Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish kurs ishi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	56.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

47 Sotish

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish kurs ishi

Sotib olish

1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi
“Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini
shakllantirish
Bajardi: Salimova Nigora 5 02 - guruh Boshlang‘ich ta’lim bakalavr
yo‘nalishi 4-kurs talabasi
Kurs ishi rahbari: Raxmonov I.
JIZZAX – 2025
OLIY

2 MUNDARIJA
I.Kirish ……………………………………………………………………....…3
II. Asosiy qism
1 .Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniyat tushunchasining nazariy
asoslari ………………………………………………………………………….6
2 .Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniy xulq-atvorni shakllantirish
yo‘llari …………………………………………………………………………10
3 .Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyati shakllanishining amaliy
tajribalari ……………………………………………………………………….18
III.xulosa ……………………………………………………………………...26
IV. foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..28
OLIY

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv jarayonida yosh
avlodni har tomonlama yetuk, madaniyatli va ijtimoiy jihatdan faol etib
tarbiyalash har qachongidan ko‘ra dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa,
inson shaxsining asosiy fazilatlari, madaniyati, axloqiy me’yorlari aynan
boshlang‘ich ta’lim bosqichida shakllanishi ta’lim tizimi oldidagi asosiy
vazifalardan biridir. Boshlang‘ich sinfda berilgan tarbiya bola butun umri
davomida o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Madaniyatli bola — bu faqatgina adab-axloq
qoidalarini biladigan emas, balki ularni amalda qo‘llay oladigan, atrofdagilarga
hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan, ijtimoiy hayotda faol ishtirok eta
oladigan shaxsdir. Shunday qilib, madaniy dunyoqarashni shakllantirishda
boshlang‘ich sinf darslari va o‘qituvchining o‘rni beqiyosdir. Mavzuning
dolzarbligi shundaki, hozirgi davrda texnologiyalar, media va internet
ta’sirining kuchayishi o‘quvchilarda real madaniy qadriyatlar, an’anaviy
axloqiy qarashlar so‘nib borayotganini ko‘rsatmoqda. Shu sababli, bolalarda
madaniyatni shakllantirish bo‘yicha amaliy yondashuvlarni ishlab chiqish va
joriy etish zarurati kundan-kunga oshmoqda. Bu jarayonda o‘qituvchining roli,
darsdagi yondashuvlar, sinfdan tashqari tadbirlar va oilaviy muhitning ta’siri
muhim omillar sifatida qaraladi. Boshlang‘ich sinfda bu jarayonni to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yish orqali butun jamiyatda ma’naviy yetuk shaxslarni shakllantirishga asos
solinadi. 1
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirishga oid masalalar ta’limning turli
yo‘nalishlarida izchil o‘rganilgan. Jumladan, pedagogik adabiyotlarda
o‘quvchilarda axloqiy tarbiyani shakllantirish, ma’naviy qadriyatlarni
singdirish, estetik did va odob-axloq normalarini o‘rgatish bilan bog‘liq ko‘plab
yondashuvlar mavjud. A.V. Petrov va L.I. Bojovich bolalar shaxsining
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini
takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr.

4rivojlanish bosqichlari va ularning madaniyatga bo‘lgan munosabatini nazariy
asosda tadqiq qilganlar. N. To‘raqulov esa O‘zbekistonda axloqiy tarbiya
masalalariga e’tibor qaratib, o‘quvchilarning ongli xulq-atvorini rivojlantirish
bo‘yicha izlanishlar olib borgan. Shuningdek, O. Muxitdinova va S.
Raxmonqulova kabi zamonaviy pedagoglar boshlang‘ich ta’limda tarbiya va
madaniyat masalalarini integratsiyalashgan yondashuvlar asosida o‘rganganlar.
Biroq amaliy jihatdan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan qanday usullar orqali
madaniyatni samarali shakllantirish, o‘quv dasturlarida bu mavzuni qanday
qo‘llash mumkinligi bo‘yicha hali ham izlanishlar yetarli darajada olib
borilmayapti. Shu bois, ushbu kurs ishi mavzusi amaliyotga yaqin, yechimini
kutayotgan muammolarga e’tibor qaratgan holda yozilmoqda.
Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich ta’lim jarayoni, ya’ni
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining shaxsiy va ijtimoiy rivojlanish jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
madaniy xulq-atvori, odob-axloq me’yorlari, estetik tushunchalari va umumiy
madaniy dunyoqarashini shakllantirish metodikasi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
madaniyatini shakllantirishda o‘qituvchi faoliyatining o‘rni, samarali metodlar
va pedagogik yondashuvlarni aniqlash hamda ularni amaliyotga tadbiq qilish
imkoniyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari “Madaniyat” tushunchasining mazmunini
boshlang‘ich sinf kontekstida ochib berish; Madaniy xulq-atvor shakllanishiga
ta’sir etuvchi pedagogik omillarni aniqlash; Boshlang‘ich sinflarda
o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirishda samarali usul va shakllarni tahlil
qilish; O‘qituvchining madaniy tarbiyada tutgan o‘rni va mas’uliyatini ko‘rsatib
berish; Amaliy tajribalar asosida tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Nazariy jihatdan,
mazkur kurs ishi madaniyat tushunchasining boshlang‘ich ta’limdagi
ahamiyatini pedagogik nuqtai nazardan yoritishga xizmat qiladi. Amaliy

5jihatdan esa o‘qituvchilarga o‘quvchilar madaniyatini shakllantirishda
foydalaniladigan samarali uslublar va tavsiyalarni taklif etadi.
Kurs ishi mavzusining metodlari Ushbu kurs ishida quyidagi metodlardan
foydalanildi: ilmiy adabiyotlar tahlili;kuzatuv;pedagogik tajriba va
taqqoslash;suhbat va anketa;didaktik tahlil va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

61 . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniyat tushunchasining nazariy
asoslari .
Madaniyat tushunchasining pedagogik-psixologik asoslari Madaniyat
tushunchasi insoniyat jamiyatining tarixiy taraqqiyoti davomida shakllanib
kelgan murakkab va ko‘p qirrali tushuncha bo‘lib, u insonning axloqiy, estetik,
intellektual, mehnat va ijtimoiy faoliyatining yig‘indisi sifatida qaraladi.
Pedagogik nuqtai nazardan madaniyat — bu bolaning tarbiyasi, atrof-muhit
bilan o‘zaro munosabatlari, ijtimoiy muhitda o‘zini tuta olishi, o‘z shaxsini
anglay olishi va jamiyatda o‘z o‘rnini topishi kabi ko‘plab jihatlarni o‘z ichiga
oladi. Madaniyat shunchaki odob-axloq qoidalariga rioya qilish emas, balki
bolaning ichki dunyosi, dunyoqarashi, qadriyatlari tizimiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadigan omillardir. 2
Psixologik jihatdan esa madaniyat inson shaxsining rivojlanishida asosiy
ichki motivatorlardan biri bo‘lib, bolaning o‘zini anglashiga, ijtimoiy rollarni
o‘zlashtirishiga, empatiya, mehr, hurmat kabi hissiy-irodaviy fazilatlarning
shakllanishiga yordam beradi. Madaniyat psixologik o‘sish va ijtimoiy
moslashuvning asosiy vositasidir. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
uchun bu davr shaxsiy shakllanishning poydevori sanaladi. Shu sababli ularning
madaniyatga bo‘lgan munosabatini to‘g‘ri shakllantirish psixologik tarbiyaning
ajralmas bo‘lagidir.
Pedagogikada madaniyatni shakllantirish jarayoni — bu o‘quvchi bilan
o‘qituvchi o‘rtasidagi murakkab, o‘zaro ta’sirli va dinamik jarayon bo‘lib, u
nafaqat bilim berish, balki o‘quvchining hayotiy qarashlari va odobiy
mezonlarini shakllantirishni ham nazarda tutadi. O‘quvchiga kitobxonlik
madaniyati, axloqiy me’yorlarga hurmat, gigiyena madaniyati, muomala
madaniyati, kiyinish va xatti-harakat madaniyati singari jihatlarni bolalikdan
boshlab berish lozim. Bu jihatlar bola ruhiyatida mustahkam o‘rnashib boradi
2
O‘qituvchi va tarbiya. Pedagogika asoslari / Tahrir hay’ati: B. To‘rayev va boshq. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2019.

