Boshlang’ich sinfda matematikadan mustaqil ishlarni tashkil etishda og’zaki topshiriqlardan foydalanish metodikasi (3-sinf misolida) - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	447.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Akrom Sultanov

Ro'yxatga olish sanasi 03 Iyun 2025

0 Sotish

Boshlang’ich sinfda matematikadan mustaqil ishlarni tashkil etishda og’zaki topshiriqlardan foydalanish metodikasi (3-sinf misolida)

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “MATEMATIKA VA UNI O`QITISH
METODIKASI” FANIDAN “BOSHLANG`ICH SINFDA MATEMATIKADAN
MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL ETISHDA OG`ZAKI TOPSHIRIQLARDAN
FOYDALANISH METODIKASI (3-SINF MISOLIDA)” MAVZUSIDAGI
KURS ISHI
Qabul qildi:
Topshirdi:
Urganch-2025

Mundarija
Kirish… ……………………………………………………………………………3
I.BOB. Boshlang`ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni
tashkil etishning nazariy asoslari. .
I.1 Boshlang`ich sinflarda matematikadan nifdan tashqari ishlarning mohiyati va
mazmuni …..6
I.2. 3-sinfda sinfdan tashqari ishlarning maqsadi va turlari ...............................11
II.BOB. Boshlang`ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari va
maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilish .
II.1 Boshlang`ich sinflarda matematikadan to`garak ishlarini tashkil etishning
maqsadi va vazifalari…………15
II.2 Boshlang`ich sinflarda matematikadan mustaqil ishlarda og`zaki topshiriqlarni
qo`llash………………………..21
Xulosa… ………………………………………………………………….25
Adabiyotlar ro’yxati… …………………………………………………..29
Foydalanilgan saytlar… …………………………………………………30

2

Kirish
O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi hamda Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligining 2018-yil 27-iyuldagi “Umumiy o`rta ta`lim muassasalarining
pedagogik bo`yicha namunaviy yillik ish rejasini shakllantirish tartibi to`g`risidagi
yo`riqnomani tasdiqlash haqida” qo`shma qaror qabul qilingan.
Unga ko`ra: umumiy o`rta ta`lim o`qituvchilarining dars va to`garak
mashg`ulotlarini tashkil etish hamda sinf jurnalini yuritishdan tashqari boshqa
pedagogik yuklamalar bo`yicha hisobotlar va qo`shimcha ma`lumotlarni talab
qilish qa`tiyan taqiqlanadi.
Umumiy o`rta ta`lim muassasalari pedagog xodimlari tomonidan quyidagi hujjatlar
yuritiladi:
- sinf jurnali;
- yillik taqvim-mavzuiy reja;
- kundalik dars ishlanmalari (konspekt) daftari;
- yillik taqvim-mavzuiy reja hamda kundalik dars ishlanmalari (konspekt)ni
elektron shaklda yuritilishiga ham yo`l qo`yiladi.
Bir o’quv yiliga mo’ljallab tuzilgan maktab ichki nazoratining mavzu rejasini
o’quv yilidagi pedagoglarining birinchi yig’ilishidagi tasdiqlash va uni maktab
o’qituvchilar jamoasiga ma’lum qilish maqsadga muvofiqdir. Lekin nazorat
qilishda ma’lum tizim va aniq, rejaning bo’lmasligi, maqsadning noaniqligi,
hujjatlarni tartibga solishga va ma’lum bir fikrga kelish uchun tegishli materiallar
to’plashga e’tibor bermaslik, nazorat ishlariga yetarlicha faol jalb etmaslik ayrim
maktab rahbarlarining o’qituvchilar jamoasi tavsiyasini yaxshi bila olmasligiga
sabab bo’ladi.
O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar zamonaviy
o‘qitish metodlarini joriy etish, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, mantiqiy
tafakkurini rivojlantirishga qaratilgan. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’limda matematika
fanini o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning mustaqil ishlash malakasini
shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqil ishlar orqali bolalar dars
materialini mustahkamlash, chuqurlashtirish, o‘z fikrini bayon qilish, muammoni
hal etish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Matematika fanining o‘ziga xos xususiyati – abstrakt tushunchalarga asoslangani
va tahliliy tafakkurni talab etishidir. Shu sababli boshlang‘ich sinfda matematikani
3

o‘qitishda og‘zaki topshiriqlardan foydalanish o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash,
eslab qolish, tez va aniq yechim topish ko‘nikmalarini shakllantirishda katta rol
o‘ynaydi. Aynan og‘zaki topshiriqlar orqali dars jarayonini jonlantirish,
o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otish va ularni faol ishtirok etishga undash mumkin.
Ushbu kurs ishining mavzusi – “Boshlang‘ich sinfda matematikadan mustaqil
ishlarni tashkil etishda og‘zaki topshiriqlardan foydalanish metodikasi” deb
nomlanadi. Kurs ishida og‘zaki topshiriqlarning nazariy asoslari, ularning mustaqil
ish shaklidagi qo‘llanilishi, 3-sinf misolida tajribaviy mashg‘ulotlar bilan
yoritiladi.
Kurs ishining maqsadi: boshlang‘ich sinfda mustaqil ishlarni tashkil qilishda
og‘zaki topshiriqlarning samaradorligini aniqlash, ularni amaliyotda qanday
qo‘llash mumkinligini ko‘rsatish.
Kurs ishing vazifalari:
Mustaqil ish tushunchasiga metodik yondashuvni o‘rganish;
Og‘zaki topshiriqlarning o‘quvchilarga ta’sirini aniqlash;
3-sinf darslarida og‘zaki topshiriqlar asosida tajriba o‘tkazish va natijalarni tahlil
qilish;
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun tavsiyalar ishlab chiqish.
Bilim olish jarayoni bilan bog’liq ta'lim sifatini bеlgilovchi holatlar: darsni
yuqori ilmiy-pеdagogik darajada tashkil etilishi, muammoli mashg’ulotlar
o’tkazish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg’or
pеdagogik tеxnologiyalardan va multimеdia qo’llanmalardan foydalanish,
tinglovchilarni mustaqil fikrlashga undaydigan, o’ylantiradigan muammolarni
ular oldiga qo’yish,talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash,
ijodkorlikka yo’naltirish, erkin muloqotga kirishishga, ilmiy izlanishga jalb
qilish va boshqa tadbirlar ta'lim ustuvorligini ta'minlaydi. Ta'lim
samaradorligini orttirishda fanlar bo’yicha ta'lim tеxnologiyasini ishlab
chiqishning kontsеptsiyasi aniq bеlgilanish va unga amal qilishi ijobiy natija
bеradi.
O’quvchilаrdа mustaqil ishlash аvvаlо, mustaqil ishlаrgа tayyorlash, o’qituvchi
tоmоnidаn mаtеriаllning muаmmоli tаrzdа bаyon etilishi kаbi yo’llаr bilаn
hosil qilinаdi. Bundа quyidаgi topshiriqlarni muntаzаm rаvishdа bеrib bоrgаn
mа’qul: mаtеriаlni darslik asosida o’rgаnish, nаmunаviy mustaqil misollar,
4

