Boshlang'ich sinf o'quvchilarni tarbiyalashda tejamkorlikdan foydalanish usullari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	2.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Boshlang'ich sinf o'quvchilarni tarbiyalashda tejamkorlikdan foydalanish usullari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR
FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISHI
YO’NALISHI 4-KURS 401-GURUH TALABASI
XURAMOVA SITORANING
TARBIYABIY ISHLAR METODIKASI FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI

Topshirdi__________________________
Qabul qildi:________________________
Termiz 2022
Topshirdi___________________________
Qabul qildi:________________________
Termiz-2024MAVZU: Boshlang'ich sinf o'quvchilarnitarbiyalashda tijamkorlikdan
foydalanish usullari

MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. OILADA BOLA TARBIYASI VA TEJAMKORLIK
TUSHUNCHALARINI SINGDIRISH
1.1 Oilada bola tarbiyasining o‘rni
1.2 T arbiya jarayonida o‘quvchilarda tejamkorlik tushunchalarini singdirish
II BOB O’QUVCHILARNI TEJAMKORLIK SIFATLARINI
SHAKLLANTIRISH
2.1 O’quvchilarning tejamkorlik sifatlarini shakllantirishda iqtisodiy
tarbiyaning tutgan o’rni
2.2 Oila byudjeti
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Kirish
“O‘g‘il-qizlarimiz el-yurtimizga munosib
farzand, ertaga vatanimizning haqiqiy fuqorosi
bo‘ladigan insonlar etib tarbiyalash avvalo
oila bag‘rida, oilaning sog‘lom iqlimi, ota-
onaning bir-biriga mehri va hurmati sharoitida
chuqur ildiz otishini, anglaymiz. .”
I.A.Karimov.
Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimov Vazirlar Maxkamasi yig‘ilishida 2010 yil yakunlari va 2011 yildagi
vazifalar bo‘yicha qilgan ma’ruzasida ta’lim tizimida ta’lim-tarbiya ishlarining
sifatini oshirish, o‘quvchilar bilimi va ularning o‘zlari egallayotgan kasb-hunarga
bo‘lgan qiziqishlarining yanada kuchaytirish kabi amalga oshirilishi zarur bo‘lgan
dolzarb masalalar ijrosini kun tartibiga ko‘ydi. «... ilm-ma'rifat insonni
yuksaklikka ko'taradi. XXI asrda, men ishonaman, madaniyat uchun, ilmu
ma'rifat uchun jonini beradigan va buni hayotining asosiy maqsadi qilib
qo'yadigan yangi avlod paydo bo'ladi. Biz ana shu avlod uchun yashayapmiz.
Biz ana shu olijanob maqsadlarni odamlar ongiga singdirish uchun harakat
qila miz. Biz kutayotgan avlod mana shu boylikni dunyodagi eng katta boylik
deb bilsa, hayotini unga bahshida etsa, bilingki, odamzod yorug' kunlarga
erishishi muqarrar». , deb takidlaydi Prezidentimiz I.A Karimov.
Ayni paytda ta’lim muassasasini bitirib chiqayotgan yoshlarimiz, egallayotgan
eng zamonaviy bilim va ko`nikmalarni amalda joriy etishi uchun ularni kichik biznes
va tadbirkorlik sohasiga keng jalb qilish masalasiga prinsipial ahamiyat berilmoqda.
Bugungi kunda taraqqiyot h aqida s o` z borganda, ilm-fanning o` rni va a h amiyati
beqiyosdir. Biz mamlakatimizning kelajagini ko`zda tutgan holda, bugungi kunda
taraqqiy topgan davlatlar ilmiy jamoatchiligining e’tibor markazida turgan eng ilg’or,
istiqbolli ilmiy izlanish va tadqiqot ishlarini yurtimizda rivojlantirish ilm-fan
markazlari bilan samarali hamkorlik aloqalari o`rnatishga erishishimiz zarur.

Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiya texnalogiyalari haqida
umumiy ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish
orqali talabalarni tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada
oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi
mazmunining nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos
xususiyatlarni va ularning turlari haqida tushunchalar berish va
takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini
shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli
darslarni tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va
sport tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya
texnalogiyalari haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan
talabalarning tarbiyaviy ishlar metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim
mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

1. Oilada bola tarbiyasining o‘rni
Bu mavzuni o‘rganishdan maqsad o‘quvchilarga shaxsning kamol topishida
oilaning yetakchi ta’sirini oila tarbiyasining o‘ziga xos milliy xususiyatlari hamda
tipik kamchiliklarini, bu kamchiliklarni bartaraf etish yo‘llarini, tarbiya
samaradorligining oshirish omillarini tushuntirish, oila tarbiyasi, oiladagi tarbiya
imkoniyati va pedagogik madaniyat haqida tushunchalar berish.
O‘qituvchi mavzuni e’lon qilgach, taxtaga ikkita portretni, masalan, X.Olimjon
va bir noma’lum shaxsning portretlarini iladi va «Kimlarning suratlarini ko‘rib
turibsiz?» deb so‘raydi. O‘quvchilar X.Olimjon nomini darhol aytadilar, ammo
ikkinchi portretga qarab jim bo‘lib qoladilar. O‘qituvchi «Bu o‘g‘ri, bezori N.ning
surati», deydi va davom etadi: «X.Olimjon sizga yaxshi tanish. U atigi o‘ttiz besh yil
umr ko‘rgan. Lekin shu qisqa umrida o‘zbek xalqi uchun ajoyib badiiy, ilmiy asarlar
qoldirdiki, ularni biz bugungacha sevib o‘qiymiz. Shoirning hayoti, ijodi bilan
qiziqqan tadqiqotchilar avvalo uning qanday oilada tarbiyalanganiga, bolalik davriga
e’tibor beradilar. O‘g‘ri, bezorining jinoiy ishlarini o‘rganadigan jinoyat qidiruv
bo‘limi hodimlari ham uning qanday oilada voyaga yetganini, kimlarning ta’siriga
berilganini aniqlaydilar. Xo‘sh, nega har ikki shaxsning bolalik davri, oila muhiti
sinchkovlik bilan o‘rganiladi?»
O‘qituvchi o‘quvchilarning javoblarini diqqat bilan tinglaydi, so‘ng
umumlashtirib, shunday xulosa chiqaradi:
«Demak, bola shaxsining shakllanishida oila muhiti hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi. O‘tmishda ba’zi faylasuflar, pedagoglar bolaning oila muhitida tarbiyalanishi
manfaatparastlik va boshqa illatlarni vujudga keltirib, odamlarning o‘zaro inoq
yashashiga xalaqit beradi, deb hisoblaganlar. Bunday fikrdagi kishilar hozir ham
topiladi. Ular hamma ota-onalarda pedagogik bilimlar bo‘lavermaydi, bundan
tashqari, bola bir-bir yarim yoshida yasliga, keyin bog‘chaga, maktabga boradi.
Demak, ko‘p vaqtini ijtimoiy tarbiya muassasalarida o‘tkazadi, ota-onalar bir sutkada
o‘z bolasi tarbiyasi uchun un besh minut ham vaqt ajratmaydi, degan xulosalarga
tayanib, oilaviy tarbiyadan butunlay voz kechib, ijtimoiy tarbiyaga o‘tish kerak,
degan fikrni olg‘a surmoqdalar. Xo‘sh, bunga siz nima deysiz?».