7va keyinchalik uning jamiyatdagi faoliyati, munosabatlari va muvaffaqiyati
bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi.
Madaniyatning pedagogik-psixologik asoslari bo‘yicha ko‘plab mutaxassislar
tadqiqotlar olib borgan. Masalan, rus olimi L.S. Vygotskiy bolalarda
sotsiokulturni rivojlanish nazariyasini ilgari surgan bo‘lib, bunda bola ijtimoiy
muhit, nutq, tajriba va pedagogik ta’sirlar orqali shakllanadi, deya ta’kidlaydi.
Uning fikricha, o‘quvchilarda madaniyat shakllanishi — bu ichki psixik
o‘zgarishlar bilan bog‘liq kompleks jarayon. Shu bilan birga, A.V.
Petrovskining shaxs rivojlanish bosqichlariga doir qarashlari ham boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarida madaniy fazilatlarni bosqichma-bosqich rivojlantirishga
asos yaratadi.
Amaliyotda esa pedagoglar bolalarda madaniyatni shakllantirishda darslar,
sinfdan tashqari tadbirlar, namunaviy xulq-harakatlar, rolli o‘yinlar,
o‘qituvchining shaxsiy namunasi orqali samarali natijalarga erishishadi. Shu
yerda o‘qituvchining o‘zi ham madaniyatli, namunali, o‘quvchilarga yaqin
bo‘lishi muhimdir. Bola o‘qituvchiga taqlid qiladi, unga ergashadi, u orqali
madaniy me’yorlarni o‘zlashtiradi. 3
Madaniyatning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida madaniyatning shakllanishi ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, bu
jarayonga ta’sir qiluvchi omillar juda xilma-xildir. Ushbu omillar o‘zaro uzviy
bog‘liq holda bolalar ongida madaniy qadriyatlar, odob-axloq me’yorlari,
axborotlarni qabul qilish va ijtimoiy munosabatlarga kirishish ko‘nikmalarini
shakllantiradi. Madaniyatning shakllanishi bolalarning individual xususiyatlari
bilan birga, tashqi muhit ta’siri asosida ham yuzaga keladi. Ayniqsa,
boshlang‘ich sinf bosqichida bu omillar bolaning umumiy ijtimoiylashuvi
uchun asosiy o‘rin tutadi.
3
Muxitdinova O. Boshlang‘ich ta’limda tarbiyaviy ishlar metodikasi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2020.

8Avvalo, oilaviy muhit bolalarning madaniy rivojlanishida eng birlamchi va
kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi omil hisoblanadi. Bolaning madaniy xulq-atvori,
gapirish ohangi, kiyinish madaniyati, ovqatlanish odoblari va o‘zini tutish
uslubi asosan oilaviy tarbiya orqali shakllanadi. Agar ota-onalar o‘zlari
madaniyatli bo‘lib, farzandlariga o‘zlari namunali xatti-harakatlar ko‘rsatsa,
bola bu fazilatlarni osongina o‘zlashtiradi. Boshqa tarafdan, oilada e’tiborsizlik,
qo‘pollik, ijtimoiy mas’uliyatsizlik hukmron bo‘lsa, bola bu kabi illatlarni ham
egallashi mumkin.
Keyingi muhim omil — bu maktab muhitidir. Maktab, ayniqsa boshlang‘ich
sinf o‘qituvchisi bola uchun ikkinchi ota-ona sanaladi. Darsdagi intizom,
pedagogning o‘quvchilar bilan muomalasi, dars davomida va undan
tashqaridagi o‘zini tutishi bolaning madaniy dunyoqarashiga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi. O‘qituvchining so‘zlashuv madaniyati, kiyinish tartibi, adolatli va
e’tiborli munosabati bolalar uchun o‘rnak bo‘lib xizmat qiladi.
Uchinchi omil sifatida o‘quv jarayoni va didaktik materiallarni ko‘rsatish
mumkin. O‘quvchilarga mo‘ljallangan kitoblar, rasmli materiallar, hikoyalar,
ertaklar, teatr ko‘rinishidagi darslar, rolli o‘yinlar — bularning barchasi
bolalarning madaniy qarashlarini boyitadi. Masalan, “Yaxshi bola kim?”,
“Hurmat nima?”, “Tozalik — salomatlik garovi” kabi mavzular asosida tashkil
etilgan mashg‘ulotlar orqali madaniy me’yorlar bolalar ongiga singdiriladi.
To‘rtinchi omil — bu do‘stlar va sinfdoshlar bilan bo‘lgan muloqotdir. Bola
o‘z sinfdoshlaridan ko‘p narsani o‘rganadi. Bu ham madaniy ijobiy xatti-
harakatlar, ham salbiy odatlar bo‘lishi mumkin. Shu bois, sinfdagi umumiy
madaniy muhitni ijobiy shakllantirish, o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lom raqobat va
hurmat muhitini yaratish juda muhim. Bunday vaziyatda har bir bola jamoadagi
o‘z o‘rnini tushunadi, mas’uliyatni his qiladi va ijtimoiy munosabatlarda
madaniyatli bo‘lishga harakat qiladi.
Madaniyatga ta’sir qiluvchi navbatdagi omil — media vositalari. Bugungi
bolalar erta yoshdan boshlab internet, televizor, mobil qurilmalar orqali turli

9axborotlarni qabul qilmoqdalar. Afsuski, har doim ham bu axborotlar foydali va
madaniyatli emas. Shu sababli ota-ona va o‘qituvchilar tomonidan media
iste’moli nazorat qilinishi, bolaga foydali va madaniyatli kontent tanlab
berilishi lozim. Tarbiyaviy multfilmlar, bolalar uchun moslashtirilgan tarixiy
voqealar, milliy bayramlar, xalq ertaklari asosida yaratilgan video materiallar
bola madaniyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, milliy va diniy
qadriyatlar ham bolalarda madaniyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekistonning qadimiy urf-odatlari, milliy bayramlari, ota-onaga hurmat,
mehnatsevarlik, keksalarni e’zozlash, poklik va halollik kabi qadriyatlar bolalar
tarbiyasida alohida o‘rin tutadi. Ularni sinf mashg‘ulotlarida va sinfdan tashqari
tadbirlarda keng yoritish, amalda namoyish etish orqali bolalarning madaniy
qarashlarini mustahkamlash mumkin.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniyat shakllanishiga ta’sir qiluvchi
omillar
T/
r Omil nomi Ta’sir yo‘nalishi O‘qituvchining roli
1 Oila Axloqiy me’yorlar, muomala
madaniyati, odatlar Ota-onalar bilan
hamkorlikda tarbiyaviy
tadbirlar tashkil etish
2 Maktab Intizom, nutq madaniyati,
ijtimoiylashuv O‘zi namunali bo‘lish,
muhitni sog‘lomlashtirish
3 O‘quv jarayoni Bilim, axloq, qadriyatlar
haqidagi tushunchalarni
singdirish Madaniyatga oid darslar,
topshiriqlar, suhbatlar
4 Sinfdoshlar,
do‘stlar Muomala, o‘zaro hurmat,
hamkorlik, madaniy xatti-
harakatlar Guruhli ishlarga e’tibor
qaratish, sinf iqlimini
nazorat qilish
5 Media
vositalari Tasviriy va eshitishli axborot
orqali bevosita ta’sir Foydali materiallar tavsiya
etish, zararli kontentni

