Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	99.2KB
Покупки	6
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida imlo qoidalarini o’rgatish metodikasi.

umriqisqa ,o‘jar barg ,qo‘ng‘irtusga ,daydishamolning ,yangibarglar.
24

Ta’lim maktabida ona tili dasturida «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish»
bo‘limi o‘z ichiga to‘rtta kata mavzularni qamrab olgan: «Tovush va xarflar»,
«So‘z», «Gap», «Bog‘lanishli nutq». Shu qismlarda o‘rganiladigan mavzular
bilan bog‘langan xolda xusnixatga doir ayrim ma’lumotlar va imlosi qiyin so‘zlar
ro‘yxati beriladi.
Ta’lim maktabining boshlang‘ich sinflarida yozuv darslarida amaliy mashqlar
asosida ma’lum grammatik bilimlar beriladi va ko‘nikma hamda malakalar xosil
qilinadi. Shu yo‘l bilan yuqori sinfda ona tili darslarida nazariy bilim egallash
uchun zamin xozirlanadi. 1-4 sinflarda o‘quvchi so‘zning fonetik qurilishi,
tarkibi, ma’noli qismlari bilan, ayrim so‘z turkumlari va ularning asosiy belgilari
bilan tanishadilar, gap va gap bo‘laklari haqida ma’lumot oladilar, mazkur
mavzularga oid imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar.
Dasturda so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jixatidan bir-biriga
yaqin(sinonim), qarama-qarshi ma’noli(antonim) so‘zlar bilan tanishtirishga
alohida e’tibor beriladi, nutqni tinglash iqtidori o‘stiriladi, adabiy tilda ko‘nikma
xosil qilinadi, tilning asosiy qismlari bo‘lgan tovush, so‘z va gapga ongli
munosabatda bo‘lish tarbiyalanadi.
Dastur materiallarning sinflar bo‘yicha taqsimlanishi muhim ahamiyatga ega.
To‘g‘ri taqsimlangan material bilimlarni izchillik bilan puxta va to‘liq
o‘zlashtirishni ta’minlaydi.
Ta’lim maktabining «Ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish» dasturi konsentrik
ravishda, bosqichli izchillik tamoyili asosida tuzilgan. Beriladigan bilim,
ko‘nikma va malakalar birinchi sinfdan boshlab to 4 sinfning oxirigacha bosqichli
izchillikda murakkablashib, kengayib boradi. Birinchi sinfda asosan savod
o‘rgatish ishlari tovush va xarflarni o‘qish va yozishga o‘rgatish, amaliy yo‘l bilan
fonetikani o‘rganish: tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish, bir-biridan
farqlash, unli va undoshlarni ajratish, jarangli va jarangsiz tovushlar
o‘rtasidagi farqni bilib olishga qaratilgan. Xuddi shu ishlar keyingi sinflarda
yangi leksik materiallar asosida davom ettiriladi.
6

Chunki, qiziqarli o’yinlar pedagogik texnologiyaning har bir ko‘rinishi
bolani fikrlashga, o‘z shaxsiy munosabatlarini izhor qilishga, ijod qilishga
undaydi.
Ayniqsa, ―Klaster , ―Bumerang , ―Aqliy hujum , ―Dumaloq stol ,‖ ‖ ‖ ‖
―Muammoli vaziyat kabi yangi pedagogik texnologiyalardan unumli va o‘z
‖
vaqtida foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
O‘quvchilarning imloga oid bilimlarini aniqlashda diktant va bayonlarning
ahamiyati ham juda katta. Chunki, diktant va bayonlar o‘tilgan mavzular
yuzasidan olingan bilimlarni yaqqol aks ettirguvchi ko‘zgudir.
Tekshiruv diktantlari yozdirayotganda o‘qituvchi o‘tilgan mavzularga oid,
imloga oid tushunchalarni aytib, ogohlantirib o‘tishi lozim.
Bayonlar ham o‘quvchilarning imloviy bilimlarini mustahkamlashga
yordam beradi. Bayonlar, diktantlardan farqli o‘laroq, o‘quvchilarning so‘z
boyligini oshirishga, erkin, mustaqil fikrlay olishga, ijodiy faollikni
ta‘minlashga xizmat qiladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan omillarni hisobga olgan holda, boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilariga quyidagicha tavsiyalar berish mumkin:
- ona tili darslarida o‘quvchilarning imloga oid bilimlarini
takomillashtirishning eng maqbul usul va metodlarini ishlab chiqish;
- fanlararo integratsiyani to‘g‘ri tashkil etish, ya‘ni nafaqat ona tili
darslarida, balki matematika, o‘qish, musiqa, odobnoma va shu kabi
o‘quv fanlarini o‘tayotganda ham imloga oid tushunchalarni shakllantirib
borish;
- tekshiruv diktantlari va bayonlar vositasida o‘quvchilarning imloga doir
bilimlarini mustahkamlash, tekshirish, lozim bo‘lsa, qo‘shimcha darslar
tashkil etish;
- an‘anaviy dars o‘tish tizimini inkor etmagan holda, innovatsion
usullardan foydalanib, darslarni yanada qiziqarliroq , yanada samaraliroq
o‘tkazish va bu orqali o‘quvchilarni bilimga chanqoq, keng
26

ekanligi, birlik yoki ko‘plikda kelishi tahlil etiladi. Agar egalik qo‘shimchasi
bo‘lsa shaxsi aniqlanadi.
Grammatik tahlil xajmiga ko‘ra to‘liq yoki qisman bo‘lishi mumkin. To‘liq
tahlilda nafaqat o‘rganilayotgan grammatik hodisa, balki ilgari o‘rganilganlari
ham tahlil etiladi. Masalan , ta’lim maktabning oltinchi sinfida «o‘qidim» , so‘zini
tahlil etganda , so‘roq berish bilan fe’l ekanligi, uning bosh shakli (o‘qi), bo‘lishli
yoki bo‘lishsizligi (bo‘lishli), shaxsi (1 shaxs), soni (birlik), zamoni (o‘tgan
zamon) aytiladi.
To‘liq bo‘lmagan, qisman tahlilda esa faqat o‘rganilayotgan grammatik
hodisagina tekshiriladi.
Shakliga ko‘ra grammatik tahlil og‘zaki, shartli belgilar bilan, yozmalarga
bo‘linadi.
Boshlang‘ich sinflarda ko‘proq shartli belgilar yordamida og‘zaki tahlil
o‘tkaziladi va ba’zan yozuvga tushiriladi. Og‘zaki tahlilni sintetik mashq bilan
bog‘lab o‘tkazish qulay bo‘lib, unda o‘quvchilardan o‘z fikrlarini tushuntirish ,
isbotlash va bog‘lanishli bayon qilish talab etiladi.
Yozma tahlil, ko‘p vaqt talab etishiga, yozuvdagi texnik qiyinchiliklarga
qaramay, turli yozuvlar va sxemalar vositasi bilan quyidagicha bajariladi:
1. So‘z ustiga yoki yoniga (qavs ichida) so‘z turkumi, uning shakli qisqartirib
masalan ot-o. , sifat-s. , fe’l-f. ,1shaxs-1sh . kabi yozib qo‘yiladi.
2. Ot tagiga bir to‘g‘ri chiziq, sifatga to‘lqinli, fe’lga ikki to‘g‘ri chiziq chiziladi.
Gap bo‘laklari ham xuddi shunday belgilanishi mumkin.
3. So‘zning morfologik tarkibini turli belgilar bilan ko‘rsatish mumkin. Masalan,
gul-zor-ning, pax-ta-kor-lar kabi yoki kuyidagi sxemaga solib yozish:
So‘z O‘zak So‘z yasovchi
qo‘shimcha So‘z o‘zgartuvchi
qo‘shimcha
Gulchi
Paxtazorga Gul
paxta Chi
zor ga
17