yangi turdаgi topshiriqlar, o’zlashtirilgan usullarini аmаldа qo’llashga оid
vаzifаlаrni bаjаrish, ijоdiy ishlаrni bаjаrish kаbi.
O`zbekiston Respublikasi Qomusi sifatida har bir fuqaroning ilm olish, o`z ijodiy
kuch va qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish ta`kidlanadi. Hozirgi zamon
maktabi tubdan yangilanmoqda. O`quvchilarga tarbiya berish ularga ta`lim berish
mustahkam va yaxlit birlikda amalga oshiriladi. Ammo tarbiyaning o`z vazifasi,
mazmuni, shakl hamda uslublari bor. O`quv-tarbiyaviy jarayonning uzviyligi
maktab olidga qo`yilgan eng muhim pedagogik qoidalardan biri hisoblanadi,
shuning uchun ham sinfdan va maktabdan tashqari tgarbiyaviy ishlar bevosita
o`quv jarayoni bilan bog`langandir. Darsdan tashqari mashg`ulotlar o`quvchilarda
asosiy vazifalari bo`lmish ilm olishga ishtiyoq uyg`otish, qobiliyati va
iste`dodlarini ro`yobga chiqarishga imkoniyat yaratishdan, maktabni
muvaffaqiyatli tugatish, kasb-korga intilish hissini tarbiyalashdan iboratdir.
Yoshlarning g`oyaviy-siyosiy ongini shakllantirish, ularda atrof-muhitga,
jamiyatga ongli munosabatda bo`lish, jonajon Vatanini cheksiz sadoqat bilan
sevish, xalqimizning milliy qadriyatlarini e`zozlash hissini tarkib toptirish –
vatanparvarlik tarbiyasining mag`zi bo`lmog`i lozim.
Maktab va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy shakllarini, mazmuni va
maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishini talab
etmoqda. Sinf va maktabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamolot
bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi.
5

I BOB. Boshlang`ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni
tashkil etishning nazariy asoslari
I.1. Boshlang`ich sinflarda matematikadan nifdan tashqari ishlarning
mohiyati va mazmuni.
Zamonaviy ta’limda ta’lim muassasalardagi o‘qitish sifatini ta’minlashga
qaratilgan tizimli islohotlar zamirida bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy mahorati,
ularning zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalarni
o‘zlashtirish borasidagi zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish
dolzarb vazifalardan sanaladi. Mamlakatimizda pedagog kadrlarni tayyorlash
jarayonini modernizatsiyalash, sohadagi zamonaviy rivojlanish tendentsiyalari,
ilg‘or xorijiy tajribalar va innovatsion yondashuvlar asosida ta’lim mazmuni va
o‘qitish sifatini takomillashtirish muhimligi sababli u davlat siyosati darajasiga
ko‘tarilgan.
Respublikamizda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining uzluksiz rivojlanishi uchun
iqtisodiy, siyosiy, huquqiy shart-sharoit yaratildi. Jumladan, hukumatimiz
tomonidan qabul qilingan qator me’yoriy hujjatlarda o‘qitishni sifat jihatdan yangi
bosqichga ko‘tarish sohasida qator tadbirlar boshlab qo‘yilgan. Xususan,
boshlang‘ich ta’limda o‘qitishga alohida e’tibor qaratilib, bo‘lajak boshlang‘ich
sinf o‘qituvchilarini zamon talablari asosida malakali kadr etib tayyorlash bugungi
kunning kechiktirib bo‘lmas muammolaridan biri sanaladi. Shuni hisobga olgan
holda O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev quyidagilarni ta’kidlaydi: “Maktab
o‘quv dasturlarini ilg‘or xorijiy tajriba asosida takomillashtirish, o‘quv yuklamalari
va fanlarni qayta ko‘rib chiqish, ularni xalqaro standartlarga moslashtirish, darslik
va adabiyotlar sifatini oshirish zarur……Mamlakatimiz uchun ilm-fan sohasidagi
ustuvor yo‘nalishlarni aniq belgilab olishimiz kerak. Hech bir davlat ilm-fanning
barcha sohalarini bir yo‘la taraqqiy ettira olmaydi. Shuning uchun biz ham har yili
ilm-fanning bir nechta ustuvor yo‘nalishini rivojlantirish tarafdorimiz.
Joriy yilda matematika, kimyo-biologiya, geologiya kabi yo‘nalishlarda
fundamental va amaliy tadqiqotlar faollashtirilib, olimlarga barcha shart-sharoitlar
yaratib beriladi. Shuningdek, ilm-fan sohasida fundamental va innovatsion
tadqiqotlar uchun maqsadli grant mablag‘larini ajratish mexanizmini tubdan qayta
ko‘rib chiqish kerak.” Darhaqiqat, hozirgi zamon umumiy o‘rta ta’lim maktablari
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari fan asoslari bilan qurollangan, dunyoqarashi keng,
6