10 cheklash
6 Milliy
qadriyatlar Urf-odatlar, xalq odobi,
tarixiy-madaniy meros bilan
tanishtirish Bayramlar, an’anaviy
tadbirlar, xalq ertaklari
asosida mashg‘ulotlar
7 Shaxsiy
psixologik
holat Temperament, hissiy
sezuvchanlik, individuallik Har bir bola uchun
individual yondashuv,
rag‘bat va ko‘mak berish
8 Jamiyat muhit Umumiy ijtimoiy norma va
qadriyatlar Tashqi muhitdagi ijobiy
hodisalarni darsda
muhokama qilish
Bundan tashqari, psixologik omillar — bolaning shaxsiy temperamenti, aqliy
rivojlanish darajasi, hissiy holati ham madaniyat shakllanishiga ta’sir qiladi.
Masalan, ayrim bolalar tug‘ma ravishda yengil sezuvchan, mehribon, ijtimoiy
bo‘lishsa, boshqalar ko‘proq ichki taranglik bilan yashashadi. O‘qituvchi bu
holatni inobatga olib, har bir bolaning o‘ziga xosligini hisobga olgan holda
yondashishi lozim. Yana bir muhim omil — bu madaniyatli jamiyat muhitidir.
Agar jamiyatda adolat, halollik, tozalik, odob-axloq me’yorlariga rioya etish
umumiy norma bo‘lsa, bola bu me’yorlarni tabiiy holat sifatida qabul qiladi.
Ammo aksincha holatda, ya’ni yolg‘on, befarqlik, qo‘pollik ustun bo‘lgan
jamiyatda madaniyatni singdirish ancha murakkab bo‘ladi.
2 . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida madaniy xulq-atvorni shakllantirish
yo‘llari
O‘quv jarayonida madaniyat elementlarini o‘rgatish usullari Boshlang‘ich
ta’lim jarayoni nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarda jamiyatda yashash,
ijtimoiy munosabatlarga kirishish va madaniyatli shaxs sifatida shakllanishga
xizmat qiladigan asosiy bosqichdir. O‘quv jarayonida madaniyat elementlarini
o‘rgatish bu jarayonning ajralmas qismi bo‘lib, bu orqali o‘quvchilar muomala
madaniyati, gigiyena, nutq va kiyinish madaniyati, ijtimoiy tartiblar kabi

11ko‘plab fazilatlarni o‘zlashtiradilar. Avvalo, bu ishlar boshlang‘ich sinf
darslarining har bir mavzusiga integratsiyalashgan holda olib borilishi lozim.
Masalan, ona tili darslarida madaniyatli so‘zlashuv, hurmatli murojaat shakllari,
salomlashish va uzr so‘rash kabi iboralarni o‘rgatish orqali o‘quvchilar
muomala madaniyatiga o‘rgatiladi. Bu orqali bola faqat grammatik bilimlarni
emas, balki axloqiy-me’yoriy qadriyatlarni ham egallaydi. 4
Matematika darslarida esa tartib-intizom, sabr-toqat, e’tibor, aniq ishlash
madaniyati rivojlantiriladi. Har bir amaliy mashq yoki masalada o‘qituvchi
o‘quvchilarni bir-biriga yordam berishga, muloqot qilishga, o‘z fikrini
madaniyatli tarzda ifoda etishga o‘rgatadi. Dars davomida savol-javoblar
tartibida gapirganda ham o‘quvchining gapni navbat bilan aytishi, boshqalarni
tinglashi, o‘zini hurmat bilan tutishi madaniy ko‘nikmalarni rivojlantiradi.
Tabiatshunoslik yoki atrof-muhit fanlarida o‘quvchilar tozalik, tabiatni
asrash, hayvonlarga mehr, ekologik madaniyat kabi tushunchalarni
o‘rganadilar. Bu orqali ularning umumiy ijtimoiy va ekologik madaniyat
darajasi oshadi. O‘qituvchi bu darslarda nafaqat nazariy ma’lumotlar, balki real
hayotiy misollar, videomateriallar, loyihaviy topshiriqlar orqali o‘quvchilarni
faol ishtirokga jalb qilishi lozim.
Madaniyat elementlarini o‘rgatishda interfaol metodlar juda muhim o‘rin
tutadi. Masalan, rolli o‘yinlar, dramatik sahnalar, dialoglar, insonga oid
muammoli vaziyatlarni yechish kabi usullar bolalarda nafaqat bilish faoliyatini,
balki hissiy va axloqiy olamini ham rivojlantiradi. “Qanday qilib madaniyatli
bola bo‘lish mumkin?”, “Madaniyatli odamni qanday tanib olish mumkin?”
kabi savollar bilan boshlanuvchi suhbatlar o‘quvchilarni o‘ylashga, tahlil
qilishga va munosabat bildirishga o‘rgatadi. Shuningdek, madaniyat
elementlarini darslarda o‘rgatish uchun maxsus didaktik vositalardan ham
foydalanish tavsiya etiladi. Bular plakatlar, rasmli kartochkalar, videoroliklar,
4
Boboyev R. O‘quvchilarda axloqiy tarbiya: nazariy va amaliy yondashuv. – Toshkent:
TDPU nashriyoti, 2021.

12eslatmalar, qisqa qoidalar to‘plami bo‘lishi mumkin. Ularning yordamida
o‘quvchilar turli hayotiy vaziyatlarga mos xatti-harakatlarni tanlashni
o‘rganadilar.
O‘quv jarayonida madaniyatni o‘rgatishning samaradorligini oshirish uchun
tarbiyaviy mavzularni dars mazmuni bilan uyg‘unlashtirish muhimdir. Masalan,
“Tozalik — salomatlik garovi”, “Hurmatli so‘z bilan yurakni ochish mumkin”,
“Tartib — hamma ishning asosi” kabi mavzularda darslar tashkil etilishi
mumkin. Bu mavzular o‘quvchilar uchun hayotiy, tushunarli va qiziqarli
bo‘lishi kerak.
Madaniyatga oid mavzularni o‘rgatishda o‘qituvchi o‘z shaxsiy namunasi
bilan yetakchi rol o‘ynashi kerak. Agar o‘qituvchi o‘zi madaniyatli, intizomli,
hushmuomala bo‘lsa, o‘quvchilar bunday fazilatlarni bevosita o‘zlashtiradilar.
Aksincha holatda esa og‘zaki tarbiyaning ta’siri sustlashadi. 5
Yana bir muhim yo‘l — bu fanlararo integratsiya orqali madaniyat
elementlarini mustahkamlashdir. Masalan, musiqa darsida milliy kuylar orqali
estetik madaniyat, tasviriy san’at darsida chiroyli tasvirlar orqali didni
shakllantirish, jismoniy tarbiya darsida sport etikasini o‘rgatish orqali
o‘quvchilarda har tomonlama madaniyat asoslari yaratiladi.
O‘quvchilarda estetik, axloqiy va ijtimoiy madaniyatni shakllantirish
Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarda estetik, axloqiy va ijtimoiy madaniyatni
shakllantirish ularning shaxs sifatida rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi. Bu uchta madaniyat yo‘nalishi o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, bola ongida
bir vaqtda shakllanadi va bir-birini to‘ldiradi. Har bir bola insoniylik, did, axloq
va ijtimoiy ong asosida kamol topmog‘i kerak. Bunga erishishning asosiy
poydevori esa aynan boshlang‘ich ta’limda qo‘yiladi.
Estetik madaniyat — bu bola dunyoni chiroyli ko‘ra olish, san’atni his qila
olish, muvozanat, nafislik, did va ifodaning go‘zalligini anglashga
5
Raxmonqulova S. Boshlang‘ich sinflarda tarbiya metodikasi. – Samarqand: Zarafshon,
2020.

