Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	263.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	doc
Категория	Педагогика

Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l o’qitish bo’yicha bitiruv malakaviy ishi

Bu metod ning afzallik tomoni shundaki, undan dars davomida o’quvchilar
diqqatini jamlash, qo’llarga dam berish maqsadida yoki yangi tovushlar bilan
tanishtirish, yangi mavzuni bayon qilish jarayonida ham foydalanish mumkin.
Bu metod o’quvchilarda, ziyraklik, sinchkovlik sifatlarini va mustaqil
fikrlash malakalarini shakllantirishga yordam beradi. Bundan tashqari, bu o’yindan
dam olish daqiqalarida ham unumli foydalanish mumkin. Bu metod shakli fe’l
so’z turkumini o’rganishda quyidagicha bo’lishi mumkin. O’quvchidan so’ralishi
mumkin bo’lgan savol-topshiriqlarda fe’l so’z turkumi ifodalangan bo’ladi.
Masalan:
1-variant: Bo’lishli harakatni ifodalab gap tuzing? (4-sinflar uchun). U
bugun maktabga bordi. Ukam xatini chiroyli yozdi. Akram uyga berilgan hikoyani
o’qidi.
2-variant: Bo’lishsiz harakatni ifodalab gap tuzing? U bugun maktabga
bormadi. Ukam xatini chiroyli yozmadi. Akram uyga berilgan hikoyani o’qimadi.
Shu tarzda 4-sinflarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar izohlab, tushuntiriladi.
O’quvchilarga fe’lning bo’lishsiz shakli – ma orqali hosil bo’lishi aytib o’tiladi.
“Davom ettir” o’yinida, o’qituvchi hikoyani boshlab beradi. O’quvchilar
yangi mavzuga moslab uni davom ettiradilar. Bunda o’quvchilarda ijodkorlik
qobiliyati rivojlanib, bayon yoki insho kabi ijodiy ishlar yozish malakasi
rivojlanadi va so’z boyligi ortadi. Bundan tashqari, ularda mustaqillik, o’z kuchiga
ishonch hissi rivojlanadi.
“Davom ettir” o’yinida ona tili va o’qish darslarida yoki darsdan tashqari
mashg’ulotlarda ham foydalanish mumkin. Bunda yangi mavzu bo’yicha fe’l
ishtirok etgan gaplarni hosil qiladi. Qolganlari ham shu tartibda davom ettiriladi.
1-variant: “U barvaqt maktabga kelayotganida yo’lda...”.
2-variant: “ Men h avo ilib, qorlar erib boshla ganda tug’ilganman ...”.
3-variant: “Biz sinfimizdagi barcha o’quvchilar, hayvonot bog’iga bordik...”.
Harakatli metod larga quy i dagilar kiradi: “U nima qilyapti?”, ”Jonli hikoya”
va “Quruvchi”.
22

bildirishi jihatdan funktsional formalar ham tuslanishli formalardan farqlanmaydi
va harakat bildirgan har qanday formadagi fe’l bilan ravishdosh formasi qo’llana
oladi.
Harakat nomi. Fe’lning harakat nomi formasi -(i)sh, (- (u)v, -moq affikslari
yordamida yasaladi: yozmoq, yozish, yozuv; o’qimoq, o’qish, o’kuv. -moq -(i)sh, -
(u)v affikslari yordamida yasaluvchi fe’l formalari harakatning bajarilishini va shu
bajarilish bilan bog’liq bo’lgach boshqa ma’nolarnn bildirmaydi, balki harakat-
holatning nomini bildiradi, u harakat-holatning atamasi hisoblanadi. Shu sababli
otlarga xos grammatik ko’rsatkichlarni qabul qila oladi, gapda otlarga xos
vazifalarda kela oladi.
1.2. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish
metodikasi va samarali yo’llari
Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish, dastur
materialining hajmi, tini har bir sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z
turkumini o’rganish vazifasi, lining lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi
o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi.
,,Fe’l" mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l
haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutqini fe’llar bilan
boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini
o’stirish, o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan
bog’liq holda ayrim imloviy qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar bir-
biri bilan bog’liq holda hal etiladi.
Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun boshlang’ich sinf
o’quvchilari faqat lining muhim nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda
shu materialning nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligi
hisobga olinadi.
Fe’lni o’rganishda izchillik. 1-sinfda fe’l ustida ishlash. Fe’l ustida
ishlashga tayyorgarlik savodga o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda
o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l tichun tipik
13

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki asosiy
bob, umumiy xulosa va metodik tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

- ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda tilning asl mohiyati,
mazmuni kabi tushunchalar singdirib boriladi.
- boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda
zamonaviy pedagogik texnologiya usullari yordamida darsni tashkil etish yaxshi
samara beradi.
- bu borada ta’lim tizimiga texnologik yondashuv, yangi pedagogik
texnologiyalardan, boshlang’ich ta’limning eng ilg’or tajribalaridan o’rinli
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
- ta’lim-tarbiyaga yaxlit jarayon sifatida yondoshib, ona tili darslarida bu
borada ham sinfdan tashqari mustaqil ishlarni ta’lim jarayoni bilan uzviy aloqada
tashkil etish orqali uning samaradorligini oshirish ko’zlangan maqsadga olib
boradi.
Mazkur tadqiqot ishimizda ham belgilagan maqsadlarimizga erishdik deb
hisoblaymiz.
1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishning
pedagogik muammo ekanligini birinchi bobimizning birinchi va ikkinchi tarkibiy
qismlarida nazariy jihatdan asoslandi. 2. Fe’l so’z turkumini o’rgatish yordamida o’quvchilarda ta’lim-tarbiyani,
ona tilimizning qonun-qoidalarini shakllantirishning pedagogik xususiyatlari ishlab
chiqildi.
3. Fe’l so’z turkumlarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida
o’rgatishning pedagogik shart-sharoitlari aniqlandi.
4. Fe’l so’z turkumini zamonaviy usullarda o’qitish yordamida
o’quvchilarda mustaqil ish olib borishni ta’minlaydigan shakl va metodlar,
vositalar tizimi ishlab chiqildi, bu jihat ilmiy asoslandi va tajribada tekshirib
ko’rildi.
Olib borilgan tadqiqot ishimiz natijalariga asoslanib quyidagi tavsiyalarni
taqdim etish mumkin:
- O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonuni hamda
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida o’quvchilar ongida til qonun-
40

A) sayr
V) sayr qilishdi
S) o’quvchi
4. Gapni to’ldirib o’qing va fe’l zamonini aniqlang.
Momiqqina.........olmaxon daraxt shoxida o’tiribdi.
A) Bir, hozirgi zamon
V) Daraxt , kelasi zamon
S) Momiqqina , o’tgan zamon
5. Ko’plikdagi fe’l lar qatorini aniqlang.
A) keldi, yoydi, ishladi
V) kelishdi, yoyishdi, ishlashdi
3-tur: «Muzyorar» yozma bahs o’yini.
Har bir guruhda qaldirg’och, kabutar, burgut rasmi chizilgan oq qog’oz
taraqatiladi.
Bolalar berilgan savollarga javobni yozma ravishda topshiradilar.
Bu «Muzyorar» o’yini orqali o’quvchilar narsa, uning harakati va bularga
beriladigan so’roqlarni hamda bosh bo’laklarini bir vaqtda o’rganish imkoniga ega
bo’ladilar.
O’yin o’quvchilarni mustaqil fikrlab, xulosa chiqarishga o’rgatadi.
4-tur: «Meni tushun» o’yini
Bevosita yangi mavzuga kirib boriladi. Bunga gur u hlardan bir nafardan
o’quvchi chiqadi. O’quvchilar so’zsiz harakat bajarishadi, qolgan guruh azolari
bir-birini izohlaydilar, bajarilgan harakatlarga so’roqlar belgisi orqali fe’l ning
qoidasi ni keltirib chiqaramiz.
Qoida: Fe’l ish-harakatni bildirib, nima qildi ? , nima qilyapti ?, nima qiladi ? ,
nima qilmoqchi kabi s o’roqlariga javob bo’ladi.
So’ngra fe’l so’z turkumi ga oid mashq sharti asosida bajariladi, yozuv
taxt a siga yoziladi. Gapdagi fe’lga oid so’zlarni toping? O’quvchilar daftarga
yozadilar.
Shifokor ikkita bemorni davoladi. (nima qildi?)
29

II BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA
FE’LNING SO’Z TURKUMINI O’RGATISHDA INTERFAOL
USULLARDAN FOYDALANISHNING TURI VA SHAKLLARI.

2.1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda
interfaol usullardan foydalanish
Jamiyatimiz hayotini jahon talablari darajasiga olib chiqish uchun barcha
sohalarda – iqtisodiy, siyosiy sohalarda, jumladan, ta’lim tizimida ham islohatlar
amalga oshirilib tubdan o’zgartirilmoqda, ta’lim berishning zamonaviy va
yangicha usullari joriy etilmoqda. Agar ta’lim tizimi islohatlarini kengroq
yoritadigan bo’lsak, ta’limni yangicha isloh qilish maqsadida Kadrlar tayyorlash
milliy darsturi, «Ta’lim to’g’risida»gi qonun qabul qilindi, bir necha qaror va
farmoyishlar, nizomlar kuchga kirmoqda. Bularning barchasi ta’lim tizimini
rivojlantirish maqsadida amalga oshirilayotgan ishlardir. (1, 2, 3, 4)
Ta’lim tizimini rivojlantirishning asosiy maqsadi bugungi kunda o’sib
kelayotgan yosh avlodni komil inson etib tarkib toptirishdi.
Bizga ma’lumki, ta’lim berish orqali tarbiya va tarbiyalash orqali ta’lim
beriladi. Ya’ni, ta’lim berishning asosiy qismi o’quvchilarni har tomonlama
komillikka etaklashdir.
Ta’limning yangi mazmuni boshlang’ich sinf o’quvchilarini ona tili
darslarida savodxon, bilimli, nazariyani amaliy ishlarda tushuntira oladigan,
o’quvchi o’z ehtiyoji talab qilgan darajadagi o’quv materialini o’zlashtiradigan
25

Qani, o’rtoqjon To’lqin shu gulimga qanday so’zlar qo’sha olasan?
- Gul so’ziga bitta she’r aytchi. Gulni chambarchas qilib taqib oladi.
Gullar ko’p gulzorda,
Qani tering-chi qizlar.
Qani ayting-chi menga
Guldan ham go’zal, chiroyli, maftunkordir so’zlar.
O’quvchilar juda tez she’r to’qishga , so’zlar qator ini to’g’ri hosil qilishga
oshiqdirlar. Mavzuni tez o’zlashtirdilar.
Biz testlar asosida savol-javob qildik. Nazorat sinfi o’quvchilari ham bir
muncha o’zlashtirishga erishdilar.
Yuqoridagilardan xulosa chiqargan holda tajriba ishlarimizni quyidagilarga
qaratdik.
1. Tajriba guruhlariga 37 nafar o’quvchi, nazorat guruhlari ga 44 nafar
o’quvchini jalb etdik.
2. Kuzatishlarimiz shuni ko’rsatadiki, fe’l so’z turkumi bo’yicha
topshiriqlar test asosida o’tkazildi.
3. Tajriba guruhlarida 82,2 foiz o’zlashtirishga, nazorat sinfi esa 69,4 foiz
o’zlashtirishga erishdilar.