pedagogika, psixologiya va fanlarni o‘qitish metodikasini chuqur o‘zlashtirgan,
zamonaviy texnologiyalardan xabardor shaxs bo‘lishi kerak.
Ma’lumki, boshlang‘ich ta’lim jarayoni juda murakkab jarayondir. Bu jarayonni
hozirgi kunda davr talabi asosida tashkil etish, ya’ni uzluksiz ta’lim tizimida
uzviylikni ta’minlash boshlang‘ich sinf o‘qituvchilaridan katta mas’uliyat, bilim,
mahoratni talab etadi.
3-sinflardagi matematika darslari umumiy o‘rta ta’lim maktab matematika fani
uchun asos, poydevor ekan, bu sinflarda matematika o‘qitilishini eng zamonaviy
talablar darajasiga ko‘tarmoq zamon talabidir. Chunki, bolalarga keyinchalik
matematika va boshqa fanlar uchun zarur bo‘lgan elementar, tushunchalar shu
sinflarda singdiriladi.
Matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar deganda o‘quvchilarning matematik
bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish maqsadida tashkil qilingan
mashg‘ulotlatlarni tushunamiz.
Sinfdan tashqari ishning asosiy maqsadi o‘quvchilardagi fanga bo‘lgan qiziqishni
rivojlantirish, ularni darsda olgan bilimlarini to‘ldiruvchi matematik bilim, malaka
va ko‘nikmalar bilan qurollantirishdan foydalanish mumkin.
O‘quvchilar yuqori sinflarda matematika, fizika,kimyo va boshqa fanlarni yaxshi
o‘zlashtirishlari uchun boshlang‘ich sinflarda matematika fanini puxta egallashi va
amaliy ko‘nikmalar hosil qilishlari kerak.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ma’lumotini oshirish va darslarni o‘zlashtirish
darajasini ko‘tarishga ko‘maklashish uchun, boshlang‘ich maktabda sinf
mashg‘ulotlari bilan bir qatorda sinfdan tashqari ishlarni ham o‘tkazish zarur.
Sinfdan tashqari va maktabdan tashqari ishlar bolalar bilan olib boriladigan ta’lim-
tarbiya ishlarining ajralmas qismi bo‘lishi bilan birga, o‘quvchilarni vatanparvarlik
ruhida tarbiyalashda yordam beradi, ularning bilimga va mehnatga bo‘lgan
havaslarini orttiradi. Shununigdek o‘zlashtirish sifatini oshirishga va xulqini
yaxshilashga ta’sir etadi. O‘quvchilar sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda sinfda
olgan bilimlarini mustahkamlaydilar,matematikaga bo‘gan qiziqishlari oshadi,
nutqlari o‘sadi. Umuman boshlang‘ich maktabda sinfdan tashqari ishlar sinf ishlari
bilan mustahkam bog‘langan bo‘lib, ayrim vaqtlarda esa uni chuqurlashtiradi.
Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarning asosiy maqsadi– o`quvchilarda
fanga qiziqishni rivojlantirish, boshlang`ich matеmatika asosiy kursida olinadigan
bilimlarni to`ldiruvchi va chuqurlashtiruvchi matеmatik fakt va ma'lumotlar,
malaka va ko`nikmalar zahirasini to`plashdan iborat.
7

Matеmatikadan «sinfdan tashqari ish»lar dеyilganda o`quvchilarning darsdan
tashqari vaqtda tashkil qilingan, dastur bilan bog`liq bo`lgan matеrial asosida
ixtiyoriylik tamoyiliga asoslangan mashqulotlar tushuniladi.
O`quv ishini tashkil etishning darsdan tashqari quyidagi shakllari mavjud:
1. Mustaqil uy ishlari.
2. O`quvchilar bilan yakka va guruh mashg‘ulotlar.
3.Mat е matikaga qobiliyatli o`quvchilar bilan o`tkaziladigan mashg‘ulotlar.
4. Mat е matikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar.
5. O`quvchilar bilan ishlab chiharishga, tabiatga ekskursiya.
Yuqorida sanab o`tilgan ish shakllari va dars bir-birini to`ldiradi. Asosiy masala
darsga taalluqlidir. Darsda hamma ishlarga b е vosita o`qituvchi rahbarlik qiladi.
Qo`shimcha mashqulotlarda esa ish o`qituvchining o`zi tomonidan yoki o`qituvchi
rahbarligida o`quvchilar tomonidan bajariladi.
Sinfdan tashqari ishlar o`quvchilarning mat е matik bilimlarini chuqurlashtirish va
k е ngaytirish, murakkab misol va masalalarni е chishni mashq qilish,
mat е matikaning hayot bilan bog`liq bo`lgan tomonlarini ochadigan va dasturga
kirmagan ba'zi savollar bilan tanishtirishni maqsad qilib oladi.
Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning turlari quyidagilardan iborat:
Qiziqarli matematika soarlari va minutlari.
Matematik to‘garaklar uyushtirish.
Matematika gazetasi chiqarish.
Ekskursiya o‘tkazish.
Matematik burchak tashkil qilish.
Matematika ertaliklar (kecha) o‘tkazish.
Boshlang‘ich sinflarda matematika olimpiadasi o‘tkazish.
Bu mashg‘ulotlarning har birini qanday tashkil qilish haqida alohida to‘xtalib
o‘tamiz. Sinfdan tashqari ishlar orqali quyidagilar amalga oshiriladi:
-bilimlarni va amaliy ko`nikmalarni chuqurlashtirish hamda k е ngaytirish;
8

