisoblanmish sigir saqlashi, shu oilani
qo’riqchisi itlarni parvarish qilish kabi oila an’analarini davom ettirish g’oyalari ilgari
suriladi. Demak, ―Avesto da oila muqaddas sanalgan, oila esa vatan demakdir,
‖
vatandagina insonlar baxtiyor yashaydilar.
―Avesto ning bugungi davrimiz uchun qadriyat hisoblanishining boisi ham
‖
undagi g’oyalarning insonparvarligidadir, shu jumladan, o’smir yoshdagi
o’quvchilarda vatanga e’tiqodni tarbiyalovchi manbalardan biri hamdir.
Xalqimizning uzoq o’tmishi, dunyoqarashi, vatanga muhabbati va sadoqati,
bosqinchilarga qarshi nafratidan bizga darak berib kelayotgan salnomalaridan biri
Urxun-Enisey yodgorliklaridir. Bu turkiy tilda bitilgan yozma bitik VI-VIII asrlarda

yaratilgan. Ushbu bitikda turkiylarning dushman qabilalariga qarshi mardonavor
kurashlari, Tunyuquq kabi turkiy beklarning dovyurakligi, xalq oldidagi xizmatlari,
jasur va mardligi, aqlli, tadbirkor inson ekanligi haqida hikoya qilinadi.
Muqaddas islom dinida ham iymon tushunchasidan keyin «Vatan»
tushunchasining ifodalanishi bejiz emas. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A.
Karimov Turkiston gazetasi muhbirining savollariga javoblarida: «Biz ota-
bobolarimizning muqaddas dini bo’lgan islom dinini qadrlaymiz, hurmat qilamiz,
odamzod ruhiy dunyosida iymon- e’tiqodni, insoniy fazilatlarni mustahkamlashda
uning o’rni va ta’sirini yuksak baholaymiz», - deb ta’kidlagan edilar.
Darhaqiqat, dinning xalqimiz ma’naviyati, ruhiyatiga o’tkazayotgan ijobiy ta’siri
nihoyatda kattadir, chunki islom dini doimo barcha millat xalqlarini chin e’tiqod,
ezgulik, ahloqiy poklik va ma’naviy yetuklikka da’vat etadi.
O’zbek xalqi tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, ajdodlarimiz orasidan yetishib
chiqqan haqiqiy vatanga e’tiqodli insonlarning siymosini ko’ramiz. Masalan, To’maris
va Shiroq, Muqanna, Spitamen, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Behbudiy,
Fitrat, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, ikkinchi jahon urushi yillarida halok bo’lgan
ko’plab yigitlarning nomlarini keltirish mumkin. Bugungi kunda mustaqillik sharofati
tufayli, ularning nomlarini g’urur va iftixor ila tilga olmoqdamiz, o’zbek xalqi ozodligi
yo’lida chekkan zahmatlarini yuksak qadrlamoqdamiz. Bugun biz qadriga eta
boshlagan vatanimizni otabobolarimiz, jahonga mashhur sarkardalar, ma’rifatparvar
kishilar ko’z qorachig’iday asrashgan, millat sha’ni va or-nomusi uchun jang qilishgan.
Shuning uchun ularning unutilmas nomlari tarixda qolib, og’izdan-og’izga o’tib,
afsonaga aylangan bo’lsa ajab emas.
To’marisning yengilmas Kir II day qonxo’r podshoh ustidan g’alaba qozonishi
o’z xalqi, vataniga bo’lgan muhabbati, chin e’tiqodining natijasidir. Bu kabi voqealar
ikki yarim ming yil oldin yo’z bergan bo’lsa-da, yosh avlodni vatanga e’tiqod ruhida
tarbiyalashda o’z qadrini yo’qotgan emas.
Aslida vatan tuyg’usi har birimizning qonimizda bor. Qayerda bo’lmaylik,
avvalo, vatan sog’inchidan o’rtanamiz. Ota-onamiz, opa-singillarimiz, aka-ukalarimiz,
qishlog’imiz, shahrimiz, vatanimiz tomon talpinamiz, ularning barisi vatanimizdir,
vatanimizning bir bo’lagidir. Qadimda safarga otlangan, vatandan quvg’in qilingan
kishilar doimo vatanining aziz tuprog’ini yonlarida olib yurganlar. Bu hol boshqa

xalqlarda ham mavjud. Masalan, Hind afsonasi «Ramayana»da ham vatan eng aziz
narsa sifatida tilga olinadi. Darveshlik sari otlangan Ram o’zi yashab turgan saltanat
tuprog’idan bir siqim olib, uni doimo yonida saqlaydi.
Yuqorida e’tirof etganimizdek, Shayh Najmiddin Kubro, Amir Temur, Ulug’bek,
Alisher Navoiy va Bobur singari mutafakkirlarimizning vatanga e’tiqod,
vatanparvarlik haqidagi ko’plab fikr-mulohazalari, vatan taraqqiyoti uchun qilgan ezgu
ishlari bugungi kunda har bir vatandoshimiz, ayniqsa, yoshlarimiz uchun katta
tarbiyaviy ahamiyatga egadir.
Millat taqdiri bilan yashash, vatanga e’tiqod, adolat, insoniylik tuyg’usi yuksak
darajada shakllangan, milliy g’urur va iftixorimizga aylangan buyuk
bobokalonlarimizning o’gitlarida o’z aksini topdi. Buni biz haqiqiy vatanga e’tiqodli
yurtdoshlarimizdan biri Shayh Najmiddin Kubro faoliyatida ko’rishimiz mumkin.
Shayh Najmiddin Kubro yoshlarning vatanga muhabbatini oshirish bilan birgalikda,
bir-birlariga mehr-oqibatli bo’lishga undadi. U haqiqiy vatanga e’tiqodli, el va xalqini
ardoqlovchi, butun Xorazm xalqini o’zining jigarbandlari qatorida ko’ruvchi inson edi.
Shayh Najmiddin Kubro hayoti va asos solgan ―Kubroviya tariqati orqali uning‖
vatan, millat qadriyatlariga naqadar sodiq inson ekanligiga guvoh bo’lamiz. Shayh o’z
e’tiqodida mustaqkam turib, islom tariqatidagi «og’ir kunda vatanni tashlab ketgan
kishi iymonsizdir degan aqidaga amal qildi.
‖
O’z vatani ozodligi yo’lida qo’liga qilich olib, dushmanga qaqshatqich zarbalar
keltira olgan Xorazmning mard o’g’loni Jaloliddin Manguberdidir. Jaloliddin
Manguberdining hayoti va vatanga e’tiqod yo’lidagi faoliyatini chuqur tahlil asosida
o’rganish o’smir yoshdagi o’quvchilarning vatanga e’tiqod, ona-Vatanga cheksiz
muhabbat, g’urur va iftixor, vatan va xalq tinchligi yo’lida jon fido etish,
insonparvarlik kabi qarashlarini tarkib toptirish va takomillashtirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Jaloliddin Manguberdi butun hayoti davomida o’z xalqi va
vatanini sevdi, tarixi va madaniyatini yuksak qadrladi, ona tabiat go’zalliklarini qalban
his qildi, ardoqladi. Rivoyat qilishlaricha, Jaloliddin hayqirib oqayotgan Jayhunga
kesak otgan ukasining chakkasiga tarsaki qo’yib yuboradi, – suvga kesak otmoq,
tuproqqa tupurmoq gunohi azim, sen Xorazmni onang o’rnida ko’r! – deb xitob qiladi.
Bu rivoyat orqali Jaloliddin Manguberdining vatan, ona zaminga bo’lgan mehri,
e’tiqodi yuksak ekanligi ko’rinib turibdi. Jaloliddin bolaligiga xos yuqorida keltirilgan