38

I BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA FE’L SO’Z
TURKUMINI O’RGATISHNING NAZARIY - METODIK ASOSLARI .
1.1 Fe’l so’z turkumi bo’yicha nazariy ma’lumot.
Fe’llar harakat ma’nosini bildiruvchi so’zlardir. Grammatikada harakat
tushunchasi juda keng bo’lib, u uxlamoq, yotmoq, turmoq kabi fe’llar
ifodalaydigan holatlarni, qo’rqmoq, cho’chimoq, zavqlanmoq, qahrlanmoq kabi
fe’llar bildiradigan psixik o’zgarishlarni, gullamoq, o’smoq, kabi fe’llar
bildiradigan biologik prodesslarni va shu kabi hodisalarni o’z ichiga oladi.
Bulardan har birining o’ziga xos xususiy tomonlari bo’lishi bilan birga, ularning
hammasi uchun umumiy bo’lgan tomoni ham bor, ya’ni bularning hammasi zamon
bilan bog’liq holda yuz beruvchi hodisa hisoblanadi. Shuning uchun bu harakat-
hodisalarni bildi-ruvchi so’zlarning hammasi «nima qilmoq»? so’rog’iga javob
bo’ladi. Ularni bir gruppaga kiritish va «fe’l» deb atashda ham xuddi ana shu
umumiy xususiyati asosga olinadi.
O’zbek tilidagi fe’llar leksik-grammatik xususiyatlariga ko’ra ikki asosiy
gruppaga bo’linadi: 1) mustaqil fe’llar; 2) yordamchi fe’llar.
Mustaqil fe’llar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) harakat bildiradi (ya’ni
mustaqil ma’noga ega bo’ladi) va gapda uning biror bo’lagi vazifasida kela oladi:
Plan muddatidan ilgari bajariladi; 2) biror so’zni boshqarib keladi: ekinni
sug’ormoq, dalaga chiqmoq kabi; 3) harakatning ob’ektga bo’lgan munosabatiga
qarab mustaqil fe’llar ikki gruppaga bo’linadi: a) ob’ektli fe’llar, b) ob’ektsiz
fe’llar. Ob’ektli fe’llar bildirgan harakat ob’ekt tushunchasi bilan bog’liq bo’ladi
va bunday fe’llar tushum kelishigidagi so’zni boshqaradi. Qolgan fe’llar bunday
xususiyatga ega bo’lmaydi. Qiyoslang: ol, so’ra, hayda — ob’ektli fe’l; kel, uxla,
qiziq — ob’ektsiz fe’l; 4) fe’l bildirgan harakat ob’ektiv harakatning tildagi ifodasi.
Lekin u ob’ektiz harakatning aynan kopiyasi bo’lmay, kishi ongida aks etgan
harakat, hodisa, holat kabilar haqidagi abstrakt tushunchadir. Demak, fe’l bildirgan
harakatning ob’ektiv voqelikka munosabati ifodasida bevosita inson, aniqrog’i,
so’zlovchi qatnashadi. Harakatning ob’ektiv voqelikka so’zlovchi tomonidan
belgilanadig’an munosabati ham tilda o’z aksini topadi. Bunday munosabat fe’l
6

M U N D A R I J A

K I R I SH
I BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA FE’LNING
VAZIFA S H AKLLARINI O’RGATIS H NING NAZARIY - METODIK
ASOSLARI………………………………………….
1.1 . Fe’l so’z turkumi bo’yicha nazariy ma’lumot.
1.2. Boshlang’ich sin f ona tili darslarida fe’l so’z turkumi o’rgatish metodikasi
va uni amalga oshirishning samarali yo’llari
1.3. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda
texnologik yondashuv

II BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA FE’L SO’Z
TURKUMINI O’RGATISHDA INTERFAOL USULLARDAN
FOYDALANISHNING TURI VA SHAKLLARI ……….

2.1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda
interfaol usullardan foydalanish ……………
2.2. Tajriba-sinov natijalari ………………..
XULOSA VA USLUBIY TAVSIYALAR
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1

Shaxs-son, zamon va mayl kategoriyalari fe’llarga xos asosiy grammatik
kategoriyalardan hisoblanadi. Bu grammatik kategoriyalarning har biri birdan ortiq
grammatik ma’noga va shu ma’noga xos grammatik formalarga ega. Masalan,
shaxs-son formalari: yozyapman, yozyapsan, yozyapti; yozyapmiz, yozyapsiz,
yozyapti (lar). Zamon formalari: yoedim, yozyapman, yozaman, yozarman va b.
Fe’lning ana shunday zamon, shaxs-son, mayl formalari bilan o’zgarishi tuslanish
va bunday formalarnn hosil qiluvchi affikslar tuslovchilar deyiladi. Demak,
tuslanish sistemasidagi fe’l mayl, shaxs-son, zamon jihatdan shakllangan bo’ladi.
Lekin bundan tuslanishli fe’lning asosiy belgisi doim mayl, zamon va shaxs-son
jihatdan shakllangan bo’lishi kerak degan xulosa chiqmaydi. Bunda quyidagi
holatlarni ta’kidlab o’tish kerak bo’ladi.
Fe’l turkumi boshqa so’z turkumlariga nisbatan boy va murakkab grammatik
kategoriyalar sistemasiga egaligi bilan ajralib turadi.
Hozirgi o’zbek tilida fe’lga xos grammatik kategoriyalar quyidagilar: 1)
daraja, 2) bo’lishli-bo’lishsizlik, 3) mayl, 4) za-mon, 5) shaxs-son.
Daraja kategoriyasi. Daraja kategoriyasi harakatning sub’ekt va ob’ektga
bo’lgan munosabatini ko’rsatadi. Bu munosabat maxsus fe’l formalari orqali
ifodalanadi. Masalan, kitobni o’qidi — gapning egasi harakatni bevosita
bajaruvchisidir; kitobni o’qitdi —kitob o’qishni bevosita bajaruvchi boshqa bir
shaxs (kitobni ukasiga o’qitdi), kitob o’qildi — harakatning bajaruvchisi noaniq va
b. Demak, fe’lning daraja formasi o’zgarishi bilan harakatning sub’ekt va ob’ektga
bo’lgan munosabati ham o’zgaradi. Hozirgi o’zbek tilida fe’lning besh xil daraja
formasi bor: bosh daraja, o’zlik da-raja, orttirma daraja, birgalik daraja, majhul
daraja.
Bo’lishli-bo’lishsizlik kategoriyasi. Bo’lishli yoki bo’lishsiz formada
bo’lish fe’lga xos asosiy xususiyatlardan hisoblanadi. Har qanday fe’l yo bo’lishli,
yoki bo’lishsiz formada bo’ladi. Bo’lishli forma harakatning tasdig’ini, bo’lishsiz
forma esa inkorini bildiradi: yoedi — yozmadi. Bo’lishli formaning maxsus
grammatik ko’rsatkichi yo’q. Bo’lishsizlik (inkor) ma’nosi esa maxsus grammatik
vositalar yordamida ifolalanadi.
9

Mavzu yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish uchun so’roq berib
fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe’lni tanlab qo’yish, aralash berilgan
so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Dasturga ko’ra 3-sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’rganiladi. Mavzu
suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun ,,O’qish darsida kimlar o’qidi? Shokir
ham o’qidimi? Kim so’zladi? Alisher so’zladimi? Barno kutubxonaga boradimi?
Abdulla-chi?, U qachon bormoqchi? Hozir kim tushuntirayapti? Hozir Tohir
gapiryaptimi?" kabi savol lardan ham foydalaniladi. O’quvchilar so’roq berib
fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydilar va o’qituvchi rahbarligida
tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe’l harakatning yuzaga chiqqanini, ya’ni
bajarilganligini (o’qidi, so’zladi), hozir bajarilayotganini (tushuntiryapti), endi
bajarilishini (boradi, o ‘qiydi) bildiradi. Bu fe’llar bo’lishli fe’llar deyiladi. Ayrim
fe’llar harakatning bajarilmaganligini (o’qimadi, so’zlamadi), hozir
bajarilmayotganini (o’qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi) bildiradi.
Bunday fe’llar bo’lishsiz fe’llar deyiladi.
O’quvchilar bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni so’roqlari bilan ikki ustun
shaklida yozadilar va so’roqlarini bo’lishsiz fe’l qanday hosil bo’lganini aytadilar.
O’quvchilar bilimi mashqlar bilan mustahkam-lanadi, bo’lishsizlik qo’shimchasi -
ma -mi shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha -ma shaklida yozilishi
tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni ma’nolariga qarab
farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun bo’lishli fe’ldan bo’lishsiz fe’l hosil qilish,
bo’lishsiz fe’llarning talaffuzi va yozilishini qiyoslash, bo’lishsiz fe’llar bilan
gaplar tuzish mashqlaridan foydalaniladi.
4-sinfda fe’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifalari
quyidagilar:
1. Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon
qo’shimchasi bilan o’zgarishi haqidagi tushunchani berish va dast-labki ko’nikma
hosil qilish; fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli va bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi
haqidagi bilimni chuqurlashtirish.
16

V. Yangi mavzu yuzasidan guruhlar o’rtasida savol-javob, o’quv bahsi o’tkazish.
VI. Mavzu matnida berilgan o’quv mashg’ulotini uyushtirish.
VII. Test savollari yordamida o’quvchilar bilimini nazorat qilishva baholash.
VIII. Yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash.
IX. Uyga vazifa berish.
Guruhlar o’rtasidagi o’quv bahsi, munozara o’quvchilar jamoasining
hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatining natijasi, yakuni sanaladi.
Mavzu: Fe’l - so’z turkumi
Maqsad: O’quvchilarni erkin fikrlashga o’rgatish, og’zaki va yozma nutqini
o’stirish, mustaqil ish bajarish qobiliyatini shakllantirish, o’rtoqlari fikrini hurmat
qilishga o’rgatish, ot haqidagi tushunchalarni boyitish.
Kutilayotgan natija:
O’quvchilarni mustaqil, erkin fikrlashga o’rgatish orqali ular faolligini
oshirish, fe’l mavzusiga doir tushunchalarni singdirish, bilim berish bilan birga
aqliy faoliyatini oshirish va tashkilotchilik qobiliyatlarini o’stirishga erishish.
Uslub: Aqliy hujum, savol-javob, musobaqa tarzida.
Jihoz: Darslik, tarqatma, ko’rgazma, oddiy va rasmli testlar, magnit tasma.
Darsning borishi:
O’quvchilar bilan salomlashilgach, magnit tasma orqali O’zbekiston davlat
mad h iyasi eshittiriladi. O’quvchilar q o’ llari ko’ksida tik turgan xolda birlashib
aytadilar. So’ng o’rnilariga o’tiradilar.
O’qituvchi: - Hozir qanday dars o’tamiz?
O’quvchi:
- Sen onam tilisan, otam tilisan,
- Sen bobom tilisan, asrlar oshgan.
- O, ona tilginam, muqaddas tilim,
- Bunchalar shirinsan, b u nchalar so’lim.
O’qituvchi: - Barakalla, o’g’lim. Aziz o’quvchilar, o’rtog’ingiz yozuvchi
Shu h ratning til haqidagi she’ridan to’rtlik keltirdi.
27