-o`quvchilarning mantiqiy tafakkurlarini, topqirliklarini, mat е matik ziyrakliklarini
rivojlantirish;
-mat е matikaga qiziqishlarini orttirish, qobiliyatli va layoqatli bolalarni topish,
talabchanlik, irodani tarbiyalash, m е hnatga muhabbat, mustaqillik, uyushqoqlik va
insoniylikni tarbiyalash.
Sinfdan tashqari ishlar darslarga nisbatan ba'zi farq qiluvchi xususiyatlarga ega:
1.O`z mazmuni bo`yicha mat е matika dasturiga taa’lluqli emas. Ammo b е riladigan
bilimlar o`quvchilarning kuchiga mos bo`lishi k е rak.
2.Sinfdan tashqari ishlar imkoni boricha barcha o`quvchilarni jalb qilishi, ya'ni
qiziqarli bo`lishi zarur. Past o`zlashtiruvchi o`quvchilar ham qiziqish yordamida
faol o`quvchilarga aylanishi mumkin.
3.Sinfdan tashqari ishlar ixtiyoriylik tamoyiliga asosan tashkil qilinadi, l е kin
qiziqishni ta'minlash lozim. Bu mashqulotlarga baho qo`yilmaydi, ammo faol
ishtirok etgan o`quvchilar rag`batlantiriladi.
4.Mashg‘ulot mazmuni va shakllariga qarab, 10–12 minutdan 1 soatgacha
mo`ljallangan bo`lishi mumkin.
5.Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni va shakllarining turli-tumanligi.
Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda : qiziqarli matnli masalalar, o`tkir z е hnlilikka oid
masalalar, hazil masalalar, b е rilgan ma'lumotlari y е tishmaydigan yoki b е rilgan
ma'lumotlari ortiqcha masalalar, mantiqiy masalalar, qiziqarli mat е matik voq е alar,
arifm е tik r е buslar, o`yinlar, fokuslar, boshqotirmalar tarixiy ma'lumotlar b е rish va
boshqa ko‘rinishdagi topshiriqlar bajariladi.
Maktab amaliyotida hozir sinfdan tashqari ishlarning quyidagi shakllari uchraydi:
mat е matik o`n minutliklar, soatliklar, mat е matika k е chalari, mat е matika
to`garaklari, ertaliklar, viktorinalar, tanlovlar, olimpiadalar.
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o`tkazish mеtodikasi quyidagilarga
asoslanishi kеrak:
1. Darsda o`quvchilar olgan bilim, malaka va ko`nikmalarni hisobga olgan holda
o`tkaziladi.
2. Sinfdan tashqari ishlar o`quvchilarning xohishi, havaskorligi, ijodkorligi
tamoyillariga asoslanishi va ularning individual fikrlarini qoniqtirish maqsadida
tashkil qilinadi.
9

3. Sinfdan tashqari ishlarni o`tkazish shakllari darslardan farq qilib, qiziqarli
tomoni kuchli bo`ladi. Buning uchun zaruriy shart shuki, o`tkaziladigan ishning
rеjalashtirilishi va tizimliligining murakkabligidadir.
10

II.2. 3-sinfda sinfdan tashqari ishlarning maqsadi va turlari.
O‘quvchilar yuqоri sinflarda matematika, fizika, kimyo va bоshqa fanlarni yaxshi
o‘zashtirishlari uchun bоshlang‘ich sinflarda matematika fanini puxta egallashi va
amaliy ko‘nikmalar hоsil qilishlari kerak.Bоshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
ma’lumоtini оshirish va darslarni o‘zlashtirish va darslarni o‘zlashtirish darajasini
ko‘tarishga ko‘maklashish uchun bоshlang‘ich maktabda sinf mashg‘ulоtlari bilan
bir qatоrda sinfdan tashqari ishlarni ham o‘tkazish zarur.Sinfdan tashqari va
maktabdan tashqari ishlar bоlalar bilan оlib bоriladigan ta’lim-tarbiya ishlarining
ajralmas qismi bo‘lishi bilan birga, o‘quvchilarni bilimga va mehnatga bo‘lgan
havaslarini оrttiradi, shuningdek, o‘zlashtirish sifatini оshirishga, tanqidiy
fikrlashga, o‘zini namoyon etishda va xulqini yaxshilashga ta’sir etadi.
Matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulоtlar deganda, o‘quvchilarning
matematik bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish, mantiqiy tafakkurini
oshirish maqsadida tashkil qilingan mashg‘ulоtlarni tushunamiz. Sinfdan tashqari
ishning asоsiy maqsadi o‘quvchilardagi fanga bo‘lgan qiziqishni rivоjlantirish,
ularni darsda оlgan bilimlarini to‘ldiruvchi va chuqurlashtiruvchi matematik bilim,
malaka va ko‘nikmalar bilan qurоllantirishdan ibоrat. Umuman bоshlang‘ich
maktabda sinfdan tashqari ishlar sinf ishlari bilan mustahkam bоg‘langan bo‘lib,
sinf ishlarining davоmi bo‘ladi, ayrim vaqtlarda esa uni chuqurlashtiradi
Sinfdan tashqari ishlarning ikki turi bir-biridan farqlash lоzim. Uning birinchisi
dastur materialini o‘zlashtirishda оrqada qоladigan o‘quvchilar bilan ishlash,
bunga qo‘shimcha dars va kоnsultatsiyalar kiradi. Ikkinchisi, matematikani
o‘rganishga qiziquvchi o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulоtlar. Ma’lumki
birinchi tur mashg‘ulоtlar hоzirgi vaqtda barcha maktablarda mavjud. Bunda
mashg‘ulоtlarni 3-4 o‘quvchidan ibоrat kichkina guruhlar bilan haftada bir marta
o‘tkazish maqsadga muvоfiqdir. Оdatda sinfdan tashqari ishlar deyilganda ko‘prоq
ikkinchi turdagi ishlar nazarda tutiladi va ular asоsan quyidagi maqsadlarni
ko‘zlaydi:
1) O‘quvchilarda matematikaga va uning tadbiqlariga qiziqish uyg‘оtish.
2)O‘quvchilarning matematikadan dastur bo‘yicha bilimlarini kengaytirish.
3)O‘quvchilarda ilmiy tekshirish xarakteridagi malakalarni hоsil qilish.
4) Matematik fikrlash madaniyatini tarbiyalash.
5)O‘quvchilarni matematikadan ilmiy-оmmabоp adabiyotlar bilan ishlashga
o‘rgatish.
11