hulq-atvor, odob, ahloq ko’rinishlari, go’zal fazilatlari hozirgi va kelgusi avlod uchun
namuna sifatida xizmat qiladi. Uning bu kabi fazilatlari; tanlagan yo’lidan qaytmasligi,
ma’rifatparvarligi, vatanni qalban sevishi, islom dini, ustozlarini qadrlagani, mardligi,
halolligini targ’ibot qilish, yosh avlod uchun har tomonlama namunali inson ekanini
ko’rsatish bugungi kunda o’qituvchilarning muhim vazifalaridan biridir.
Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti va xotirasi xalqimiz uchun buyuk qadriyat
sanaladi.
Uning ibratli hayoti, millati va vataniga bo’lgan cheksiz muhabbati, mustahkam
e’tiqodi har birimiz uchun namuna va o’rnakdir. Jangovor salohiyati va lashkarboshilik
mahoratini o’rganish, ularni kelgusi avlodga targ’ib etish ta’lim-tarbiyaviy jihatdan
muhim ahamiyatga ega. Uning vatan ozodligi yo’lida chekkan zahmatlarini targ’ib va
tashviq qilish yosh avlodni vatan, el-yurtga e’tiqod tomon etaklaydi.
O’zbek millatini dunyoga tanitgan bobomiz Amir Temurdir. U nafaqat millatni
dunyoga mashhur qildi, vatanning sarhadlarini kengaytirib, markazlashgan, cheksiz
hududga ega bo’lgan mamlakat barpo etib, ilmu ma’rifatni rivojlantirdi, ajoyib va
go’zal bog’u rog’lar, tog’lardek yuksak minora, obidalar barpo etdi. O’z millati
qadriyatlarini ulug’ladi, ularning qadriga etdi. Millat taqdiri bilan yashash, vatanga
e’tiqod, adolat, insoniylik uning butun hayotiy faoliyatini tashkil etdi. Shu bois Amir
Temur «Kuch adolatdadir» degan hukmni chiqardi. Bu hikmat asrlar davomida
xalqimiz uchun asosiy yo’riqnoma bo’lib kelmoqda. Amir Temur o’z vasiyatini ham
millat va vatan qadr-qimmatini o’ylab bayon qilgan, farzandlari, nabiralariga millat va
vatan ravnaqi haqida qayg’urish, kambag’al, yo’qsillarning boshini silashni vasiyat
qildi, so’nggi daqiqalarida ham o’z xalqi va vatanining taqdirini o’yladi:
«O’g’illarim, millatning ulug’ martabasini, saodatini saqlamoq uchun sizlarga
qoldirayotgan vasiyat va to’zuklarni yaxshi o’qing, aslo unutmang va tatbiq eting.
Millatning dardlariga darmon bo’lmoq vazifangizdir. Zaiflarni qo’ring, yo’qsillarni
boylar zulmiga tashlamang. ―Adolat va Ozodlik» dasturingiz, rahbaringiz o’lsun.
Men kibi o’zun saltanat surmak istasangiz, qilichingizni yaxshi o’ylab chekingiz. Bir
da’fa chekkandan so’ngrada uni ustalikla qo’llangiz. Orangizga nifoq tuhumlar
ekilmasligi uchun ko’p diqqat bo’ling. Ba’zi nodimlaringiz va dushmanlaringiz nifoq
tuxumlari sochmakka, bundan foydalanmakka chalishajakdurlar. Faqat vasiyatimda

sizga idora shaklini, uning ilkularini ko’rsatdim. Bularga sodiq qolsangiz toj
boshingizdan tushmas . ‖
Amir Temur bu o’rinda millat deganda vatanni, unda yashaydigan elatlarni
nazarda tutgan edi.
Shoir Alisher Navoiy vatan tushunchasini ona yurt, o’rin, tug’ilib o’sgan joy,
maskan, manzil ma’nolarida qo’llagan. U o’zining ―Hayrat ul-abror dostonida
‖
vatanga bo’lgan e’tiqodini, mehr-muhabbatini namoyon etgan. Shoir tug’ilib o’sgan
vatani Xurosonni vatanlar ichra tengsiz vatandir, deya ta’riflaydi:
Ziynat aro ravzai rizvondir ul,
Ravzani qo’y, mulki Hurosondir ul.
Shuningdek, shoir ona shahrini jannatga qiyoslaydi. Xuroson jahonning ko’ksi,
Xirot esa uning yuragidir deb ta’kidlaydi. Xirot shahrining maftunkorligi, go’zal
tabiatining tasviri shoir qalamida o’z jilvasini topadi. Shoir vatanining tasvirini keltirar
ekan, uning go’zalligi oldida hayrati yanada oshadi:
Alloh-Alloh, ne Hiri, bu Hiri.
Bir-biridan turfa aning har biri.
Navoiy butun hayoti davomida xalq g’ami, dardi, vatanni obodonlashtirish
qayg’usi bilan yashadi, ijod qildi. Shu sabab uning barcha asarlarida vatanga
muhabbat, e’tiqodning yuksak namunasini ko’rish mumkin.
Vatan sog’inchi, musofirlik dardida kuyib-yongan, buyuk insonlardan biri shoh
va shoir Boburdir. Bobur ruboiylaridagi nola, alamli faryod, ona yurtidan olisda
g’urbat azoblarini tortgan kishining sog’inch-iztiroblaridan darak beradi:
Yod etmas emish kishini g’urbatda kishi,
Shod etmas emish ko’ngilni mehnatda kishi.
Ko’nglim bu g’ariblikda shod o’lmadi, oh,
G’urbatda sevinmas emish, albatta kishi.
Bobur asarlarini o’qiganda, vatan, hayotga bo’lgan muhabbat ifodalanganligiga
guvoh bo’lamiz. U vatanparvar shoir sifatida, har doim inson va uning erki, vatanga
muhabbat va sadoqatni kuyladi, ilm-ma’rifat va yurtga e’tiqodni targ’ib qildi. Bobur

asarlari va uning hayot yo’li bilan tanishar ekanmiz, har bir misrada uning vatanga
e’tiqodi ifodalanganligini ko’ramiz.
Tarixiy tajribalar shuni ko’rsatadiki, har bir shoir, olim o’z Vatanini ulug’lagan,
uni o’z asarlarida madh etgan. Uning boyliklari, go’zalliklari bilan faxrlangan. Vatan
azal-azaldan barcha musulmon xalqlari uchun muqaddas sajdagoh hisoblangan.
Shuning uchun ham vatanparvarlik tuyg’usini o’quvchilarda shakllantirish uchun
buyuk siymolar ijodini, ularga bosqichma-bosqich izchil tarzda o’rgatib borish muhim
pedagogik ahamiyat kasb etadi.

O’quvchilarni darslar va darsdan tashqari mashg’ulotlarda
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash jarayonining mazmuni
O’quvchilarda vatanga e’tiqodni shakllantirish uzoq davom etadigan murakkab
jarayondir.
Vatanga e’tiqod, vatanparvarlik tushunchalari xalqimizning o’tmish tarixi va
bugungi kunda amalga oshirayotgan olamshumul ishlarining o’ziga xos talqinini
o’quvchilarning ongiga ularning o’zlashtirish xususiyatlarini hisobga olgan holda
yetkazish orqaligina shakllanishi mumkin. Bunday tushunchalarni shakllantirishda
xalqimiz ma’naviyatining asosini tashkil qiladigan qadriyatlarning o’rni beqiyosdir.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, yosh avlodda azaliy qadriyatlarga hurmat
uyg’otishga asosiy e’tibor qaratildi. Qadriyatlarni chuqurroq anglash va anglatish qaror
topmoqda. Bugungi kunda olimlar umuminsoniy va milliy qadriyatlar, ularning
mohiyati, o’zaro aloqasi, qadriyatlarning inson hayotida tutgan o’rni, ularning
tarbiyaviy ta’siri hamda ta’lim-tarbiya jarayonida ular vositasida o’quvchi shaxsini har
tomonlama rivojlantirish ustida keng ko’lamli tadqiqotlarni amalga oshirmoqdalar.
O’zbekistonda hozirgi zamon sivilizatsiyasi talablariga javob beruvchi
umuminsoniy demokratik qadriyatlar xalqimiz turmush tarziga kirib kela boshladi.
Inson haq-huquqlariga rioya qilish, tadbirkorlik erkinligi, matbuot erkinligi ana shular
jumlasidandir. ―Ushbu demokratik qadriyatlar jamiyatimiz uchun muhim ahamiyatga
ega ekanligi haqida gapirar ekanmiz, bu qadriyatlar tarixiy jihatdan ham xalqimizning
o’ziga xos xususiyatlariga zid emasligini qayta-qayta ta’kidlashni istardik». Shu bilan
birga o’tmish qadriyatlariga, an’analariga va turmush tarziga betartib ravishda orqa-