1.2. Maktabda grammatika va imloga o‘rgatish usullari.
Ona tili o‘qituvchisi o‘quvchilarga bilim berishda o‘z mehnatini samarali,
zavqli va yengil qiladigan ish usullarini qo‘llaydi, o‘quvchilarning bilim va
malakalarini mustaxkam o‘zlashtirishlari hamda amalda qo‘llay olishlariga
ko‘maklashadigan mashqlar tanlaydi. Mana shular bir butun xolda o‘qitish
metodi hisoblanib, yunoncha metod-yo‘l, usul ma’nosini anglatadi. Ta’lim
maktabi ona tili o‘qituvchisi, mutaxassis sifatida lingvistikani mukammal bilishi
va dastur talablari bo‘yicha ishlash maxoratini - maxsus ona tili metodikasini
egallagan bo‘lishi lozim.
O‘qitish metodini tanlashda ikki muhim narsa nazarda tutiladi: a)
o‘quvchilarning bilim olish faoliyati; b) turli mashqlar vositasida ongli
o‘zlashtirib, amalda qo‘llay olishlari.
Usul, metod tanlashda kuyidagi omillarga asoslanish talab etiladi: a)
o‘quvchilar bilimni qaysi manbadan (o‘qituvchidan, jonli tildan yoki kitobdan)
oladilar; b)o‘quvchilarni mashg‘ulotga jalb qilish jarayoni (moyillik, qiziqishi va
boshqalar); v) o‘quvchilarning mustaqil ishlash shakllari (yozma va og‘zaki)
hamda o‘rni (sinfd yoki o‘yda).
Metod tanlashda nazariy ma’lumot va unga mos keladigan mashqlar, sinfning
tayyorgarligi, o‘quvchilarning yoshi, individual xususiyatlari va mavzuning xajmi
kabilar hisobga olinadi. Shunga ko‘ra, mashq, grammatik tahlil, ko‘rgazmali
qurollar, suhbat, o‘qituvchining bayoni kabi usullar deyarli xar bir darsda
qo‘llanishi mumkin.
Usul tanlashda grammatika va orfografiya darslarida o‘rganiladigan
mavzularning o‘ziga xos xususiyatlariga ham ahamiyat beriladi: lug‘at ustidagi
ishlarda notanish so‘zlar ma’nosini izoxlash, gap ustida ishlashda stilistik
xatolarni tuzatish kabi usullardan ko‘proq foydalaniladi.
Grammatikadan o‘quvchilarga yangi bilim berishda suhbat, bayon, ta’rif va
qoidalar ustida ishlash kabi metodlar, o‘tilganlarni qaytarish, mustaxkamlash va
umumlashtirishda esa amaliy ishlar, mashq, grammatik tahlil, ko‘chirib yozish,
диктант, bayon va boshqalar ko‘llaniladi.
9

kuzatishlari asosida darslik ustida ishlab, muxokama yuritib savolga javob
topadilar va xulosa chiqaradilar, shu yo‘l bilan yangi bilim oladilar. Bu usul
o‘quvchilarning faolligini oshiradi, ularni fikrlashga undaydi. , mustaqil ravishda
xulosalar chiqarishga o‘rgatadi.
Evristik suhbat usuli ba’zan yangi mavzu o‘tilayotganda qo‘llanadi. So‘z
yasash usullari, so‘z turkumlari, ot yasovchi qo‘shimchalar, fe’l nisbatlari,
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi kabi va boshqa mavzularni o‘rganish vaqtida
o‘qituvchi yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanib bir necha yordamchi,
yetaklovchi savollar tuzadi, topshiriq beradi. Topshiriqni o‘quvchilar o‘zlari
bajarishga urinadilar. O‘qituvchi bevosita raxbarlik qiladi. Masalan «Sifat haqida
ma’lumot» mavzuini tushintirishda metodist Ashrapov M. evristik suhbat
usulidan foydalanishni tavsiya etib, ishni kuyidagicha tashkil etishni ko‘rsatgan.
O‘qituvchi darsga qadar doskaga anor haqidagi topishmoqni kuyidagicha
yozib qo‘yadi:
…, …, …, mayda, yoqutday, qizil,
…, …, …, shirin, nordon, xilma-xil
…, …, … . hamma yerda do‘sti bor.
Suhbat uchun kuyidagi savol va topshiriqlardan foydalaniladi: chap tomonda
berilgan gaplarni o‘qing (O‘ng tomondagi yozuv berkitib qo‘yiladi. )
Nimani tushundingiz? Bunda siz gap qaysi meva ҳақида borayotganini bila
oldingizmi? Javobini topa olasizmi? Endi o‘ng tomondagi topishmoqni o‘qing.
Topishmoqning javobini aniqlashingizga yordam bergan so‘zlarga savol bering.
O‘quvchilar so‘roqni aniqlaganlaridan so‘ng o‘qituvchi «qanday»? yoki
«qanaqa?» so‘rog‘iga javob beradigan so‘zlar nimani bildirayapti, savolini
beradi. O‘quvchilar anor(narsaning) rangini (qizil), mazasini (shirin, nordon),
shaklini (mayda, qalin) va xususiyatini (xilma-xil) bildirishini o‘zlari
o‘qituvchining yordami bilan topadilar. Shundan so‘ng o‘quvchilar «Belgi
deganda nimani tushunasiz?» so‘rog‘iga javob topadilar. O‘qituvchi o‘quvchilar
javobini umumlashtirib, qo‘yilgan muammoni quyidagicha hal qilib beradi:
Demak, sifat deb narsa belgisini bildiradigan qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘iga
11

Xulosa
Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir – degan edi buyuk‖
allomalarimizdan biri. Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinfda egallangan bilimni
kelgusidagi bilimlar uchun poydevor deb atasak, noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Poydevor
qanchalik mustahkam bo‘lsa, qurilajak imorat ham shunchalik ko‘p yil, balki
asrlarga ham asqotadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta‘lim- tarbiya beruvchi o‘qituvchiga
juda ko‘p narsa bog‘liq bo‘ladi.Hozirgi zamon boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
erkin fikrli keng dunyoqarashli, izlanuvchan, intiluvchan, yangiliklarni tezda
ilg‘ab oluvchi va innovatsion texnologiyalardan boxabar bo‘lishi
lozim.Shundagina u ko‘zlagan maqsadiga yetishadi.
Ona tili darslarida imloviy bilimlarni takomillashtirishning samarali metod
va usullarini tanlay bilish hozirgi kun tilshunoslik ta‘lim tizimi oldida turgan
eng muhim vazifadir.
O‘quvchilarda imloviy bilimni shakllantirishni savod o‘rgatish davridanoq
boshlagan ma‘qul. Chunki, bu bilimlar ta‘limning keyingi bosqichlari uchun
zarur bo‘ladi. Shuningdek, imloga oid tushunchalarni faqatgina ona tili
darslarida emas, balki o‘qish, matematika, tabiatshunoslik, musiqa, odobnoma
va boshqa darslarda ham kerakli o‘rinlarda shakllantirib borilsa, ko‘zlangan
natijaga erishish mumkin.
O‘quvchilarning imloviy bilim va tushunchalarini rivojlantirish uchun
yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol usullardan va qiziqarli o’yinlar
foydalanish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlang‘ich
sinflarda o‘qituvchining mahorati, uning zamonaviy texnologiya va qiziqarli
o’yinlarni ta‘lim jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ta‘limning yangi-yangi
yo‘l va usullarini izlashi, ilg‘or pedagogik tajribalardan ijodiy foydalana olishi
juda muhimdir. Ona tili darslarini yangi pedagogik texnologiyalar asosida
tashkil etish, yangi metodlardan samarali, unumli va o‘rinli foydalanish
kutilgan natija beradi.
25