Bir-ikki nafar o‘quvchining javobini eshitib, davom etiladi: oilani ijtimoiy
hayotdan butunlay ajralib qolgan qal’a deb qarash noto‘g‘ri. «Agar inson o‘z
tabiatiga ko‘ra ijtimoiy mavjudot ekan» (K.Marks) oila ham ijtimoiy jamoadir; axir, u
odamlar ittifoqidan tarkib topganku! Binobarin, har bir oiladagi tarbiya ham ma’lum
ma’noda ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Oiladagi tarbiya asosida shakllangan
shaxsning manfaati jamiyat manfaatlariga zid bo‘lmay yashashi va birlashib ketishi
ham mumkin. Ulyanovlar oilasida insoniyat baxti uchun kurashgan fidokor shaxslar
yetishib chiqishi bunga yorqin misol bo‘la oladi. Yozuvchi V.Kanimets «Ulyanovlar»
nomli kitobida Mariya Aleksandrovna va Ilya Nikolaevich bolalar tarbiyasiga qanday
ahamiyat berishgani, Vladimir Ilich shaxsining kamolotida oila tarbiyasi, muhiti
qanday rol, o‘ynagani tasvirlab berilgan. Shu o‘rinda bu kitobni o‘qishni tavsiya etish
maqsadga muvofiqdir.
Bola shaxsini kamolga yetkazish uchun kurashda oiladagi tarbiyaviy jarayonni
pedagogik madaniyat asosida tashkil eta olish juda muhimdir. Pedagogik madaniyat
nima? Pedagogik madaniyat – bolani klassik va zamonaviy pedagogik bilimlarni
bilgan holda zamon talabi asosida tarbiyalashdir. Ota-onada pedagogik madaniyat
o‘z-o‘zidan hosil bo‘lmaydi, balki unga tarbiya bilan jiddiy shug‘ullanish, izlanish,
o‘qish, tajriba orttirish orqali erishiladi. Oilada bola tarbiyasini rejimdan boshlash,
rejimni bolaning yoshiga qarab belgilash lozim; rejimga o‘rgangan bolada tartiblilik,
intizomlilik xislatlari tabiiy ravishda rivojlanadi; shuningdek, uni tozalikka o‘rgatish
kerak. Bu tarbiyaviy omillarni amalga oshirishda bolaning jismoniy rivojlanishiga,
chiniqishiga ham e’tibor, berib borishi lozim. Bola tilga kira boshlashi bilan nisbatan
murakkab tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish kerak. Bola ozoda, intizomli, odobli
qilib tarbiyalansa-yu, zamonaviy sotsial-psixologik va taraqqiyot talablari hisobga
olinmasa, uning kelajagiga, baxtiga zomin bo‘lib qolish mumkin. Shuning uchun ota-
ona ijtimoiy tarbiya muassasalari bilan hamkorlikda bolalarning kasb-hunarni,
kompyuter savodxonligini, tillarni, badiiy adabiyotni, ilmni o‘rganishga sportga
intilishini rag‘batlantirishlari zarur.
Ota-ona sinchkov psixolog, nozik didli pedagog, bolaning kelajagini
yaratuvchi bashoratgo‘y bo‘lishi lozim. Agar ota-ona boladagi iste’dod kurtaklarini

o‘z vaqtida sezib, ularning rivojlanishiga sharoit yaratib bera olsa, bola shaxsining
kamol topishiga katta yo‘l ochadi.
O‘qituvchi ana shularni tushuntirgandan so‘ng ota-onaning bolaga namuna
sifatidagi ta’siri haqida to‘xtaladi. U avvalo quyidagi parchani o‘qib beradi yoki
o‘quvchilardan biriga o‘qitadi:
«Sizning o‘z xulqu atvoringiz - hal qiluvchi eng muhim narsadir. Bolani faqat
u bilan gaplashganda, nasihat qilganda, yoki unga biror narsa buyurgandagina
tarbiyalayman deb o‘ylamang. Siz bolani turmushingizning har bir momentida,
hattoki o‘zingiz uyda yo‘qligingizda ham tarbiyalaysiz. Sizning qanday kiyinishingiz,
boshqalar bilan va boshqalar haqida qanday gaplashishingiz, xursand bo‘lishingiz
yoki tashvishlanishingiz, do‘st va dushmaningiz bilan qanday muomala qilishingiz,
kulishingiz, gazeta o‘qishingiz – bular hammasi bola uchun katta ahamiyatga ega.
Gapingiz ohangi sal o‘zgarsa ham, bola buni darrov payqab oladi yoki sezadi, bola
fikringizdagi hamma o‘zgarishlarni har xil yo‘l bilan bilib oladi, lekin o‘zingiz
bundan bexabar bo‘lasiz. Agar siz uyda qo‘pollik yoki maqtanchoqlik qilsangiz, yoki
ichkilikka berilsangiz, undan ham yomoni – onani xaqorat qilsangiz – siz
bolalaringizga nihoyatda katta zarar yetkazgan bo‘lasiz, ularga yomon tarbiya bergan
bo‘lasiz va sizning bu nojo‘ya qiliqlaringizning oqibati juda yomon bo‘ladi.
Ota-onaning o‘ziga talabchan bo‘lishi, ota-onaning o‘z oilasini hurmat qilishi,
ota-ona o‘zining har bir qadamini nazorat ostiga olishi lozim – tarbiyaning birinchi va
eng asosiy metodi shudir!».
O‘qituvchi: «Bu parcha har bir oilada bo‘lishi va tez-tez o‘qib turilishi lozim
bo‘lgan A.S.Makarenkoning «Bolalar tarbiyasi haqida leksiyalar» kitobidan keltirildi.
Bu kitobdagi gaplar mag‘zini chaqib olgan ota-ona o‘z pedagogik madaniyatini
yuksaltirishga erishadi», deydi va o‘zbek oilalaridagi tarbiyaning o‘ziga xosligiga
to‘xtaladi.
O‘zbek oilalarida bolani mehnatsevarlikka o‘rgatishga alohida e’tibor beriladi.
Bunda ko‘pincha ota-onalarning o‘zlari bolalarga o‘rnak ko‘rsatadilar. Masalan, ona
ovqat pishirish, kir yuvish, uyni saranjom-sarishta tutish, kabi ishlarni sidqidildan
bajaradi va buni o‘zining oiladagi burchi deb biladi, hech qachon eriga: huquqimiz
tengku, siz ham kir yuving, non yoping!» demaydi. Ota ham o‘z navbatida

ro‘zg‘ordagi barcha og‘ir ishlarni, oilani iqtisodiy jihatdan ta’minlashni o‘z
zimmasiga oladi, bu borada mehnatsevarlik, jonkuyarlik namunalarini ko‘rsatadi.
Bunday sharoitda ota-onaga taqlidan bola shaxsida mehnatsevarlik, oilaparvarlik
xislatlari tarkib topa boradi. O‘zbek xalqining «bir bolaga yetti qo‘shni xo‘jayin»,
degan naqli bor. Bola ulg‘aygan sayin mahalladagi to‘y-ma’rakalarda qatnashadi,
atrofdagi yaxshi odamlarni ko‘rib o‘zining fazilatlarini boyitadi, kamchiliklarini
yo‘qotishga harakat qiladi, undagi xudbinlik hislari yo‘qolib boradi. Katta yoshli
kishilar bolani yaxshi ishlari uchun maqtab, yomon qiliqlari uchun uyaltirib turadilar.
Yuqoridagi fikrlardan o‘zbek oilalarida bola shaxsini kamolga yetkazish uchun
hamma shart-sharoit muhayyo, degan xulosa kelib chiqmaydi. Ba’zi o‘zbek oilalarida
bolaning usti but, qorni to‘q bo‘lsa yetadi, bo‘ladigan bola o‘zi bo‘laveradi, degan
salbiy qarashlar ham mavjud. Yoki katta-katta to‘y-ma’rakalar qilgan holda xola
shaxsining rivojlanishi uchun zarur buyumlarni xarid qilishni istamaydilar. Ba’zi
xonadonlarda bolalarning darsligidan tashqari badiiy, ilmiy-ommabop kitoblar yo‘q,
gazeta-jurnallarga obuna bo‘lishmaydi, men bir kosib yoki savdo xodimiman, kitobni
nima qilaman deyishadi. Vaholanki, kitobsiz hech kimning shaxsi kamolga yeta
olmaydi. Keyingi yillarda har bir xonadon uchun zarur «Salomatlik», «Uy-ro‘zg‘or
ensiklopediyasi» «U kim? Bu nima?» kabi kitoblar chop etiladi. Bu kitoblar oilada
bola tarbiyasi bilan shug‘ullanishda juda qo‘l keladi, shuning uchun o‘zbek
xonadonlari ularga ega bo‘lishi lozim. Ba’zi ota-onalar borcha, maktab bor deb bola
tarbiyasi bilan jiddiy shug‘ullanmaydilar, bodalari noto‘g‘ri yo‘lga kirib ketgandan
so‘ng esa-oh-voh qilib yuradilar. Ota-ona borcha, maktab bilan yaqin aloqa o‘rnatsa,
oiladagi tarbiyaviy ishlar ijtimoiy tarbiya bilan uyg‘unlikda olib borilsa, bola
shaxsining shakllanishi ikki xillik, xatolar ro‘y bermaydi.
Oila tarbiyasida katta-kichik masala yo‘q. Shuning uchun ovqatlanish,
muomala, yurish-turish, kiyinish, shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilish, televidenie,
radio eshittirishlaridan foydalana bilish, ko‘pchilik orasida o‘zini tutish, kattalarni
hurmat qilishni o‘rganish bola shaxsining kamol topishida birdek ahamiyatga ega
bo‘lgan ishlardir.
Har bir xalq o‘z bolalarining baxtli bo‘lishi uchun qadimdan kurashib kelgan.
Buni avlodlardan avlodlarga o‘tib kelgan ma’naviy xazina – kitoblardan bilsa bo‘ladi.