6) O‘quvchilarning matematikaning tarixiy-ilmiy qimmati haqidagi, matematika
maktabining dunyo fani оrasidagi yetakchilik rоli haqidagi tasavvurlarini
kengaytirish. Bu maqsadlarning bir qismi dars paytida amalga оshiriladi, ammо
dars vaqti chegaralanganligidan, uning anchagina qismini sinfdan tashqari
mashg‘ulоtlarda amalga оshirishga to‘g‘ri keladi.
Maktab tajribasida matematikadan kichik yoshdagi o‘quvchilar bilan bajariladigan
sinfdan tashqari ishlarning quyidagi turlari uchraydi. 1.Qiziqarli matematika
s о atlari va daqiqalari. 2. Matematik to‘garaklar uyushtirish. 3. Matematika gazetasi
chiqarish. 4.Ekskursiya o‘tkazish. 5.Matematik burchak tashkil qilish.
6.Matematika kechalari o‘tkazish. 7.B о shlang‘ich maktablarda matematika
о limpiadasi o‘tkazish
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish va o‘tkazish as о sida quyidagi q о idalar
yotadi. A) Sinfdan tashqari mashg‘ul о tlar o‘quvchilarning darsda о ladigan
bilimlarini, malaka va ko‘nikmalarini his о bga о lgan h о lda o‘tkaziladi. B) Sinfdan
tashqari ish ixtiyoriylik, tashabbusk о rlik prinsiplari va o‘quvchilarning harakatlari
as о sida tuziladi, hamda o‘quvchilarning individual talablarini qan о atlantirish
maqsadida o‘tkaziladi. C) Sinfdan tashqari mashg‘ul о tlar o‘tkazish shakliga ko‘ra
darslardan farq qiladi va ko‘pincha qiziqarlilik xarakteriga ega bo‘ladi.
B о shlang‘ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ul о tlar
uyushtirishdagi dastlabki qadam qiziqarli matematika s о atlari va daqiqalaridir.
O‘quvchilar qiziqarli matematika s о atlarida о datdagi darslarga qaraganda kamr о q
charchaydilar va ko‘tarinki ruh bilan ishlaydilar. Bunday mashg‘ul о tni tashkil
qilish va jih о zlash qiziqarli va ravshan bo‘lishi kerak. Bu malakalarda qiziqarli
matematikaga d о ir ko‘rsatma qur о llar: sanash jadvallari, figuralarni sanash,
dev о riy о yna f о rmasidagi o‘yinlar, st о l ustida o‘ynaladigan o‘yinlar, labirintlar,
kart о ndan ge о metrik figuralar yasash, kr о ssv о rdlar va b о shqalar o‘quvchilarga
katta yordam beradi. Maktabda matematikadan sinfdan tashqari ishning as о siy
f о rmasi matematika to‘garagidir. Maktabda matematika to‘garagi bo‘lmasa,
sinfdan tashqari ishlarning b о shqa hech qaysi shakli (matematik о limpiada,
matematika kechasi o‘tkazish va matematika gazetasi chiqarish) mumkin
bo‘lmaydi, chunki maktabda matematika ishlarini tashkil qiladigan aktivlar
to‘garak a’z о laridan ib о rat bo‘ladi. Matematika to‘garagi ishini to‘g‘ri tashkil
qilganda va uni o‘tkazish uslubidan to‘g‘ri f о ydalanilganda, o‘quvchilar
matematikaga qiziqish uyg‘ о tish va bu qiziqishni riv о jlantirish, ularning bilish
aktivlari va matematik q о biliyatlarini riv о jlantirishga imk о n beradi. Mustaqil
ishlash ko‘nikmalarini singdiradi, o‘z kuchlariga ish о nchni, qiyinchiliklarni
mustaqil bartaraf qilish q о biliyatini tarbiyalaydi.
12

Boshlang‘ich sinfda matematika o‘qitishning darsdan tashqari shakllari:
1.Mustaqil ish darslari. Darsda oldingi amalga oshirilgan barcha ishlar
o`qituvchining mustaqil ravishda yangi bayon qilingan qoida-qonunlari asosida
misol-masala yechishga qaratilmog`i kerak. O`quvchilar bilan yangi mavzuga
taalluqli mustaqil ish bajarish o`qituvchiga yangi mavzuni o`quvchilar qanday
kamchiliklar borligi to`g`risida ma`lumot beradi. Bu vaqtda o`quvchilar o`zlarining
bilimlarini mustahkamlaydi, ba`zi malakalar hosil qiladi, uy vazifasini bajarishga
tayyorlaydi, yangi mavzuni o`zlashtirish bilan bog`liq bo`lgan qiyinchiliklarni
yengadi. Mustaqil ish tekshirish va umumlashtiruvchi xulosani takrorlash bilan
yakunlanadi. Uyga vazifa. Uy vazifasining mazmuni bir tomondan darsda
o`rganilgan yangi materialni mustahkamlashga qaratilgan bo`lsa, ikkinchi
tomondan keykeyingyyorlashga qaratilmog`i kerak.
2. Har xil mashqlarni qo`llash yordamida yangi bilim, malaka va ko 'nikmalarni
mustahkamlash darsi.
Yuqorida aytganimizdek har bir darsda o'quvchilar olg'a qarab siljiydilar, lekin
darslar orasida shundayi ham borki bunday darsning asosiy qismi oldindan
olgan bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan boladi. Darslar sistemasida
mustahkamlash darsning har xil bosqichlarida va har xil darajalarida o'tkaziladi.
Agar darsning oldiga ko‘nikma ishlab chiqish va birinchi malakalarni hosil
qilishdek didaktik maqsad qo'yilgan bo`lsa, uning natijasida avtomatlashtirilgan
malakalar ishlab chiqiladi.
Bu esa darsning strukturasida, mazmunida va uning ustida ishlash metodlarida aks
ettirilishi lozim. Mustahkamlash va olingan bilim, ko'nikma va malakalarni hosil
qilish uchun darsning strukturasi har xil bo'lishi mumkin.
Bunday darsning strukturasiga quyidagilar kiradi: uy vazifasini tekshirish,
mavzuni va darsning maqsadini e`lon qilish, og'zaki hisoblash, ifodalarning
qiymatlarini hisoblash va masalalar yechish mashqlari natijasini mustaqil
tekshirish va materialni mustaqil umumlashtirish, o'quvchilarning o‘zlari mustaqil
ravishda ifodalar va masalalar tuzish, o`lchash va grafik ishlarini bajarish.
Bunday darsga 3-sinfdan misol keltiramiz.
Darsning mavzusi. 1000 soni ichida yozma ayirish.Darsning maqsadi. Yozma
ayirish amallarini mustahkamlash.
Darsning rejasi:
13