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Boshlang`ich sinflarda ta`lim-tarbiyaning zamon
talablari darajasida takomillashtirilishi, yoshlarning ma`naviy barkamol shaxslar
bo`lib yetishida asosiy omillardan hisoblanadi. Buning uchun o`qituvchilarning
ilmiy-pedagogik va metodik tayyorgarligini oshirish, darslarni ilmiy jihatdan
takomillashtirish, ilg`or va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta`lim
jarayoniga to`liq joriy qilish to`grisida ko`plab fikrlar bayon etilmoqda.
Bugungi kunda xalq ta`limi hodimi oldida turgan eng muhim masala bu–
yosh avlodni barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir. Buning uchun salohiyatli,
zamonaviy ilm-fan sirlarini puxta o`zlashtirgan kadrlarga ehtiyoj sezilmoqda.
Yurtboshimiz alohida ta`kidlaganidek, ―Biz xalqimizning dunyoda hech
kimdan kam bo`lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko`ra kuchli, bilimli dono
va albatta baxtli bo`lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar
etayotgan ekanmiz bu borada ma`naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz,
beqiyos ahamiyat kasb etadi .‖ 1

Zero, boshlang`ich sinf ona tili darslarida o`quvchilarning ham ta`limiy
ham tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi dars maqsdiga erishishda o`quvchilarning
imloviy savodxonligi, uni yanada takomillashtirish usulllaridan foydalanish
va darslarni tashkil qilish o`ziga xos ahamiyat kasb etadi.
borish lozim. Shunga ko`ra, ona tili darslarida o`quvchilarning imloviy
bilimlarini takomillashtirishning eng samarali usul va metodlarini qo`llash
bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchisi oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi.
Ta`limning takomillashgan turlaridan foydalanish har jihatdan xususan, ona tili
darslarida ham o`ta dolzarbdir.
Kurs ishning predmeti.
Umumiy o`ta ta`lim maktablarida keng qo‘llanilayotgan eng samarali
metodlar asosida darslarni tashkil qilish, noan`anaviy usullardan o`rinli
foydalanish metodlarini ishlab chiqish va uni hayotda tadbiq etishdir.
Vaholanki, boshlang`ich sinflar ona tili darslarida o`quvchilarning imloviy
1
Karimov I.A.Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma‘naviyat, 2011.
3

Demak, grammatika va imlo o‘qitish davrida o‘qituvchi bilan o‘quvchining
birga ishlashini tashkil etish usullari asosan uch xil bo‘ladi: o‘qituvchining
bayoni, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan suhbati, o‘quvchilarning mustaqil ishlari.
Bayon yordamida murakkabroq, ayniqsa o‘quvchilarga oldindan ma’lum
bo‘lmagan mavzular izoxlanadi. Grammatik ta’rif moxiyatini tushuntirish,
o‘quvchilarga qo‘shimcha ma’lumot berish, ularning savollariga javob berishda
ham bayon usuli ishlatilishi mumkin.
O‘qituvchining bayoni usulida o‘qituvchi zarur grammatik ma’lumotlarni
ma’lum vositalar yordamida bayon etadi, tushuntiradi, o‘quvchilar o‘qituvchi
fikrini kuzatib, tinglab boradilar.
O‘quvchilarning grammatik material haqidagi bilimlarini aniqlab, shularga
tayangan holda grammatik mavzuni, uning belgilarini aniq va izchil ochib berish
maqsadga muvofiqdir.
O‘quvchilarning faolligini oshirish maqsadida ularni kuzatish, xulosalar
chiqarish, o‘xshash va farqli tomonlarni taqqoslash, umumlashtirishga o‘rgatish
foydalidir. Ta’lim maktabida o‘qituvchining bayoni 3-5 minutdan oshmasligi
kerak, chunki aqlan zaif bolalar uzoq davom etgan nutqni eslab qola olmaydilar.
Shuning uchun bu usul sof xolda ona tili darslarida deyarli ishlatilmaydi.
Suhbat usuli grammatika o‘qitish va orfografiyaga, to‘g‘ri yozishga o‘rgatishda
ta’lim maktabida keng ishlatiladigan usullardan biridir.
Ona tilidan o‘rganiladigan material o‘quvchilarga qisman oldingi sinfdan
tanish bo‘lsa yoki yangi mavzu biror tomoni bilan oldin o‘tilgan materialga
bog‘lansa, darsda suhbat usulidan foydalanish mumkin. Suhbat o‘quvchilarning
faolligini oshiradi. Ular o‘qituvchi raxbarligida berilgan faktlarni kuzatadilar,
o‘zaro qiyoslaydilar va muxokama qiladilar, so‘ng umumlashgan xulosa
chiqaradilar. Suhbat o‘quvchilarning nutq madaniyatini o‘stirishda muhim
omillardan biridir.
Suhbat uch xil bo‘ladi: axborot xarakteridagi suhbat, evristik suhbat, o‘tilgan
mavzuni mustaxkamlash maqsadida o‘tkaziladigan suhbat. Bu usul avval savol-
javob usuli deb nomlangan. Bunda o‘qituvchi savol beradi, o‘quvchilar o‘z
10

bosh, qir, dala, o’t, gul, qo’l, oyoq, quloq, ko’z, burun, yuz, og‘iz, barmoq,
bo’yin, qorin, yubka, jemper, daraxt vahokazo. Bu
o’quvchilarninge’tiborbilankuzatishga– kuzatuvchanlikkao’rgatadi.
Analiz-sintezmetodi savodo’rgatishdarslarigarus-
tuzemmaktablarivatataro’qituvchilariningfaoliyatiorqalikiribkelgan. Ona tili
ta’limi jarayoniga analiz-tahlil grammatik hodisaning muhim belgilarini
aniqlash maqsadida, o’rganilgan grammatik tushunchaning yangi qirralarini
ochish va mustahkamlash maqsadida tadbiq etiladi. Fonetik, leksik, morfologik
va sintaktik tahlil shu metodning amalda namoyon bo’lishidir. Sintez qismlarga
bo’lib o’rganilgan grammatik materialni yaxlitlashdir. Masalan, ot, sifat, fe’l,
son kabi so’z turkumlari o’rganilayotganda ularga oid so’zlar berilib, ular
ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so’zlardan gap tuzish, aralash berilgan
gaplarni voqealar rivoji asosida tartiblashtirib matn tuzish, mazmunan tahlil
qilingan rasm asosida hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon
bo’ladi. Analiz-sintez metodida ham o’quvchilarni faollashtirish o’qituvchining
o’quvchilarga beradigan savol va topshiriqlariga, ishni tashkil etish shakllariga
bog‘liq bo’ladi.
Indukstiya metodida o’quvchilar o’qituvchi tavsiya etgan til dalillarini
kuzatadi, tahlil qiladi va shu asosda xulosa va ta’riflar keltirib chiqaradi.
Dedukstiya metodida o’quvchi tayyor qoida – ta’rif bilan tanishadi va
uning mohiyatini til dalillari asosida ochadi.
Bu metodlarning samarasi o’qituvchining savol-topshiriqlari mazmuni
grammatik hodisaning muhim tomonlariga yo’naltirilganligiga, izchilligiga,
faoliyatni tashkil etish shakllariga, o’quv vositalari (darslik, turli xarakterdagi
lug‘atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga bog‘liq bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda yuqoridagi barcha metodlarning muvaffaqiyati
o’qituvchining beradigan savol-topshiriqlariga bog‘liq. Yo’l-yo’lakay duch
kelgan savollar bilan kichik yoshdagi o’quvchining anglash faoliyatini ishga
solish kutilgan natijani bermaydi.
19