Fe’lga so’roq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir
kishi tomonidan bajarilsa, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi?
so’roqg’arim, ikki va undan ortiq kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar?, nima
qilyaptilar?, nima qilmoqchilar? so’roqlarini berishni bilishlari zarur. Bunday
so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida, fe’l zarnonlarini o’rganishga
tayyorlash demakdir.
1-sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishini aniqbsh maqsadida
beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog’iga javob
bo’ladigan so’zlarni tanlashga, so’zni so’roi
; -l a
mos ravishda o’zgartirishga (nima
qildi? — o’qidi, nima qilamiz? o’qiymiz, nima qilmoqchi?— o’qimoqchi kabi)
o’rgatiladi.
2-3-sinflarda fe’lni o’rganish. Bu bosqichning asosiy vazifasi Fe’l -
so’z turkumi degan tushunchani shakllantirish, bo’lishli va b’o’lishsiz fe’llarning
ma’nosi va shakliga qarab farqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik
qo’shimchasi (-ma) ning talaffuzi va imlosini o’rgatish hisoblanadi.
Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasawur hosil qilish
uchun o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya’ni
o’quvchilarning o’zlari bajarayotgan ish-harakatni aytishni so’raydi, suhbat
o’tkazadi. Suhbatda ,,O’qituvchi nima qildi? O’quvchilar nima qildilar? Hozir
o’qituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima qilyaptilar? Endi o’quvchilar nima
qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?" kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat
jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida fe’llarni so’rog’i bilan yozib bo-
radilar. Masalan, nima qildi? - so’zladi, tushuntirdi; nima qildilar? - tingladilar,
yozdilar; nima qilyapti? - tushuntirayapti, so’rayapti, tinglayapti; nima qilyaptilar?
- • javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? - tekshiradi,
ko’radi; nima qiladilar? ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar.
Suhbatdagi yoki o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil
qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qil yapti? nima qiladi? kabi
so’roqlarga javob bo’lib, predmet harakatini bildirgan so’zlar fe’l deyiladi. Fe’l
gapda kesim vazifasida keladi.
15

2. Matnni kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham parvo qilmang.
3. Sizga berilgan vaqt nihoyasiga etmaguniga qadar yozishdan to’xtamang.
Miyangizga fikr kelish to’xtab qolsa, toki yangi fikrlar kelguncha qog’ozga
nimalarni chizib o’tiring.
4. Imkoni boricha, bog’lanish mumkin bo’lgan bog’lanishlarni chizib chiqing.
«Klaster» usuli Stilning ta’biricha, bu juda moslashuvchan strategiyadir. Uni
individual tarzda ham guruhda qo’llash mumkin. Guruh faoliyatida u guruh
g’oyalarining tirgovichi sifatida xizmat qiladi.
« Kubik» usuli
«Kubik» lar (kovan va kovan 1980)-bu dars o’qitish usuli bo’lib,bu usul
mavzuni o’rganishni osonlashtiradi. Har tomonlama 4 talablar berilgan
kubiklardan foydalaniladi, kubikni biror bir qutichaga olib yoniga qog’ozlar
yopishtirish bilan yasash mumkin, tomonlari 15-20 sm bo’lgani yaxshi. Kubikning
6 ta tomoniga quyidagi ko’rsatmalar yoziladi.
(4-ilova).
1 . N o m i
2 . T u z i l i s h i
3 . T a q q o s l a n g
4 . O ’ x s h a t i n g
5 . V a z i f a s i
6 . Y a x s h i , y o m o n t o m o n l a r i n i y o r i t i n g
7 . A y t i n g c h i , s i z u b i l a n n i m a q i l a o l a s i z ? . U n d a n q a n d a y
f o y d a l a n i s h m u m k i n ? . B u n i n g u c h u n s a b a b l a r n i a s o s l a b
b e r i n g .
O ’ q u v c h i l a r o ’ z f i k r l a r i n i a y t a d i . O ’ z s h e r i g i g a n i m a
y o z g a n i n i o ’ q i b b e r a d i .
M a s a l a n :
1 . N o m i - k i t o b
2 . T u z i l i s h i - q o g ’ o z , k a r t o n
34

2. http: www referat.uz-Turli fanlardan referatlar to’plamiga boy sahifa.
O’quvchilarga juda foydali ma’lumotlar keltirilgan.
3. http: G’G’ www. online bi-Informatsion sahifa bo’lib, unda deyarli ixtiyoriy
mavzudagi ma’lumotlarni topishingiz mumkin.
8-makt 2-a
44

darajada tarbiyalab berishni nazarda tutmoqda. O’quvchilarni faollikka undashda
darsda interfaol usullardan samarali foydalanish yaxshi natija beradi.
O’qituvchi nuqtai-nazardan turib yondashish o’quvchilarda o’quv-biluv
faoliyati mustaqilligini ta’minlashga xizmat qiladi.
O’quvchilar boshlang’ich sinflarda o’zlashtirgan bilim, ko’nikmalardan
amaliy faoliyatlarida foydalanadilar. Mashqlarni aniq bajarish usulari va
texnikalarning chuqurroq o’zlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
O’quvchilar bilan o’qituvchi o’rtasida yo’l qo’yilishi lozim bo’lgan amaliy
mashq usullaridan bir bu yozma bahs usulidir. Bunday usulda muloqat o’rnatish
natijasida o’quvchilarning erkin tarzda mustaqil fikrni ifodalash imkoniyati
kengayadi, yozma nutqi rivojlanadi. Og’zaki muloqat jarayonida bayon qila
olmagan fikrlar bemalol yozma shaklda bildirish uchun sharoit yaratiladi.
Ona tili darslarida fe’l so’z turkumlarini chuqur o’zlashtirishda
h a mkorlikda o’qitish usullari bizga yaqindan yordam beradi.
O’qituvchi o’quv d a sturidan o’rin olgan « Fe’l » so’z turkumini o’tishda
o’quvchilar guruhi uchun materialini mustaqil ishlab o’rganishlariga imkon
beradigan o’quv topshiriqlarini tuzadi.
“Fe’l” so’z turkumi mavzusini boshlashdan oldin o’quvchilarni bir necha
guruhga ajratib, mavzu bo’yicha tuzilgan o’quv topshiriqlari asosida ularning
mustaqil va ijodiy ishlarini tashkil qilish mmkin. Har bir topshiriq bo’yicha savol-
javob o’tkazilib, o’quvchilarning javoblari tegishli ballar bilan baholab boriladi.
Hamkorlikda o’qitish texnol o giyasining guruhlarda o’qitish usulidan
foydalanib, o’tiladigan darsning borishini quyidagicha loyihalash tavsiya etiladi:
I. Tashkiliy qism:
II. O’tgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash:
III. O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish.
IV. Yangi mavzuni o’rganish:
A) o’quvchilarni guruhlarga ajratib, guruh a’zolari tomonidan belgilangan
o’quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish:
B) o’quv materialini yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish.
26

qoidalarini shakllantirish va o’zlashtirishning maqbul tizimini ishlab chiqish va
hayotga joriy etish;
- mustaqil tarzda fe’l so’z turkumi bo’yicha amaliy ishlarni tahlil qilish, bu
boradagi malaka va ko’nikmalarni aniqlash;
- boshlang’ich sinf o’quvchilarining fe’l so’z turkumi bo’yicha bilimini
oshirish va shakllantirishga doir metodik majmualar, axborot-ko’rgazmali
materiallar yaratish;
- fe’l so’z turkumini zamonaviy usullar yordamida shakllantirishga
qaratilgan ilg’or pedagogik texnologiyalarning yangi metod va usullarini izlab
topish, uni amaliyotga joriy etish;
- boshlang’ich ta’lim jarayonida o’quvchilarning bu boradagi bilimlarini
shakllantirishda uzviylik va uzluksizlikni ta’minlash;
- boshlang’ich sinf ona tili fanini o’qitish jarayonida o’quvchilar mustaqil
bilimini shakllantirish bo’yicha ijtimoiy pedagogik yo’nalishda ilmiy-tadqiqotlar
olib borish va hokazo.
Bundan tashqari, boshlang’ich ta’lim jarayonida quyidagilarni amalga
oshirish lozim:
- so’z turkumlarini o’rganish yordamida o’quvchilarning psixologik va
individual xususiyatlarini hisobga olgan holda mashg’ulotlar uyushtirish;
- o’quvchilarning ijodiy ishlarini tarbiyalashga qaratilgan tashviqot-
targ’ibotchilik faoliyatini takomillashtirishga alohida ahamiyat berish;
Yuqorida ta’kidlangan tavsiyalarning natijali bo’lishida boshlang’ich ta’lim
maktablarining dasturlari mazmuniga aniq yo’nalishlar kiritilishi lozim.
O’qituvchilar Ona tili darsliklari dasturidan o’quvchilarga bilim berishda va
tarbiyalashda keng foydalanishlari lozim.
Tajrib-sinov ishlari tahlili asosida kichik yoshdagi o’quvchilarga fe’l so’z
turkumini o’qitish texnologiyalari har jihatdan asoslab berildi. Ushbu xulosa va
metodik tavsiyalarimizdan mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan pedagog
o’qituvchilar hamda shu soha bo’yicha ta’lim olayotgan, yangi etishib kelayotgan
pedagog kadrlar ish faoliyatlarida foydalanishlari mumkin.
41

3 . T a q q o s l a n g - d a f t a r d a n k o ’ r a k a t t a y o k i k i c h i k
b o ’ l i s h i m u m k i n
4 . O ’ x s h a t i n g - t o ’ r t b u r c h a k k a o ’ x s h a y d i
5 . V a z i f a s i - b i l i m b e r i s h
6 . Y a x s h i t o m o n i : r a s m l a r i r a n g - b a r a n g , q i z i q
h i k o y a l a r , s h e ’ r l a r n i , e r t a k l a r n i o ’ z i d a
j a m l a g a n
Y o m o n t o m o n i : v a r a q l a r i n i n g t e z y i r t i l i s h i
Muammoli ta’lim o’quvchilarning ijodiy qobiliyatini o’stirishga qaratilgan.
Ijodiy qobiliyatlarini o’stirishga qartilgan ta’lim esa rivojlantiruvchi ta’lim bo’lib
sanaladi.
Muammoli ta’lim ana shu fikrlash qobiliyati va bilish ehtiyojini vujudga
keltiradigan asosiy vosita sanaladi. Muammoli o’qitish yo’li bilan o’quvchilar
faoliyatini faollashtirish bilimlarni tayyor holda berish orqali ular faoliyatini
faollashtirishdan farqi qiladi.
Muammoli ta’lim yo’li bilan o’quvchini faollashtirish natijasida biz uning
muayyan bir tizimda fikrlashiga erishamiz.
Izlanuvchanlikka asoslangan faoliyat muammo yartish muammoli vaziyatni
vujudga keltirish bilan boshlanadi. Yaratilgan qiyinchilikni engishi uchun
o’quvchida mavjud bilimlar etishmay qoladi.
U noma’lum bilimlarni egallash uchun izlanishga, ijodiy faoliyat
ko’rsatishga majbur bo’ladi. Izlanish o’quvchida faollikni vujudga keltiradi.
Ona tili darslarida fe’l so’z turkumini muammoli ta’lim imkoniyatlaridan
foydalanish orqali biz o’quvchilarni mantiqiy-lingvistik ish usullarini
muvaffaqiyatli bajarishga o’rgatamiz, ularni aqliy hamda amaliy faoliyat usullari
bilan qurollantiramiz, turkumning qonun qoidalari hamda so’z, so’z birikmasi, gap
va matn bilan mustaqil ishlash ko’nikmalarini singdiramiz, til xususiyatlari va
uning qonunlarini ijodiy o’zlashtirish va uni yozma hamda og’zaki nutqida ijodiy
qo’llash malakalarini shakllantiramiz.
35