13o‘rgatilishidir. Boshlang‘ich sinfda bu jihat musiqa, tasviriy san’at, mehnat
darslari, sinfni bezatish, toza yurish, daftarni chiroyli tutish, kiyinish madaniyati
orqali shakllantiriladi. Masalan, o‘qituvchi daftarni chiroyli yozishga
rag‘batlantiradi, yozuvdagi nafislikni qadrlashga o‘rgatadi. Yoki tasviriy san’at
darsida ranglar uyg‘unligi, obrazlarni tasvirlashda go‘zallik va uyg‘unlik
tamoyillarini tushuntiradi.
Estetik madaniyatda xalq og‘zaki ijodi, milliy hunarmandchilik, milliy
liboslar, milliy bayramlar va marosimlar, xalq qo‘shiqlari, milliy raqslar orqali
bolalarning o‘z madaniy ildizlariga bo‘lgan hurmati shakllanadi. Bu esa nafaqat
go‘zallikni ko‘rish, balki o‘z millatiga mehr, vatanparvarlik, ijtimoiy o‘zlikni
anglashga zamin yaratadi. Har bir sinfdagi badiiy tadbirlar, ko‘rgazmalar,
teatrlashtirilgan chiqishlar — estetik tarbiyaning amaliy usullaridandir.
Axloqiy madaniyat esa insonning ichki odob-axloq mezonlariga asoslangan
xatti-harakatlaridir. O‘quvchida halollik, mehr, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik,
kechirimlilik, sabr-toqat, uyat hissi, kattalarga hurmat, tengdoshlariga mehr
kabi qadriyatlar shakllanishi kerak. Bu jihatlar faqat og‘zaki targ‘ibot bilan
emas, balki o‘qituvchining shaxsiy namunasi, sinfdoshlar bilan muomala,
darsdagi munosabatlar orqali hosil bo‘ladi.
Axloqiy tarbiyani shakllantirishda badiiy matnlar muhim rol o‘ynaydi.
O‘quvchilar ertak, hikoya, maqol, matal va dostonlar orqali yaxshilik va
yomonlikni farqlashga, to‘g‘ri qaror chiqarishga, xulosa qilishga o‘rganadilar.
Masalan, Alisher Navoiy, Abdulla Qodiriy, Xudoyberdi To‘xtaboyev
asarlaridagi obrazlar bolada axloqiy mezonlarni shakllantiradi.
Axloqiy tarbiyani shakllantirishda badiiy matnlarning roli
Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning axloqiy dunyoqarashini
shakllantirishda badiiy matnlar o‘ta muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Chunki
badiiy adabiyot bola qalbiga bevosita ta’sir etuvchi eng kuchli ta’limiy
vositalardan biridir. Ertaklar, hikoyalar, maqollar, matallar, dostonlar orqali

14o‘quvchilar insoniy fazilatlar — rostgo‘ylik, halollik, sabr, mehnatsevarlik,
mehr-oqibat kabi axloqiy qadriyatlarni o‘zlashtiradilar.
Bunday matnlar bolalarning fikrlash doirasini kengaytiradi, ularni hayotiy
muammolar haqida o‘ylashga, o‘z qarorlarini axloqiy mezonlar asosida
chiqarishga undaydi. Ertakdagi ijobiy va salbiy qahramonlar, ularning boshidan
o‘tgan voqealar, oqibatda yaxshi odam yutib, yomon jazolanishi bolada
“yaxshilik va yomonlik” tushunchasini chuqur shakllantiradi. Bu jarayon ong
osti darajasida axloqiy immunitet hosil bo‘lishiga xizmat qiladi.
Masalan, Alisher Navoiy asarlarida donolik, halollik, adolat, ilmu ma’rifatga
intilish kabi fazilatlar asosiy g‘oya bo‘lib xizmat qiladi. Uning “Hayrat ul-
abror”, “Mahbub ul-qulub” kabi asarlari axloqiy tarbiya uchun bebaho
manbadir. Navoiy obrazlari orqali bola hayotda haqiqat va adolatning kuchli
qurol ekanini tushunadi.
Abdulla Qodiriy asarlarida esa odamiylik, ezgulik, fidoyilik kabi
tushunchalar tasvirlanadi. Ayniqsa, uning “O‘tkan kunlar” romanidagi Otabek
obrazi or-nomus, vatanparvarlik va insoniylik timsolidir. Bunday obrazlar
orqali bola ichki axloqiy idealni shakllantiradi.
Xudoyberdi To‘xtaboyevning bolalar uchun yozilgan asarlarida esa sodda,
hayotiy til orqali bolalar turli axloqiy holatlarni tushunadilar. Masalan, “Sariq
devni minib” yoki “Sehrli qalpoqcha” kabi asarlarida rostgo‘ylik, do‘stlik,
mehribonlik, sabr-toqat kabi fazilatlar yorqin ifodalangan. Bunday asarlar
o‘quvchining ongini ochadi, yuragiga yaqin tushadi, o‘zini qahramon o‘rniga
qo‘yishga undaydi va axloqiy xulosa chiqarishga majbur etadi. maqollar va
matallar ham bolalar uchun yengil, esda qoladigan shaklda axloqiy saboqlar
beradi. Masalan, “Yaxshilik qil, qaytar bo‘lmas”, “Yomon bilan yurma —
ishing yurmas” kabi xalq hikmatlari qisqa bo‘lsa-da, chuqur ma’noga ega. Ular
o‘quvchilarda axloqiy sezgirlik, ongli tanlov qilish, ijtimoiy munosabatda
to‘g‘ri yo‘l tutish ko‘nikmalarini shakllantiradi.

15O‘quv dasturlarida bunday matnlar darsliklarga kiritilgan, ammo ularni jonli,
tahliliy va his bilan o‘qitish o‘qituvchining pedagogik mahoratiga bog‘liq.
O‘qituvchi har bir matnni faqat o‘qib bermasdan, uni hayot bilan bog‘lashi,
o‘quvchi hayotiga tatbiq qilishi, matn orqali bolaning yuragiga yo‘l topishi
kerak. Savol-javoblar, muhokamalar, rolli sahna ko‘rinishlari orqali bu jarayon
yanada jonlanadi. 6
Axloqiy madaniyatni o‘stirishda o‘quvchilarning kundalik xatti-harakatlarini
kuzatish, ularni ijobiy baholash va rag‘batlantirish ham katta rol o‘ynaydi.
Masalan, “eng odobli o‘quvchi”, “eng halol bola”, “tozalik namunasi” kabi
tanlovlar orqali bolalarda axloqiy yuksaklikka intilish uyg‘otiladi.
Ijtimoiy madaniyat esa bolaning jamiyatda yashashga moslashuvi, ijtimoiy
rollarni bajarishi, qonun-qoidalarga rioya qilishi, o‘z huquq va majburiyatlarini
anglash darajasidir. Bu turdagi madaniyatni shakllantirish uchun o‘quvchining
maktabdagi, oiladagi va keng ijtimoiy muhitdagi faol ishtiroki ta’minlanishi
kerak. Sinf majlislarida fikr bildirish, jamoat ishlarida qatnashish, do‘stlarga
yordam berish, sinfdagi jamoaviy mas’uliyatni his qilish kabilar ijtimoiy
madaniyatga xizmat qiladi.
Boshqa bir yo‘l esa rolli o‘yinlar va hayotiy vaziyatlarni sahnalashtirishdir.
Masalan, “kutubxonadagi xulq”, “do‘stni himoya qilish”, “muammo paytida
qanday yo‘l tutamiz” kabi mashg‘ulotlar orqali bola hayotiy holatlarga nisbatan
to‘g‘ri munosabatni o‘rganadi.Shuningdek, ijtimoiy madaniyatni
shakllantirishda fuqarolik tarbiyasiga ham e’tibor qaratish lozim. Bu degani —
davlat ramzlariga hurmat, maktab tartib-qoidalariga rioya qilish, o‘z burchini
bilish va hurmat bilan qarashni anglatadi. “Men O‘zbekiston fuqarosiman”,
“Mening vazifam — yaxshi o‘quvchi bo‘lish”, “Vatanim — faxrim” kabi
mavzular orqali bu yo‘nalish rivojlanadi.
Yuqoridagi uch yo‘nalish — estetik, axloqiy va ijtimoiy madaniyat — o‘zaro
chambarchas bog‘liq bo‘lib, o‘quvchi shaxsining mukammal shakllanishiga
6
Alimova S., Kadirova M. Boshlang‘ich sinflarda estetik tarbiya. – Toshkent: TDPU, 2018.