Ana shunday kitoblardan biri - Sharqda mashhur bo‘lgan «Qobusnoma» dir. U XI
asrda, fors-tojik tilida yaratilgan, juda ko‘p tillarga tarjima qilingan. 1860 yilda
Ogahiy tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilingach «Qobusnoma» o‘zbek xalqining
oila tarbiyasini amalga oshirishda yordam beradigan qo‘llanmalardan bo‘lib qolgan.
Bu kitobda kasb-hunar o‘rganishning zarurligi xususida shunday deyiladi: «Agar
tabiating har qancha asl bo‘lsa ham, unga mag‘rur bo‘lmagil, chunki tan go‘zalligi
hunar bezagi bilan ziynatlanmas, hech narsaga arzimaydi. Masalan, debdurlarkim,
ulug‘lik akut va bilim bilandir, nasl-nasab bilan emas. Ota-onang qo‘ygan otlariga
mag‘rur bo‘lmagil, bu ot faqat tashqi ko‘rinishdan boshqa narsa emas. Ammo sen
hunar bilan bir nomga ega bo‘lgil». Binobarin, har qanday kasbning ustasi bo‘lish
uchun oilada bolaga yo‘l ochish kerak, chunki bolalikda shakllangan mohirlik, udda-
buronlik sifatlari bir umr doimiy yo‘ldosh bo‘ladi.
Ota-ona bola tarbiyasida bir yoqadan bosh chiqarishi zarur, agar ota
boshqacha, ona boshqacha talab qo‘ysa, bolada ikkiyuzlamalik alomatlarini ko‘ramiz.
Bunday paytda ota-ona darhol o‘z xatosini to‘g‘rilashi, boladagi nojo‘ya qiliqlarni
yo‘qotishga harakat qilishi lozim. Ota-ona shunday ish tutib, o‘zlari berayotgan
tarbiyaning bolaga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini kuzatib borishi, bolada nojo‘ya
qiliqlar sezilsa, tarbiyaning boshqa samaraliroq usullarini qo‘llashi zarur. Bolaga
mehribonlik qilib, haddan tashqari erkalash uning kalondimog‘, xudbin qilib qo‘yishi,
yoki pismiq, jur’atsiz, tashabbussiz bo‘lib qolishiga olib kelishi mumkin.
Ma’lumki, pedagogikada tan jazosi berish taqiqlangan. Shuningdek, oila
tarbiyasida ham bolaga tan jazosi berishdan saqlanish lozim. Buning o‘rniga
tushuntirish, dashnom berish, oilaviy yig‘ilishda gunohkor bolani muhokama qilish
usullaridan foydalanish zarur. Bolani hadeb jazolayverish, «sen odam bo‘lmaysan!»
deb kamsitish ham noto‘g‘ri. Bunda bola qash-qatayoq bo‘lib qoladi. Shuning uchun
bolani vaqt-vaqtida rag‘batlantirib turish kerak.
Xullas, har bir ota-ona bolaga tarbiya berish borasida o‘zining pedagogik
madaniyatini yuksaltirib borib, bu juda mas’uliyatli ishga qat’iyat va ijodkorlik bilan
yondoshishi zarur.

2 . Tarbiya jarayonida o‘quvchilarda tejamkorlik tushunchalarini
singdirish
Bozor iqtisodiyoti oila tarbiyasida keng qo‘llanib kelingan milliy qadriyat
sifatidagi tajribalariga suyanishni ham taqozo etadi. Masalan, o‘zbek oilalarida
bolalarni tejamkorlik ruhida tarbiyalab kelganlar, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaganlar.
Ma’lumki, «iqtisod» so‘zining ma’nosi keng bo‘lib, chuqur mazmunga ega.
Ko‘p urindi bu so‘z xalq ichida «tejamkorlik» so‘zining sinomini sifatida qo‘llaniladi.
Tejamkorlik haqida so‘z ketganda isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslikki tushunamiz.
«Iqtisod» tushunchasiga, mashhur o‘zbek muayamini Abdulla Avloniy
quyidagicha ta’rif beradi: «Iqtisod deb pul va mol kabi na’matlarning qadrini
bilmakka aytilur.
Mol qadrini biluvchi kishilar o‘rinsiz yerga bir tiyin sarf qilmas, o‘rni
kelganda, so‘mni ayamas. Sahovatning ziddi bahillik o‘ldig‘i kabi iqtisodning ziddi
isrovdur. Alloh. Taolo isrof qiluvchilarni suymas».
Ota-bobolarimizning o‘z farzandlarini tejamkor bo‘lishga undaganlarini xalq
og‘zaki ijodi misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Masalan, tejamkorlik mavzui xalq
maqollarida ham o‘z aksini topgan. Zero, bu maqollar yuz yillar davomida avloddan-
avlodga o‘tib, xalqning dilida saqlanib kelgan.
Maqollar kishilarning tarixiy tajribasi sifatida ko‘pgina sinovlardan o‘tib
shakllanadi va chuqur ma’no kasb etadi. Mana ularning ayrimlari: «Tejagan-birga
birni qo‘shar, tejamagan birini ham boy berar», «Pul topish uchun kuch-quvvat kerak,
tejash uchun-fahmu-farosat», «O‘zingnikini bir bor tejasang, xalqnikini ming bor
teja», «Tejamligu rasomadlik-aka-uka, to‘g‘riligu halollik-opa-singil», «Tejamkor-
olqish olar, isrofgar koyishga qolar» va hokazo.
Hattoki, ota-onalarimiz tejamkorlik ruhida tarbiyalash vazifasiga
farzandlarining baxtli-saodatli bo‘lishning bir sharti, axloqiy tarbiyaning bir
ko‘rinishi sifatida qaraganlar.
Bozor iqtisodiyotining maqsadi jamiyatning barcha a’zolarini, jumladan, ota-
onalarni, ularning farzandlarini amaliy hisob-kitobga va oqilona omilkorlikka
o‘rgatishdan iborat. Zotan, pul ham shaxsni tarbiyalaydi. Uni mensimaslik ikki
tomonlama xatolarni keltirib chiqarishi mumkin. Uning bir tomoni, bolani oilaning