“U nima qilyapti” o’yinida, o’quvchilardan biri bolalar oldiga chiqib harakat
qiladi. O’quvchilar jamoasi birgalikda uning harakatlarini izohlab berishlari lozim.
Bunday o’yin ona tili darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish, ziyraklik va
zeriktirmaslik uchun o’tkaziladi.
“Jonli hikoya” usulida, o’qituvchi so’zlar yozilgan qog’ozlarni
o’quvchilarga tarqatib beradi. Shundan so’ng o’qituvchi o’quvchilarga hikoya qilib
beradi. (Qog’ozlarda yozilgan so’zlar birgalikda shu hikoyani hosil qiladi.) Hosil
qilingan hikoyalarida yangi mavzu bo’yicha fe’l ishtirok etishi lozim. O’qituvchi
hikoyani ikkinchi marta o’qib berganda o’quvchilar qo’llaridagi qog’ozlarni
shunday ketma-ketlikda joylashtirishlari kerakki, qog’ozlarga yozilgan so’zlar bir
butun hikoyani hosil qilishi lozim. Bu usulni qo’llashda darslikdagi mashqlar
yoki darslikdan tashqari hikoya va ertaklardan foydalanishlari mumkin.
1-variant: Bahor kelishi bilan havo iliy boshlaydi. Biz ekkan d araxtlar
gullab , maysalar ko’kara boshlaydi.
2-variant: Olimjon ko’chada yig’layotgan bolani ko’rib qoldi. U koptogini
ariqqa tushirib yuboribdi . Olimjon u ning koptogini olib berdi.
3-variant: O’rmon shohi sher yig’in o’tkazdi. Ular tulkixonning ishlarini
muhokama qildilar . Tulkixon aybini bo’yniga oldi.
O’yin so’ngida o’quvchilar hosil qilgan hikoyalarida fe’lga xos so’zlarni
topib, uni tahlil qilib beradi. Hosil qilgan hikoyalarida fe’l so’z turkumiga oid so’z
qatnashib, ular fe’lning vazifa shakllari bilan izohlanib kelayotganligini aytishadi.
Shu o’rinda boshlang’ich sinf (4-sinf) o’quvchilariga sof fe’llar bilan birgalikda
fe’lning vazifa shakllari bir butunlikda fe’llarning tarkibiy qismini tashkil
etayotganligini uqtirib o’tishadi.
“Quruvchi” usuli o’quvchilarni guruhlarga bo’lib, darsda o’tilgan mavzuni
yoki yangi mavzuni mustahkamlash qismida yoki darsdan tashqari vaqtda
o’tkazilishi mumkin. O’qituvchi avvaldan darsga tayyorgarlik ko’rib, qog’ozdan
yoki penoplast bo’lakchalaridan “g’ishtchalar” yasaydi va bu “g’ishtchalarga”
savol yozilgan qog’ozchalarni yopishtirib chiqadi. “G’ishtchalar” soni o’quvchilar
soniga teng yoki ko’p bo’lishi kerak, guruhlarga “minora” yoki “devor” qurishlari
23

hisoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik-
grammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish
imkonini beradigan aniq material yig’iladi. Fe’l ustida ishlash
mashqlarini ,,Alifbe"dagi so’z va mashqlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan
bog’lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos
fe’lni topishga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini
aniqlashga yordam be radigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va
sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmunga mos
so’zlar bilan to’ldiradilar: Kuzda mevalarmma qiladi?... (pishadi), sabzavotlar
nima qiladi?... (yetiladi), daraxl barglari nima qiladi?... (sarg’ayadi). Bolalar nima
qilyaptilar?... (dam olyaptilar), ...(o’ynayaptilar), (ishlayaptilar).
Fe’lni o’rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlar
mavzusini o’rganishdan boshlanadi (1-sinf, o’quv yilining 2-yarmi). Fe’l leksik
ma’nosi bilan grammatik ma’nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima
qilyapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi,
sakradi, (nima qiiadi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish
bilan, o’quvchilar o’zlari bajargan harakatlarni aytishni so’rab, ular bergan javobini
(fe’lni) so’roqlari bilan xattaxtaga yozib, suhbat o’tkazish bi lan tushuntiriladi.
O’quvchilarni so’roq berish bilan holat bildiradigan uxlayapti, o’ynayapti,
faxrlanadi kabi fe’llarni ham tanlashga o’rgatib borish muhim ahamiyatga ega.
Bunday mashqlar o’quvchilarda pred-met harakatini keng ma’noda tushunish
ko’nikmasining shakllana borishiga yordam beradi.
Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir-biridan farqlash
ko’nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi fe’lning har xil
shakllaridan foydalanib, maxsus mashqlar o’tkazadi. MWM ? so’rog’iga javob
bo’lgan so’z bilan nima qildi? (nima qilyapti?, nima qiladi?) so’rog’iga javob
bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar guruhi
predmetni bildirishi, nima qildi? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar esa predmet
harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga o’rgatadi, ular-
ning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi.
14

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston istiqlolga erishishi bilan bozor
iqtisodiyotiga asoslangan demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyatini
qurish yo’lini tanlaganligi sababli, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar barcha
sohalar qatorida ta’lim tizimi oldiga ham mazmun-mohiyati jihatidan butkul yangi
vazifalarni qo’ydi. Bu vazifalarning amalga oshirilishi ta’lim tizimining
muntazam takomillashtirib borilishini va shu orqali yosh avlodni ilm-fan asoslari
bilan chuqur qurollantirishni taqozo etadi. Zero, ilm olish yo’lidagi izlanish
insonning e’tiqodi va dunyoqarashini shakllantiradi, ma’naviy-axloqiy kamolot
sari etaklaydi.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi, muhtaram
Prezidentimiz Islom Abdug’anievich Karimov tomonidan taklif etilgan uzluksiz
ta’limning tamomila yangi tizimi, Kadrlar tayyorlash Milliy modelin ing yaratilishi
O’zbekistonning xalqaro talablardagi zamonaviy taraqqiyotini ta’minlay oladigan
dadil, mustaqil, ijodiy tafakkurli, malakali, bilimli mutaxassis, ayni paytda shaxsiy
insoniy sifatlari shakllangan barkamol kadrlarni tayyorlash maqsadini ko’zlaydi.
Kadrlar tayyorlash milliy modelining tarkibiy qismi bo’lgan, uzluksiz ta’lim
tizimiga kiritilgan ta’limning yangi turi - o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim turining
joriy etilishi – oliy ta’lim tizimi oldiga bir qancha vazifalarni qo’ydi.
Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov ham: “Dasturni tadbiq etishning
uchinchi murakkab tomoni maxsus bilim yurtlarida dars berishga yaroqli
o’qituvchilarni tayyorlash masalasidir”, - deb bu masalaga alohida e’tibor
berilishini ta’kidlagan. [1]
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni qabul qilinishiga qadar, o’rta maxsus,
kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak mutaxassislarda kasbiy bilim
hamda ko’nikmalarni shakllantirish asosiy maqsad qilib qo’yilgan bo’lsa,
endilikda, ilmiy bilimlarga asoslanib muammolar echimini topish, xulosa
chiqarish, tashkiliy, shuningdek, bevosita ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok
etishga qodir mutaxassislarni tayyorlash vazifalari ko’zda tutiladi.
2

Hozirgi kunda kasb-hunar ta’limi tizimidagi ko’pgina o’quv muassasalarida
maxsus fanlarni o’qitadigan malakali pedagog kadrlarga talab juda kattadir.
Bunday pedagoglarni tayyorlashda, ularni kasbiy shakllantirishda maxsus
fanlarning o’quv-uslubiy majmuasini yaratish, o’qitishning yangi metod va
shakllarini tadbiq etish zarur. Shuningdek, o’qituvchilarning kasbiy mahoratini
shakllantirish hamda oliy o’quv yurtida ta’lim olishi mobaynida uni kasbiy va
shaxsiy rivojlanishtirish shakl va metodlarini rivojlantirish muammosi alohida
dolzarblik kasb etadi.
Kasbiy sifatlar sohasidagi izlanishlar sof didaktik yo’nalishda, yoki faqat
pedagogik metodlar vositasida amalga oshirilmaydi. Sifatlar mohiyatini, ularning
tabiatini, ichki shakllanish mexanizmlarini chuqur anglab etish, samarali ta’lim
metodlarini ilmiy asoslash uchun jahon pedagogikasida mavjud ilg’or tajribalarni
ijodiy tadqiq qilish va umumlashtirish, ta’lim oluvchining organizmida ta’lim
jarayonida ro’y beruvchi jarayonlar, uning ruhiyatidagi o’zgarishlarni bilish talab
etiladi. Bundan kelib chiqqan holda o’qituvchida kasbiy sifatlarni rivojlantirish
muammosini hal qilish uchun didaktika va metodika sohasi psixologiya bilan
mustahkam aloqada tadqiq qilinmoqi lozim.
Respublikamizda ta’lim tarbiyaning mazmun va mohiyatining o’zgarishi
o’qituvchi va o’quvchi oldiga yangidan – yangi muammolarni ko’ndalang qilib
qo’ydi. Ta’lim-tarbiya jarayonida vujudga kelgan ta’lim yangi pedagogik
munosabatlar mazkur jarayonlarda ta’lim texnologiyalarini qo’llashni taqozo
etadi. Ta’lim tarbiya jarayonida, jumladan, boshlang’ich sinf ona tili darslarida
fe’l so’z turkumini o’rganish barobarida o’quvchilarning bilim va tahsil olishga
bo’lgan qiziqishlarini orttiriladi, bilish faoliyati faollashtiriladi, ta’lim tarbiya
jarayonini yuqori darajada bo’lishiga imkon yaratadi. Biz boshlang’ich sinf
o’qituvchilari ma’suliyatini chuqur his qilgan holda ona tili darslarida fe’l so’z
turkumini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rgansak ko’zlangan
maqsadga to’la erishamiz.
Yuqoridagilarga amal qilgan holda o’quvchilarni har tomonlama bilimdon,
mustaqil fikrlashga, og’zaki va yozma nutqini o’stirishga o’rgatishimiz lozim.
3

o’zga (III shaxs) tomonidan bajarilishi mumkin; ikkinchidan, ish-harakat yakka
(bir) yoki bir necha shaxs tomonidan bajarilishi ham mumkin. Fe’llarga qo’shilib,
ish-harakatni bajargan shaxsni va sonni (ko’plik va birlikni) ham bildiradigan
qo’shimchalar bor. Masalan, o’qidim fe’lidagi -m qo’shimchasi shunday ma’noni
bildiradi, u shaxs-son qo’shimchasidir. Chunki -m o’qish harakatini bajargan
shaxsni (I shaxsni) va sonini (bir kishi bajarganini) bildiryapti, ya’ni ham shaxsni,
ham sonni ifodalayapti. O’qituvchi (xattaxtaga yozilgan gaplarni
ko’rsatib) ,,Nuqtalar o’rniga gapning mazmuniga mos bo’lgan fe’llarning shaxs-
son qo’shimchasini topib qo’yib, gaplarni o’qish" vazifasini beradi. Mashq
o’qituvchi rahbarligida birgalikda bajariladi.
Suhbat asosida xulosa chiqariladi: Fe’llar shaxs-son qo’shimchalari bilan
o’zgaradi. Shaxs-son qo’shimchalari zamon qo’shimchalaridan keyin qo’shiladi.
Fe’llarda shaxs-son haqidagi ko’nikmani shakllantirish uchun mazmunga
mos shaxs-son qo’shimchalarini qo’yish, berilgan fe’llarni hozirgi, o’tgan, kelasi
zamonda shaxs-son qo’shimchasi bilan tuslash, fe’llarni so’z turkumi jihatdan
tahlil qilish mashqlaridan foydalaniladi.
Bu sinfda fe’llarning yozilishi haqida ham ko’nikma hosil qilinadi. Mavzuni
tushuntirish uchun fe’llar ko’proq bo’lgan matn tanlanib, matnni o’qish, so’roq
berib fe’llarni topish va qanday yozilganini aytish topshiriladi. O’quvchilar
o’qituvchi rahbarligida vazifani bajaradilar.
1.1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda
texnologik yondashuv
Boshlang’ich ta’lim juda murakkab jarayon bo’lib, bu davrda bola bevosita
o’yin faoliyatidan ta’limiy faoliyatga kirishadi. Bu jarayonni hozirgi kun davr
talabi asosida tashkil etish, ya’ni uzluksiz ta’lim tizimida uzviylikni ta’minlash
boshlang’ich sinf o’qituvchisidan katta mas’uliyat, bilim, mahoratni talab etadi.
Bugungi kun o’qituvchisi o’quvchilarini chuqur bilimli, zukko va mustaqil
fikr egasi etib tarbiyalashi uchun pedagogik texnologiya asoslari, o’qitishning
zamonaviy va interfaol usullaridan unumli foydalanmog’i lozim.
19