16xizmat qiladi. Har bir o‘qituvchi bu jihatlarni tizimli ravishda, bir-biriga bog‘liq
holda o‘rgatsa, natijada jamiyat uchun madaniyatli, ijtimoiy javobgar, odobli va
estetik qarashga ega shaxslar voyaga yetadi.
Ota-ona va o‘qituvchi hamkorligida madaniyat tarbiyasi Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining madaniyatini shakllantirishda eng muhim va samarali
yondashuvlardan biri bu — ota-ona va o‘qituvchi hamkorligidir. Oila va maktab
o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik bo‘lmagan taqdirda, bolada shakllantirilayotgan
madaniy ko‘nikmalar barqaror bo‘lishi qiyin. Farzand tarbiyasida oila asosiy
muhit bo‘lsa, maktab esa bu tarbiyani nazariy va amaliy bilimlar bilan
mustahkamlaydi. Bu ikki tizim uyg‘unlashgan taqdirda, bolada axloqiy, estetik
va ijtimoiy madaniyat asoslari mustahkam shakllanadi.
Ota-onaning bola tarbiyasidagi roli birlamchi hisoblanadi. Bola ilk
qadamlardan boshlab atrofdagi har bir hodisani, xatti-harakatni, so‘z va
munosabatni aynan o‘z yaqinlaridan — onasi, otasi, buvisi yoki akasidan
o‘rganadi. Shu sababli bola shaxsiyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi bu muhit
madaniyatli bo‘lishi kerak. Aks holda, maktabda berilayotgan madaniy tarbiya
uydagi muhit bilan ziddiyatga tushadi va bolaning ongida chalg‘ish yuzaga
keladi.
Shu bois maktab o‘qituvchilari ota-onalar bilan doimiy hamkorlikda ishlashi
lozim. Bu hamkorlikning asosiy vazifasi — madaniy tarbiyada yagona
yondashuvni shakllantirishdir. O‘qituvchi qanday qadriyatlarni singdirayotgan
bo‘lsa, ota-ona ham uyda o‘sha qadriyatlarni mustahkamlashi kerak. Masalan,
o‘quvchiga “tozalik muhim” deb uqtirilayotgan bo‘lsa, uyda ota-ona ham bu
qoidaga amal qilishi lozim. Aks holda, bola ikki xil standartni ko‘radi va bu
uning shaxsiyati shakllanishiga salbiy ta’sir qiladi.
Ota-ona va o‘qituvchi hamkorligida madaniyatli munosabat, o‘zaro ishonch
va hurmat asosiy prinsiplar bo‘lishi kerak. O‘qituvchi ota-onani faqatgina
“hisobot” beriladigan tomon sifatida emas, balki tarbiyaviy jarayonning teng

17huquqli ishtirokchisi sifatida ko‘rishi lozim. Shuningdek, ota-ona ham faqat
“nazorat” qiluvchi emas, balki pedagogik hamkor bo‘lishi kerak.
Ushbu hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda quyidagi usullardan foydalanish
mumkin:
Ota-onalar yig‘inlarida madaniy tarbiya masalalari bo‘yicha ma’ruzalar o‘qish,
tajriba almashish;
Psixolog-pedagog maslahatlar orqali ota-onalarga bolalar ruhiyati va xulq-
atvori haqida tushunchalar berish;
Madaniy tadbirlarda ota-onalarni ishtirok etishga jalb qilish (masalan, sahna
ko‘rinishlari, ko‘rgazmalar, “mening oilam” fotoko‘rgazmalari);
Uyga topshiriqlar orqali madaniyatni oilada mustahkamlash (masalan, “Oila
bilan tozalik kuni”, “Kiyim-bosh gigiyenasi” haqida suhbat);
Pedagogik treninglar, amaliy seminarlar tashkil etish, masalan,
“Farzandingizning madaniyati sizga bog‘liq” mavzusida mashg‘ulotlar.
Bundan tashqari, ota-onalar bilan muntazam shaxsiy suhbatlar, ota-onalar
kunlari, ochiq darslar orqali hamkorlikni mustahkamlash mumkin.
O‘quvchining har bir madaniy yutuqlarini ota-onasi bilan birga nishonlash,
oilaviy rag‘batlantirish tizimini yo‘lga qo‘yish ham samarali bo‘ladi. Masalan,
eng madaniyatli o‘quvchi nomiga sazovor bo‘lgan bolaga ota-onasi ishtirokida
faxriy yorliq topshirish, ularning mehnatini e’tirof etish foydali bo‘ladi.
Shu bilan birga, madaniyat tarbiyasida oila va maktab o‘rtasida yagona
qadriyatlar tizimini shakllantirish muhim. O‘quvchiga uyda boshqa, maktabda
boshqa norma berilsa, bu ichki ziddiyatga olib keladi. Masalan, maktabda
salomlashish madaniyatiga urg‘u berilsa, ammo uyda ota-onaning o‘zi bunday
me’yorlarga amal qilmasa, bolaning ongida ikki yoqlama fikr paydo bo‘ladi.
Shu bois o‘qituvchi ota-onalarga bu borada doimiy pedagogik yordam ko‘rsatib
turishi kerak.
Ota-ona va o‘qituvchi hamkorligida madaniyat tarbiyasi – Jadval
T/r Hamkorlik shakli Maqsadi va mazmuni

181 Ota-onalar yig‘ini Madaniy tarbiya mavzularida ma’ruza va fikr
almashish
2 Ochiq darslar Ota-onalarga madaniyat elementlarining qanday
o‘rgatilishini ko‘rsatish
3 Madaniy tadbirlarda
ishtirok Oila-maktab hamkorligida bolada milliy-estetik
qadriyatlarni mustahkamlash
4 Uyga topshiriqlar orqali
faoliyat Oila ichida madaniyat ko‘nikmalarini
mustahkamlash
5 Shaxsiy suhbatlar Bola tarbiyasidagi o‘ziga xos jihatlar bo‘yicha
maslahatlar berish
6 Pedagogik trening va
seminarlar Ota-onalarning pedagogik savodxonligini
oshirish
Bugungi kunda ayrim ota-onalarning madaniy tarbiya masalalariga yetarli
e’tibor bermayotgani, bolani faqat maktabga ishonib topshirib qo‘yishi
muammoli holatlarga olib kelmoqda. Bunday vaziyatda o‘qituvchi pedagogik
takt bilan, bolaning tarbiyasiga zarar yetkazmasdan, ota-onani tarbiyaviy
jarayonga jalb qilish yo‘llarini izlamog‘i lozim.
3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyati shakllanishining amaliy
tajribalari
Madaniy xulq-atvorni rivojlantirishga qaratilgan sinfdagi amaliy ishlar
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning madaniyatli bo‘lishi, odob-
axloq qoidalariga rioya qilishi, estetik did va ijtimoiy madaniyatga ega bo‘lishi
ta’lim va tarbiyaning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu borada
o‘quv jarayonida berilayotgan nazariy tushunchalar yetarli bo‘lmaydi, balki
ularni hayotiy holatlar, tajriba, amaliy mashg‘ulotlar orqali mustahkamlash