moddiy qiyinchiliklarini bilishni istamaslik odati paydo bo‘ladi va u tekinxo‘rlikka
o‘rganadi. Ikkinchi tomoni, pulga xirs qo‘yish, ochko‘zlik, xudbinlik, xasislik kabi
illatlarni keltirib chiqaradi.
Ma’lumki, azaldan ota-onalarimiz bolalarni xo‘jalik ishlari bilan tanishtirib,
oilaning kirim va chiqim ishlarini ularga o‘rgatib kelishgan. Shu tarzda, bolada
oilaning moddiy ahvoli xasida tasavvur hosil bo‘lishiga e’tibor berilgan.
Hozirgi zamonda butun dunyoda ko‘zga tashlayotgan oziq-ovqat, ichimlik
suvi, foydali qazilmalar va shu kabi zaxiralarning kamayib borayotganligi,
shuningdek, ahvoli sonining ortib ketayotganligi qator muammolarni keltirib
chiqarayotganligi tejamkorlik, ishbilarmonlik, omilkorlik kabi qadriyatlarning
umuminsoniy, umumbashariy ahamiyatini zarurligini ko‘rsatib bermoqda.
Demak, tejamkorlik ishbilarmonlikni bir ko‘rinishi sifatida qadriyat hisoblanib
kelingan va u ma’naviy-axloqiy mazmunga egadir. Bu tushunchani bola ongiga
singdirib borish ota-onaning vazifasini bo‘lib, uni bajarish faqat shaxsiy ish
bo‘lmasdan, balki ijtimoiy ahamiyatiga molik hodisadir. Chunki, bola o‘zida
tejamkorlik tuyg‘usini shakllantira borib, faqat o‘z mehnatini va o‘zgalar mehnatini
qadriga yetadigan bo‘ladi. Buni anglab yetish bolada o‘zi, ota-onasi va jamiyat
yaratgan boyliklarni qadriga yetish, ularni asrab-avaylash ko‘nikmasi va malakasi
paydo bo‘la boshlaydi.
Ota-onalar bolalarining kelajagini o‘ylab, ularni ilk yoshlaridan mehnatga solib
chiniqtirib boradilar. To‘g‘ri tarbiyaning eng ta’sirni, eng samarali usuli ham shu
mehnatdir. Ota-onalar bolalarining mehnatiga hamma vaqt ham muhtoj
bo‘lavermaydilar, lekin bolani yoshligidan ishga o‘rgatish, mehnatga ko‘niktirish
zimmalaridagi burch ekanligidan shunday yo‘l tutadilar.
Ma’lumki, har bir oilaning o‘z xo‘jaligi bo‘ladi va u o‘z xo‘jaligini sof, halol
mehnati bilan quradi: bu xo‘jalik daromadi oila a’zolarining qandaydir doimiy fonda
olib turishlari orqasidan emas, balki ish haqining oshuvi va oila harajatlaridan orttirib,
tejab qolish tufayli ko‘payadi.
Bizdagi oila xo‘jaligi ro‘zg‘or uchun kerakli bo‘lgan buyumlardan, ashyo va
jihozlardan iboratdir. Oila davlatmand bo‘lsa, bu hol oila a’zolari yaxshi va baxtli
kechirayotganini, iste’mol buyumlarini ko‘proq kelayotganini, o‘z ehtiyojlarini

ko‘proq xarid kelayotganini, o‘z ehtiyojlarini ko‘proq qanoatlantirayotganini
bildiradi.
Har bir oila o‘z xo‘jaligini tuzatib olish yo‘li bilan turmushini yaxshilashga
urinadi. Oilaning davlatmand bo‘lishi ko‘proq butun mamlakat erishgan
muvaffaqiyatlarga uning iqtisodiyot va madaniyat sohasidagi yutuqlariga bog‘liq
bo‘ladi. oilada bolalarni tejamkorlik ruhida tarbiyalashga qanchalik ko‘p e’tibor
berilsa, ular xalqqa ham, ota-onalariga ham o‘zlariga ham shuncha ko‘p foyda
yetkazadilar.
Har bir bola oilaning tenghuquqli a’zosidir. Demak, u oila xo‘jaligining
ishtirokchisidir. Shu bilan birga, bolalarimizni faqat oila xo‘jaligini yuritishga
qobiliyatli kishilar qilib tarbiyalabgina qolmay, shuningdek butun jamiyat xo‘jaligini
ham tejab-tergan yuritadigan sadoqatli fuqarolar qilib tarbiya qilmog‘imiz lozim.
Barcha ota-onalar bunday tarbiya maqsadlari to‘g‘risida o‘zlarida ravshan
tushuncha hosil qilib, bu bilan o‘z tarbiya yo‘sinlarini doimiy ishga solib va tekshirib
borishlari zarur.
Ko‘pincha ota-onalar bolalarining hamma narsani muhayyo bo‘lishi, ya’ni
yaxshi yeb-ichishi, yaxshi kiyinishi, katta bo‘lganda uy-joyli bo‘lishi haqida
o‘ylaydilar. Bularning hammasini farzandlariga cheksiz mehribonliklaridan va ularni
behad sevganliklaridan qiladilar. Bolalarini deb o‘zlarining eng zarur ehtiyojlarini
qondirishni ham chetga surib qo‘yyadilar, lekin buni bola esiga ham keltirmaydi va
hatto sekin-asta o‘zini hammadan ortiq, mening istagim ota-onam uchun qonun, deb
o‘ylashga odatlanadi.
Bu tarbiyaning noto‘g‘ri va zararli yo‘li bo‘lib, bundan ota-onalarning o‘zlari
ko‘proq zahmat chekadilar. Bizningcha, ota-onalar o‘z farzandlarini mehnatsevar va
tejamkor qilib tarbiyalash uchun quyidagilarga amal qilishlari kerak.
Bola o‘z ota onasining qaerda ishlashini va nima ishlab chiqarishini, bu ishlab-
chiqarishning butun jamiyat uchun qanday ahamiyati borligini bilishi kerak.
Umuman, bola ota-onasi ishlab, topib keltiradigan daromadning katta va
foydali ijtimoiy mehnat evaziga olinadigan ish haqi ekanini mumkin qadar ertaroq
yaxshi tushunishi lozim.

bolani oila byudjeti bilanmumkin qadar ertaroq tanishtirish lozim. u otasi va
onasining qancha maosh olishini bilishi kerak. Bola ota yoki onasining nimaga
muhtoj ekanligini, bu muhtojlikning qanchalik zarurligini bilishi zarur, u oilaning
boshqa a’zolari ehtiyojini yaxshiroq qondirish uchun o‘zining ba’zi ehtiyojlaridan
vaqtincha kechishga odatlanishi kerak. Oilaning umumiy ehtiyojiga doir masalalarini
muhokama qilishga bolani ko‘proq jalb qilish lozim.
Agar oilaning moddiy sharoiti juda yaxshi bo‘lsa, bolaning o‘z tengdoshlari
oldida bunday yaxshi sharoit bilan g‘ururlanish va maqtanishga odatlantirmaslik
kerak. Bola oilaning boyligidan o‘zgalar oldida gerdayishga hech qanday asos
yo‘qligini tushunish zarur.
Ota-onalar bolalarining halol, rostgo‘y va sofdillikka odatlanib borishlarini
diqqat bilan kuzatib borishlari kerak. Ular hech narsani boladan atayin
yashirmasliklari va shu bilan birga uning ko‘z o‘ngida yotgan bo‘lsa ham, so‘roqsiz
olmaslikka o‘rgatishlari zarur. Havas keltiradigan har xil narsalarni atayin bolaning
ko‘z o‘ngicha qo‘yib, uni ana shu narsalarga beparvolik bilan, suhlik qilmay qarashga
o‘rgatish lozim.
Oilada tejaskorlik va xtiyotkorlik tarbiyasini to‘g‘ri tashkil etib eskirib qolgan
narsalarni yaxshilab ta’mir qilib, yangisini sotib olish vaqtini cho‘zish va shu yo‘l
bilan ota-onalar yoki oilaning boshqa a’zolari topgan pulning ma’lum qismini tejab
qolish bolani juda kichik yoshligidan boshlab xo‘jaligini yaxshi yuritmoqchi bo‘lgan
kishi ro‘zg‘orda qaysi narsaning eskira boshlanganini avvalroq payqashi, ro‘zg‘or
buyumlarining juda eskirib qolishiga yo‘l qo‘ymasligi, ularni o‘z vaqtida tuzattirish,
bozorda yoki do‘konda tasodifan ko‘rib qolgan narsasini sotib olavermay, balki
haqiqatdan kerak bo‘lgan narsani sotib olishi maqsadga muvofiqdir. Bolalarga ham
shu odatni singdirib borish kerak.
Bola faqat o‘z xonadonidagi buyumlarinigina ehtiyot qilib qolmay, balki
boshqa kishilarning buyumlarini ayniqsa, ko‘pchilik foydalanadigan buyumlarni ham
ehtiyot qiladigan bo‘lishi lozim.
Tejab-tergab ish ko‘rish odatlarini bolada mumkin qadar ertaroq tarbiyalamoq
kerak. Odat mashq qilish bilan hosil bo‘ladi. shu yo‘l bilan bolada buyumlarni tejab-
tergab turish istagini doimo rag‘batlantirib turish kerak.