ko’ra hozirgi o’zbek adabiy tilidagi fe’lning -zamon formalari uch asosiy gruppaga
bo’linadi:
1) o’tgan zamon formalari (bordi, borgan, boribdi, borgan edi va b).
2) hozirgi zamon formalari (boryapti, bormoqdo, borib turibdi va b.);
3) hozirgi-kelasi zamon formasi (boradi, ishlaydi kabi) O’tgan zamon
formalari
Hozirgi o’zbek tilida o’tgan zamon fe’lining bir necha formalari bo’lib, ular
o’zlariga xos ma’no va boshqa xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadi.
Shaxs-son kategoriyasi. Shaxs-son ma’nolari fe’lga xos grammatik ma’nolar
bo’lib, bu ma’nolar bir-biriga kisman olinishi mumkin bo’lgan bir necha formalar
orqali ifodalanadi, keldim —birinchi shaxs, kelding —ikkinchi shaxs va b.
Tuslanishli formada harakatning bajaruvchisi (bajaruvchi shaxs) ham
ko’rsatiladi. Harakat bajaruvchisi so’zlovchi, tinglovchi yoki o’zaro suhbatda
ishtirok etmovchi o’zga shaxs bo’lishi mumkin. Bu ma’nolar maxsus formantlar
yordamida ifodalanadi, Shaxs bildiruvchi formantlar ayni vaqtda bajaruvchining
son-mikdorini ham ko’rsatadi. Bajaruvchining birdan ortiqligini bildiruvchi forma
shu shaxsning ko’plik formasi bo’ladi: bor-dik — birinchi shaxs, ko’plik formasi.
Birinchi shaxs birlik formasi harakat bajaruvchisi so’zlovchining o’zi ekanini
bildiradi: bordim, kelganman kabi. Uinng ko’pligi esa harakatning so’zlovchi
mansub bo’lgan kollektivga oidligini bildiradi: bordik, borganmiz, boramiz kabn.
Ikkinchi shaxsning birligi harakatning bajaruvchisi tinglovchi ekanini, ko’pligi esa
tinglovchi mansub bo’lgan kollektiv ekanini bildiradi: bording, borasan;
bordingiz, borasiz kabi. Uchinchi shaxs formasi so’zlovchi va tinglovchidan
boshqa shaxs (birlik) yoki shaxslar (ko’plik) harakat bajaruvchisi ekanini bildiradi.
Ko’plik ma’nosining ifodalanishida -lar affiksi ham qatnashadi: boradi, boradilar
kabi.
Fe’lning birinchi va ikkinchi shaxs formasi kishi (odam)larga nisbatan,
uchinchi shaxs formasi esa kishi (odam) va predmetlarga nisbatan ham qo’llanadi:
keldim, kelding, keldi, gulladi. Badiiy ifodalarda «jonlashtirish» bilan bayon
etishda birinchi va ikkinchi shaxs formasi predmetlarga nisbatan ham qo’llanadi:
11

fe’llar: bo’l, qil fe’llari; 2) fe’llarga birikib turli qo’shimcha ma’no ifodalovchi
yordamchi fe’llar: boshla (yoza boshladi), chiq (o’qib chiqdi) kabi. Bularni, boshqa
yordamchi fe’llardan farqlagan holda «ko’makchi fe’llar» deb atash mumkin; 3)
fe’llar, shuningdek, otlar bilan qo’llanib, turli ma’no ifodalovchi va yordamchi
vazi-falarda qo’llanuvchi yordamchi fe’l. Bu fe’l lingvistik adabiyotlarda «to’liqsiz
fe’l» deb ataluvchi fe’ldir: edi, ekan kabi.
O’zbek tilidagi yasama fe’llarning ko’pchiligi ikki asosiy usul: 1) affiksatsiya
va 2) kompozitsiya usuli bilan yasalgan fe’llar-dir.
Affiksatsiya usuli (sintetik usul). O’zbek tilida fe’l yasovchi affikslar juda
ham ko’p emas. Lekin oz mikdordagi bu affikslar yordamida juda ko’p miqdordagi
fe’llar yasaladi. Yasama fe’llarning asosiy qismini affiksatsiya usuli bilan yasalgan
fe’llar tashkil etadi. Bu jihatdan fe’l yasalishining bu usuli eng mahsuldor usul
hisoblanadi.
Affiksatsiya usuli bilan o’zbek tilida fe’l bo’lmagan so’zlardangina fe’l
yasaladi: ish-ishla, kuch-kuchay kabi.
Kompozitsiya usuli (analitik usul). Bu usul bilan qo’shma fe’llar yasaladi:
javob bermoq, olib kelmoq kabi.
Qo’shma fe’llar komponentlarining qanday so’zdan ekaniga ko’ra ikki asosiy
turga bo’linadi: ot Q fe’l tipidagi qo’shma fe’llar (fe’l bo’lmagan so’z bilan
fe’lning birikishidan hosil bo’lgan qo’shma fe’llar) va fe’l Q fe’l tipidagi (ikki
fe’lning o’zaro birikishidan hosil bo’lgan) qo’shma fe’llar: hurmat qilmoq, sotib
olmoq. kabi.
O’zbek tilida butunlay ko’makchi felga aylangan (mustaqil ma’nosini
yo’qotib, faqat ko’makchi fe’l sifatida qo’llanadigan) birorta ham fe’l yo’q. Ayrim
mustaqil fe’llar ko’makchi fe’l vazifasida ham qo’llanadi va turli-tuman
ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Ular quyidagilar: boshla, yot, tur, yur,
o’tir, bo’l, bit (bitir), ol, ber, qol, quy, chik, bor, kel, ket, yubor, tashla, sol, tush,
o’l, o’t, et, ko’r, qara, boq, ez. Bu ko’makchi fe’llarning har biri o’ziga xos
xususiyatlarga egaligi bilan birga ular uchun umumiy bo’lgan xususiyatlar ham
bor.
8

Karim bugun besh baho oldi . (nima qildi?)
O’quvchilar bugun maktab bog’ida ishladi. (nima qildi?)
Yangi mavzuni mustahkamlash maqsadida o’quvchilarga fe’l ishtirok etgan
bittadan gap tuzish va daftarga yozishni mustaqil ish tariqasida beriladi.
5-tur: «Moychechakda yashiringan so’zni top» o’yini.
Ko’rgazmada so’zlarga mos « Fe’l li maqollar aytish» topshirig’i bajariladi.
1.) yiqar ; 2) o’lchamoq ; 3) sanamoq ; 4) haydamoq va h o kazo.
Bila g i zo’r birni yiqar, bilimi zo’r - mingni.
Etti o’ lchab bir kes.
Sanamay, sakkiz dema.
Er h aydasang, kuz h ayda,
Kuz h aydamasang, yuz h ayda kabi.
Barcha turda qatnashgan, fikr bildirgan o’quvchilarni tarqatma ball berib
rag’batlantirib boriladi. Dars nihoyasida olingan tarqatma baholar asosida g’olib
guruh aniqlanadi. qizil rang- 3 ball, moviy rang- 2 ball, oq rang – 1 ball.
Shu gaplarga qarab ballar jamlanadi, g’olib guruh rag’batlantiriladi.
Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda quyidagi
didaktik o’yinlardan samarali foydalanish mumkin.
« Zinapoya» usuli
O’quvchilar ikki guruhga bo’linadi. So’ng xattaxtaga ma’lum bir shaklda
«zinapoya» chiziladi.
Ma’lumki, antonimlar o’z juftliklariga ega. Shundan kelib chiqib, ushbu
juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qo’yiladi, ikkinchisini esa guruhlardagi
o’quvchilarning o’zlari topadi, ular zinalardan bosh zinaga chiqib borishadi. Bunda
o’quvchilarda tezkorlik talab etiladi. Chunki qaysi guruh o’quvchilari birinchi
bo’lib bosh zinaga chiqsa, ular g’olib bo’ladi. Sinfda nechta o’quvchi bo’lsa,
zinalar soni shuncha bo’ladi. Masalan,
keldi – kelmadi
yozdi – yozmadi
30

mayli deb ataladi va shunday munosabatni ifodalovchi formalar mayl formalari
deyiladi. Mayl ma’nosiga egalik fe’lning asosiy xususiyatlaridan hisoblanadi: bor
— buyruq mayli, borsa — shart mayli; 5) har qanday harakat bajarilish yoki
bajarilmaslikka munosabatda bo’ladi va fe’llar ana shunday munosabatni
ifodalovchi formaga ega bo’ladi. Bajarilishni bildiradigan forma — bo’lishli
forma, bajarilmaslikki bildiradigan forma — bo’lishsiz forma hisoblanadi: bordi —
bo’lishli, bormadi — bo’lishsiz; b) yuqorida ko’rdikki, harakatning ob’ektga
bo’lgan munosabatiga qarab fe’llar bir-biridan farqlanadi. Bundan tashqari, harakat
biror kimsa yoki narsa tomonidan bajariladi. Boshqacha aytganda, harakat sub’ekt
(bajaruvchi) tushunchasi bilan ham bog’langan bo’-ladi. Harakatning ob’ekt va
sub’ektga bo’lgan munosabati fe’l darajalari deyiladi. Bunday munosabat maxsus
grammatik formalar orqali ifodalanadi: ayt — bosh daraja formasi, ayttir —
orttirma daraja formasi; 7) harakatning bajarilishi, albatta
zamon (vaqt) doirasida
bo’ladi. Shunga ko’ra harakat zamon ma’nosi bilan bog’langan bo’ladi va fe’llar
zamon ma’nosini ifodalovchi formalarga ham ega bo’ladi: bordi — o’tgan zamon
formasi, boryapti hozirgi zamon formasi; 8) harakatning bajaruvchi shaxs bilan
bog’langanini ko’rdiq Harakatning voqelikka munosabati esa bevosita so’zlovchi
orqali reallashadi. So’zlovchi bor ekan, o’z-o’zidan, tinglovchi ham bo’ladi.
Bundan tashqari, so’zlovchi va ting-lovchidan chetdagi (o’zga) shaxs
(shaxslar)ning bo’lishi ham tabiiy. Harakat sub’ekti ana shu shaxslarning biri
(so’zlovchi, tinglovchi yoki o’zga shaxs) bo’ladi. Harakatning ana shu shaxslarga
bo’lgan munosabati shaxs-son kategoriyasi deyiladi va bu munosabatni ifodalovchi
formalar shaxs-son formalari deyiladi: bordim, bording, bordi kabi; 9) mustaqil
fe’llarning ot, sifat, ravish turkumlariga xos xususiyatlarga ega bo’lgan harakat
nomi, sifat-dosh, ravishdosh formalari ham bor: ishlash (foydali), ishlagan (odam),
ishlab (charchadi) kabi.
Yordamchi fe’llar harakat bildirmaydi (mustaqil ma’no ifo-dalamaydi). Ular
turli grammatik ma’no ifodalash uchun yoki boshqa vazifada qo’llanadi.
Yordamchi fe’llarni asosiy xususiyatlariga qarab uch gruppaga bo’lish mumkin: 1)
so’z yasash uchun xizmat qiluvchi va bog’lama vazifasini bajaruvchi yordamchi
7