ketini o’ylamay qaytish boshqa bir keskinlikka, jamiyatni yangilash zaruriyatini inkor
etishga olib kelishi mumkin.
Qadriyatlar inson ongi va faoliyatining, shu bilan birga jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy-ma’naviy taraqqiyotining mahsulidir. Qadriyatlarda o’sha zamonda yashagan
odamlarning orzu-umidlari, istaklari, hullas, moddiy va ma’naviy ehtiyojlari o’z
ifodasini topadi. Vaqt va davr talablari o’zgargan sari qadriyatlarning mazmuni ham
o’zgarib boradi. Bizning mamlakatimizda ham inson va uning hayoti eng oliy qadriyat
hisoblanadi. Insoniyat mavjudki, uning qadr-qimmati ulug’lanib kelinadi. SHu boisdan
insonning qadrqimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy
saviyasini rivojlantirish, sog’ligini muhofaza qilish, hayotini himoya qilish davlat
siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatda bo’layotgan o’zgarishlar,
islohotlar, qabul qilinayotgan qonun va nizomlarning mohiyati ham shundadir.
Qadriyatlarning inson va jamiyat hayotidagi o’rni, ijtimoiy xarakteriga ko’ra milliy va
umuminsoniy, sinfiy yoki diniy, shuningdek, kishilarning yoshi, kasbiy xususiyatlariga
hos qadriyatlarga bo’lish mumkin. Bozor iqtisodiyoti tobora rivojlanayotgan hozirgi
sharoitda inson o’zining individual xususiyatlarga tayanishi, o’z kelajagini barpo etishi
lozim.
Shuningdek, insonning ehtiyojlarini qondirishda tabiiy qadriyatlar ham katta
ahamiyat kasb etadi. Shunday shaxsiy ehtiyojlardan biri vatanga e’tiqodning
shakllanishi bilan belgilanadi. Bunday tushunchalarni shakllantirishda bir qator
qadriyatlar muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Masalan, tabiiy qadriyatlar, ularga er
usti va er osti boyliklari, konlar, suv, havo, o’rmonlar, o’simliklar, hayvonot dunyosi
va boshqalar kiradi. O’zbekiston zamini xilma-xil qazilma boyliklarga ega.
O’quvchilarga bu boyliklar haqida ma’lumot berish orqali ularda vatanga e’tiqodni
shakllantirish muhim amaliy ahamiyatga ega. Yer yuzida mavjud bo’lgan barcha
qazilma boyliklar, o’rmon, hayvonot olami va hokazolar moddiy boyliklar sanaladi.
Qachonki, ular inson tomonidan o’zlashtirilganda, uning ahamiyati va qadr-qimmati
yanada oshadi.
Insonning aqliy va jismoniy mehnati natijasida yaratilgan turli- tuman moddiy
boyliklar, zavod-fabrikalar, ishlab chiqarish kuchlari, transport vositalari, asbob-
uskunalar, turar-joy, mol-mulk, noz-ne’mat va shu kabilar moddiy qadriyatlar
hisoblanib, vatanga e’tiqodni shakllantirishda ular ham muhim ahamiyatga ega.

Ma’naviy qadriyatlarga ilmiy-tehnikaviy va intellektual imkoniyatlar, maorif,
ta’limtarbiya, tibbiy xizmat, milliy meros, turli shakllarda namoyon bo’ladigan
madaniyat durdonalari, til, adabiyot, san’at, xalq hunarmandchiligi mahsulotlari,
noyob tarixiy va madaniy yodgordiklar, arhitektura inshootlari va boshqalar kiradi.
O’quvchi shaxsi taraqqiyotini ta’minlashda moddiy va ma’naviy qadriyatlarning o’rni
katta. Ularni o’zlashtirish natijasida o’quvchilarda o’z xalqi, millati va vatanidan
g’ururlanish, unga e’tiqod qo’yish tuyg’usi qaror topadi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek, ―Biz barpo etayotgan yangi jamiyat yuksak
ma’naviy va ahloqiy qadriyatlarga tayanadi va ularni rivojlantirishga katta e’tibor
qaratadi. Bu jarayon milliy istiqlol g’oyasi va mafkurasiga, o’sib kelayotgan yosh
avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga asoslanadi . ‖
Xullas, yuqoridagi qadriyat haqidagi fikr va mulohazalarni o’rganib chiqqan
holda, qadriyat tushunchasi haqida quyidagi izohni keltirib o’tmoqchimiz. Qadriyat –
inson uchun ahamiyatli va qadr-qimmatga ega bo’lgan, kishilarning manfaatlari va
maqsadlari yo’lida xizmat qiladigan, tabiat hamda jamiyat hodisalari majmuidan iborat
dialektik birlikdir.
Ma’lumki, xalq donishmandligi va odobnomasining nodir sohasi bo’lgan o’zbek
xalq pedagogikasi ijtimoiy va maishiy-ahloqiy hayotning barcha tomonlarini, xalq
og’zaki ijodi, qadrshunoslik, udumshunosligi va marosimshunosligining yetakchi
yo’nalishlarini, diniyahloqiy ta’limotni qamrab olganligi bilan xarakterlanadi. U
xalqimizning asrlar davomida to’plagan boy tajribalarini, ijtimoiy-siyosiy, jismoniy
yetuklik borasidagi qarashlarini, ahloqiy, falsafiy, ma’rifiy, estetik, ma’naviy,
xulosalarini lo’nda va donishmandona tarzda ifodalaydi.
O’zbek xalqining milliy xususiyatlari: ahloqiylik, o’z-o’zini anglash, milliy
tuyg’u, milliy madaniyat, milliy kiyinish va yurish-turishda o’z aksini topadiki, xalq
milliy o’yinlarini o’rganishda bularni chetlab utish mumkin emas. O’zbek oilalari
tuzilishiga quyidagi sifatlar hosdir: ko’p bolalilik; mehnatda jismonan chiniqish; oilada
otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo’lishi; qarindoshchilik, bir necha
avlodlarning birgalikda yashashi. Shu bois Respublikamizning shahar va
qo’rg’onlarining axolisi o’rtasida spartakiadalar, xalq milliy o’yinlari musobaqalarini
o’tkazilishi o’sib kelayotgan yosh avlodga ahloqiy fazilatlar: vatanparvarlik, matonat
va qat’iyat, sabr va chidam, hamdardlik va mehr-oqibat kabilarni singdirishga zamin