1) uy vazifasini tekshirish, o'quvchilar sinf doskasida yozilgan uy vazifasining
javobi bilan daftarda ishlangan javobni solishtiradilar. Chaqirilgan o'quvchilar
masalani yechish yo`llarini aytib beradi;
2) og'zaki hisoblash:
3) o`qituvchining bevosita rahbarligida 960-156, 741-237 va boshqa misollarni
yozma yechadilar.
4) avirishga doir misollar va masalalarni o'quvchilar rnustaqil yechadilar;
5) mustaqil ishlarini tekshirish:
6) uyga vazifa berish;
7) darsni yakunlash.

14

II.BOB. Boshlang`ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari va
maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilish .
II.1 Boshlang`ich sinflarda matematikadan to`garak ishlarini tashkil
etishning maqsadi va vazifalari.
Maktabda matematikadan sinfdan tashqari ishning asosiy formasi matematika
t o‘ garagidir . Maktabda matematika to‘garagi bo‘lsa , sinfdan tashqari ishlarning
bosh q a h ech q aysi shakli ( matematik olimpiada , matematika kechasi o‘ tkazish va
matematika gazetasi chi q arish ) mumkin b o‘ lmaydi , chunki maktabda matematika
ishlarini tashkil q iladigan aktivlar to‘garak a’zolaridan iborat bo‘ladi . Tajriba
kichik yoshdagi o‘quvchilar bilan 1- sinfdan boshlab to‘garak mashg‘ulotlarni
tashkil qilish va o‘tkazish mumkinligini k o‘ rsatmo q da . Ammo odatda bu ishni 2-4
sinf o‘quvchilari bilan o‘tkaziladi .
Matematika to‘garagi ishi , uni to`g`ri tashkil qilganda va uni tkazish
metodikasidan to‘g‘ri foydalanganda , o‘quvchilarda matematikaga qiziqish
uy g‘ otish va bu qiziqishni rivojlantirish , ularning bili m va matematik
qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi . Musta q il ishlash k o‘ nikmalarini
singdiradi , o‘ z kuchlariga ishonchni , q iyinchiliklarini musta q il bartaraf q ilish
q obiliyatini tarb i yalaydi . Bolalar to‘garak ish i jarayonida o‘ zlarining matematik aga
qiziqishi o‘ sganli g ini , yangi bilimlar va malakalar olganliklarini anglab yetishlari
katta a h amiyatga ega . Shu bo i sdan o‘tkaziladigan musta q il ishlar natijalarini
o‘quvchilarning umumiy va individual muvaffa q iyatlarini ta’kidlagan h olda t o‘ la
batafsil ta h lil qilish kerak .
To‘garakning ba’zi mashg‘ulotlariga o‘quvchilarning ota - onalarini h am taklif
qilish mumkin . Matematik savollar va masalalarning turli - tumanligiga q aramay
kichik yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan to‘garak mashg‘ulotlari mazmuni
q uyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak .
1. Rejalashtiruvchi material dastur materiali bilan bo g‘ lanishga ega . Bunda
h isoblash amallari q aralayotgan sinf dasturi talablaridan ortib ketmaydi ,
h isoblashlar , masalalar yechish , geometrik figuralarni yasashlarga amaliyot bilan
nazariya orasidagi bo g‘ lanish ta’minlanishi kerak .
2. O‘ rganilayotgan masalalar isti q bol maqsadlarga ega b o‘ lishi , ya’ni o‘quvchilarni
kelajakda o‘ rganilishi nazarda tutilgan matematik masalalarni , masalan : t o‘ plam ,
funksional bo g‘ lanish , algebraik simvolika , tenglamalar , grafiklar ular yordamida
arifmetik masalalarni yechish va h okazolarni o‘ rganish g a tayyorlash ga ega b o‘ lishi
mumkin .
15

3. O‘ rganiladigan masalalarning mazmuni q aralayotgan yoshdagi bolalarning
kuchlari yetadigan , ularda matematikaga muxabbat va uni o‘ rganishga qiziqish
uy g‘ otadigan asosiy ta’lim va tarbiyaviy masalalarni h al qilish imkonini beradigan
b o‘ lishi kerak .
Q iyi n ro q misol va masalalar yechish , o‘quvchilar tafakkurini , konkretdan
abstrakt g a o‘ tish , zarur umumlashtirishlarni q ila olish q obiliyatlarini rivojlantirish
va h okazolar to‘garak ishi mazmuniga kiradi . Q izika r lilik xarakteri da g i mash q lar ,
arifmetik fokuslar , « ajoy i b kvadrat » lar , topishmo q lar , qiziqarli o‘yinlar , she’rlar va
katta o‘ rin oladi . Shu bilan birga materialni q iziqarli b o‘ lishi yagona maqsad emas
q araladigan matematik q oidalar , q onuniyatlarni chu q urro q tushuntirishga imkon
beradi .
To‘garak mashg‘ulotlarida o‘q ituvchilar su h batlariga , to‘garak a’zolarining
chi q ishlariga katta o‘ rin ajratiladi , ba’zi nazariy material o‘qituvchilar su h batlarida
bayon q ilinadi , qiziqarli matematik masalalar beriladi .
Matematika to‘garagida bir gruppa bolalarning ishtirok qilish i va ularning
q iladigan ishlari fa q at to‘garak q atnashchilar i gina emas , balki sinfdoshlarning
h ammasi uchun h am katta a h amiyatga egadir .
To‘garak a’zolari qo‘ shma to‘garak tayyorlashda , ekskursiya o‘tkazishda ,
matematika gazetasi chi q arishda , matematika burchagi tashkil qilishda , shu singar i
ishlarda o‘qituvchiga yordam beradi . To‘garakda o‘qituvchilar masalalar yechish
bilan birgalikda arifmolitr yoki ch o‘ tdan foydalanib , tez h isoblash va yer ustida
o‘ lchash ishlarini bajarish malakalarini h osil q iladilar .
O‘qituvchi to‘garak a’zolari bilan h aftada bir marta o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni
oldindan rejalashtiradi . To‘garak mashg‘ulotlarini 2- sinflarda 30-35 minut , 3 - 4-
sinflarda 35-40 minut davomiyligida o‘tkazish maqsadga muvofi q dir .
Matematik to‘garak ishini rejalashtirishda shuni h isobga olish kerakki , alo h ida
olingan mashg‘ulot qo‘ yilgan masa la larni t o‘ la h al q ilmaydi . H amma
rejalashtirilgan mashg‘ulotlarning o‘ rganilishi nazarda tutilgan savollarning t o‘ la
ishlanmasi bilan birgalikdagi oldindan o‘ ylab qo‘ yilgan sistemasi zarur .
Shu munosabat bilan yarim yilga yoki birdaniga bir yilga m o‘ ljallangan reja tuzish
kerak . Bunda butun materialni shunday ta q simlash lozimki , u shu va q tda darsda
o‘ rganilayotgan mavzular bilan bo g‘ lik b o‘ lsin . Mashg‘ulotlarni o‘tkazishning
boshida rejada o‘ zgarishlar , t o‘ ldirishlar kiritiladi .
16