Pulni tejab-tergan sarflash ayniqsa muhimdir. bunday harajatlarning ro‘yxati
bolaning yoshiga va oilaning qurbiga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Deylik, 10
yashar bola uchun taxminan quyidagicha ro‘yxat tuzsa bo‘ladi: daftar, kitob sotib
olish, yo‘l kira, butun oila uchun non, sut, saryog‘, sovun sotib olish, uning o‘zi va
ukasiga ruchka olish… bola katta bo‘lgan sari, bunday harajatlar ro‘yxati ancha
ma’suliyatliroq va murakkabroq bo‘la borishi lozim.
Oilada ota-onalar o‘z farzandlarining mehnatsevar, tejamkor va ehtiyotkor
kishilar bo‘lib yetishishlarida o‘zlari namuna bo‘lishlari kerak. Bu tarbiya ishlari
uchun juda muhim omillardan sanaladi.
Oila byudjeti va xo‘jaligi.
Bizning mavzuni o‘rganishda oila byudjeti va xo‘jaligi, uni rejalashtirish, ota-
ona, bolalar o‘rtasida ishlarning taqsimlanishi va oilaning iqtisodiy manbai xususida
fikr yuritilib, o‘quvchilarda oila byudjetining daromadi va harajati, oila xo‘jaligini
boshqarish kabi tushunchalar shakllantiriladi.
O‘qituvchi darsning tashkiliy qismidan keyin quyidagi ikki lavhani ikki
o‘quvchiga o‘qitadi.
Iqtisod.
Pul va molni kerakli, zarur narsalarga sarflagandan keyin qolgan puldan bir
qismini kelgusi kunlar uchun saqlash lozim. shunday qilinsa, doimo iqtisod qilib
borilsa, katta sarmoya hosil bo‘ladi.
Iqtisod qilishga, tejashga odatlangan odamlar saodat va tinchlik bilan umr
kechiradilar. To‘g‘ri, yaxshi yoyish, ichish, kiyish kerak, ammo «ko‘rpangga qarab
oyoq uzat» naqliga amal qilinsa, boshqalarning narsalariga ta’na qilinmaydi, ko‘ngil
ham hotirjam bo‘ladi. Qo‘lida bo‘lgan pulga, mulka qanoat qilmagan odamning nafsi
butun dunyo moliga ham qanoat qilmaydi.
Isrof.
Isrof – o‘rinsiz foydasiz ishlarga pul va mol sarflashdir. Qo‘ldagi pul va molni
kerakli joylarga sarflash, yaxshi idora qila olish, isrofgarchilikdan saqlanish lozim.
Shuhrat qozonish uchun to‘y va ziyofatlar qilib, pul sarf etishnodonlikdir. Isrof

natijasida yo‘qchilik, keyin har kimning mol, davlatiga ta’na va hasad qilish kelib
chiqadi.
Bayt:
Sen agar isrof etishni tashlading,
Ul zamon davlat etagin ushlading.
O‘quvchilarning ana shu ikki lavha xususidagi fikrlari umumlashtirilib, davom
etiladi.
Har qanday oila ma’lum bir daromad hisobiga yashaydi. Partiya va
hukumatimiz oilalarning iqtisodiy quvvatini oshirishga yaqindan yordam berish
maqsadida yildan yilga mehnatkashlarning oylik ish haqlarini oshiryapti, pensioner,
student, yolg‘iz ona ham davlat e’tiboridan chetda qolayotgani yo‘q. Davlatimiz
oilaga ma’naviy, iqtisodiy jihatdan yordam berar ekan, oilada kelajak
yaratuvchisining xarakteri, mehnatga munosabati, axloqi, g‘oyaviy-madaniy saviyasi
o‘sishini ko‘zda tutuadi, oilalarni kundalik ro‘zg‘or uchun zarur narsalar, uy-joy bilan
ta’minlashni, ayolning mehnatini yengillashtirishni o‘z oldiga vazifa, qilib qo‘yadi.
Bu esa o‘zbek oilasining mustahkamlanishida, byudjet va xo‘jaligi rivojida muhim
ahamiyat kasb etadi.
Yosh oilalar faqat bir-birlarini tushunmaslik tufayligina emas, balki iqtisodiy
sharoitni yo‘lcha qo‘ya olmay ham ajraladigan hollar uchraydi.
Shunday oilalar borki, qiyinchilik bilan topilgan pulni, osongina sovuradilar,
ular oilaning iqtisodiy masalalari bilan yuzaki shug‘ullanadilar. Ammo bu borada
o‘nlab ko‘radian ko‘p muammolar bor.
Oila a’zolari oyiga qancha ish haqi olishlari aniq, lekin shu pulni qaysi
maqsadlarga, qanday sarflayotganlari haqida aniq hisob-kitob yo‘q.
Oila byudjeti – oila a’zolarining oylik ish haqi hisobidan to‘planib, daromad va
harajatlar yig‘indisidir. Xo‘sh tabiiy va maishiy ehtijga sarflanganidan qolgan
mablag‘ni nimaga sarflash kerak? Turkiston sayohat uchunmi? Kitob sotib
olishgami? Qimmatbaho kiyimlar uchunmi? Mashina xarid qilishgami? Buni oila
a’zolari hal qilishi kerak.
Oilada bolalarni yoshligidanoq oilaning iqtisodiy masalalarni hal qilishga jalb
etish birinchidan bolanining ota-ona oldidagi qadrini oshiradi, bolaning o‘ziga

ishonchini kuchaytiradi, ikkinchidan pul sarflash madaniyatiga hisob-kitobga,
tejamkorlikka o‘rgatadi. Oila xo‘jaligining iqtisodiy masalalari demokratik asosda,
hamma oila a’zolari ishtirokida o‘tadigan oilalarda pul-mablag‘ sababli janjallar ro‘y
bermaydi, balki oila a’zolarini oila kollektiviga yanada jipslashtiradi.
Doimiy ravishda pul yetmay qolishi, ko‘pgina oilalarda urush-janjalga sabab
bo‘ladi. ular pulni rasamadi bilan harajat qilishni bilmaydilar. Pulni hisob-kitob bilan
harajat qilish haqida o‘quvchilarga bir topishmoq aytish mumkin:
«Ota o‘g‘liga chaqa pul berib:
O‘zimizga, sigirimizga, tovuqlarimizga yegulik biror narsa xarid qil, -dedi.
O‘g‘li bozorga bordi, o‘ylab-o‘ylab bir narsa xarid qilib keldi. Bundan ota
xursand bo‘ldi. O‘g‘il nima sotib olgan edi?»
Qovun.
O‘qituvchi javobini izohlab, davom qildi.
Oila byudjetini, xo‘jaligini to‘g‘ri bosh qarish uchun yil boshida er-xotin bir yil
davomida qilinadigan harajatlarni hisoblab chiqadi. Bu umumiy daromadga nisbatan
olinadi. Harajatlar uch qismga ajratiladi.
Har oyda takrorlanadigan joriy harajatlar: oziq-ovqat, turar joy haqi, transport,
gigienaga sarflanadigan mablag‘.
Aniq hisob-kitobsiz, taxminiy sarflnadigan (kitob xarid qilishga, gazeta-
jurnalga) mablag‘.
Uzoq muddat saqlanadigan buyumlar sotib olishga sarflanadigan mablag‘.
Yillik umumiy daromaddan straxovaniega, oilaning katta a’zolari sarf
qiladigan ba’zi harajatlarni chiqarib tashlaymiz. Harajatni rejalashtirishni kunda
bo‘ladigan harajatlarning aniq miqdorini belgilashdan boshlab kerak, shunda undan
daromad uzoq muddat saqlanadigan buyumlar sotib olishga harajatlanadi
Kundalik harajatlar oilaning umumiy daromadiga hamda yashash usuliga qarab
belgilanadi. Bunda uy-ro‘zg‘or ishlarini boshqaradigan ayolga ham ko‘p narsa
bog‘liq, shunday ayollar borki, hech qachon ovqatni aynimaydi, nonni isrof qilmaydi,
hammayoq saramjon-sarishta, hech shoshib qolmaydi, ro‘zg‘orida doim hamma narsa
yetarli bo‘ladi. boshqa bir ayol buning mutlaqo teskarisi. Bu esa ayolning qizligida
uyida olgan tarbiyasiga ham bog‘liq.