yaratadi. Bunda sportnining kurash, arqon tortish, tosh ko’tarish, futbol, engil atletika
kabi turlari ommaviy tus olmoqda.
Ma’lumki, ahloq, hulq va atvor so’zlari arabcha bo’lib, ular o’zbek tilida ham o’z
ma’nosida ishlatiladi. Ahloq- ijtimoiy ong shakllaridan biri, ijtimoiy tartib-qoida
bo’lib, bu tartib qoida ijtimoiy hayotning istisnosiz hamma sohalarida kishilarning
xatti-harakatlarini tartibga solish funktsiyasini bajaradi. Ahloq bizning hayotimizga va
ongimizga faol ta’sir qiladi, kishilik jamiyati nomidan yaxshilik bilan yomonlik, adolat
bilan adolatsizlik, mehr bilan zulm o’rtasida va insoniy munosabatlardagi maqbul va
nomaqbul, man etilmaydigan va man etiladigan ishlarni, xatti-harakatlarni belgilab
beradi. Insonning jamiyatga, oilaga, vatanga, mehnatga bo’lgan munosabatlarida ahloq
namoyon bo’ladi.
Milliy-ma’naviy qadriyatlar moddiy qadriyatlarga nisbatan yashovchan
xarakterga egadir. Milliy qadriyatlar jamiyat madaniyati, shaxs ma’naviyati va
e’tiqodining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir xalq o’zligini o’tmish
ma’naviy madaniyati orqali anglaydi. O’zining kelajakdagi yo’lini belgilab oladi va
jahon tarixida o’z o’rniga ega bo’ladi. Shuning uchun inson ma’naviy madaniyati,
dunyoqarashini ijobiy tomonga yo’naltirish bugungi kunda ta’lim-tarbiya oldida turgan
asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Milliy-ma’naviy meros kelajak avlod uchun
vorislik vazifasini o’taydi.
O’quvchilarda vatanga e’tiqodni shakllantirish milliy qadriyatlarning har bir
ko’rinishini uzoq tarixiy taraqqiyotning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish orqali
amalga oshiriladi.
O’zbek milliy-ma’naviy qadriyatlari mazmunida vatanparvarlik g’oyalari yotadi.
Shuningdek, o’zaro hamkorlik va hamdardlik, vafodorlik va o’zaro hurmat, bir-biriga
suyanish va yaxshi qo’shnichilik, bolajonlik va ota-onaga hurmat, mehr-oqibat va
sadoqat har tomonlama e’zozlanib kelinadi.
Dars – ta’lim va tarbiya ishlarining markaziy qismi hisoblanib, o’quvchilarni
bilim, ko’nikma, malakalar bilan qurollantirish bilan birga, ularni milliy
qadriyatlarimiz haqida tushunchaga ega bo’lishida, milliy qadriyatlarda aks etgan
ahloqiy sifatlarni o’quvchilarda hosil qilishda muhim ahamiyatga ega. Bizga
ma’lumki, 5-7-sinflarda o’qitiladigan «Vatan tuyg’usi va ―Adabiyot , ―Odobnoma ,‖ ‖ ‖

―Jismoniy tarbiya darslari ham umumiy didaktik talablarga javob berishi, jumladan‖
darsda mavzuning xarakteridan kelib chiqib, xalqimizning boy pedagogik merosiga
tayanishi, undan foydalanish imkoniyatlarini izlashi lozim. Shubhasiz, mustaqillik
yillarida ta’lim sohasidagi islohotlardan ko’zlangan maqsadlardan biri ham dars
jarayonida milliy qadriyatlar namunalarini o’rganish hamda ularda ilgari surilgan
insonparvarlik, vatanparvarlik g’oyalari orqali yosh avlodni barkamol insonlar etib
tarbiyalashdan iboratdir.
Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti o’quvchilar umumta’lim
tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi.
Darslarda faqat
ta’lim tarbiya vazifalari emas, balki insoniy fazilatlar, ya’ni diqqat e’tiborlik,
intizomlilik, iroda, saranjomlik, buyumlarni ehtiyot qilish, shuningdek mehnatsevarlik,
qat’iyatlilik, sabot, matonat, maqsadga intiluvchanlik, mustaqillik va qiyinchiliklarni
engishda qat’iylik, vatanparvarlik, vatanga sadoqat tarkib toptiriladi.
Dars jarayonida o’quvchilarining dunyoqarashi shakllana boradi, mustaqil
fikrlashga o’rganadi, dunyoviy bilimlar bilan tanishadi va ularning uzluksizligi
rivojlanib boradi. Har bir darsning muvaffaqiyati uning oldiga qo’yilgan maqsadiga
bog’liqdir. Qachonki, maqsad aniq va puxta, o’quvchini har taraflama rivojlantirishga
qaratilgan bo’lsa, darsning samaradorligi ta’minlanadi.
Mustaqil O’zbekistonni rivojlantirishning ma’naviy-ahloqiy negizlari hisoblangan
umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatlilik, xalqimizning ma’naviy merosini
mustahkamlash va rivojlantirish, insonning o’z imkoniyatlarini erkin ro’yobga
chiqarishi, vatanparvarlik kabilar pedagoglar madaniyatining asosini tashkil etishi
bilan birga umumiy o’rta ta’lim maktablarining umumta’lim maktablarning 5-7
sinfidagi ta’lim-tarbiya jarayonida to’liq o’z ifodasini topishi kerak. Bu esa
o’qituvchilarining ma’naviy-ahloqiy qiyofasi, ta’limtarbiya jarayonining
samaradorligini oshirishdagi sa’y-harakati, madaniyati, ma’naviyati va o’z sohasini
yetuk bilimdoni bo’lishiga bog’liq.
Darslarni qiziqarli uyushtirish uchun o’qituvchilar yangicha dars turlaridan, turli-
tuman interfaol usul va vositalardan foydalanishlari lozim.
Umumta’lim maktablarining Davlat ta’lim standartlari talablarida darslar
jarayonida ta’limning turli metodlari qo’llanilishiga alohida e’tibor qaratilgan. Turli

metodlarning qo’llanilishi o’zaro chambarchas aloqadadir. O’qituvchi ularni turli
birikmalarda qo’llab, ta’limning to’laqonli jarayonini ta’minlaydi.
Metodlarni quyidagicha mumtoz (klassik) ravishda uch guruhga bo’lish
mumkin: a) og’zaki (tushuntirish, hikoya, suhbat, buyruq, ko’rsatma)
b) ko’rgazmali (ko’satish, ko’rsatma qurollardan foydalanish)
v) amaliy (mashqlar, musobaqalar)
Halq pedagogikasi chinakam o’zbekcha ahloq, odob va tarbiyaning barcha
qirralarini o’zida mujassamlashtirgan. Unda turli hil tarbiya metodlari va vositalaridan
foydalaniladi, bu metod, vositalar nihoyatda rang-barang bo’lib, ko’p tomonlari bilan
ilmiy pedagogikadan ustunlik qiladi. Chunki bu metodlar ilmiy pedagogikaning
shakllanishida ham o’z ta’sirini o’tkazgan.
Halq pedagogikasida qo’llanilgan juda hima-hil tarbiya metodlari quyidagi
tarzda umumlashtirish mumkin.
1. Tushuntirish (o’rganish, odatlantirish, mashq qildirish).
2. Namuna (maslahat berish, uzr so’rash, yahshiliklar haqida so’zlash,
o’rnak bo’lish).
3. Nasihat berish, o’git (undash, ko’ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-
istak bildirish, ma’qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo’l tilash va hokazolar).
4. Qoralash va jazo (ta’qiqlash, ta’na, gina, tanbeh berish, majbur qilish,
koyish, ayblash, uyaltirish, qo’rqitish, nafratlantirish, ont-qasam ichirish, urish,
kaltaklash va hokazolar). Agar sinchiklab qaralsa, yuqorida keltirilgan to’rt hil
metod umum bir yahlitlikni ifodalaydi. Oldin o’quvchiga umumiy manzara
tushuntiriladi. O’quvchilar narsa va hodisalarga tushunmaganlarida tarbiyachi
namuna metodidan foydalanadi, yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e’tibor
beriladi. Unda ham tushunmaganlar kattalarning nasihati, o’giti orqali narsa va
hodisalarning mohiyatiga etadigan bo’lishadi. Bordi-yu unda ham o’quvchilar
tushunishmasa, yoki tushunishni istashmasa, unda qoralash va jazolash
metodlaridan foydalanishga to’g’ri kelgan. Lekin bu so’ngi chora ekanligini halq
yahshi tushungan. Hozirgi zamon ilmiy pedagogikasi qoralash va jazoni so’nggi
chora, aniqrog’i kam samara beradigan chora ekanligini isbotlagan.