19lozim bo‘ladi. Ayniqsa, sinfdagi amaliy ishlar o‘quvchilarda madaniy xatti-
harakatlarni shakllantirishning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Madaniy xulq-atvorni rivojlantirish bo‘yicha olib boriladigan amaliy
ishlarning eng birinchi shakli bu — kunlik sinf ichki intizomini
mustahkamlashdir. Darsga vaqtida kelish, o‘qituvchini va sinfdoshlarini
salomlab kutib olish, kiyim-boshning saranjom bo‘lishi, o‘quv qurollarining
tayyor holatda turishi — bularning barchasi kichik ko‘ringan bo‘lsa-da,
madaniy odatlarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchi bu
jarayonlarda bolaga nafaqat og‘zaki ko‘rsatma beradi, balki o‘zi amaliy namuna
ko‘rsatadi. 7
Amaliy ishlar doirasida “Hafta madaniyatli o‘quvchisi” loyihasi tashkil
etilishi mumkin. Har haftada sinfda eng madaniyatli, odobli, mehribon va
tozalikni saqlaydigan bola tanlab olinadi va sinf oldida e’lon qilinadi. Bu orqali
boshqa o‘quvchilar ham madaniyatli bo‘lishga intiladilar, musobaqalashadilar,
yaxshi xulq-atvor ko‘rsatishga harakat qiladilar.
Yana bir samarali usul bu — rolli o‘yinlar va sahna ko‘rinishlari orqali
o‘quvchilarda muomala madaniyati, gigiyena, transportda o‘zini tutish,
mehmonga borish, maktabda intizom, kutubxonada xulq kabi holatlar bilan
tanishtirishdir. Masalan, “Avtobusda qanday tutish kerak?”, “Keksalar bilan
qanday muomala qilish kerak?” kabi mavzularda sahna ko‘rinishlari
uyushtiriladi. O‘quvchilar o‘zlari ushbu rollarni ijro etib, ijobiy va salbiy xatti-
harakatlarni solishtirib ko‘radilar, xulosa chiqaradilar.
Sinf ichida ma’naviyat va ma’rifat soatlarini tashkil etish ham madaniy xulq-
atvorni rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu soatlarda o‘quvchilar bilan birgalikda
muomala madaniyati, axloqiy qadriyatlar, milliy urf-odatlar, buyuk
ajdodlarimizning hikmatli so‘zlari haqida suhbatlar o‘tkaziladi. “Salomlashish
madaniyati”, “Gapni joyida gapirish”, “Yaxshilikka yaxshilik bilan javob
7
Jo‘rayev I. Pedagogik muloqot va o‘quvchilarda madaniy yondashuv. – Toshkent: Ilm Ziyo,
2022.

20berish” kabi mavzular har hafta yangilanib, tizimli olib boriladi.Shuningdek,
sinfda “Odob burchagi” tashkil etilishi mumkin. Bu burchakda madaniyatga oid
maqollar, rasmli ko‘rgazmalar, o‘quvchilar tomonidan tayyorlangan chizma va
plakatlar, odob-axloq qoidalari aks ettirilgan eslatmalar bo‘ladi. Bu burchak
bolalar ongida madaniyat tushunchasini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Guruhli topshiriqlar orqali ham madaniyatni o‘rgatish mumkin. Masalan,
“Bir-biringga yordam ber”, “O‘z navbatini kut”, “Fikringni hurmat bilan bildir”
kabi vazifalar guruhli ishlarda o‘z o‘rnini topadi. Bolalar biror topshiriqni
bajarish jarayonida bir-biriga to‘g‘ri muomala qilish, madaniyatli tarzda fikr
almashish, kelishmovchiliklarni odob bilan hal qilishni o‘rganadilar.
Amaliy ishlar doirasida qiziqarli viktorinalar va testlar orqali ham madaniy
xatti-harakatlar o‘rgatiladi. Masalan, “Madaniyatli bola qanday bo‘ladi?”,
“Xulq-atvor testini yech” kabi interfaol faoliyatlar orqali bola o‘z xulqini tahlil
qiladi va baholaydi.
Kutubxona bilan hamkorlikda axloqiy kitoblar o‘qish haftaligi, “Odobli so‘z
— qalbni ochadi” mavzusida kitoblar taqdimoti, eng yaxshi kitobxonni aniqlash
kabi amaliy tadbirlar o‘tkazilishi mumkin. Bu o‘quvchilarda axloqiy-me’yoriy
qadriyatlarni badiiy adabiyot orqali singdirishga yordam beradi.
Shuningdek, ata-ona ishtirokidagi darslar orqali ham madaniy xatti-harakatlar
mustahkamlanadi. Masalan, ota-onalar “Farzandim madaniyatli bo‘lishi uchun
nima qilaman?” mavzusida qisqacha chiqish qilishadi. Bu bolalarda ota-
onasining fikri va yondashuvini eshitish orqali ijtimoiy muomala madaniyatini
shakllantiradi.
Sinf sarguzashtlari, ekskursiyalar, maktab tadbirlari — bularning barchasi
o‘quvchilar uchun madaniy faoliyatni amalda sinab ko‘rish imkonini beradi.
Sayohat vaqtida umumiy tartibga rioya qilish, o‘qituvchini eshitish, ko‘rsatilgan
joylarda o‘zini madaniyatli tutish — bu amaliy madaniyatning shakllanishidir.
Yuqorida qayd etilgan barcha amaliy ishlar tizimli, rejalashtirilgan va
maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Har bir faoliyatdan so‘ng o‘quvchilar

21bilan muhokama o‘tkazish, ularning o‘z fikrini erkin ifoda etishiga imkon
berish, xulosa chiqarish orqali tarbiyaning natijadorligi oshadi. O‘quvchilar
harakatda o‘rganadi, faol ishtirok orqali bilimlarni amaliy xulq-atvorga
aylantiradi.
O‘quvchilarning madaniy darajasini aniqlash bo‘yicha kuzatish va
tahlilBoshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarda shakllanayotgan madaniyat
darajasini baholash va aniqlash, bu borada olib borilayotgan tarbiyaviy
ishlarning samaradorligini o‘lchashda muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilarning madaniy darajasi — bu ularning kundalik hayotda, darsda,
tanaffusda, sinfdan tashqari faoliyatda namoyon etayotgan xulq-atvori,
muomalasi, didi va ijtimoiy munosabatlaridagi madaniyati orqali ko‘rinadi. Bu
jarayonda o‘qituvchi tomonidan puxta kuzatish, to‘g‘ri tahlil va ilmiy
yondashuv talab etiladi.
O‘quvchilarni kuzatish orqali ularning madaniyat darajasi haqida aniq
tasavvur hosil qilish mumkin. Bu kuzatishlar nafaqat dars davomida, balki
darsdan tashqari va uyga berilgan topshiriqlarda, sinfdagi ijtimoiy faoliyatlarda,
ota-onalar bilan munosabatlarda ham olib borilishi kerak. Masalan,
o‘quvchining salomlashishi, suhbatdagi ohangi, navbat kutish madaniyati,
begona buyumlarni izn bilan olish-berishi, o‘z o‘rnini toza tutishi, boshqa
bolalarga hurmati — bularning barchasi madaniy darajaning belgilaridir.
Kuzatishlar tizimli olib borilishi kerak. O‘qituvchi har bir o‘quvchining
kundalik xulq-atvori yuzasidan maxsus daftar yoki jurnalda qaydlar olib borishi
mumkin. Masalan, o‘quvchilarning gigiyenaga rioyasi, gapirish madaniyati,
ijtimoiy faoliyati, odob-axloqi kabi mezonlar bo‘yicha belgilab boriladi. Har oy
yoki chorakda bu ma’lumotlar tahlil qilinadi va umumiy baho
beriladi.Shuningdek, o‘quvchilarning madaniy darajasini aniqlashda anketalar
va testlardan foydalanish ham muhim usullardan biridir. Testlar orqali
o‘quvchining qanday xatti-harakatni tanlashi, qanday qaror qabul qilishi, turli
hayotiy holatlarga qanday munosabat bildirishini aniqlash mumkin. Misol