Ba’zi oilalar kayf-safoni, to‘kin-sochin dasturxon atrofida mehmon kutishni ,
sovg‘a-salom bilan mehmonga borishni boshqalarni sayohatni, yana ba’zilarni
kutubxonalari uchun kitob yig‘ishni sevadilar. Harajat ham shunga qarab bo‘ladi.
Ayrim bolalar ota-onalarininng oylik daromadlari qancha ekanligini bilmagani
uchun ba’zi qimmatbaho narcha olib berishni talab qilib turib oladi. oylik daromadni
bilganda u bunday qilmasdi. Shuning uchun Makarenko bolani oila xo‘jaligini
yuritish ishlaridan xabardor qilib turish kerakligini uqtirgan edi.
Agar oila yaxshi ta’minlangan bo‘lsa, bu haqda bolaning o‘rtoqlariga
maqtanishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Oila o‘z ehtiyojlarini qiyinchilik bilan (ma’lum bir sabablarga ko‘ra)
qolayotgan bo‘lsa, shunday qilish kerakki, bola boshqalarga hasad bilan qaramasin.
Bola mehnatsiz keladigan daromaddan ko‘ra, qiyinchilik bilan, mehnat bilan oila
hayoti yaxshilanishidan faxrlansin.
Agar oilada pul mablag‘lari to‘g‘ri sarflansa, bu oiladagi bola bosiq, tejamkor,
pulning qadrini bilandigan bo‘lib ulg‘ayadi.
Shunaq oilalar borki, oylik olishi bilan bolalarga shirinliklar, o‘yinchoqlar
sovg‘a qilinadi-yu, keyin tang holga tushib qolishadi. Bunday oilalardagi bolalar pul
va buyumlarning qadriga yetmaydi, borgan sari katta talablar qo‘ya boshlaydi. Ota-
ona qiyinchilik bilan bo‘lsa-da bolaning xarxashasidan qutilish uchun aytgan
narsasini olib beradi.
Bundan bolada boqimandalik kayfiyati, isrofgarchilik odati, xudbinlik paydo
bo‘ladi. u haqiqiy yurt grajdani, mehnatkashi bo‘la olmaydi.
Bundan bolaga umaman sovg‘a bermaslik kerak, degan ma’no chiqmaydi,
sovg‘a bolaga katta xursandchilik baxsh etadi va sovg‘a kutadi! Puxta o‘ylab qilingan
sovg‘aning tarbiyaviy ahamiyati katta bo‘ladi.
Bolaning oila xo‘jaligi ishlarida qatnashishi o‘zining ortiqcha talablarini
tiyishga, isrofgarchilikka qarshi kurashga o‘rgatadi. Bola 8-9 yoshga yetganda
harajatlarni hisobga olgan holda oldindan pul berib turish mumkin. Bola bunga
o‘rgangandan keyin uni muntazam ta’minlab turish zarur.
Bolaning mehnati yoki o‘qishi hech qachon pul bilan rag‘batlantirmaslik kerak.

Oila byudjeti.
Oilaning ma’lum muddat (oy, uch oy, yil) da kutadigan daromadlari va
harajatlarining kitobi.
Oila byudjetining daromadi barcha oila a’zolarining ish haqi, turli mukofotlar,
nafaqa, stipendiya, pensiya, shaxsiy yordamchi xo‘jaliklaridan olinadigan foyda va
boshqalar yig‘indisi hisoblanadi.
Oila byudjetining sarflanishi quyidagi yo‘nalishlarda bo‘lishini o‘rgangan edik:
Uy-joy harajatlari.
Oila uchun oziq-ovqatlar, kiyim-kechalar, transport harajatlari.
Ro‘zg‘or uchun jihozlar.
Oila miqyosidagi an’anaviy tadbirlar o‘tkazish uchun sarf-harajatlar.
Oila qo‘shimcha daromad keltiruvchi xo‘jalikka qaratilgan sarf-harajatlar (em-
xashak, kunjara, silos, don va boshqalar).
Oila uchun texnikaviy jihozlar.
Sanab o‘tilgan sarf-harajatlar katta a kichik, doimiy va takrorlanuvchi bo‘lishi
mumkin.
Harajat turlari.
Uy-joy avtombil, zamonaviy texnika an’anaviy tadbirlar kabilarga
sarflanadigan mablag‘ katta harajatlar hisoblanadi.
Turli uy-ro‘zg‘or anjomlari (bolg‘a, tesha, supurgi, changyutgich, qozon, idish-
tovoq va boshqalar), ro‘zg‘origa oid, zarur kichik jihozlar, mayda-chuydalarga
sarflangan mablag‘ kichik harajatlar deb ataladi. Oziq-ovqat mahsulotlari uchun,
oilaga qo‘shimcha daromad keltiruvchi xo‘jalikka yo‘naltirilgan sarflar hamda
kundalik ehtiyoj uchun ajratiladigan mablag‘lar doimiy harajatlar sanaladi.
Uy-hovli soliqlari, radio, telefon, gaz, suv, elektr kabilarga, o‘quv to‘lovlar,
mavsumiy kiyim-kechaklar, o‘quv qurollari va boshqalarga sarflanadigan mablag‘lar
takrorlanuvchi harajatlar deb yuritiladi.
Oila byudjetini to‘liq va to‘g‘ri tushunishdan iqtisodning tub ma’nosini
anglash, shuningdek «Iqtisod» qasrining sehrli kalitini topish boshlanadi. Gap

shundaki, oila va uning a’zolari ehtiyoji chegaralanmagan. Masalan: hamma oila
hashamatli uy-joy, zamonaviy avtotransport, texnikaviy jihozlarga, eng yaxshi kiyim-
kechak, sifatli oziq-ovqat, ko‘rkam dala-hovli kabilarga ega bo‘lishni istaydi.
Ammo,oila byudjeti doimo chegaralangan.
Demak, chegaralangan imkoniyatdan samarali foydalangan holda
chegaralanmagan ehtiyojni qondirish muammolarini yechish iqtisodiyotni keltirib
chiqaradi.
Oila byudjetini sarflash yo‘nalishlari ehtiyoj turining ahamiyatiga qarab
o‘zgaradi. Masalan, oila a’zolarini avtomobil olishga bo‘lgan ehtiyoji birinchi o‘ringa
qo‘yilsa, qolgan yo‘nalishlardagi sarf-harajatlar avtomobil sotib olish maqsadiga
erishguncha qadar kamaytiriladi. Shuningdek, yuqoridagi yo‘nalishlarda ko‘rsatilgan
katta harajatlarga bo‘lgan ehtiyoj maqsadga aylancha, qolgan yo‘nalishlari
sarflanadigan mablag‘ o‘z-o‘zidan kamayadi.
Pul qadrini saqlash.
Oilada ma’lum maqsadda to‘plangan pul o‘z qadrini yo‘qotmasligi uchun u
ko‘chmas mulkka, oltin va qimmatbaho buyumlarga, shuningdek qimmatbaho
qog‘ozlarga aylantiriladi.
Milliy an’analarimizga ko‘ra ota-onalarimiz o‘z farzandlarini uy-joy bilan
ta’minlashga katta e’tibor berganlari ko‘chmas mulkka bo‘lgan ehtiyoj asosiy
maqsadga aylanadi.
Oilani boshqarishda byudjetni oqilona va to‘g‘ri rejalashtirish alohida ahamiyat
kasb etadi. Har bir oilada daromad va sarf-harajatlar doimiy hisobga olib borilsa
rejalashtirish oddiylashadi. Olib boriladigan hisob-kitoblarga ko‘ra rejalash
varinatlari ham o‘zgarib turadi.