Mavzuni butun o‘ rganishni q iyinro q masala la rni yechish , shuni n gdek top q irlik ,
ziyraklik , di qq at talab q iluvchi masalalarni yechish , kichik - kichik qiziqarli
savollarni almashlab borish foydali dir .
Boshlang‘ich sinflarda q uyidagi mashg‘ulotlarni o‘tkazish mumkin :
1 - mashg‘ulot: 1. O‘ zbek matematiklar i dan al - xorazmiyning bolal i gi va sonlarni
q anday topganligi h a q ida su h bat .2. O‘ ylagan sonni topish o‘yini .
2 - mashg‘ulot: 1. Geometrik figuralarni tuzilishi va chizilishi haqida ( q o g‘ oz va
kartondan yasash ).2. Tartib bilan sanash o‘yini .
3 - mashg‘ulot: 1. U lu g‘ bekning bolal i gi va matematikaga oid ishlari .2. Qiziqarli
masalalar .
4 - mashg‘ulot: 1. Faraz qilish usuli bilan yechiladigan masalalar .2. Tarozi bilan
ishlash .
5 - mashg‘ulot: 1. « oilada matematika » masalasini yechish .2. H azil masala .
6 - mashg‘ulot: 1. Umar Hayyom h ayoti haqida su h bat .2. Kalendar tuza olasizmi .
7 - mashg‘ulot: 1. Mitti va ulkan sonlar haqida su h bat .2. Manti q iy masalalarni
yechish .
8 - mashg‘ulot: 1. Abu ali ibn sinoning ijodi .2. 9 ga oid 9 topshiri q larini bajarish .
9 - mashg‘ulot: 1. Mak t ab h ayoti bilan bo g‘ langan masalalarni yechish .2.
K o‘ rgazmali q urollar yordamida tenglik , tengsizlikni o‘ rganish .
10 - mashg‘ulot: 1. Gugurt ch o‘ plari bilan ishlash .2. Pulli h isoblashlarga doir
masalalar .
Matematik 10 minutliklarida topshiriqlarga qiziqish uyg‘otish va quvvatlash uchun
bu topshiriqlar darslarda beriladigan oddiy matematik topshiriqlarga o‘xshash
bo‘lmasligi kerak.
Mashg‘ulot o‘tkazish uchun har xil qiziqarli arifmetik va geometrik mazmunli
masalalar, qiyinroq masalalar, hazil masalalar, masalalar tuzishga doir masalalar,
qiziqarli kvadratlar, rebuslar, topishmoqlar va boshqalar material bo‘lib xizmat
qiladi.
Matematik to‘garak matematikadan tizimli sinfdan tashqari ishning eng ko‘p
tarqalganidan biri. Uning asosiy vazifasi – matematikaga alohida qiziqish
ko‘rsatgan o‘quvchilar bilan bajariladigan chuqurlashtirilgan ish.
17

Matematik to‘garak ishi qiziqarli matematika soatlaridan quyidagilar bilan farq
qiladi:
Matematika to‘garagiga o‘quvchilar tanlashda ularning matematikaga nisbatan
alohida qiziqishlarini, moyilliklari va imkoniyatlarini hisobga olish kerak.
Mustaqil ravishda ko‘rgazmali qurollar (abaklar, ba’zi o‘yinlar uchun misollar
yozilgan kartochkalar va boshqalar) tayyorlaydilar, matematika kechalari
o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘radilar. Matematika to‘garagini o‘tkazish uchun
oldindan uning ish rejasini tuzish kerak.
3-4-sinf o‘quvchilari uchun matematik to‘garaklarni o‘tkazishda, yosh guruhining
intellektual salohiyatini hisobga olib, metodik yondashuvni ishlab chiqish zarur.
Bu yoshdagi o‘quvchilarni motivatsiya qilish, qiziqarli va interaktiv faoliyatlar
orqali ularning matematikaga bo‘lgan qiziqishini oshirish muhimdir. Matematik
to‘garaklarda o‘quvchilarga yangi bilimlarni o‘rganish va amaliy ko‘nikmalarni
shakllantirish uchun turli usullarni qo‘llash kerak.
Matematik to‘garaklarning asosiy maqsadi o‘quvchilarda matematik bilimlarni
yanada chuqurlashtirish, masalalarni yechish ko‘nikmalarini rivojlantirish,
muammolarni hal qilishda mantiqiy fikrlashni shakllantirishdir. Shuningdek, bu
to‘garaklar o‘quvchilarga jamoa bilan ishlashni, o‘zaro fikr almashishni o‘rgatadi
va ularga matematik bilimlarni amaliyotda qo‘llashni o‘rgatadi.
3-sinfda matematik to‘garakni o‘tkazish metodikasi:
a) Mavzularni tanlash:
To‘garak mashg‘ulotlari mavzulari o‘quvchilarning matematik bilimlariga mos
ravishda tanlanishi kerak. 3-sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli va murakkab bo‘lgan
mavzularni tanlash lozim. Quyidagi mavzularni misol sifatida keltirish mumkin:
 Raqamlar va ularning xususiyatlari (bo‘lish, ko‘paytirish, qo‘shish, ayirish).
 Geometrik shakllar va ularning o‘lchovlari.
 Proportsiyalar va foizlar.
 O‘lchov birliklari (massa, hajm, uzunlik, vaqt).
 Oddiy arifmetik masalalar va muammolarni hal qilish.
b) Faoliyatlarni rejalashtirish:
18