Halq pedagogikasining nodir namunalari, tarbiya metodlari va tarbiyaviy ta’sirlar
muayyan vositalar orqali amalga oshirilgan. Mehmon kutish, mehmonga borish, turli
mehnat jarayonlari, hasharlar, turli gurunglar (choyhona, to’y marosimlari) sayllar,
turli nishonlashlar (tug’ilgan kunni nishonlash, yigitlar bazmi, qizlar bazmi),
musobaqalar, turli marosim va boshqalar o’ziga hos tarbiya vositasi vazifasini
bajargan.
Inson qalbiga bugun ekilgan yahshilik urug’i oradan o’n yillar o’tgach unib
chiqadi, buni ilmiy asoslab oldindan ko’ra bilish kerak.
Tarbiya metodlarini o’rganish, tahlil qilish, bu metodlardan pedagogik jarayonda
foydalanish ko’nikma va malakalarni egallashni osonlashtirish uchun ularni shartli
ravishda bir necha guruhga bo’lib olamiz: ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar,
faoliyat jarayonida ijtimoiy hulq va tajribalarni shakllantirish metodlari, o’z-o’zini
tarbiyalash metodlari hamda rag’batlantirish usullari, jazolash metodlari.

O’quvchilarni darslar va darsdan tashqari mashg’ulotlarda
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash shakli, vosita va usullari
Mamlakatimiz kelajagi bo’lgan yoshlarni barkamol insonlar qilib tarbiyalashda
ta’limtarbiyaning uzluksizligini ta’minlash va uni tizim shaklida tashkil etish asosiy
masalalardan biridir. Shuningdek, umumta’lim maktablariga tashkil etiladigan darsdan
va sinfdan tashqari mashg’ulotlarga e’tiborni kuchaytirish bilan ham ta’lim-tarbiya
jarayonining o’zviyligiga erishiladi. Darsdan va sinfdan tashqari ta’lim-tarbiyaviy
ishlarning vazifasi faqat bolalarni band qilish emas, balki ancha murakkab, ya’ni
ularning darslarda olgan bilimlarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarimizga nisbatan
qiziqishini uyg’otish, qolaversa, ularning hayotini zavq va shavqqa to’ldirishdan
iboratdir. Huddi dars jarayonida bo’lgani kabi tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda ham
sinf o’qituvchisining vazifasi mas’uliyatli va ahamiyatlidir. Bu mas’uliyat ulardan
doimiy ravishda o’z ustida ishlash, ijodiy mehnatni talab qiladi.
O’quvchilarning faoliyatini tashkil qilishga yo’naltirilgan sinfdan tashqari tarbiyaviy
tadbirlarning asosiy xususiyati-o’quvchini ijtimoiy hayotga tayyorlashdan iboratdir.
O’quvchi kundalik ishlarining davomi sifatida sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda
bevosita turli mazmundagi suhbatlar, savol-javoblarda qatnashadi, kechalarni tashkil
qilishda ishtirok etadi, rollarni bajaradi, tinglaydi, qolaversa, bular orqali bilimi va
ma’naviy dunyosi boyib boradi. Ayniqsa, ular bugungi kunda o’quvchilarning milliy
merosimizga nisbatan qiziqishlarini o’stirish maqsadida tashkil qilinadi. Har qanday
sinfdan tashqari mashg’ulot oldiga turli tarbiyaviy vazifalarni qo’yishi shart. Ularning
har biri o’ziga hos belgilar, bir-biridan farq qiluvchi shakllar, vositalar, ijodiy mehnatni
talab qiladi. Sinfdan tashqari ta’lim-tarbiyaviy ishlar o’qituvchilarning yillik ish
rejalarida aniq ko’rsatilgan, maqsad va vazifalari belgilangan bo’lishi lozim.
Umumta’lim maktablariga tashkil etiladigan ta’lim-tarbiyaviy tadbirlar o’quvchilik
hayoti, ya’ni ularning maktab ostonasiga ilk qadam qo’ygan kunlaridan boshlanadi.
Mustaqillik bayrami, 2 sentyabr, Ko’z bayrami, Konstitutsiya kuni, Alifbo bayramlari,
Yangi yil, Harbiylar kuni, mashhur allomalarning tug’ilgan kunlari, 8 mart, Navro’z
bayrami, gullar, mehrjon, hosil bayramlari kabilar. Mana shunday tadbirlar bevosita
o’quvchilarda vatanga e’tiqodni shakllantirishga xizmat qiladi.

Bu tadbirlar uchun xalq og’zaki ijodi, badiiy adabiyot namunalari muhim manba
hisoblanadi.
O’qituvchi ta’lim-tarbiyaviy tadbirlarni uyushtirishda quyidagi pedagogik
talablarga amal qilishi kerak:
O’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda uyushtiriladigan sinfdan va
maktabdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar ma’lum talablarga javob berishi lozim. Ya’ni;
- tarbiyaviy tadbirning rejali, maqsadli, izchil, sistemali o’tkazilishi;
- tarbiyaviy tadbirni hamkorlik pedagogikasi asosida tashkil etish;
- o’quvchi yoshlarni, psixologik va fiziologik xususiyatlarini hisobga olish;
- tarbiyaviy tadbirlarning o’quvchilarning qiziqishi, mayli, intilishlariga javob
berishi;
- hayotiy muammolarning echimini topishga yo’naltirilganligi;
- ta’lim jarayonida olingan ahloqiy-ma’naviy bilim, malaka va ko’nikmalarni
mustahkamlash, to’ldirish va rivojlantirish;
- Vatan himoyachisi, oila boshlig’i, jamiyatning faol fuqarosi bo’lishga tayyor
turish.
Umumta’lim maktablarida sinfdan tashqari tadbirlar quyidagi bosqichlarda amalga
oshiriladi:
1. Tadbirni rejalashtirish.
2. Tadbir yo’zasidan o’quvchilarga tushuncha berish.
3. Tadbirni tashkil qilish jarayonida sinf o’quvchilarining barchasi ishtirok
etishini ta’minlash.
4. O’quvchilarning imkoniyatlari darajasidan kelib chiqqan holda ishlarni
taqsimlash.
5. Tadbirni amalga oshirish.
6. Tadbir natijalarini tahlil qilish va baholash.
Bosqichlarning har biri o’qituvchi tomonidan oldindan chuqur o’rganilgan bo’lishi
lozim. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish uchun yordam beradigan quyidagi
metodik tavsiyalarni bayon etishni lozim topdik:

1. O’quvchilarning sinfdan tashqari tadbirlariga rahbarlik qilishda, avvalo
milliy qadriyatlar, ularning ahamiyatliligi, ijtimoiy xarakteriga e’tibor berish kerak.
2. Yaxshi ishtirok etgan o’quvchilarni sinf va maktab jamoasi oldida
rag’batlantirish.
3. Darsdan tashqari tadbirlar orqali o’quvchi shaxsidagi ahloqiy sifatlarni
rivojlantirish yo’llarini izlash.
4. Sinfdan tashqari mashg’ulotlarga rahbarlik qilish jarayonida ba’zi
o’quvchilarda mavjud salbiy xususiyatlarni bartaraf qilib borish.
Mazkur ishlarni amalga oshirishda har bir boshlang’ich sinf o’qituvchisi, eng
avvalo, tashkil qilinadigan tarbiyaviy tadbirlarning mazmunini chuqur o’rganishi,
uning natijalariga jiddiy e’tibor berishi va bu bilan o’quvchi shaxsiga ijobiy ta’sir
etishga intilmog’i, vatanga e’tiqod, milliy g’urur, vatan ravnaqi uchun xizmat qilish,
qolaversa, ona tabiatni asrash kabi sifatlarni yanada rivojlantirish yo’llarini izlamog’i
lozim.
O’qituvchisi o’quvchilarga vatanparvarlik tuyg’ularini singdirar ekan, Vatan
ostonadan, oiladan, mahalladan boshlanishini, Vatan tushunchasi har bir insonning
yuksak darajadagi his-to’yg’ulari, sadoqatli, fidoiy mehnati, o’zaro izzat-hurmat kabi
insoniy fazilatlarida namoyon bo’lishini anglatib bormog’i lozim. Bu o’rinda
respublika sportchilarining Xalqaro sport maydonlaridagi, ayniqsa, Olimpiya
o’yinlaridagi ishtiroki, g’alabasi ana shu hislatlar tufayli ustuvor ekanligini anglatib
borish joiz. Ayniqsa, yurtimiz bayrog’ini uzoq o’lkalarda viqor bilan ko’tarilishi,
madhiyamizning baland yangrashi, sportchilarning onaVatan sharafi uchun kurashgan
va hissa qo’shganligining timsoli ekanligini bolaga yoshligidanoq o’rgatib borish
zarur. Buning boisi shundaki, o’shanday g’olib sportchilar, ularning murabbiylari,
qolaversa sport tashkilotlari, jamiyatlari xodimlari hamda jismoniy tarbiya va sport
sohasida mutahassislarga taqlid qilish hissini shakllantirish kichik maktab yoshidagi
bolalar tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi.
Jismoniy tarbiya va sport o’qituvchilarining turli an’anaviy sport bayramlarida
qatnashishlari, ma’ro’zalar o’qishi, o’z ta’ssurotlari bilan o’rtoqlashishi sportni targ’ib
qilib, yoshlarni sportga jalb etishda kuchli vosita bo’lib xizmat qiladi.
O’quvchilar bilan bu kabi ishlarga tayyorgarlik ko’rishda o’quvchilar xalq og’zaki
ijodi namunalariga murojaat qilishlari, (albatta o’qituvchi va ota-onalar ko’magida)

shoirlarning vatan haqidagi she’rlarini yod olishlari, o’lkashunoslik mo’zeylariga
sayohat qilishlarini uyushtirish lozim. Chunki, mana shu ishlar orqali o’quvchilarning
vatanga e’tiqod haqidagi tushunchalari kengayadi.
O’quvchilarni vatanga e’tiqodli insonlar etib tarbiyalashning muhim shakllaridan
yana biri milliy xalq o’ yinlaridir . Maktab sharoitida o’yinlarni tashkil qilish bolalarni
yanada maktabga yaqinlashtiradi, ular o’zlarining sevimli mashg’uloti, ya’ni
o’yinlarda ishtirok etishdan katta zavq oladilar. Shu bilan birga dars jarayonida
bolalarda hosil bo’lgan zerikish va toliqish holatlarining oldi olinadi. Bizga ma’lumki,
ushbu yoshdagi bolalarning diqqati beqaror bo’ladi, tez-tez qaytariladigan o’yinlar
ham ularning zerikishiga olib keladi.
O’zbek xalq o’yinlari qadimiy va turli-tuman bo’lib, bolalarning jismoniy va
ma’naviy kamolotida asosiy rolni o’ynaydi.
Pedagoglar o’yin ta’lim-tarbiya vositasi sifatida muhim pedagogik ahamiyatga ega
ekanligi, avvalo, bolaning hayoti, qiziqishlarini yaqqol ko’rsatishini ta’kidlaydilar.
Ularning ta’kidlashicha, bolada o’yinga kuchli ishtiyoq bo’ladi va mana shu ishtiyoq
o’yin orqali qondirilishi mumkin.
S. Mahmudov o’zining «O’zbek udumlari» kitobida milliy o’yinlarning ahamiyati
haqida to’htalar ekan, quyidagi fikrlarni bildirib o’tadi: «Darhaqiqat, o’yinlar butun
avlodajdodlarimiz, ota-bobolarimiz hozirgi zamon siz kabi avlodlarning jismoniy,
aqliy, ma’naviy kamol topishlariga beqiyos katta hissa qo’shgan va bundan keyin ham
shunday bo’lib qolaveradi. Chunki, yosh avlod uchun o’yin bu hamma zamonlarda
turmush tarzi, hayot omili, uning o’lchovi bo’lib qoladi. O’yinning mazmuni boyib,
shakllari ko’payib boraveradi. Taraqqiyot shuni taqozo etadi. Chunki, bugungi bola -
ertangi kunning ijodkor yaratuvchisidir. O’yin bu ijod, o’yin bu hayotdir».
Darhaqiqat, o’yin bola uchun yashash tarzi, asosiy faoliyat jarayonidir. O’yinlar
jarayonida bolaning dunyoqarashi shakllanadi, u o’zini o’yin jarayonida kashf qilib
boradi.
O’zbek xalq o’yinlarining ahamiyati haqida to’htalar ekanmiz, ularning bolaga
ko’rsatadigan ta’lim-tarbiyaviy ta’sirini quyidagicha ifodaladik:
- milliy xalq o’yinlari orqali o’quvchilar milliy qadriyatlar bilan yaqindan tanisha
boradilar;
- milliy xalq o’yinlari orqali o’quvchilarning so’z boyligi yanada oshadi;

- milliy xalq o’yinlari orqali jismoniy sog’lom, haqiqiy vatanga e’tiqodli insonlar
etishib chiqadi;
- milliy xalq o’yinlari orqali o’quvchilarda chaqqonlik, topqirlik, mardlik,
epchillik kabi ijobiy sifatlar shakllanadi;
- milliy xalq o’yinlari yordamida bolalarda jamoa atrofida birlashish ko’nikmasi
shakllanadi.
O’zbekiston Respublikasi hududida bir vaqtlar asosan ko’chmanchi va yarim
ko’chmanchi elatlar yashagan. Ularning asosiy mashg’uloti chorvachilik bo’lgan.
CHorvachilik bilan faqat yarim o’troqlar emas, balki o’troq dehqonlar ham
shug’ullangan. Dehqonlar mollardan er haydashda, bug’doyni yanchishda, daryo va
quduqlardan suv tortishda foydalanishgan. Shuningdek, chorva mollaridan savdogarlar
va hunurmandlar ham foydalangan. Mana shular tufayli «Podachi», «Oqsoq bo’ri va
qo’ylar», «Echkilar va cho’ponlar», «Oq tuya» va «Bo’ri keldi» singari qator o’zbek
xalq o’yinlari kelib chiqqan.
Xalqimiz orasida hayvonlar va qushlar mavzuidagi juda qiziqarli raqslar «Kaptar
o’yini», «Chag’alak», «Yumronqoziq», «Ot o’yini» va hokazolar keng rasm bo’lgan.
Shuningdek, o’zbeklar orasida Karnaymi, surnay, «Nina, in va tuguncha», «Tapir-
to’pur qayrag’och», «Qovoq ekish», «Xo’rozlar jangi», «Xo’roz va tovuq», «Qoch
bolam, kalhat keldi», «Oq terakmi-ko’k terak» kabi o’yinlar ham mashhur bo’lgan.
Milliy xalq o’yinlari juda qadim zamonlarda vujudga kelgan, rivojlanishining har
bir tarixiy bosqichida mazmunan o’zgarib, turli ijtimoiy vazifalarni bajargan.
An’analar, udumlar shu jumladan, xalq milliy o’yinlari, millatimiz hayoti bilan
bog’liq bo’lib, avloddan - avlodga meros bo’lib o’tib kelgan. Avlodlar egallagan bilim
va tajribalar amaliy hayotda sinalgan, keyingi avlodlar tomonidan mustahkamlangan
va takomillashtirilgan. Ularning mazmunini har bir avlod, jamiyat rivojlanishining har
bosqichi yangilab borgan. Bolalar jamiyat rivojlanishining o’sha bosqichida kattalar
o’ynagan xalq milliy o’yinlarini o’ynaganlar. Xalq milliy o’yinlarida xalqning ijtimoiy
hayoti, mehnat faoliyati va turmush tarzi o’ziga xos shakllarda aks etgan.
Ulardagi juda boy hissiyot va kechinmalar orqali o’z Vataniga sadoqatlilik,
mardlik, matonat, sabr-chidam kabi sifatlar shakllantiriladi.
Quyida sinfdan tashqari o’tkaziladigan jismoniy tadbirlar jarayonida o’quvchilarni
Vatanga sadoqat, e’tiqod ruhida tarbiyalovchi o’yinlardan namunalar keltiramiz:

«Chir aylanma»
O’yinning borishi: Bu o’yin kengroq joyda o’ynaladi. 12-15 bola ishtirok etishi
mumkin.
O’yinda bir bola «Burgut», bir bola ―Onaboshi , qolganlari esa «Jo’ja» bo’ladi.‖
Maydon o’rtasiga katta aylana chiziladi. Barcha jo’jalar bir–birlarining bellaridan
ushlab oladilar.
Eng oldingisi onaboshining belidan ushlaydi. «Burgut» kelib onaboshiga: «bir
bolangdan qarz berib tur», deydi. Kechagi bolam qanideydi onaboshi. Burgut esa
«bolangni to’zlashdi, qalampir sepishdi, piyozga qorishdi, qarg’a «qag’» dedi, mushuk
«miyov» dedi, oldi, qochdi, ketdi», deydi-yu, birdan jo’jalarga tashlanadi. Onaboshi:
«qoch bolam, burgut keldi», deb qichqiradi. Burgut ohirgi jo’jaga qo’l tekkizishga
harakat qiladi. Onaboshi jo’jalarni himoya qiladi. Jo’jalar bir-birlarini qo’yib
yubormagan holda, burgutdan qochadilar. Agar burgut ohirgi jo’jaga qo’l tekkizsa,
qush asir tushgan hisoblanadi va chizilgan aylana ichiga borib turadi. Onaboshi o’z
jo’jalaridan ajralmagan holda bolasini qutqarishi mumkin. Buning uchun onaboshi
aylanaga yaqinlashib, asir jo’jaga qo’l tekkizadi. Ozod bo’lgan jo’ja darrov boshqalar
qatoriga qo’shilib oladi.
O’yinning shartlari: «Burgut» faqat eng keyingi «Jo’ja»ni ushlaydi. O’yin
davomida burgut va onaboshini almashtirib turish mumkin. Asirlikdan ozod bo’lgan
jo’ja qatorning istagan joyida tura oladi.
«Kosa, kosa, ne kosa»
O’yinning borishi: bu o’yinda bolalar teng ikki guruhga bo’linib, bir-birlariga
paralel holda tizilib o’tirishadi va h ar ikki guruhdan guruh boshlig’i saylanadi. Har
ikki guruh boshlig’i guruhidagi o’quvchilarga narigi guruhga eshittirmasdan nom
qo’yib chiqadi. Masalan, gullarning nomini qo’yishi: atirgul, rayhon, gulsapsar,
karnaygul, nomozshomgul va boshqa gullar nomi bilan atashi mumkin. Birinchi guruh
boshlig’i narigi guruhdagi bir o’quvchining ko’zini bog’lab turadi, so’ng o’z
guruhining bir o’quvchisi nomini, ya’ni masalan: «Atirgul»ni chaqiradi, «Atirgul» esa
ko’zi bog’langan o’quvchini chertib ketadi.

O’quvchi borib joyiga o’tirgach, bolalar «Kosa, kosa ne kosa» deb baqirishadi.
Keyin ko’zi bog’langan o’quvchi chertib ketgan o’quvchini topsa, uni o’z guruhiga
oladi, topolmasa, o’zi o’sha guruhga qo’shilishi kerak. Bu o’yin o’quvchilar
qolmaguncha davom etadi.
Yutib olgan guruh g’olib hisoblanadi.
O’yinning qoidasi: o’quvchilar nomlanayotgan paytda ikkinchi guruh ularning
nomlarini eshitib qolmasligi kerak. O’zaro kelishgan holda guruh boshliqlari
almashtirilishi mumkin. O’zbek xalq o’yinlarining turlari hilma-hil bo’lib, ulardan
o’qituvchilar o’z faoliyatlari davomida samarali foydalanishlari mumkin.
Umumiy o’rta ta’lim maktab o’smir o’quvchilarida harakat malakasi va sport
tehnikasiga ega bo’lganlik yuqori o’zlashtirish ko’rsatkichini quyidagilarda ko’rish
mumkin: insoniy fazilatlar: vatanparvarlik, hamdardlik, mehr-oqibatlilik kabi sifatlar
shakllanganligi.
Mustahkam irodali, sog’lom fikrli, ahloqiy normalarga rioya qiluvchi, qat’iyatli,
shijoatkor, printsipial shaxslarni rivojlantirishga erishilishida.
Jamiyatimizdagi yoshlarni jismoniy sog’lom, ma’nan boy, hur fikrli, kuchli
bilimdon sohiblari qilib tarbiyalash ota-bobolarimizning asriy orzu-umidlariga
hamohangdir.
Yoshlarni diniy ekstremizm, aqidaparastlik, deviant hulqlilik, giyohvandlik,
fohishabozlik kabi jamiyatimizga yot illatlardan asrab-avaylashimiz uchun ularni
ommaviy sport ishlariga jalb qilish, tizimli tarbiyaviy metodikalardan foydalanish
zarur. Bunda ta’lim muassasasalari, oila, mahalla-kuy, keng jamoatchilik bilan
hamkorlikda tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish lozim. Buning uchun yoshlar orasida
sport ishlarini jonlantirish, ma’naviy-ma’rifiy qarashlar ko’lamini kengaytirish,
sayqallashib qolgan uslublardan voz kechib, yangi, zamon talablariga mos keladigan
tizimli metodikani, pedagogik treninglarni ishlab chiqish kerak. Tizimli reja asosida
olib boriladigan tarbiyaviy ishlarda «Kamolot» yoshlar harakati, «Hotin-qizlar
qo’mitalari, «Mahalla oqsoqollari», mahallalarda diniy ma’rifat, ma’naviyat va ahloqiy
tarbiya bo’yicha mutasaddilar faol ishtirok etishlari kerak. «Yosh sportchilar»,
«Liderlar», «Faxriy sportchilar», ―Alpomish , ―Barchinoy kabi sport klublari‖ ‖
tashkil qilinib, unda sport ishlarini takomillashtirishga qaratilgan ma’naviy, ma’rifiy,

siyosiy o’qishlar, turli sport tadbirlarining o’tkazilishini ta’minlash zarur. Bu klublar
faoliyati viloyat, shahar, tumandagi pedagoglar, sport jamoalari mutasaddilari, keng
jamoatchilik tomonidan nazorat ostida bo’lishlari kerak.
Jismoniy tarbiya ishlari o’quvchilarda ma’naviy-ahloqiy fazilatlar, mustahkam
iroda va sport tehnikasining darajasi (nazariy, metodik saviyasi) barcha qirralarini
qamrab olishi va uning malakasini o’zluksiz takomilashib borishiga xizmat qilmog’i
kerak. Ushbu metodik xizmatda o’quvchilarning sportchilik mahorati, mustahkam
irodasi va insoniy fazilatlari yahlit mujassam ob’ekt sifatida tadqiq qilinadi. Shu
asosda rivojlantiruvchi tadbirlar belgilanib amalga oshiriladi. Demak, metodik ishlarda
asosiy mezon o’quvchilarda sport tehnikasi va malakasini oshirish orqali ma’naviy-
ahloqiy fazilatlar, bilim, ko’nikma va malakalarining takomillashuvi, madaniy
saviyasining o’sishida ularga aniq faol yordam berish, pirovard natijada ta’lim-tarbiya
samaradorligini oshirishdir. Bunday metodik xizmat tizimi o’qituvchi faoliyatini ham
inobatga olishni nazarda tutadi va quyidagilar asosida amalga oshadi:
- darslar, sinfda va sinfdan tashqari ishlarni oldindan loyihalash;
-darsning maqsadi, shu jumladan, sinfda va sinfdan tashqari ishlarni va
mazmunini oydinlashtirgan holda rejalashtirish, belgilash (ishlab chiqish);
-darslarining maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda o’quvchi shaxsini
tarbiyalash, natijalarni tahlil qilish (interpretatsiya);
-metodik xizmat qilish mazmunini belgilash va amalga oshirish (harakatli uyinlar
orkali);