berilgan so‘zga mos keladigan bir xil o‘zakli so‘zlar topish va x. k. Sintez usuli
ma’lum bilimlarni umumlashtirishda ham ishlatiladi. Masalan, otning belgilari:
buyum yoki kishilar nomini bildirishi, kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi,
birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan turlanishi
alohida o‘rganilganidan so‘ng, umumiy quyidagi xulosa chiqarish: Ot so‘z
turkumi - kishilar va buyumlar nomini bildiradi, kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob
beradi; birlik va ko‘plikda qo‘llanadi; egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan
turlanadi. Tahlil va tarkib usullari deyarli bir vaqtni o‘zida yoki galma-gal
ishlatiladi. Ushbu usul o‘quvchilarni faol fikrlashga o‘rgatadi, nutq materiallarini
tahlil qilish, misollar topish, gaplar tuzish, tilning ma’lum bir hodisasini boshqasi
bilan qiyoslash, til hodisalari yuzasidan umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishga
imkoniyat yaratadi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini o‘stiradi.
Ayrim grammatik materiallarni o‘rgatishda o‘quvchilar avval nutqning
ma’lum bir xususiyatlarini keltirilgan misollarda kuzatib, so‘ngra ta’riflash yoki
xulosa chiqarishga o‘rganadilar. Masalan, o‘quvchilar sifatning qanday?, qanaqa?
so‘rog‘iga javob berib, buyumning belgisini bildirishini, otga bog‘lanishini
misollarda kuzatgach, «buyum belgisini bildiradigan so‘zlar sifat deyiladi, sifat
qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘iga favob beradi, doim otga bog‘lanib keladi»-
degan xulosani chiqaradilar. Bu turdagi ishlar induktiv usul deb yuritiladi.
Agarda o‘qituvchi avval qoidani bayon qilib, o‘quvchilar diqqatini shu qoidaga
jalb etib, mustaqil shu qoidaga muvofiq misollar keltirishga o‘rgatsa - deduktiv
usuldan foydalangan bo‘ladi. Masalan, gaplarning ma’nosiga ko‘ra so‘roq gap
bo‘lishi va uning oxiriga so‘roq belgisining qo‘yilishi haqidagi qoida gapning
ta’rifi bilan bayon qilingach, misollarni mustaqil toptiradi yoki biron matn o‘qilib,
uning ichidan so‘roq gaplar ajratib olinadi.
O‘qituvchining bayonida ham induktiv, ham deduktiv usul ishlatilishi
mumkin. Grammatik materialni tushuntirishda odatda induktiv usul ko‘proq
ishlatiladi.
Grammatika va orfografiyadan yangi mavzu bir necha tushunchalarni
yoritish yo‘li bilan tushuntiriladi. Masalan morfologiyadan «So‘z tarkibi»
13

263- mashq shartiasosidaqanday ?, qanaqa ?
so ‘ roqlarigajavobbo ‘ lganso ‘ zlarningtagigato ‘ lqinlichizilganligiko ‘ riladi .
Sifatlarnimaningbelgisinibildirgan ? degansavolbilanmashqtekshiriladi .
III . Yangimavzunibayoni .
Doskagaolma , gul , sinf , xona , qalampir , bolaningrasmlariilibqo ‘ yiladi .
O ‘ quvchilarbilanquyidagisavol -
topshiriqlaryordamidasuhbato ‘ tkaziladi . Rasmlarkuzatiladi .
Rasmdatasvirlangannarsalarningnominiaytishkerakligiuqtiriladi ..
- Qandaygul ? ( Qizilgul .)
- Qizilso ‘ zigulningnimasinibildiradi ? (Ranginibildiradi.)
- Qandayqalampir? (Achchiqqalampir.)
- Achchiqso‘ziqalampirningnimasinibildiradi? (Ta’minibildiradi.)
-Qanday bola? (Aqlli bola.)
-Aqlliso‘zibolaningnimasinibildiryapti? (Bolaningxususiyatinibildirayapti.)
-Qandaysinf? (Ozodasinf.)
- Ozodaso‘zisinfningnimasinibildiradi? (Tozaekanliginibildiradi.)
-Ozoda, shirin, qizilso‘zlaribitta nom bilannimadeyiladi? (Sifatdeyiladi).
-Sifatlarnimalarningbelgisinibildiradi.
(Shaxsvanarsalarningbelgisinibildiradi.)
-Shu so‘zlargaso‘roqbering. (Ozoda — qanday?,achchiq — qanday?, qizil
— qanday? aqlli — qanday?) Suhbatyakunidabiro‘quvchigaxulosachiqartiriladi:
narsa-buyum, shaxslarningbelgisinibildirib, qanday?,qanaqa?
so‘roqlarigajavobbo‘lganso‘zlarsifatso‘zturkumidagiso‘zlardeyiladi.
O‘quvchilarga d arslikdagi 264-mashq yuzasidansuhbatuyushtiriladi.
“Intervyu” metodinio‘tkazishshartitushuntiriladi. Bu
metodo‘quvchilarningog‘zakinutqinio‘stiradi,
mustaqilfikrlashgao‘rgatadi .O‘quvchilardanbirigazetamuxbiribo‘lib,
mashqgabog‘labqishfaslivaqishki o ‘yinlarhaqidaintervyuoladi.
O‘quvchilargaquyidagisavollarbilanmurojaatqiladi.
21

bo‘laklari haqidagi nazariy bilimlariga amal qilishga o‘rganadilar. Grammatika
va orfografiya darslarida aqlan zaif o‘quvchilar mustaqil hayot kechirishi
davomida zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlar bilan tanishib, gapning bosh va
ikkinchi darajali bo‘laklari, uyushiq bo‘laklarning bog‘lovchilari, gapni uyushiq
bo‘laklari, soda va qo‘shma gaplar kabi va boshqa bilim, ko‘nikma va malakalarni
egallab oladilar. Shu tariqa xar bir sinfda olib borilgan ishlar o‘zbek tili
grammatikasi va orfografiyasini butun bir xolda o‘rganib, takrorlab,
mustaxkamlab borish imkonini beradi. Xar bir sinfda ma’lum bir bo‘limga
ko‘proq e’tibor berilishi ko‘zda tutilgan bo‘lsada, umumiylik, yaxlitlik ona tili
dasturida saqlangan. Dasturning tushuntirish xatida «Grammatika, imlo va nutq
o‘stirish» bulimi ustida olib boriladigan ishlarga qo‘yilgan talablar va ularni
amalga oshirish tamoyillari, shart-sharoitlari, usullari ko‘rsatilgan. 2
Ta’lim maktabining «Ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish» dasturi tahlili shuni
ko‘rsatdiki boshlang‘ich sinf yozuv darslarida grammatika va orfografiyadan
beriladigan bilimlar elementar-amaliy xarakterda bo‘lishiga qaramay, ushbu
bilimlar yuqori sinfda o‘zbek tili grammatikasi va imlodan nazariy bilimlarni
o‘zlashtirishga puxta zamin xozirlaydi.
Shunday qilib, ta’lim maktabida grammatika va imlo darslari ikki bosqich
bo‘yicha o‘tilishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda 1-4 sinflarda amaliy
bilimlar deyarli berilmaydi. Amaliy mashqlar orqali boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari keyinchalik yuqori sinflarda grammatika va imlodan nazariy bilim
olish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirib oladilar, ularning
nutqi va tafakkuridagi, bilish faoliyatidagi nuqsonlari kamaytiriladi,
korreksiyalanadi.
Ikkinchi bosqichda o‘quvchilarga Grammatika va imlodan mustaqil hayot
kechirishda zarur bo‘lgan xajmdagi nazariy bilim va ular asosida orfografik
ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
bog‘langan nutqi rivojlantiriladi.
2
O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-Toshkent: O zbekiston, 1992,ʻ ʻ 65-b.
8