3 . O’quvchilarning tejamkorlik sifatlarini shakllantirishda iqtisodiy
tarbiyaning tutgan o’rni
O‘zbekiston 1991 yili o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng umrini o‘tab
bo‘lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib,
“o‘zbek modeli” deb nom olgan o‘z taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Yurtboshimiz
tomonidan ishlab chiqilgan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
konsepsiyasiga asosan, O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ijtimoiy
yo‘naltirilgan bozor unosabatlariga o‘tish, mamlakatimizda isloh etish va
modernizatsiya qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga,
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat
barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish maqsadida g‘oyat mashaqatli,
sharafli taraqqiyot yo‘li bosib o‘tildi. «.Mustaqil taraqqiyotimizning o‘tgan davrida
amalga oshirgan ishlarimizni sarhisob qilar ekanmiz, ularni haqqoniy baholash va
islohotlar dasturiga ma’lum o‘zgartishlar kiritish bilan birga, birinchi navbatda
ertangi kun talablaridan kelib chiqqan holda, mamlakatimizni isloh etish va
modernizatsiya qilish yo‘lidagi izchil harakatlarimizni kuchaytirishimiz, ularni yangi,
yanada yuqori bosqichga ko‘tarishimiz darkor – deb ta’kidlaydi Islom Karimov.
Prezidentimiz “O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li”
risolasida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki yillardagi
rivojlanish jarayonlarini tahlil qilib, O‘zbekistonda davlat qurilishi va iqtisodiyotni
isloh qilish dasturining o‘zagi sifatida 5 ta asosiy tamoyilni belgilab berdi. Ilmiy va
amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan bu dastur nafaqat o‘sha davrdagi avlod taqdiri,
balki kelajak avlodlarimiz taqdirini ham o‘ylab tuzilgan bo‘lib, eski tuzumdan meros
bo‘lgan illatlarni tezroq bartaraf etish, mamlakatimizning rivojlangan, madaniyatli
davlatlar darajasiga chiqib olishini ta’minlashni ko‘zda tutgan edi. Bu haqiqatan ham
Prezidentimiz nomi bilan bevosita bog‘liq holda jahonga tanilgan
taraqqiyotning o‘zbek modeli edi.
Islohotlarning o‘zbek modeli bundan oldin dunyoda yaratilgan va mavjud
bo‘lgan modellarning birortasini takrorlamagan holda, o‘z mohiyati va mazmuni
jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo‘ldi.
Taraqqiyotning o‘zbek modeli quyidagi besh tamoyilga asoslanadi:

birinchidan, iqtisodiy islohotlar hech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak,
ya’ni iqtisodiyot siyosatdan ustun bo‘lishi kerak. Shuningdek, ichki, tashqi va
iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur;
ikkinchidan, o‘tish davrida davlat asosiy islohotchi bo‘lishi lozim. U
islohotlarning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berishi, o‘zgarishlar siyosatini ishlab
chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi shart;
uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonunlarga qat’iy rioya etish lozim.
Buning ma’nosi shuki, demokratik yo‘l bilan qabul qilingan yangi Konstitutsiya va
qonunlarni barcha hech istisnosiz hurmat qilishi va ularga og‘ishmay rioya etishi
lozim;
to‘rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli
ijtimoiy siyosat o‘tkazish kerak. Aholining salkam 50 foizini 16 yoshga yetmagan
bolalar tashkil etadigan O‘zbekistonda buning alohida ahamiyati bor;
beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish iqtisodiyotning ob’ektiv qonunlarini
e’tiborga olib, yaqin o‘tmishdagi “inqilobiy sakrashlar”siz, ya’ni evolyutsion yo‘l
bilan puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh qilish va yurtimizda ijtimoiy yo‘naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirish asosida chuqur tanazzuldan xalos bo‘lib, barqaror
taraqqiyot va aholi turmush farovonligiga erishishga qaratilgan tub o‘zgartirishlar
siyosatining strategik maqsadlari I.A.Karimov tomonidan quyidagicha izohlab
berildi:
- ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich shakllantirish,
qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur
shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish;
- ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, insonning mulkdan mahrum bo‘lishiga
barham berish, tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan rivojlantirish
negizi bo‘lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash;
- korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo‘jalik
faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz kechish, iqtisodiyotni
boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini bartaraf etish, iqtisodiy omillar va
rag‘batlantirish vositalaridan keng foydalanish;

- iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni
ta’minlaydigan chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish, raqobatdosh mahsulotlar ishlab
chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilib borish;
- kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning
dunyoqarashini o‘zgartirish, har bir kishiga o‘z mehnatini sarflash sohasi va
shakllarini mustaqil belgilash imkonini berish 1
.
Mustaqillikning ilk yillarida, ya’ni ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga
o‘tishning birinchi bosqichida quyidagi ikki vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib
qo‘yildi:
- totalitar tizimning og‘ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- respublikaning o‘ziga xos sharoiti va xususiyatlarini hisobga olgan holda,
bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish;
Mazkur vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning quyidagi
muhim yo‘nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
- o‘tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy-
huquqiy negizini mustahkamlash;
- mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalarini, uy-joy fondini
xususiylashtirish, qishloq xo‘jaligi va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning
barqarorlashuvini ta’minlash.
- bozor munosabatlariga o‘tishning bosqich
Respublikada bozor munosabatlariga o‘tishning birinchi bosqichida
iqtisodiyot va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o‘zgarishlar uning o‘z taraqqiyotida
keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o‘ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit
yaratdi. Shu bilan birga, isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi
bosqichning strategik maqsadlari va yo‘nalishlarini aniq belgilab olish imkonini
berdi.
1
Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. –Т., “Ўзбекистон”, 1995, 18-бет.

Ikkinchi bosqichda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va isloh etishni yanada
chuqurlashtirish, investitsiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni
amalga oshirish, shuning negizida iqtisodiy o‘sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini
to‘liq joriy qilish maqsad qilib qo‘yildi. Shu maqsaddan kelib chiqib, mazkur
bosqichda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalar quyidagi tartibda belgilandi:
- davlat mulkini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish;
- ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash;
- milliy valyuta – so‘mni yanada mustahkamlash;
- iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o‘zgartirish, xomashyo yetkazib
berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish.
O‘tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko‘rsatish borasida
birinchi bosqichda tutilgan yo‘l davom ettirildi.
Prezidentimiz I.A.Karimov o‘z asarlarida ta’kidlab o‘tganidek, mazkur
bosqichda “erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki
ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir” 1
. Bu esa
iqtisodiyot sohasida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutdi:
- iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini
izchillik bilan o‘tkazish hamda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida
mulkdorlar sinfini shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo‘naltirilgan
sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy
omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor o‘rin
egallashiga erishish;
1
Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2000, 15-бет.

- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko‘lamda integratsiyalashuvini
ta’minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga
qaratilgan tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish.
Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko‘zlangan maqsad yurtimizda
istiqomat qiladigan barcha insonlar uchun munosib hayot sharoiti yaratib berish,
rivojlangan demokratik mamlakatlar kabi kafolatlangan yuksak turmush darajasi
hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga oshirish
uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini yaratishga
yo‘naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi.
Iqtisodiy islohotlar esa o‘z o‘rnida jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy
hamda davlat qurilishi sohalaridagi tub islohotlar bilan chambarchas, uzviy
bog‘liqlikda amalga oshirib kelinmoqda.
Iqtisodiy tarbiya o'quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning tarkibiy qismi
O'zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari shakllanayotgan sharoitda
o'quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish va ularda iqtisodiy faoliyatni yurita olish
ko'nikma, malakalarni shakllantirish o'ziga hos ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy -tarbiya o'quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish, ularda iqtisodiy faoliyat
(oila byudjetini shakliantirish, oila ho'jaligini yuritish,- mavjud moddiy boyliklarn;
asrash, ko'paytirish, savdo-sotiq munosabatlarini to'g'ri tashkil etish va hokazolarni
tashkil etish Ko'nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat bo'lib, ijtimoiy
tarbiyaning muhim tarkibiy qismi sanaladi.
Iqtisodiy tarbiya ta'lim muassasalarida'yo'lga qo'yilayotgan iqtisodiy bi'lim bilan
chambarchas holda olib boriladi iqtisodiy tarbiyani tashkil etishda oila, ta'lim
muassasasi va jamoatchilik o'rtasidagi mustahkam hamkorlikka tayanish ijobiy
natijalarni kafolatlaydi.
Iqtisodiy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
o'quvchilarga iqtisodiy bilim asoslari (iqtisod, oila ho'jaligini yuritish va boshqarish,
ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish, ishlab chiqarishni moliyalashtirish,
kapital, tadbirkor, tadbirkorlik faoliyati, kichik va o'rta biznes, ijara,

shartnomalar va ularni tuzish, banklar, bank operatsiyalari; byujdetni
shakllantirish, daromad, bankrot, biznes reja va boshqalar) borasida chuqur
bilimlar berish va ularni takomillashtirish; o'quvchilarda iqtisodiy ong va
tafakkur, xususan, mavjud moddiy boyliklarga nisbatan oqilbna munosabatni
tarbiyalash;
ularda muayyan kasbiy yoki ishlab chiqarish ko'nikma va malakalarini
shakliantirish; ularni iqtisodiy ishlab chiqarish jarayoniga faol jalb etish;
o'quvchilarda tadbirkorlik fa'oliyatini tashkil etishga nisbatan ehtiyoj va
layoqatni yuzaga keltirish;
ular tomonidan tor doirada bo'lsada tadbirkorlik faoliyatining yo'lga qo'yilishiga
erishish.
Iqtisodiy mavzulardagi suhbat, bahs-munozara, hamda treninglar, ishlab
chiqarish ilg'orlari bilan uchrashuvlar, ishlab chiqarish korhonalariga uyushtiriluvchi
ekskursiyalar, tadbirkorlik yoki muayyan kasbiy faoliyatni tashkil etish
ko'nikmalarini shakllantiruvchi ishchanlik o'yinlari, o'quvchilarning ishlab chiqarish
borasidagi ijodiy qobiliyatlarini namoyish etishga imkon beruvchi ko'rik-tanlovlar,
ularning iqtisodiy tafakkurini o'stiruvchi iqtisodiy yo'nalishdagi konferentsiya,
seminar va munozaralarni tashkil
dish iqtisodiy tarbiya samaradorligini ta'minlaydi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «Halqimizning yo'li -
mustaqillik, ozodlik va tub islohotlar yo'lidir» nomli asarida quyidagilarni bayon
etadi: «Bozor munosabatlariga o'tish davrida o'quvchilarga iqtisodiy bilimlarni,
marketing, menejment, biznes sohasida bizning iqtisodiy rivoiianishimizda. bu
tushunchalarnig mohiyati va roli borasida ko'proq bilim berishimiz maqsadga
muvofiqdir», deya ta'kidlagan edi.
Iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan isiohotlarni samarali tashkil etish uning
ilmiy asoslarini ishlab chiqishni taqozo etadi. O'zbekiston Respublikasida Prezidenti
I.A.Karimov asarlarida respublika iqtisodiy taraqqiyotining asosiy yo'nalishlari,
omillari hamda tamoyillari batafsil ko'rsatib o'tilgan.

XULOSA.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga aqliy tarbiya berishga
katta e’tibor qaratilmoqda. Zero, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob
beruvchi yuqori malakali kadr bo‘lib yetishish mavjud ilmiy, shuningdek, kasbiy
bilimlarni puxta egallsh zarur.
Bozor munosaba'tlarini shakllantirishning quyidagi tamoyillariga alohida
tayanadi
1. Iqtisodiyotning har qanday siyofiy mafkuralardan ozod qilish asosida ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlash.
2. Iqti sodjyotni, moliyaviy ahvolni barqarorlashtirish -iqtisodiy islor ollarni
amalga oshinshning muhim sharti.
3. Bozor iqtisodiyotiga o'tishda halqning tub manfaatlarini ko'zlnsh, davlatning
iqtisodiy isiohotlarni amalga oshirish tashkilotchisi va etakchisi bo'lishi.
4. Pul siyosatini olib borishda mustaqil bo'lish, valyuta zahiralarini boyitish.
5. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda qonun ustuvorligiga erishish, iqtisodiy
faoliyat, tadbirkorlik va mchnat qilish erkinligi, barcha mulk shakllarining teng
huquqliligi va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishi.
6. B o zor munosabatlari sharoitida aholini ijtimoiy himoyalash.
7. Iqtisodiy islohotlarning bosqichma -bosqich, evolyutsion tarzda am alga
oshirilishi.
Iqtisodiy tarbiyani uzluksiz amalga oshirishda ta'lim muassasalarida dars
va darsdan tashqari sharoitlar, shuningdek, oilada amalga o shirilayotgan
harakatlar muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy mazmundagi suhbatlar,
uchrashuvlar, ekskursiyalar, to'garaklar ko'rinishidagi amaliy tadbirkorlik
faoliyati (u yoki bu hunar yo'nalishidagi ijodiy ishlar)ni tashkil etish
o'quvchilarda iqtisodiy tafakkurning shakllanishiga yordam beradi.

$FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR 1. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi // Xalq so‘zi,2010 yil 13 noyabr, № 220 (5135). 2. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Tosh.: “Sharq”nashryoti,1997,42-bet. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston XX1 asr bo‘sag‘asida . .. Toshkent, 1997, 215-bet. 4. Karimov I.A. Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. T.: O‘zbekiston, 1995. -23 b. 5. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Tosh.: “Sharq”nashryoti,1997,42-bet. 6. Inomova K . M. «Oilada bolalarning ma’naviy-axlo q iy tarbiyasi» –Toshkent : Fan, 1999 , – 151 b. 7. Isaqova M. Shaxs ijtimoiylashuvida mahalla. – Xalq ta’limi 2003, 3-son 8. Jo‘ra y ev A.J. Tarbiyaviy darslarni o‘tish. T.: “O‘qituvchi”, 1994. 9. Munavvarov A.K. «Oila pedagogikasi» . – T .: O‘q ituvchi, 1994 , – 112 b 10. Mahkamov U. Ahloq-odob saboqlari. T.: “Fan”, 1994. 11. Mirqosimov M. Maktabni boshqarishning nazariy va pedagogik asoslari. T.:1996 y. 12. Musurmonova O. «Oila ma’naviyat-milliy g‘urur». – Toshkent: O‘qituvchi. 1999, – 200 b. 13. Ochilova M. Ochilova N. «O‘qituvchi odobi» . – Toshkent: O‘q ituvchi, 1993\7 . – 136 b. 14. Popov G.X. O‘quvchining shaxsiy ishini tashkil etish. T.: “O‘qituvchi”,1992 y.$

Kurs ishi talabalar uchun

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Boshlang'ich sinf o'quvchilarni tarbiyalashda tejamkorlikdan foydalanish usullari

Kurs ishi talabalar uchun

O'xshash dokumentlar