Xulosa
Davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri- ma’naviy jihatdan barkamol,
jismoniy va ruhiy jihatdan sog’lom, Vatan sarhadlarini himoya qilish uchun jismonan
chiniqqan, fidoyi insonni tarbiyalash, ta’lim va maorif tizimini takomillashtirish, milliy
istiqlol g’oyasi asosida ma’naviy va ruhiy jihatdan yangi avlodni voyaga etkazishga
ijtimoiy zarurat tug’ilishi tabiiy bo’lib, uning aksi ta’lim-tarbiya jarayonida aks
etmoqda.
Ma’naviy ma’rifiy tadbirlar, sinfdan va maktabdan tashqari to’garaklar, sport
o’yinlari, jismoniy mashqlar orqali o’quvchilarida ahloqiy fazilatlarni shakllantirish,
tizimli didaktik ta’minotlar, ahborot resurslari yordamida, shuningdek. turli jismoniy
chiniqtiradigan musobaqalar, jismoniy, sog’lom turmush tarzini reklama qiluvchi
tarbiyaviy tadbirlar: milliy o’yinlarni reklama qiluvchi suhbatlar, kechalar, sport-
shoular uyushtirilib, o’quvchilarning qiziqishlari inobatga olingan holda to’garaklarga
jalb qilinganlarida; o’quvchilarning jismoniy, intellektual rivojlanishlari va
qobiliyatlari, oiladagi, sinf va maktabdagi muhitning atroflicha o’rganilishi, maktab va
oilaning jismoniy chiniqtirishdagi hamkorligi rivojlantirilishi ijobiy natijalarga olib
kelishi misollar asosida tasdiqlandi.
1. O’quvchilarni ta’lim jarayonida mashg’ulotlarda vatanga muhabbat ruhida
tarbiyalash muhim bo’lib, ma’naviy-ahloqiy jihatdan o’zbek milliy qadriyatlari asosida
o’quvchi yoshlarni vatanparvarlik ruhuda tarbiyalashda tarixiy merosimizga tayanish
muhim ahamiyat kasb etadi.
2. O’zbekiston milliy istiqlolga erishganidan keyin sport va jismoniy tarbiya
mashg’ulotlarining mazmun-mohiyatiga ham e’tibor kuchaydi. Bu boradagi ijobiy
o’zgarishlarning tashabbuskori va rahnamosi sifatida Prezident I. Karimov ko’plab
yangi g’oyalarni ilgari surdi. Jahonning eng ommalashgan jismoniy tarbiya va sport
sohalari bilan bir qatorda, xalqimiz boy madaniy merosining ajralmas qismi bo’lgan
o’zbek milliy o’yinlari tiklandi va dunyo bo’ylab katta qiziqish bilan tarqalib boshladi.
Zamonaviy jismoniy tarbiya majmualari, sport inshoatlari barpo etildi va
yoshlarimizning eng yuqori saviyada shug’ullanishlariga sharoit yaratildi. Jismoniy
tarbiya mashg’ulotlari yoshlarimizga milliy va umuminsoniy tarbiya berish, ularda
vatanparvarlik tuyg’usini rivojlantirishning zarur shartlaridan biri bo’lib qoldi.

O’quvchi yoshlarni darslar va sinfdan tashqari tadbirlar jarayonida vatanpavarlik
ruhida tarbiyalash muammosi mazmun mohiyati bilan yigitlarni vatan himoyasiga
tayyorlash asosida har tomonlama barkamol, talabchan, jamiyatga kerakli inson qilib
shakllantirish hamda o’quvchilarni yomon illatlardan holi bo’lishiga e’tibor qaratish
lozim.
Shu maqsadda ta’lim jarayonida o’quvchilarni vatan himoyasiga tayyorlashning
samarali usul, metod va dasturdan unumli foydalanish maqsad muvofiqdir.
3. O’quvchirlarni ta’lim jarayonida vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda ta’limning
innovatsion usullaridan, ta’limiy-ahloqiy, jismoniyi, ko’rgazmali-targ’ibot ishlarida
foydalanish samarali natijalar beradi.
6. Darslar va sinfdan tashqari mashg’ulotlar jarayonida o’quvchilarni vatanini
sevibardoqlashi borasidagi mashg’ulot mazmuni ilmiy asosda tashkil etilganda
o’quvchi yoshlarning aqliy, ahloqiy, mehnat, nafosat, vatanparvarlik va boshqa tarbiya
yo’nalishlariga kuchli ta’sir ko’rsatishi aniqlandi. Ular o’rtasidagi uzviy bog’liqlik
yoshlarning jismoniy kamolotlarini takomillashtiradi. Bu o’z navbatida jamiyatimiz
a’zolarini har taraflama ulg’aygan, komil insonlar bo’lib etishishlari uchun zamin
hozirlaydi.
7. Mashg’ulotlarining ilmiy asoslarda tashkil etilishi jamiyatimizning barcha
a’zolarini sog’lom, faol, g’ayrat shijoatli bo’lishlariga ta’sir etish bilan birga barkamol
erkin fikrlovchi romil inson bo’lishini, O’zbekistonni dunyoga tanitishga hissa
qo’shishini amalga oshiradi. Faqat mashg’ulotlar metodik jihatdan to’g’ri tashkil
etilishi, pedagogika, psixologiya metodikasi qonun-qoidalariga qat’iy rioya etilishi
zarur bo’ladi.
O’zbekiston jamiyatining hozirgi taraqqiyot bosqichida o’quvchi yoshlarni
vatanparvarlik ruhida shakllantirishning ahamiyati katta. Chunki «Bugungi kunda
xalqimizga azaldan xos bo’lgan hamjihatlik va bag’rikenglik, mehmondo’stlik kabi
sifatlar bilan farzandlarimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, milliy ong, milliy
g’urur tushunchalarini singdirish uchun ular ma’naviy jihatdan sog’lom bo’lishlariga
erishishimiz zarur. Ma’naviy sog’lomlik esa jismoniy va ruhiy sog’lomlik bilan
chambarchas bog’liq. ―Vatanni xurjunga solib tashib ketib bo’lmaydi. Agar uni tashib
ketish mumkin bo’lganda edi, u
sariq chaqaga ham arzimasdi . ‖

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Hasanboyeva O., Hasanboyev J., Hamidov H. Pedagogika tarixi. - T.:
2. O’qituvchi, 1997.- 248 b.
3. Ma’naviyat yulduzlari: (Markaziy Osiyolik mashhur siymolar, allomalar, adiblar) -
T.: A. Qodiriy nomidagi xalq merosi, 1999.- 395 b.
4. Nurmuhammedova K.I. Jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy-iqtisodiy
muammolari, T., O’zDJTI nashri. 1991.
5. Rajabboy ota turk. Vatan deya vatansiz o’tdik. Xalq so’zi. 1991. 25 yanvar.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida vatanparvarlik tuyg’usini shakllantirish

Sotib olish