«So‘z» bo‘limidagi mavzular ham grammatik, ham leksik tomondan
o‘rganilib, 2 sinfda «So‘zning tarkibi» mavzusi ichida o‘zakdosh so‘zlar,
o‘zakdosh so‘zlarning umumiy qismi (o‘zak) haqida, so‘z yasovchi va so‘z
o‘zgartuvchi ko‘shimchalar haqida umumiy ma’lumot beriladi.
3 sinfda «So‘z tarkibi» mavzusi yuzasidan olingan bilimlar kengaytiriladi,
murakkablashib boradi. «So‘z turkumlari» mavzusini o‘rganishda 2 sinfda
dastlabki tayyorgarlik boshlanadi. O‘quvchilar narsa nomini bildiradigan so‘zlar,
Kim? Nima? so‘rog‘iga javob beradigan so‘zlar bilan tanishib, narsa, belgi,
harakat kabi tushunchalarni o‘zlashtiradilar. Xuddi shu tushunchalar 3 sinfda
murakkabroq shaklda mustaxkamlanadi, 4 sinfda kengroq tushunchalar
mustaxkamlanadi, yuqori 5 sinfda esa birinchi bor «Ot», «Fe’l», «Sifat» so‘z
turkumlari haqida nazariy bilimlar beriladi, ushbu atamalar bola nutqiga kiritiladi,
ularning ma’nosi va ayrim belgilari, ko‘rsatkichlari o‘rgatiladi. Jumladan,
otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, atoqli va turdosh otlar, ot kelishiklari;
bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar.
Keyingi sinflarda grammatika va orfografiyadan beriladigan naazariy bilimlar
murakkablashib boradi. Otning kelishik va egalik qo‘shimchalari bilan turlanishi,
fe’lning shaxs va son qo‘shimchalari bilan tuslanishi, zamonlari o‘rgatiladi; son,
olmosh va bog‘lovchi haqida ma’lumot beriladi, sonning ma’nosi (narsaning soni
va tartibini bildirishi), so‘roqlari; kishilik olmoshlari, ularning birlik va ko‘plikda
qo‘llanishi, kelishiklar bilan turlanishi; va, ammo, lekin, biroq, shuning uchun
kabi bog‘lovchilari bilan amaliy mashqlar asosida tanishadilar. Bu mavzularni
o‘rganish bilan bog‘liq xolda egalik qo‘shimchalarining aytilishi va yozilishi, qip-
qizil, sap-sariq kabi sifatlarning yozilishi, sonlarning yozilishi, kelishik
qo‘shimchalari bilan turlangan kishilik olmoshlarining yozilishi, o‘tgan zamon
qo‘shimchasi –di ning aytilishi va yozilishi, qo‘shma fe’llarning yozilishi kabi va
boshqa mavzular o‘rgatiladi.
«Gap» mavzusi bo‘yicha o‘quvchilar nutqdan gaplarni ajrata olishga, o‘qish
vaqtida tinish belgilariga, oxang va pauzaga rioya qilishga; gapni yozib, oxirida
nuqta qo‘yishga, gapni bosh xarf bilan yozilishiga, so‘roq va undov belgilari, gap
7

bo‘limi ichida «O‘zak», «So‘z yasovchi qo‘shimchalar», «So‘z o‘zgartuvchi
qo‘shimchalar» mavzulari o‘rganiladi. Tushunchani yoritish uchun uning asosiy
belgilari, ya’ni ushbu tushunchaning mazmunini yoritadigan, tilning asosiy
tarkibiy qismi sifatida boshqa tushunchalardan farqini yoritib berdigan belgilarini
ko‘rsatish zarur.
«Sifat» tushunchasining mazmunini yoritishda o‘qituvchi uning belgilarini,
otga bog‘lanib kelishini shuday tushuntirishi kerakki, bu belgilar sifatni boshqa
so‘z turkumlaridan farqlashga imkon bersin. Ushbu usul o‘quvchilarni so‘z
turkumlarini bir biridan nafaqat ma’nosiga ko‘ra, balki belgisiga ko‘ra ham ajrata
olishga o‘rganadilar. Masalan, aqli zaif bolalar otni sifatdan farqlashda uning
birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, egalik va kelishik bilan turlanishini; sifat esa
turlanmasligini anglab oladilar. Otni fe’ldan farqlashda uning egalik va kelishik
qo‘shimchalari bilan tuslanishi, fe’l esa zamon bildirishini tushunib oladilar.
Aqlan zaif bolalar tovush, so‘z, kelishik, zamon kabi va boshqa grammatik
tushunsqchalar haqida asosan amaliy mashg‘ulot davomida bilim oladilar.
Amalda xar bir o‘quvchi tovush, so‘zning nimaligini biladi, o‘qituvchi masalan,
feql zamonlarini tushuntirayotganda « hozirgi zamon», «o‘tgan zamon», «kelasi
zamon»larni voqelikka bog‘lab tushuntiradi. O‘quvchilar zamon haqidagi
tushunchalarni egllab oladilar va voqelik gapirish vaqtida, gapirib bo‘lgandan
so‘ng, gapirishdan oldin bo‘lishi mumkinligini anglab oladilar. Shu uch zamonda
kelgan fe’llarga o‘qituvchi o‘zi misollar keltiradi va o‘quvchilarga o‘z misollarini
toptiradi. So‘ngra «fe’llar uch zamonni bildiradi» , degan xulosa chiqariladi.
Shunday qilib, ta’lim maktabida grammatika va imloga o‘rgatishda umum
qabul etilgan o‘qituvchining bayoni, suhbat, amaliy ishlar kabi usullar ishlatiladi.
Ma’lum bir usulni qo‘llashda turli o‘qituv vositalari, pedagogik texnologiyalar
qo‘llaniladi. O‘qituv vositalarining ko‘zi bilan ko‘rib - video, qulog‘i bilan eshitib
- audio, ko‘rib va eshitib - audio-video idrok etadiganlari mavjud. Grammatika va
imlo darslarida ko‘rib idrok etish uchun mo‘ljallangan o‘qituv vositalariga darslik,
rasm, jadval, doskaga yozilgan yozuvlar, tarqatma materiallar, kartochkalar va
boshqalar kiradi.
14

dunyoqarashli va erkin fikrlovchi insonlar bo‘lib yetishishlariga imkon
yaratish;
- ona tili darslarida o‘quvchilarning aylanma daftaridan tashqari, kichik
―Imlo lug‘ati daftarini ham tashkil etish, bu daftarda imlosi qiyin va‖
biroz tushunarsiz bo‘lgan so‘z va iboralarini qayd ettirib borish;
- o‘quvchilarda imloviy bilim va malakalarni hosil qilish uchun, o‘z
navbatida o‘qituvchi ham tinimsiz izlanish, yangiliklardan boxabar
bo‘lib turish, o‘z ustida ishlash, o‘quvchilar bilan individual va jamoaviy
ishlash, ta‘lim yangiliklariga oid turli konferensiya, seminar va
yig‘inlarda ishtirok etib borishi lozim bo‘ladi.
Umuman olganda, o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalariga rioya qilish,
nafaqat o‘quvchilarning, balki shu yurt tuprog‘ida yashayotgan, jozibali
tilimizda biyronbiyron so‘zlayotgan har bir fuqaroning burchidir. Imlo
qoidalari biz uchun xuddi yo‘l belgilaridek bo‘lishi lozim. Buning uchun
o‘quvchilarni bolalikdanoq bilimli, salohiyatli va aqli raso qilib tarbiyalash
lozim. Shundagina, har qadamda, bot –bot duch keladiganimiz – imloviy
xatoliklarning birmuncha oldi olinardi, deb o‘ylayman.
27

So’ngi yillar davomida ta’lim tizimiga an’anaviy metodlar bilan birga
pedagogik texnologiya, zamonaviy pedagogik texnologiya, o’qitish
texnologiyasi kabi tushunchalar kirib keldi. Bular mazmunan bir ma’noni
anglatishini pedagoglar o’z tadqiqot ishlarida qayd etmoqdalar.
2.2 To‘g‘ri yozuvni o‘rgatishga oid ishlarni tashkil etish yo‘llari, usullari.
Mavzu: Sifat – so‘zturkumi .
Darsningmaqsadi:
ta’limiy: o‘quvchilargasifatso‘zturkumi, gapdagivazifasi ularniboshqaso‘ztur
kumlaridanajratishgao‘rgatish,sifatso‘zturkumiyuzasidanbilimnimustahkamlash.
FK1: sifat va ularning otga bog‘lanishini , gapdagi vazifasinibilishi;
tarbiyaviy: o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va ular ongiga
axloqiy-ma'naviy fazilatiarni, mehnatsevarlikni singdirish, mustaqil fikrlashga
o‘rgatish: TK5: milliy bayramlarni, milliy qadriyatlarni, o‘zi yashab turgan
tarixiy obidalarni bilish va ularni bir-biridan farqlash;
rivojlantiruvchi: sifatlardannutqdao‘rinlifoydalanishmalakalarinihosilqilish.
Chiroylivato‘g‘riyozuvko‘nikmalarinirivojlantirish,
darslikbilanmustaqilishlashgao‘rgatish, o‘zfikrlarinierkin,
ravonbayonqilaolishko‘nikmavamalakalarinirivojlantirish. FK2: mavzuga oid
so‘zlarni og‘zaki va yozma nutqda qo‘llay oladi, TK2: media vositalaridan,
didaktik materiallaridan foydalanib, topshiriqlarni bajarish.
Darsningturi: yangibilim,ko‘nikma,malakanishakllantirishdarsi.
Darsningmetodi : analiz-sintezmetodi,suhbatmetodi.
Darsningjihozlari: shaxsvanarsarasmlari,tarqatmamateriallar.
Darsningborishi:
I.Tashkiliyqism:
II. O‘tilganmavzunimustahkamlash.
Husnixatdaqiqasi:
Dum-dumaloq jajji oy
Chaqib yesang g‘ij-g‘ij moy. (Yong‘oq)
20