22uchun: “Agar sinfdoshingiz qalamingizni izinsiz olsa, nima qilasiz?”, “Keksalar
bilan qanday muomala qilasiz?”, “Do‘stingiz xato qilsa, uni kechirasizmi?” kabi
savollar orqali bola ichki axloqiy mezonlarini ochib beradi.
Kuzatish natijalari asosida o‘quvchilarning madaniy darajasi uch bosqichli
mezonlar asosida baholanishi mumkin: yuqori daraja, o‘rtacha daraja va past
daraja.
Yuqori daraja — o‘quvchi har doim toza, tartibli, xushmuomala, o‘zgalarga
yordam beradi, o‘qituvchi va sinfdoshlariga hurmat bilan munosabatda bo‘ladi.
O‘rtacha daraja — o‘quvchi ba’zida madaniyatli xatti-harakat ko‘rsatadi,
ammo doimiy emas. Ba’zi odob-axloq me’yorlariga amal qiladi, lekin
mustahkam emas.
Past daraja — o‘quvchi madaniyatga e’tibor bermaydi, qo‘pol muomala
qiladi, darsdagi tartibni buzadi, o‘z xatti-harakatiga tanqidiy qaray olmaydi.
Bunday baholash faqatgina tanqid emas, balki pedagogik tuzatish kiritish,
ya’ni individual yondashuv orqali har bir o‘quvchini yuqoriroq bosqichga olib
chiqish imkonini beradi. O‘qituvchi o‘quvchining past darajadagi madaniyat
sabablarini aniqlab, uni bosqichma-bosqich ijobiy tomonga yo‘naltirishi kerak.
O‘quvchilarning madaniy darajasini aniqlashda ota-onalar bilan hamkorlikda
suhbatlar o‘tkazish, ularning oiladagi tarbiyaviy yondashuvlarini bilish ham
zarur. Chunki ko‘pincha bola xulq-atvori uydagi muhitdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
kelib chiqadi. Ota-onalar bilan fikr almashib, ular bilan birgalikda reja tuzish
yaxshi natijalarga olib keladi.
Amaliy kuzatishlar davomida o‘quvchilarning madaniyat darajasini aks
ettiruvchi ko‘rsatkichlar jadvali tuzish ham mumkin. Bunda o‘qituvchi har bir
o‘quvchi uchun alohida jurnalda “salomlashadi”, “navbat kutadi”, “sinfda
tartibni saqlaydi”, “o‘rtoqlariga yordam beradi”, “maktab mulkiga ehtiyotkorlik
bilan munosabatda bo‘ladi” kabi bandlar asosida “+” yoki “-” belgilarini qo‘yib

23boradi. Bu tizim orqali o‘quvchilar o‘z-o‘zini baholashga ham
o‘rganadilar.Shuningdek, o‘quvchilarning o‘zaro baholashi ham foydali
usullardan biridir. Bu usulda sinfdoshlar bir-birining xatti-harakatini
baholaydilar, kimni qanday madaniyatli deb hisoblashlari haqida fikr
yuritadilar. Bu bolalarda tanqidiy fikrlash, axloqiy mezonlarga asoslanib baho
berish, o‘zgalarga nisbatan e’tiborli bo‘lish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Tahlil natijalari asosida sinf kesimida umumiy holat bo‘yicha xulosa
chiqariladi va shu asosda tarbiyaviy ishlar strategiyasi belgilanadi. Masalan,
agar sinfda ko‘pchilik o‘quvchilar do‘stlik me’yorlariga amal qilmasa, shu
mavzuga oid qo‘shimcha dars, o‘yin, sahna ko‘rinishi rejalashtiriladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniy xulq-atvorini shakllantirishga
qaratilgan tadqiqotlar va sinfiy-amaliy ishlar shuni ko‘rsatdiki, madaniy tarbiya
faqatgina darslik va og‘zaki targ‘ibot bilan emas, balki o‘quvchilarning shaxsiy
ishtirokiga asoslangan, amaliy faoliyat bilan chambarchas bog‘langan
yondashuvni talab qiladi. O‘quvchilarning madaniyatini rivojlantirishga
qaratilgan sinfdagi amaliy ishlar, kuzatishlar va baholash usullari orqali olib
borilgan tahlil natijalari muayyan xulosalar chiqarish imkonini berdi.
Avvalo, shuni alohida ta’kidlash kerakki, o‘quvchilarning madaniyat darajasi
ular yashaydigan ijtimoiy muhit, oiladagi tarbiya, maktabdagi intizom va
o‘qituvchining shaxsiy namunasi bilan bevosita bog‘liq. Har bir bola madaniy
fazilatlarni egallashga tayyor bo‘lsa-da, bu fazilatlar turli darajada va turli
tezlikda shakllanadi. Shu sababli har bir bola bilan individual yondashuv, unga
mos tarbiyaviy strategiya zarur.
Amaliy ishlar davomida aniqlanishicha, o‘quvchilarda madaniyatli muomala,
tozalik, estetik did, nutq madaniyati, ijtimoiy xatti-harakatlarga nisbatan ijobiy
munosabat mavjud. Biroq bu xatti-harakatlar ba’zida mustahkam bo‘lmasligi,
vaziyatga qarab o‘zgarishi kuzatildi. Bu esa, tarbiyaviy ishlarning izchil,
bosqichma-bosqich olib borilishi kerakligini yana bir bor tasdiqlaydi.

24Sinfda olib borilgan “Madaniyatli o‘quvchi” loyihasi, haftalik odob-axloq
darslari, rolli o‘yinlar, viktorinalar, sahna ko‘rinishlari, baholash tizimlari
o‘quvchilarda axloqiy mezonlar bo‘yicha o‘z-o‘zini nazorat qilish, boshqalarni
hurmat qilish, ijtimoiy qoidalarga amal qilish kabi ko‘nikmalarni
shakllantirganini ko‘rsatdi. Ayniqsa, ota-onalar bilan hamkorlikda tashkil
etilgan faoliyatlar o‘quvchida o‘z xatti-harakatlari uchun mas’uliyatni his
qilishiga olib keldi. 8
Kuzatish va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar o‘z madaniy xatti-
harakatlarini anglay boshlagan, ularga ijobiy yoki salbiy baho berishni
o‘rganayotgan bosqichda turishadi. Bu bosqichda o‘qituvchi bolani qo‘llab-
quvvatlashi, xatolarni tanqid qilish o‘rniga tushuntirish va rag‘batlantirish
usulidan foydalanishi muhim.
Tadqiqotlar davomida quyidagi xulosalar chiqarildi:
Boshlang‘ich sinfda madaniy tarbiya berish o‘quvchining shaxsiy kamoloti
uchun muhim asos hisoblanadi.
O‘quvchilarda madaniy xatti-harakatlar interfaol metodlar, amaliy
mashg‘ulotlar va mustahkamlovchi topshiriqlar orqali shakllanadi.
Madaniy tarbiyani o‘rgatishda badiiy matnlar, xalq og‘zaki ijodi va milliy
qadriyatlardan samarali foydalanish mumkin.
O‘quvchilarning madaniy darajasi muntazam kuzatish, tahlil va baholash
orqali aniqlanadi.
Ota-onalar bilan samarali hamkorlik madaniyatli avlodni shakllantirishda hal
qiluvchi omildir.
Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib, quyidagi takliflar ilgari suriladi:
Boshlang‘ich ta’lim dasturlariga “madaniy tarbiya”ga doir alohida blok
kiritish, ayniqsa 1–4-sinflar uchun moslashtirilgan materiallar ishlab chiqish
zarur;
8
Jo‘rayev I. Pedagogik muloqot va o‘quvchilarda madaniy yondashuv. – Toshkent: Ilm Ziyo,
2022.