berdi – bermadi
chizdi - chizmadi
«Izohli lug’at»
Buning uchun o’quvchilar ikki guruhga bo’linadilar. 1-guruh ishtirokchilari
so’z birikmasi, frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi
o’quvchilar esa 1- guruhdagilar aytgan so’z va birikmalar ma’nosini tezkorlik bilan
izohlab beradilar. Shartni bajara olmagan guruh mag’lub hisoblanadi. Bu o’yinda
o’quvchilar fe’l yuzasidan o’rganiladigan zamonlarni o’rganishi mumkin. O’yin
quyidagicha amalga oshiriladi:
Hozirgi zamon: keldi, aytdi, qurdi, yasadi, chizdi, berdi
O’tgan zamon: kelgan, aytgan, qurgan, yasagan, chizgan, bergan
Kelasi zamon: kelmoqchi, aytmoqchi, qurmoqchi, yasamoqchi,
chizmoqchi, bermoqchi
Bu o’yinlarni ona tili darslarida 4-sinflarda o’tkazish maqsadga muvofiq.
Bunday o’yinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir qancha
mavzularda, ko’proq takrorlash darslarida o’tkazilishi mumkin. Izohli lug’at
o’yinlarini sinfdan tashqari jarayonlarda ham o’tkazish maqsadga muvofiq.
«Klaster» usuli
Bu usulda biror mavzu yoki matn tanlanib, o’quvchining diqqati aynan shu
mavzuga qaratish yuzasidan markazga yoziladi. O’quvchilar mavzuga oid barcha
fikrlarini markazning atrofiga joylashtirib yozadilar. Fikrlar bayon etilgandan
so’ng har bir fikr yoki so’zni toifalarga ajratib chiqadilar.
Usulning maqsadi:
- o’quvchilar so’z boyligini oshirish;
- yozma nutqni takomillashtirish;
- fikrlash qobiliyatini shakllantirish;
- toifalarga ajrata olish qobiliyatini rivojlantirish.
«Klaster» usuli-bu pedagogik strategiya bo’lib, o’quvchilarning u yoki bu
mavzu bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam beradi. U faqat g’oyalar
orasidagi bog’lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani
31

Boshlang’ich sinf o’quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan savoldan bilib
oladilar. So’roqdan lining leksik ma’nosi ham bilinib turadi.
Fe’lning zamon shaklini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarni
so’roqlardan to’g’ri foydalanishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga
erishish uchun awal jamoaviy ravishda ishlanadi va o’quvchilar e’tibori so’roq
bilan fe’l zamonining bog’lanishini aniq-lashga qaratiladi. Zamon shaklini hosil
qilish uchun fe’lning II shaxs birlik shakli asos qilib olinadi (Boshlang’ich
sinflarda fe’lning bosh shakli o’rganilmaydi). Fe’lga so’roq berish bilan fe’l
zamoni hosil qilinadi.
Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe’lning zamon
kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun ,,Fe’l"
mavzusini o’rganish jarayonida fe’lni zamon qo’shimchasi bilan o’zgartirish
mashqi muntazam o’tkazib boriladi.
O’quvchilarni fe’l zamonlarini ongli qo’llashga o’rgatish maq-sadida
matnlardan foydalaniladi. Bunda fe’l zamonini aniqlash va biror fe’l shaklidan
foydalanishni asoslash, shuningdek, fe’l zamonini o’zgartirish, fe’llarni muayyan
bir zamonda ishlatib hikoya tuzish topshiriladi.
Dasturga ko’ra, bu sinfda fe’llarda shaxs-son haqida tushuncha beriladi.
O’quvchilarda o’zbek tilida III shaxs: so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs),
o’zga (III shaxs) mavjudligi haqidagi dastlabki ko’nikma ,,Otlarning egalik
qo’shimchalari bilan o’zgarishi" va ,,Kishi-lik olmoshlari" mavzulari
o’rganilayotganda hosil qilingan. „Fe’llarda shaxs-son" mavzusi shu ko’nikmaga
asoslangan holda tushuntiriladi.
Suhbat asosida kishilik olmoshlari III shaxsni, birlik va ko’plikni bildirishi
eslatilgach, o’quvchilarga men olmoshini qatnashtirib gap tuzish topshiriladi. Ular
tuzgan gap o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi ‘(Men kitobni o’qidim).
O’quvchilar men I shaxs birlikdagi kishilik olmoshi ekanini avtadilar; o’qidim
fe’lini so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilib, o’qi — o’zak, -di — o’tgan zamon
qo’shimchasi, -m ham qo’shimcha ekanini aniqlaydilar. O’qituvchi quyidagi
mazmunda tushuntiradi: ish-harakat so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs),
18

2. Nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini rivojlantirish. Shu maqsadda
nutqda ma’nodosh va zid ma’noli fe’llardan matn bilan bog’liq holda o’z va
ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan ta-nishtirib borishga qaratilgan
mashqlardan foydalanish.
3. Zamon qo’shimchalarining talaffuzi va yozilishi haqidagi ko’nik-mani
hosil qilish.
4. Qo’shma fe’llar va ularning doim alohida yozilishi haqidagi tushunchani
berish va dastlabki ko’nikmani hosil qilish hisoblanadi.
Fe’l zamoni shaklining mohiyati ish-harakat qachon bajarilishini, ya’ni ish-
harakatning nutq so’zlanib turgan paytda, undan oldin va keyin bajarilishini
taqqoslash asosida ochiladi. O’quvchilar o’zlari ba-jargan yoki bajarayotgan
harakatlarini kuzatadilar, shuningdek, keyin nima qilishlarini muhokama qiladilar.
Xuddi shunga o’xshash kuza-tishni tabiatda bo’layotgan o’zgarishlar yuzasidan
ham o’tkazadilar. Bu mavzu bahorda o’tiladi. Shuning uchun o’quvchilar kuzatish
asosida ,,Bahor keldi. O’rik, olcha gulladi. Gullar ochilyapti. Endi gilos pishadi.
Bahordan so ‘ng yoz keladi. Yozda bolalar oromgohga bormoqchi" kabi gaplar
tuzadilar. Gapdagi fe’llarga so’roq berib, ish-harakatning bajariHsh payti, ya’ni
ish-harakat bajarilayotganini (nima qilyapti? - o’qiyapti, ochilyapti), oldin
bajarilganini (nima qildi? ~ o’qidi, keldi, gulladi) va keyin bajarilishi (nima
qilmoqchi?— yodlamoqchi, bormoq chi) aniqlanadi. Aniq kuzatish asosida
yig’ilgan bu leksik materiallar o’qituvchi rahbarligida umumlashtiriladi va xulosa
chiqariladi:
1. Fe’llar zamon bilan o’zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon,
o’tgan zamon, kelasi zamon.
2. Hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? so’rog’iga javob. bo’ladi, hozirning
o’zida, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni bildiradi.
3. O’tgan zamon fe’li nima qildi? so’rog’iga javob bo’ladi, harakat-ning
oldin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi.
4. Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? so’rog’iga javob bo’ladi,
harakatning keyin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan keyin bajari lishini bildiradi.
17

Ona tili darslarida qo’llanilgan muammoli ta’lim o’quvchilarda ijodiy
tafakkurni rivojlantiradi. Ijodiy tafakkur esa o’quvchilarga noma’lum bo’lgan til
hodisalarini bilib olish jarayonini faollashtiradi, egallangan bilimlarining
puxtaligini ta’minlaydi, o’quvchilarning til materiallariga bo’lgan qiziqishlarini
kuchaytiradi. Ijodiy tafakkur shubhasiz, ijodiy izlanish mahsuli bo’li u muammo
yoki savol qo’yish bilan boshlanadi. Bu esa muammoli vaziyat vujudga keltiradi.
Ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda muammoli vaziyatni
vujudga keltirishda o’quvchilarning o’quv imkoniyatini ham hisobga olish zurur.
Har bir o’quvchini o’zlashtirish imkoniyatiga qarab muammoli topshiriqning
murakkablik darajasi belgilanadi.
Muammoning mohiyatini anglash muammoli ta’limning birinchi
bosqichidir.
Keyingi bosqichlar muammoni echish natijani hisobga olish ana shu birinchi
bosqichda o’zlashtirish bo’sh o’quvchilarni muammoli vaziyatga olib kirish
o’qituvchiga ancha murakkablik tug’diradi. Buning uchun o’qituvchi differentsial
ta’lim imkoniyatlaridan unumli foydalanishi kerak.
Ona tili darslarida mavzularni o’rgatish asnosida yaratiladigan muammoli
xarakter xususiyati bilan uchga bo’linadi.
1. Nazariy muammo
2. Amaliy muammo
3. Badiiy muammo
2.2. Tajriba - sinov natijalari
Biz Guliston shahar - umumta’lim maktabining boshlang’ich 1-4 sinflarida
tadqiqot ishlarini olib bordik. Tadqiqot ishimizga 86 nafar o’quvchilar va 10 nafar
boshlang’ich sinf o’qituvchilarini jalb qildik. Tadqiqotimizda quyidagi vazifalarni
amalga oshirdik.
Boshlang’ich sinf darsliklaridan foydalanib, fe’l so’z turkumi qoidalariga
mos keladigan mashq va topshiriqlar bo’yicha bir necha vosita va usullarni ishlab
chiqdik.
36

Ona tili darslarida fe’l so’z turkumlarini o’rganish va tahlil qilish biz tanlagan
mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari — boshlang’ich sinf ona tili darslarida
fe’l so’z turkumini o’rgatishning usullarini ishlab chiqish, uni amaliyotda
qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z turkumlari bo’yicha
tahlilga o’rgatish.
Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish
malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash;
2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur bo’lgan
pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash;
3. O’quvchilarga dars jarayonlarida fe’l so’z turkumini o’rgatishni ta’minlaydigan
shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va tajribada tekshirish.
Mavzuning o’rganilish darajasining qiyosiy tahlili. O’zbek tilidagi fe’llarda
harakat tarzi fe’l asoslardan fe’l yasalgan holatda ham ifodalanishi mumkinligi
A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev, Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi
yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tadqiqotda boshlang’ich sinflarda fe’l so’z
turkumini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab
berildi hamda fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi.
Tadqiqot predmeti va ob’ekti sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida
o’rgatiladigan fe’l so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf ona
tili darslarida fe’l so’z turkumini zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida
o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili darslariga bo’lgan qiziqishlarini
oshirishdan iborat deb belgiladik.Tadqiqotning amaliy ahamiyati
. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha
tavsiyalar, boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid
ilmiy-nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda xizmat
qiladi.
4