Bog‘bonchilik Bog‘ bon chilik
Grammatik tahlil mavzuni o‘rganish izchilligiga qarab ma’lum tartibda
o‘tkaziladi. Masalan, so‘zning tarkibi yuzasidan og‘zaki hamda yozma tahlilda
ham avval o‘zak, so‘z yasovchi , so‘ngra so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar
ajratiladi. So‘z turkumlarini tahlil qilishda esa mavzuni o‘rganishdagi izchillikga
asoslanadi. Masalan, har bir so‘zga so‘roq berib, nimani bildirishi, so‘z
turkumining nomi, birlik va ko‘plik - otda; fe’lning bo‘lishli yoki bo‘lishsizlikni
bildirishiga aytiladi. Keyingi sinflarda esa qo‘shimcha, masalan otning kelishigi,
agar egalik qo‘shimchasi bilan kelgan bo‘lsa, shaxsini ham; fe’lning esa shaxs-
soni, zamoni ham aytiladi.
1. Gap bo‘laklari jixatidan tahlilda so‘zga so‘roq berib, avval ikki bosh
bo‘lak (avval ega, so‘ngra kesim) keyin esa ikkinchi darajali bo‘laklar (avval ega
va kesimga bog‘lanib kelgan, so‘ngra ikkinchi darajali bo‘laklarga bog‘lanib
kelgan, ikkinchi darajali bo‘laklar).
Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan
o’rganilgan mavzuni mustahkamlash qismida mashqlar ishlash jarayonida
qo’llaniladi. O’quvchilar o’qituvchining topshirig‘i bilan mustaqil ishlarni
og‘zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko’p vaqtni
olmasligi, o’quvchilar kuchi etadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga
mo’ljallangan bo’lishi kerak. Mustaqilishlashuchuntopshiriq 1-sinfdan
boshlabberiladiva u asta-sekinmarakkablashtirilibboriladi. 1-sinfda
“Yozganso’zlaringiznilug‘atdantekshiring”, “Rasmgaqarabsabzavotnomlarini
alifbo tartibidayozing”, “Rasmnikuzating.
Undatasvirlangannarsalarnianiqlangvaularningnominiyozing” kabi topshiriqlar
beriladi. Masalan, 88- mashqda“O’lkamdabahor”
mavzusidasyujetlirasmberilgan. O’quvchilarrasmnikuzatib,
narsanomlariniyozadilar. Bundabiro’quvchi 5ta, ikkinchio’quvchi 10ta
vahokazoso’zyozishimumkin. Aslidarasmda 30 tadanortiqnarsatasvirlangan:
tog‘, osmon, bulut, qor, terak,tol, o’rik, ko’ylak, shim, tufli, mayka, lenta, soch,
18

1 -topshiriq 265-mashq. Matnni o‘qi ladi . Qanday? qanaqa? so‘roqlariga
javobbo‘lganso‘zlarnio‘zibog‘langanotbilanbirgabelgilanadi.
Darslikdagi 265-mashq o‘qiladi so ‘roqlar yordamida sifatlar aniqlanib,
gapdagi vazifasi aytiladi. Ko‘m-ko‘k., zarrin , yam-yashil ,sovuq , sevimli ,yangi
, yashil (qanday?)
Novdaso‘zigama’nodoshso‘z - nihol shox,
Lug‘atishi: zarrin — yarqiroq
Sifathaqidagibilimlarnimustahkamlashuchun test olinadi.
1. Sifatlarberilganqatornibelgilang.
a) Handalak, hissa, chiroyli.
b) Aqlli, dono, dumaloq.
d) yozdi, chizdi, o‘qidi.
e) olti,besh,yigirma.
2. Sifatturkumidagiso‘zqatnashgangapnibelgilang.
a) Halima kitobnio‘qidi.
b) Sen sariqko‘ylagingnikiyasanmi?
d) Salim oltinchisinfdao‘qiydi.
e) MalikaMadinabilandugona.
3. … shamolesdi. Nuqtalaro‘rnigamossifatni toping.
a) toza
b) mayin
d) ajoyib
e) sariq
V. Darsniyakunyasashvabaholash.
Darsdafaolishtiroketgano‘quvchilarbaholanadi.
VI. Uygavazifa. 267-mashq matnnio‘qibberiladi.
So‘roqlaryordamidasifatlarnitopib,
o‘zibog‘langanso‘zbilanko‘chirishlozimligitushuntiriladi.
23

I.BOB.MAKTABDA GRAMMATIKA VA IMLOGA O‘RGATISH
USULLARI.
1. Maktabda grammatika o‘qitish va to‘g‘ri yozuvga o‘rgatishning
vazifalari, mazmuni va olib boriladigan ishlar tizimi .
Ta’lim maktabi «Ona tili o‘qish va nutq o‘stirish» dasturining muhim
ko‘rsatmalaridan biri –nutq va tafakkurni o‘stirishdir.
Buning uchun o‘quvchilarni faol mustaqil ishlash, nutqi va tafakkurini o‘stirish,
faol o‘ylash, fikr yuritish, tushuntira bilishga o‘rgatish, muxokama-muloxaza
yuritishga, xulosa chiqarish va umumlashtirish usullaridan foydalana olishga
o‘rgatish talab etiladi.
Ta’lim maktabida bolalarni tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, yangi
o‘rgangan tovush, so‘z va gaplarni o‘z nutqida to‘g‘ri ishlata olishga, gap va matn
tuzishga o‘rgatiladi. Og‘gaki va yozma nutqni o‘stirish maqsadida o‘quvchilar
ongiga ayrim grammatik ma’lumotlar singdirib boriladi.
Ta’lim maktabida ona tili darslari amaliy xarakterga ega bo‘lib, nutqiy
ko‘nikma va orfografik malakani xosil qilishga qaratiladi. Ta’limiy vazifalardan
tashqari ona tili darslarida qorreksion vazifalar ham amalga oshiriladi. Og‘zaki va
yozma nutq taraqqiy etilishi bilan bir qatorda o‘quvchilarning bilish faoliyati,
mantiqiy tafakkuri kengayib boradi. Bolalar til materiallarini tahlil qilishga,
farqlash, taqqoslash, umumlashtirish, asosiylarini ajratishga o‘rganadilar.
Materialni analiz va sintez qilish, guruxlash va umumlashtirish, o‘xshash va farqli
tomonlarini topish, grammatik va orfografik bilimlarni amalda tatbiq etish kabi
ongli aqliy jarayonlar bolaning umumiy rivojlanishini ta’minlaydi, nutqiy va aqliy
nuqsonlarini bartaraf etishga yordam beradi.
Ona tili va yozuv darslarida o‘qituvchi bolalarni til hodisalarini kuzatish va
tushunib yozish, ongli o‘qish, kitob yoki doskadan, kartochkalardan ko‘chirib
yozish, nutqni diqqat bilan tinglash, eshitib turib diktovka ostida yozish,
o‘rgangan qoidaga amalda rioya qilish, aytilgan va yozganlarini tekshirish,
ko‘rgan-kechirganlarini, o‘z taasurotlarini og‘zaki va yozma shaklda bayon
etishga o‘rgatadi.
5