25Har bir maktabda “Madaniyat maktabi” tashabbusi ostida amaliy, teatr,
estetik va axloqiy mashg‘ulotlar o‘tkaziladigan sinf burchaklari tashkil etish
kerak;
O‘qituvchilar uchun madaniy tarbiya bo‘yicha metodik qo‘llanmalar, amaliy
topshiriqlar to‘plami va o‘yinlar katalogi tayyorlanishi lozim;
Ota-onalar bilan ishlashning innovatsion shakllarini (pedagogik klub, ochiq
treninglar, oilaviy forumlar) yo‘lga qo‘yish foydali bo‘ladi;
O‘quvchilar orasida “Eng madaniyatli sinf”, “Madaniyat elchisi”, “Odob
timsoli” kabi rag‘batlantiruvchi loyihalar orqali motivatsiyani oshirish mumkin.
B oshlang‘ich sinf o‘quvchilarining madaniyati amaliy faoliyat orqali
shakllanadi. Tarbiya — bu bir martalik jarayon emas, balki uzluksiz, murakkab
va ko‘p qirrali pedagogik faoliyatdir. O‘quvchi shaxsida madaniy fazilatlarni
shakllantirishda sinfdagi har bir harakat, har bir so‘z, har bir faoliyat madaniyat
ruhi bilan sug‘orilgan bo‘lishi kerak. Faqat shundagina biz madaniyatli jamiyat
poydevorini yosh avlod ongida mustahkamlab boramiz.
Xulosa
Hozirgi davrda ta’lim jarayoni o‘z oldiga nafaqat bilim berish, balki shaxsiy
kamolotga erishgan, madaniyatli, axloqan yetuk avlodni voyaga yetkazish kabi

26keng ko‘lamli vazifalarni qo‘ygan. Boshlang‘ich ta’lim bu jarayonning eng
muhim bosqichidir. Aynan shu davrda bola shaxsining poydevori — uning
dunyoqarashi, ijtimoiy munosabatlari, axloqiy mezonlari va madaniy
qadriyatlari shakllanadi. Ushbu kurs ishida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
madaniyatini shakllantirish jarayonlari, usullari, amaliy tajribalari va natijalari
chuqur tahlil qilindi.
Ish davomida aniqlanishicha, madaniyat tushunchasi o‘z ichiga axloqiy,
estetik, ijtimoiy, nutqiy va shaxslararo munosabatlarga oid mezonlarni oladi. Bu
esa, uni faqatgina darsliklar orqali emas, balki amaliy faoliyatlar, turli
topshiriqlar, rolli o‘yinlar, darsdan tashqari tadbirlar orqali shakllantirish
zarurligini ko‘rsatdi. Madaniy tarbiyada asosiy omillar sifatida oila, maktab,
o‘qituvchi, jamiyat va media vositalarining o‘zaro uzviy hamkorligi alohida
ajralib turadi.
Tadqiqot davomida boshlang‘ich sinfda madaniyatni shakllantirishda badiiy
adabiyotlarning, xalq ertaklarining, maqollar va hikmatlarning o‘rni beqiyos
ekani aniqlandi. Ayniqsa, Alisher Navoiy, Abdulla Qodiriy, Xudoyberdi
To‘xtaboyev kabi mualliflarning asarlari orqali o‘quvchilarda axloqiy ideallar,
to‘g‘rilik, halollik, mehnatsevarlik, do‘stlik kabi fazilatlar shakllanishi
mumkinligi isbotlandi.
Kurs ishining ikkinchi bobida madaniyatni o‘rgatishning usullari tahlil qilinar
ekan, o‘quv jarayoniga integratsiyalashgan madaniy topshiriqlar, suhbatlar,
testlar, guruhli ishlanmalar, muhokamalar, teatr ko‘rinishlari samarador vosita
sifatida ko‘rsatildi. O‘quvchilar o‘zlarini real hayotiy vaziyatlar ichida his
qilgan holda, madaniyatli xatti-harakatni ongli ravishda tanlay boshlashadi.
Uchinchi bobda sinfda olib borilgan amaliy tadbirlar asosida real kuzatishlar
va tahlillar amalga oshirildi. O‘quvchilarning madaniy darajasi turli faoliyatlar
— sahna ko‘rinishlari, odob burchaklari, viktorinalar, kitobxonlik tanlovlari
orqali kuzatildi. Baholash mezonlari asosida o‘quvchilarda madaniy xulq-atvor
shakllanayotgani, ammo bu jarayonning uzluksiz va tizimli bo‘lishi kerakligi

27aniqlashtirildi.Shuningdek, ota-ona va o‘qituvchi o‘rtasidagi hamkorlikning
tarbiyadagi hal qiluvchi o‘rni yana bir bor tasdiqlandi. O‘quvchilar faqat
maktabda emas, balki oilaviy muhitda ham madaniy mezonlarga amal qilgan
taqdirdagina bu fazilatlar barqaror holatga keladi. Ota-onalar uchun tavsiya
sifatida, bolalarning har bir ijobiy xatti-harakatini ko‘rish, rag‘batlantirish va
tushunmovchiliklarda sabr bilan tushuntirish berish madaniy tarbiya
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.Ushbu kurs ishini bajarish davomida
shaxsiy kuzatuvlar, tajribalar va nazariy manbalar asosida quyidagi xulosalarga
kelindi:Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari madaniyat elementlarini ongli ravishda
o‘zlashtirishga tayyor, ammo bu jarayon doimiy mashq, takror, rag‘bat va
ko‘makni talab etadi.Madaniyatli shaxsni shakllantirishda o‘qituvchining o‘rni
hal qiluvchi bo‘lib, u nafaqat bilim beruvchi, balki shaxsiy namunasi orqali
o‘rgatuvchi bo‘lishi kerak.
Darsdan tashqari tadbirlar, guruhli ishlanmalar, rolli o‘yinlar orqali
madaniyatni chuqur singdirish mumkin.O‘quvchilarning madaniy darajasini
baholashda tizimli kuzatish, tahlil, anketa va suhbatlar qo‘llanilishi
samaradorlikni oshiradi.Ota-ona va o‘qituvchi o‘rtasidagi hamkorlik
muvaffaqiyatli madaniy tarbiyaning tayanchi hisoblanadi.
Yakuniy xulosa shuki, bugungi kunda yosh avlodni madaniyatli, ijtimoiy
faol, axloqiy yetuk shaxs sifatida kamol toptirish zamonaviy ta’limning asosiy
maqsadlaridan biridir. Bu esa, ayniqsa boshlang‘ich sinf davrida — bola
shaxsining poydevori qo‘yilayotgan davrda boshlanishi shart. Mazkur kurs ishi
ushbu jarayonni ilmiy asoslash, metodik yondashuvlarni aniqlash va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi
tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr.

282) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim
sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”.
2020-yil 29-oktabr.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim
sifatini oshirish va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul.
Ilmiy adabiyotlar
1) Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2008.
2) O‘qituvchi va tarbiya. Pedagogika asoslari / Tahrir hay’ati: B. To‘rayev va
boshq. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
3) Muxitdinova O. Boshlang‘ich ta’limda tarbiyaviy ishlar metodikasi. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2020.
4) To‘xtaboyev X. Sariq devni minib. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot, 2017.
5) Boboyev R. O‘quvchilarda axloqiy tarbiya: nazariy va amaliy yondashuv. –
Toshkent: TDPU nashriyoti, 2021.
6) Vygotskiy L.S. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Pedagogika, 1991.
7) Raxmonqulova S. Boshlang‘ich sinflarda tarbiya metodikasi. – Samarqand:
Zarafshon, 2020.
8) Navoiy A. Mahbub ul-qulub. – Toshkent: G‘. G‘ulom nomidagi nashriyot,
2010.
9) Qodiriy A. O‘tkan kunlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015.
10) Alimova S., Kadirova M. Boshlang‘ich sinflarda estetik tarbiya. –
Toshkent: TDPU, 2018.
11) Jo‘rayev I. Pedagogik muloqot va o‘quvchilarda madaniy yondashuv. –
Toshkent: Ilm Ziyo, 2022.
12) www.pedagog.uz – Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha elektron ilmiy-uslubiy
portal. (2023-yil holati)

29Foydalanilgan internet manbalar
www.ziyonet.uz
www.pedagog.uz
https://uzedu.uz
https://president.uz
https://kitob.uz
https://eduportal.uz

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish

Sotib olish