Yuqorida keltirilgan muammolarning echimi respublika DTSlari
talablaridan kelib chiqib, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish
maqsadida ta’lim jarayonida turli interfaol usullarni qo’llagan holda ish olib
borishni taqozo etmoqda.
Quyida biz o’z pedagogik faoliyatimizda fe’l so’z turkumini pedagogik
texnologiya elementlari asosida tashkil etib ta’limda samarali bo’lib kelgan
o’qitish metodlaridan namunalar keltiramiz. Bu usullaridan boshlang’ich sinf
o’qituvchilari o’z ish faoliyatlarida foydalanishlari mumkin.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida, xususan, boshlang’ich ta’limda samarali
o’qitish usullari asosida o’tiladigan darslarda har bir o’quvchi o’zining ichki
imkoniyati, qobiliyatini namoyon qiladi.
Maktab ostonasiga ilk qadam qo’yib boshlang’ich sinfga qabul qilingan
bolaning faoliyatida o’yin asosiy o’rinni egallaydi. O’yin ularning eng sevimli
mashg’uloti bo’lib, ular har qanday mashg’ulotni o’yin bilan uyg’unlashtirishga
harakat qiladilar.
Shunday ekan, o’qituvchi o’quvchi faoliyatidan ularning sevimli
mashg’uloti - o’yinni siqib chiqarmasdan, undan maqsadga muvofiq foydalanish
bilan talim jarayonining samaradorligini oshirishga imkon beradi.
Talim jarayonida qo’llaniladigan o’qitish usullarini biz mazmuniga va
amalga oshirish shakliga ko’ra ikki xil tasnif qilamiz:
1. Mazmuniga ko’ra.
2. Amalga oshirish shakliga ko’ra.
1. Mazmuniga ko’ra o’qitish usullari quyidagi turlarga bo’linadi:
- Tinch o’yin li usullar ;
- Harakatli o’yinl i usullar ;
- Aralash turdagi o’yin li usullar .
2. Shakliga ko’ra o’qitish usullari quyidagi turlarga bo’linadi.
- Musobaqa shaklidagi usullar ;
- Sahna o’yin i shaklidagi usullar .
20

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. -T.: «O’zbekiston», 1998.
2. Karimov I. A. Buyuk kelajak sari. –T.: «O’zbekiston», 1977.
3. Karimov I. A. Ma’naviyat – engilmas kuch. . –T.: «Ma’naviyat», 2009.
4. «Ta’lim to’g’risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi».
– T.: «O’zbekiston», 1997.
5. Ikromova R. Grammatika, imlo va nutq o’stirishdan tarqatma
materiallar. – T.: «O’qituvchi», 1993. 33-37 b.
6. Nurmanov V., R. Rasulov. O’zbek tili jadvallarda. –T.: «O’qituvchi»,
1999. 27-30 b.
7. Ro’ziboeva O’. va boshq. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o’stirish. –T.:
«O’zbekiston», 2001. 77-79 b.
8. Husanboeva Q. Adabiy ta’limda mustaqil fikrlashga o’rgatish
asoslari. – T.: «Sharq», 2003. 32-34 b.
9. Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona ti li o’qitish metodikasi. –T.:
«O’qituvchi», 1995. 177-184 b.
10. Q osimova K. O na tili o’qitish metodikasi. –T.: « Nosir », 2009. 13—
136 b.
11. G’ulomov A. Ona tili o’qitish printsiplari va metodlari. – T.:
«O’qituvchi», 1992. 57-59 b.
16. G’affarova T. va boshq. Savod o’rgatish. – T.: 1997. 41-44 b.
17. G’ulomov M. Husnixat metodikasi. –T.: «O’qituvchi», 1993. 20-25 b.
18. G’afforova T. va boshq. Ona tili. 1-sinf uchun darslik. 10-nashr. –T.:
“Sharq” 2014.
Internet materiallari
1. http G’G’ bolalar sarkor. uz-bolalar ommabop informatsion sahifasi.
Bolalarga foydali va qiziqarli bo’lgan turli ma’lumotlar keltirilgan.
43

yasadi o’yladi
chizdi
tafakkur qildi
yugurdi sakradi
chopdi tepdi
yiqildi kurashdi
qizardi qo’rqdi
kulimsiradi
jilmaydi
bo’zardi siqildi
Bu usul orqali fe’lning ma’no turlari aytib o’tiladi va o’quvchilarga
tushuntirib, izohlanadi. Masalan: Darsga besh nafar o’quvchi keldi. Mening ukam
gapira boshladi . Do’stim kurashda yiqildi. Barcha birdek kulishdi.
«Klaster» larga bo’lish quyidagi usullarda amalga oshiriladi:
1. Hushingizga kelgan barcha fikrlarni yozib oling. Bu fikrlarni muhokama
qilmang, shunchaki yozib olavering.
33жисмоний ҳ аракат
феъллари
Ҳ олат феъллари

uchun joy ajratiladi. Har bir guruhdan bittadan bola chiqadi va “g’ishtcha” ni olib
savolni o’qiydi. Agar savolga bolalar to’g’ri javob topsalar o’zlarining
“maydoncha” lariga “g’isht” ni teradilar. Agar noto’g’ri javob bersalar, o’qituvchi
“g’ishtcha”ni olib qo’yadi. O’yin shu tahlidda barcha o’quvchilar bittadan
“g’ishtcha” olib bo’lgunlarga qadar davom etadi. “Qurilish maydonchasi” da eng
ko’p g’isht tergan o’quvchilar guruhi g’olib hisoblanadi.
Aralash tipdagi o’qitish usullariga quyidagilar kiradi: ”Nima yo’qolib
qoldi”, ”Pochtachi”, ”Kun va tun”, ”Qarmoq”, ”Meni tushun”, “Iztopar”, ”So’z
o’yini”, ”Xat kimniki”, ”Izma-iz”.
“Qarmoq” metodi: Bu o’yindan barcha darslarda qo’shimcha savollar
berish yoki turli matn va mashqlarda foydalanish mumkin. Baliqchalar shaklidagi
qog’ozchalarga savollar yoziladi va bir chetiga temir qistirg’ichlar qistiriladi.
Qarmoq shaklidagi tayoqchalarning uchiga ip va ipning uchiga magnit bo’lakchasi
bog’lab qo’yiladi. O’quvchilar bu “qarmoqlar” vositasida “baliqchalar” dan birini
tutib olishlari va undagi savolga javob berishlari lozim bo’ladi.
So’z o’yini metodi : o’quvchilar guruhlarga yoki qatorlarga ajratiladi. Har
bir guruh boshidagi o’quvchiga har xil harf yozilgan qog’oz tarqatiladi. Bunda
guruh ishtirokchilari qog’ozga qanday harf yozilganligini ko’rmasliklari lozim.
O’qituvchi buyruq berishi bilanoq, boshlovchi o’quvchilar qog’ozni o’nglab qarab,
unda yozilgan harfni ko’radilar va shu harf bilan boshlanadigan so’z topib turgan
o’quvchiga uzatadilar. Guruh yoki qator oxiridagi o’quvchi oxiri tugagach,
qog’ozni o’qituvchiga keltirib topshiradi. O’yinni birinchi bo’lib tugatgan va
so’zlarni to’g’ri yozgan o’quvchilar guruhi g’olib sanaladi.
Bu metoddan dars jarayonida yoki darsdan tashqari mashg’ulotlarda
foydalanish mumkin.

24

aniqlab olishni talab qiladi. «Klaster» usulidan axborotlarni chorlash bosqichida
ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzu sinchiklab
o’rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanish mumkin.
O’quvchilarga sonning ma’no turlari o’rgatilayotganda juda qo’l keladi.
keladi yig’ladi
ketadi
ko’rdi
beradi tanladi
aytdi nutq qildi
gapirdi
dedi
so’zladi ta’kidladi
qurdi yaratdi
32 ҳ аракатни билдирувчи
Нут қ феъллари
А қ лий фаолият феъллари

«Qizil vogon», yana qaerlarga olib borasan sen? Meni Feruzadan qancha olisga
olib ketasan? (H. G’ulom). Tuslanishli fe’llar majhul daraja formasidan boshqa
daraja formalarida hamma vaqt uch shaxsdan birini aniq ko’rsatadi. Majhul daraja
formasida harakatniig bajaruvchisi aniq bo’lmaydi. Umuman, bu daraja formasida
harakat bajaruvchisiga asosiy e’tibor qaratilgan bo’lmaydi: Gektaridan qirq
tsentnerdan hosil olindi.
Birinchi va ikkichi shaxsning birlik va ko’pligi maxsus ko’rsatkichlarga ega.
Uchinchi shaxs ko’pligi esa shaxs ko’rsatuvchi maxsus ko’rsatkichga ega emas.
Bunda ko’plik ma’nosi birlikka -lar affiksini qo’shing orqali yoki birgalik daraja
formasi orqali ifodalanadi. Ko’pgina -hollarda esa birlikning o’zi ko’plik uchun
ham qo’llanaveradi: bolalar keldilar, bolalar kelishdi, bolalar keldi.
Sifatdosh. Sifatdoshlar fe’lning funktsional formalaridan bo’lib, uning vazifa
doirasi harakat nomi formasining vazifa doirasiga nisbatan ancha kengdir. Bu
turdagi fe’l formalarining «sifatdosh» deb atalishi ularning bir asosiy xususiyatiga
ko’ra, ya’ni sifatlar kabi predmetning belgisini ko’rsatishiga ko’radir, Sifatdosh
formalari, asosan, ana shu xususiyati bilan fe’lning tuslanishli formalaridan
farqlanadi.
Fe’llar ham, sifatlar ham, shuningdek, sonlar ham, umumai olganda
predmetning belgisini bildiradi. Lekin bu turkumlarga oid so’zlar leksik-semantik
jihatdan bir-biridan farqlanadi. Fe’llar predmetning harakat-holatini, sifatlar
predmetning rangi, hajmi, mazasi, xususiyati va shu kabi belgilarini, sonlar esa
predmetning soni, miqdorini bildiradi: kelgan odam, yaxshi odam, uchta odam.
Sifatdoshging leksik-semantik jihatdan sifat va son turkumiga oid so’zlardan farqi
uning harakat yoki holat ifodalashidir. Shunga ko’ra, sifatdosh fe’l (fe’l formasi)
hisoblanadi.
Ravishdosh. Harakat belgisini bildiradigan, uni biror tomondan xarak-
terlaydigan fe’l formasi ravishdosh deb ataladi. Ravishdoshlar faqat tuslanishli
fe’llar bildirgan harakatning emas, balki sifatdosh, harakat nomi, hatto, ravishdosh
formasidagi fe’l bildirgap harakatning ham belgisini ko’rsataveradi: kulib gapirdi,
kulib gapiradigan, kulib gapirish, kulib gapirib kabi. Buning sababi shuki, harakat
12

Demak, hozir biz sevib, ardoqlab o’rganadigan tilimiz bo’lgan ona tili
mashg’ulotini ko’ramiz. Qani, o’quvchilar, qo’limdagi patnisda t u rgan shakllardan
ixtiyoriy tanlab olin g -chi. (patnisda o’quvchi soniga qarab 30 ta to’rtburchak
shakllar bo’lib, uning bir tomoni moviy rang, orqa-oq tomonidan esa 3 guruhga
bo’lish uchun 10 tadan shaklga qaldirg’och, kabutar va burgut rasmi chizilgan
bo’ladi).
Qani bolalar, qo’lingizdagi shaklga nomi yozilgan qatorga o’tib o’tiringchi.
Mana, guruhlarga ham bo’linib oldik. Endi bilimlarimizni o’zaro sinab,
musobaqalashib ko’ramiz. Musobaqa asosan 5 tur bo’yicha bo’ladi. Marhamat
boshladik.
1-tur: «Ona tilim-joni dilim», «Qaldirg’och», «Kabutar», «Burugut».
Guruhlar a’zolaridan vakil chiqib, ko’rgazmaga o’rnatilgan savollardan olib
javob beradi.
Savollar:
1) O’zbek tiliga davlat maqomi qachon berilgan:
2) O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining nechanchi
moddasida til haqida ko’rsatilgan?
3) . . . Undagi har fikr, har qoida idrokingizga qudrat beradi.
Binobarin, siz ham bu sahifalarga ixlos ko’zi ila qarang. Bu iboralar qaerga
berilgan va nima haqida fikr yu ritilgan?
2-tur: «Bilimingizni sinab ko’ring» har bir guruhda 2 tadan od d iy va rasmli
test tarqatib, o’tgan mavzular bo’yicha bilimlari mustahkamlanadi.
1. Harakatni bildiruvchi s o’z lar qatorini aniqlang.
A) keldi, yozdi, chizdi
V) q orbobo, qizcha, o’qituvchi.
2. Bo’lishsiz harakatni bildirgan s o’zl ar qatorini aniqlang.
A) ikkitadan, uchtadan. to’rttadan
V) aytmadi, kelmadi, bermadi
3. Gapni to’ldirib o’qing va fe’lni aniqlang.
......... o’quvchi maydonda sayr qilishdi .
28