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.ʻ
1 . O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-Toshkent: O zbekiston, 1992,
ʻ ʻ
65-b.
2 . O zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy
ʻ
Majlisga murojaatnomasi”. 2020-yil 29-dekabr. Kun.uz
3 . O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida” gi Qonuni. 2020 yil
ʻ ʻ ʻ
23 sentabr O RQ-637 son. Lex.uz
ʻ
4 . Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O zbekiston, 2016. - 56 B.
ʻ
5 . Mirziyoyev. Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz”. - T.: O zbekiston, 2017. 473 b.
ʻ
6 . I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent
“Ma’naviyat” 2008 y.
7 . Rafiyev A., Muxamedjanova G. “O zbek tili” (9-sinf darslik) T.: –
ʻ
2019„O qituvchi“ nashriyot 10-bet
ʻ
8 . Avliyoqulov N.X. “Zamonaviy o qitish texnologiyalari” (o quv
ʻ ʻ
qo llanma).- Buxoro. Matbaa, 2001.- 68 b.
ʻ
9 . Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.
(O quv qo llanma) – T.: Moliya, 2003. 23-bet
ʻ ʻ
11. Tojiboyeva D. “Maxsus fanlarni o qitish metodikasi” (o quv
ʻ ʻ
qo llanma) T:.2007 215-bet.
ʻ
12. G.Boymurodova, X.Sattorova va boshqalar “O qish” (4-sinf o qituvchi
ʻ ʻ
kitobi) T.: “Sharq” 2017. 103-bet
13 . Muslimov N.A., Usmonboeva .H. va boshqalar “Innovatsion ta’lim
texnologiyalari” (o quv qo llanma) – T.: 2015. – 208 bet.
ʻ ʻ
14 . Ishmuhammedov R. “Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo llari” (o quv qo llanma). –T.: Fan 2005 y
ʻ ʻ ʻ
15 . Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R.,,O qish kitobi”
ʻ
(Umumiy o rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik).-Toshkent:
ʻ
„O qituvchi,,
ʻ 2019, 283-betlar.
28

16 . Jo rayev A. S. “Ta’limning interfaol usullari” (o quv qo llanma)ʻ ʻ ʻ
Buxoro -2006 y.
17 . Qosimova K., Matjonov S., G ulomov X., Yo ldosheva Sh., Sariyev
ʻ ʻ
Sh. Ona tili o qitish metodikasi. (o quv qo llanma) Toshkent,2009. 176-bet.
ʻ ʻ ʻ
18. Ismatova N., Zokirova S., Mo minova L., Rahimjonov D. va
ʻ
boshqalar ,,Tarbiya” (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik)
ʻ
Toshkent ,,Gofur G ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi”, 2020, 26-bet.
ʻ
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
29

bilimlarini takomillashtirish va mustahkamlashda turli-tuman qiziqarli
texnologiyalarni qo`llash o`quvchilar faolligini ta`minlaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari.
Boshlang`ich sinf ona tili darslarida imloviy bilimlarni yanada
takomillashtirish uchun har jihatdan samarali bo`lgan dars uslublarini ishlab
chiqish, tajriba –sinov darsida ko`proq samarali deb baholangan usullarni tadbiq
qilish mazkur ish alohida alohida turgan eng muhim maqsaddir.
Kurs ishining ob’yekti.
Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda 3-sinf o`quvchilari uchun tushunarli
bo`lgan materiallar asosida imloviy bilimlarni takomillashtirish samarali deb
topilgan uslublarni to`pladik va bu usullarni dars jarayonida qo`llash
metodikasini bayon qildik.
Kurs ishining ahamiyati: Bunday usullar jumlasiga grammatik o`yinlar,
testlar, diktant turlari, boshqotirmalar mansub bo`lib, ulardan ona tili darslari
uchun maqsadga muvofiqlarini tanlab olish lozim.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kiris qismi, ikkita bob, to’rta
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
4

— Qishdayog‘ganqorninimaga o ‘xshatasiz?
— Bolalarningqalbinimagao‘xshaydi?
— Ularnimalargatalpinishadi?
— Zarrachalarnimalargao‘xshaydi?
— Qizchaningqo‘liganimaqo‘ndi?
— Nimauchunqorqizchaningqo‘lidaeribketdi?
— Bolalarqishdaqandayo‘yinlaro‘ynashadi?
— Savollargajavobolingach, sifatlarnianiqlab,
o‘zibog‘langanso‘zbilanko‘chirishvazifaqilibberiladi.O‘quvchilarsifatlarniozi‘ib
og‘langanso‘zbilanquyidagichayozadilar: (Beg‘uborqalbi , daryodayto‘lib,
ko‘m-ko‘ko‘tloqlar,oppoqkapalaklar,oppoqhovuchiga, tip-
tiniqshudring,oqchoyshabga,oppoqqorlarni)
Lug ‘at ishi : beg‘ubor — g‘uborsiz, gardiyo‘q.
Shudring — tongdabarglargatushadigantomchi.
Sifatlarko‘pinchaotlargabog‘lanib,
gapda ikkinchidarajalibo‘lak vazifasidakeladi.
Sifatlartagigato‘lqinlichiziqchiziladi.
IV.Yangimavzunimustahkamlash.
So‘ngog‘zakiquyidagi “Sifatlarini top!” ta’limiyo‘yino‘tkaziladi.
Buninguchunmashqmatnidagisifatlaryozilganvatmandoskagailibqo‘yiladi.
O‘quvchiningvazifasiso‘zlarniingliztilidaginominiaytib,
anashusifatgamosotlarniingliztilidayozibchiqadilar.
22adjective
(sifatlar) Clear
(tip-tiniq)white(oq) Dark green
(ko ‘m-ko ‘k)
Sincere
(b eg‘ubor)

javob beradigan so‘zlarga aytiladi. Narsa belgisi deganda uning rangi, mazasi,
shakli, xususiyatini tushunar ekanmiz. Chiqarilgan xulosaning to‘g‘riligi
darslikdagi qoidani o‘qib, tasdiqlanadi. 3
Ta’lim maktabda yangi pedagogik texnologiyalar, muammolarni xal etish
usullaridan aqli zaif o‘quvchilarning yoshi, bilimi, tayyorgarligi, tajribasi,
o‘zlashtirish qobiliyati, va boshqa shu kabi dastur talabi, vaqt masalalari va
boshqa shu kabilarni hisobga olgan xolda foydalaniladi.
Suhbat ko‘p xolda o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan grammatik material
yuzasidan o‘tkazilib, ular bilganlari asosida o‘qituvchining savol va topshiriqlari
yordamida o‘tkazilsa o‘quvchilar zarur xulosa chiqarishga, umumlashtirishga
harakat qiladilar. Beriladigan savollar puxta o‘ylab tuzilishi, yaxlit javob berishga
yo‘naltirilishi maqsadga muvofiqdir.
Mustaqil ish usulida o‘qituvchi o‘quvchilarga grammatika yoki imlodan
mashq beradi va o‘quvchilar deyarli mustaqil uni bajaradilar. Topshiriq
o‘tilganlar asosida o‘quvchilarning bilim saviyasiga mos ravishda tushuntirilib
berilishi lozim. Uni o‘quvchilar bajarib bo‘lgach, albatta, o‘zlari tekshira olishlari
va o‘qituvchi oldida javob bera olishlari shart. Mustaqil ish katta xajmli ya. O‘ta
bola uchun murakkab, ko‘p vaqt talab etadigan bo‘lmasligi kerak. Bunday ish 2
sinfda 5-10 daqiqa, 3 sinfda 10-15 daqiqa, 4 sinfda 15-20 daqiqaga mo‘ljallanishi
maqsadga muvofiqdir. Ayrim xollarda, agarda moshq murakkablik qilsa, uni
qismlarga bo‘lib, izchillik bilan bajartirish va nazorat qilish mumkin.
Mustaqil ish usulidan nafaqat mustaxkamlash, balki yangi bilim berish davrida
ham foydalanish mumkin. Bunda o‘quvchilar mustaqil fikrlashga, xulosalar
chiqarishga, ta’rif va qoidalarni amalda tatbiq eta olishga odatlanadilar.
Grammatika va imlo darslarida tahlil-tarkib usuli keng ishlatiladi.
O‘rgatilgan gramatik ta’rif va qoidalar asosan ushbu usul bilan mustaxkamlanadi.
O‘rganiladigan grammatik tushunchalar turiga qarab barcha sinflarda fonetik,
ya’ni tovush-xarf tomondan tahlil, morfologik, sintaktik, orfografik, punktuatsion
tahlillar o‘tkaziladi. Masalan, berilgan so‘zlardan gap, gaplardan jumla tuzish;
3
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatiniʻ birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O zbekiston, 2016. - 56 B. ʻ
12

boshqa psixik jarayonlarning rivojlanishini ta’minlaydi, o‘quvchilarning bilish
faoliyatidagi kamchiliklarini korreksiyalash imkonini beradi.
Ta’lim maktabida ona tili va yoquv darslarida grammatik tahlil usuli muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan va eng ko‘p ishlatiladigan usullardan biridir. Grammatik
tahlil orqali o‘quvchilarning grammatika va imlodan olgan nazariy bilimlarini
nutqiy amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmalari shakllanadi.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, aqli zaif bolalar nazariy bilimga ega bo‘la turib,
qoidalarni yod olib, biroq ularga amal qilmasligi mumkin. Bunday kamchilik
nazariyaning amaliyotdan ажралиб qolishi natijasida vujudga keladi. Aqli zaif
bolalar egallab olgan bilimlarini mustaqil ravishda amaliyotga tadbiq eta
olmaydilar. Grammatik qoidadan mashqka o‘tish – grammatik nazariyani
grammatik amaliyot bilan bog‘lash demakdir. Grammatik tahlil усули
xarakteriga ko‘ra analitik mashq bo‘lib, o‘tilganlarni qaytarish va mustahkamlash,
grammatika va imlodan o‘quvchilar bilimini nazorat etish va baholash maqsadida
o‘tkaziladi.
Ta’lim maktabda mazmuniga ko‘ra grammatik tahlilning to‘rt xili qo‘llanadi:
fonetik, morfologik, sintaktik va aralash . Fonetik tahlilda so‘z ichidagi
bo‘g‘in, tovush va xarflar ajratiladi, ularning turlari (unli, undosh, jarangli,
jarangsiz) aniqlanadi. Ushbu turdagi tahlilda tovush artikulatsiyasi, qanday
talaffuz etilishi va yozuvdagi uning belgisi - harf shakliga ham alohida e’tibor
beriladi.
Morfologik tahlil ikki yo‘nalishda o‘tkaziladi: so‘z tuzilishi va so‘z
turkumlariga ko‘ra. So‘z tuzilishi tahlilida o‘zak, so‘z yasovchi va so‘z
o‘zgartuvchi qo‘shimchalar, o‘zakdosh so‘zlar farqlanadi. So‘z turkumlariga
ko‘ra tahlilda o‘quvchilar so‘zga svol berib, qaysi so‘z turkumi ekanligini
aniqlaydilar, ma’nosi(nimani bildirishi)ni, ayrim grammatik belgilarini aytib
o‘tadilar. Masalan paxtakor so‘zi kim? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, so‘z
turkumlaridan otga kirishi, birlikda kelishi aniqlanadi. Ot so‘z turkumini таҳлил
etishda avval so‘roq beriladi, narsa номини bildirishini, bosh kelishik shaklida
16

II.BOB.TO‘G‘RI YOZUVNI O‘RGATISHGA OID ISHLARNI TASHKIL
ETISH YO‘LLARI, USULLARI.
2.1 Boshlang’ich sinflarda grammatik mashqlar va ularning turlari,
uyushtirilishi.
Ta’lim maktabda ona tili o‘qitish metodikasida olimlardan Gnezdilov M.
F. , Smirnova Z. N. , Aksyonova A. K. , Voronkova V. V. , Ko‘do‘kbayeva S. ,
Kolevatova L. I., Raxmanova V. S. va boshqalar fikricha grammatika va
orfografiyaga o‘rgatish samarali bo‘lishi bolaning analiz va sintez qilish
kobiliyatini rivojlantirish bilan chambarchas bog‘likdir.
Bu ishlarni ular ikki boskich bo‘yicha tashkil kilishni tavsiya etadilar: 1.
tayyorgarlik; 2. almashtirilayotgan tovushlarni eshitish yo‘li bilan va talaffuz
jixatdan farklash.
Birinchi boskichda og‘zaki nutqni o‘stirish, almashtirilayotgan xar bir
tovushning talaffuzini aniqlash va uni eshitish yo‘li bilan ajratish, idrok etish,
tovushlar ketma-ketligini aniklashga o‘rgatiladi. Bu boskichda olib boriladigan
ishlar kuyidagilardir:
-ko‘rish, eshitish, taktil (sezish yo‘li bilan) idrokini rivojlantirish, talaffuz etish
yo‘li bilan so‘zni bo‘g‘inlarga, tovushlarga ajratish; so‘z ichida tovushlar o‘rnini
aniqlash, so‘zdagi tovushlarning ketma-ketligini aniklash.
Ikkinchi boskichda almashtirilayotgan tovushlarning talaffuz kilinishi
aniklanadi va eshitish jixatdan o‘xshash tovush, bo‘g‘in, so‘fzlarni kiyoslash
ishlari olib boriladi. (unli, undosh, jarangli, jarangsiz) Bu boskichning asosiy
maksadi - tovushlarni bir-biridan farklashdir.
Grammatik tahlil-tarkib usuli yozuv darsining xar bir bosqichida ishlatiladi.
Fonetik, morfologik, sintaktik tahlil ketidan yozish, yozilgan matnni tahlil etish,
nuqtalar o‘rniga kerakli xarflarni yozish, so‘zlarni bir biridan ajratish, buyum
nomi, harakati, belgisini bildiradigan so‘zlarni guruxlarga jamlash, gap tuzish va
shu kabi dastur bo‘yicha olib boriladigan ishlar o‘quvchilarning nafaqat analiz-
sintez qilish malakalarini, balki kuzatuvchangligi, diqqati, tafakkuri, idroki va
15

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KUR S 406-GURUH TALABASI
XABIBULLAYEVA IBODATNING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
MAVZU : Boshlang ’ ich sinf ona tili va o ’ qish savodxonligi darslarida imlo
qoidalarini o ’ rgatish metodikasi .
Bajardi :___________________________
Ilmiy rahbar:_______________________
TERMIZ-2023
1

MAVZU: BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI VA O’QISH
SAVODXONLIGI DARSLARIDA IMLO QOIDALARINI O’RGATI SH
METODIKASI.
REJA:
Kirish ……………………………………………… ………. …………
3
I.BOB.MAKTABDA GRAMMATIKA VA IMLOGA
O‘RGATISH USULLARI.
1.1 Maktabda grammatika o‘qitish va to‘g‘ri yozuvga o‘rgatishning
vazifalari, mazmuni va olib boriladigan ishlar tizimi………………5
1.2 Maktabda grammatika va imloga o‘rgatish usullari………….9
II.BOB.TO‘G‘RI YOZUVNI O‘RGATISHGA OID ISHLARNI
TASHKIL ETISH YO‘LLARI, USULLARI.
2.1 Bohlang’ich sinflarda grammatik mashqlar va ularning turlari,
uyushtirilishi. ……………………………………………………….15
2.2 To‘g‘ri yozuvni o‘rgatishga oid ishlarni tashkil etish yo‘llari,
usullari………………………………………………………………20
Xulosa ………………………………………………………………24
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………27
2

Boshlang’ich sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida imlo qoidalarini o’rgatish metodikasi.

Купить