Xulosa va metodik tavsiyalar
Yuksak milliy ma’naviyat jamiyat taraqqiyotining bosh omillaridan biridir.
Xalq, davlat, millat manfaatlarini bir butunlikda to’laligicha tasavvur etuvchi,
milliy g’ururi baland, o’z yurtining chinakam fidoyisi bo’lgan komil inson shaxsini
tarbiyalash masalasini hal etmasdan turib, mamlakatimizning iqtisodiy, ma’naviy,
madaniy jihatlardagi intellektual qudratimizni barqaror etishimiz mumkin emas.
Shu tufayli hozirgi kunda mamlakatimizda sog’lom, barkamol avlodni
tarbiyalashga e’tibor berilmoqda.
Maktabda o’quvchilarga faqat umumiy ta’lim berish bilan cheklanilmaydi,
unda boshlang’ich ta’limning zaruriy sharti bo’lgan mustaqil fikrlash, ijodiy
qobiliyat, mavzuni o’zlashtirish ko’nikmasi ham rivojlantirilib, har bir darsga
ta’limiy-tarbiyaviy yondashish hissi shakllantiriladi va kamol toptiriladi.
O’quvchilarga ta’lim berishda asosiy maqsad ular ongiga fan asoslarini
puxta singdirish orqali ularni diyonatli, e’tiqodli qilib o’stirish, ijtimoiy hayotdagi
har bir hodisaga ongli yondashishni tarbiyalash, egallangan bilim va ko’nikmalarni
hayotga tadbiq etish qobiliyatini o’stirishdan iboratdir. Bu jihatdan ham ona tili
darslari boshlang’ich sinf o’quvchilarini jamiyatimiz olg’a surayotgan yuksak
g’oyalar ruhida tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Bunda eng avvalo, ona tilimizga
bo’lgan hurmat va ehtirom, tilni chuqur o’zlashtirish qobiliyati shakllanadi. Bunda
boshlang’ich sinf o’qituvchisining o’rni va ahamiyati juda katta zaruriy hodisa
deob olinadi. Buning uchun oldindan hal qilinishi zarur bo’lgan pedagogik
masalalarni aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi.
Mazkur tadqiqot ishi natijasida biz quyidagi xulosalarga keldik:
- boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilar bilimini oshirishda
boshlang’ich ta’lim mazmun-mohiyati bilan katta imkoniyatlarga ega.
39

Shuni eslatib o’tish joizki, ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish
uchun tavsiya qilinayotgan o’qitish usullari dan foydalanishda qatiy chegara
mavjud bo’lmay, boshqa yuqori sinflarga ham moslashtirib foydalanish mumkin.
Tinch o’yinlarga quyidagilarni kiritish mumkin: ”O’zim tekshiraman”,
”Hikoya,” «U kim, bu nima?”, ”Topag’on”, ”Noto’g’ri jumla”, ”Bo’lishi mumkin
emas”, “Harflarni top”, ”O’qib ko’r-chi”, ”Davom ettir”, ”Safar”, ”Sirli so’z”,
”Zanjir”, ”O’yin-topishmoq”, ”Bu meniki”, ”Tez javob”, ”Rebus”, ”Krossvord».
Pedagogik amaliyot jarayonida q o’ llanilgan ushbu o’yinlarning ayrimlaridan
misollar keltiramiz.
“Hikoya” o’yinida, o’qituvchi doskaga fe’l so’z turkumi ifodalagan bir
nechta so’z yozib qo’yadi. (Masalan, yozdi-yozib, keldi-kelib, uchdi-uchib,
sarg’aydi-sarg’ayib kabi). O’quvchilar mustaqil ravishda shu so’zlar ishtirokida
gap yoki hikoya tuzadilar. Tuzilgan matndan fe’l izohlangan so’zlarni topib, tahlil
qilishadi. Qanday harakatdagi fe’l (bo’lishli yoki bo’lishsiz), u gapning ichida
qaysi so’zga bog’lanib kelgan, qaysi qo’shimchalar bilan tuslangan, qaysi
zamondagi fe’l kabi savollarga javob topishadi. Masalan: Biz mustaqil yurt
ulg’aymoqdamiz. Bizning vatanda iste’dodli, iqtidorli yoshlar juda ko’p o’qishadi,
intilishadi. Biz ularga qiziqamiz, ulardan o’rnak olamiz.
Matnda ko’plikdagi fe’llar ishtirok etib, ular gapning kesimi, hozirgi
zamon fe’llari vazifalarida kelgan. Matnning ega va kesimi shaxs-sonda
moslashgan. (ulg’aymoqdamiz, o’qishadi, intilishadi, qiziqamiz, o’rnak olamiz).
Hikoya yoki matn tuzish jarayonida o’quvchilarning lug’at boyligi ortishi
bilan birgalikda, gaplarni to’g’ri tuzish, tovushlarni to’g’ri tashkil qilish va
mustaqil fikrlash malakasi shakllanadi.
O’quvchilarning vaqt-vaqti bilan rag’batlantirish ularning o’ziga bo’lgan
ishonchini orttiradi. Bu o’yindan ona tili darslarida yoki darsdan tashqari
mashg’ulotlarda, to’garaklarda foydalanish mumkin.
“U kim, bu nima?” o’yinida, stol ustiga bir qancha pre d metlar terib
qo’yiladi. O’qituvchi shu predme t lardan birortasini tariflaydi. O’quvchilar shu
belgilar asosida gap nima haqida borayotganligini topadilar.
21

Mayl kategoriyasi. Mayl kategoriyasi harakat bilan sub’ekt orasidagi
aloqaning voqelikka munosabatini ko’rsatadi. Bu aloqa va munosabatning turlicha
bo’lishidan maylning ham bir necha turi bor va har bir turga xos ma’nolar maxsus
formalar orqali ifodalanadi;
1) buyruq-istak mayli, 2) shart mayli, 3) shartli mayl, 4) maqsad mayli, 5) ijro
mayli. Fe’lning tuslanishli formalari, albatta, ana shu mayl turlaridan biriga
mansub bo’ladi.
Zamon kategoriyasi. Fe’l bildirgan harakatning bajarilishi, albatta, ma’lum
bir vaqtda bo’ladi. Demak, harakat vakt (zamon) tushunchasi bilan aloqador
bo’ladi. Fe’l bildirgan harakat ob’ektiv harakatning tildagi ifodasi bo’lganidek,
fe’llardagi zamon ham xarakatning bajarilishi bilan aloqador bo’lgan ob’ektiv
vaqtning tildagi ifodasidir. Lekin ob’ektiv zamonning tildagi ifodasining o’zi
grammatik zamon kategoriyasi hisoblanmaydi. Grammatik zamon kategoriyasi
harakatning nutq momentiga munosabatini ifodalaydi.Nutk momenti ham sub’ek
tomonidan belgilanadigan qandaydir vaqt bo’lagi bo’lman, ob’ektiv zamon
(vaqt)ning so’zlovchi gapi, so’zi (nutqi) to’g’ri kelgan bo’lagidir (so’zlash,
nuttsq ham harakat hisoblanadi va uning bajarilishi ob’ektiv vaqtning biror qismiga
to’g’ri keladi). Harakat bajarilish vaqtining nutq momentiga munosabatiga
qarab fe’lning uch xil zamonnifarqlanadi: 1) nutk momentigacha bo’lgan harakat
— o’tgan zamon; 2) nutq momentida ham davom etayotgan (tugamagan)
harakat — hozirgi zamon; 3) nutq momentidan keyin bo’ladigan harakat—
kelasi zamon. Zamon ma’nolari maxsus formalar orqali ifodalanadi va bu formalar
fe’lning zamon formalari deb ataladi. Ijro maylidagi fe’llarda harakatning nutq
momentiga munosabati bevosita ifodalanadi. Bu mayl formasi bildirgan zamon
absolyut zamon hisoblanadi. Ayrim fe’l formalari, masalan, sifatdosh va
ravishdosh formalari harakatning nutq momentiga munosabatini bevosita ko’rsata
olmaydi. Shuning uchun bulardagi zamon nisbiy zamon bo’ladi (Bu haqda
«sifatdosh» va «ravishdosh» bo’limlariga qarang).
Hozirgi o’zbek tili fe’lning zamon formalariga juda boyligi bilan ham
xarakterlanadi. Harakatling nutq momentiga munosabatini ko’rsatish xususiyatiga
10

1. Nuqtalar o’rniga mos keladigan fe’l so’zlarni topish. Berilgan fe’llarning
grammatik va lug’aviy ma’nosini izohlash.
2. Nuqtalar o’rniga mos keladigan fe’lning ma’no (aqliy, nutq, holat,
jismoniy) turlarini topish. Berilgan so’zlarning lug’aviy ma’nosini
izohlash.
3. Nuqtalar o’rniga mos keladigan zamon qo’shimchalarini qo’yish.
4. Nuqtalar o’rniga mos keladigan bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarini
qo’yish.
5. Didaktik o’yinlar o’tkazish.
6. Kompyuterda so’z turkumiga oid o’yinlarni tashkil etish .
7. Mavzuga doir taqdimotlardan foydalanish kabi.
2 - “A” sinfda 37 nafar o’quvchi 5 ta guruhlarga bo’lindi. 1 - guruh « Bahor »,
2 - guruh « Quyosh », 3 - guruh «Sevinch», 4 - guruh «Lochin», 5 - guruh « Gulrux »
so’ngra guruh sardo r lari saylandi. Har bir guruh sardoriga 2 tadan savol qo’yildi.
O’quvchilar erkin ba h s-munozaraga kirishdi.
Shu bilan birgalikda og’zaki va yozma mashq lar bajarildi.
Tadqiqot davomida didaktik o’yinlar, sirli so’z o’yinlari, katakchani to’ldir
kabi o’yinlar o’quvchilarning fe’l so’z turkumi qoidalari ni tez va oson
o’zlashtirishig a yordamlashdi.
O’quvchilar fe’l mavzusi , fe’lning ma’no turlari, fe’lning zamon hosil
qiluvchi qo’shimchalari, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarga doir mashqlarni bajarishdi .
Grammatik o’yinlarda faol ishtirok etishdi.
Rebus, kr o ssvord o’yinlari o’takazildi.
Fe’lning ma’no turlari ko’proq ishtirok etishi kerak bo’lgan hikoya va matn
tuzish berildi.
Bunda to’rtta o’quvchi ishtirok etdi.
Har bir o’quvchi qo’liga qalam, ruchka , qog’oz berildi. Ko’rsatilgan
predmet ga ta’rif berilishi so’raldi. Hikoya tuzish yoki dialog ik nutq qilish ham
so’raldi .
37

BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA FE’LNING

Купить