To‘garak mashg‘ulotlarida o‘quvchilarga matematik bilimlarni yangi usullar
yordamida o‘rganish va amaliyotda qo‘llash imkoniyati yaratish zarur.
Mashg‘ulotlar qiziqarli va interaktiv bo‘lishi kerak. Quyidagi faoliyatlar
o‘quvchilarga matematik bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi:
1. Matematik o‘yinlar va musobaqalar:
o "Tezkor hisoblash" o‘yini : O‘quvchilarga 10 ta arifmetik masala
beriladi (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish), ular 1 daqiqada
imkon qadar ko‘proq masalani yechishga harakat qilishadi.
o "Shakllarni yasash" musobaqasi : O‘quvchilar turli geometrik shakllar
yordamida o‘zlari yangi shakllar yaratishadi. Masalan, to‘rtburchak,
uchburchak va doiradan foydalanib, o‘quvchilar "matematik
manzillar" yoki boshqa ko‘rinishdagi shakllarni yasashadi.
o "Pulni hisoblash" o‘yini : O‘quvchilarga pul birliklari (so‘m, ko‘p
xildagi tangalar) beriladi, va ular shu pulni qo‘shish, ayirish yoki
to‘g‘ri taqsimlash orqali muammolarni hal qilishadi.
2. Qiziqarli masalalar yechish:
o "Vaqtni hisoblash" : O‘quvchilarga turli vaziyatlarda vaqtni hisoblash
masalalari beriladi. Masalan, "Agar bir film 2 soat 30 daqiqa davom
etsa, vaqti tugagach, soat necha bo‘ladi?"
o "Do‘konda xarid qilish" masalalari : O‘quvchilarga do‘konda xarid
qilish bilan bog‘liq masalalar beriladi. Masalan, "Agar bir dona
futbolka 50 so‘m bo‘lsa va siz 5 ta futbolka sotib olsangiz, qancha pul
sarflaysiz?"
3. Jamoaviy ishlash:
o Matematik laboratoriya : O‘quvchilarni guruhlarga ajratib, ularga turli
masalalar va mashqlar beriladi. Masalan, har bir guruh turli geometrik
shakllarni chizib, ularning xususiyatlarini taqqoslaydi.
o "Matematik hayot" loyiha ishlari : O‘quvchilarni turli real hayotdagi
masalalarni yechishga yo‘naltirish (masalan, o‘quvchilar uyida
ishlaydigan masalalarni yechish, ular uchun kerakli matematik
modellarni yaratish).
4. Matematik erkin mashqlar:
19

o "Xatolarni to‘g‘rilash" o‘yini : O‘quvchilarga noto‘g‘ri yechilgan
masalalar beriladi va ular xatolarni topib, to‘g‘ri yechish yo‘lini
ko‘rsatishadi.
o "Raqamlar piramidasini qurish" : O‘quvchilarga raqamlar beriladi va
ular bu raqamlarni qo‘shish, ayirish va ko‘paytirish orqali piramida
shaklida tartibga solishlari kerak.
c) O‘quvchilarning mustaqil ishlashini ta’minlash:
O‘quvchilarni o‘zlari masalalarni yechish va turli matematik muammolarni hal
qilishda mustaqil ishlashga rag‘batlantirish zarur. Bu uchun quyidagi usullarni
qo‘llash mumkin:
 Ish daftarlari va kitoblar bilan ishlash : O‘quvchilarni o‘quv materiallari va
kitoblar yordamida masalalarni mustaqil yechishga undash.
 Onlayn vositalar : O‘quvchilarga matematik masalalarni onlayn
platformalarda yechish yoki o‘yinlar orqali o‘rganish imkoniyatini yaratish.
d) Mashg‘ulotni tahlil qilish va baholash:
To‘garak mashg‘ulotlarining yakunida o‘quvchilarning faoliyatini baholash,
ularning erishgan natijalarini tahlil qilish muhimdir. Bu jarayon o‘quvchilarning
matematik tushunchalarni qanday o‘zlashtirganini ko‘rsatadi.
 Jamoaviy baholash : O‘quvchilarga bir-birining ishlari haqida fikr bildirishga
imkoniyat yaratish (masalan, "Sizning guruhingiz tomonidan yechilgan
masala qanday yechildi?").
 Mustaqil baholash : O‘quvchilarni o‘z ishlarini baholashga undash, ularning
o‘z-o‘zini baholash ko‘nikmalarini rivojlantirish.
 Rag‘batlantirish : Mashg‘ulotlar davomida o‘quvchilarning faolligini va
muvaffaqiyatlarini rag‘batlantirish, motivatsiyani oshirish.
3-sinf o‘quvchilari uchun matematik to‘garaklarni o‘tkazishda o‘quvchilarning
qiziqishini saqlash va interaktiv faoliyatlar orqali bilimlarini kengaytirish juda
muhimdir. Mashg‘ulotlar o‘quvchilarga matematik tushunchalarni amaliyotda
qo‘llashni o‘rgatib, ularning mantiqiy fikrlash va muammolarni hal qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bu usul o‘quvchilarga bilimni chuqurlashtirish va
kundalik hayotda matematikani qo‘llash imkoniyatini yaratadi.
20

II.2 Boshlang`ich sinflarda matematikadan mustaqil ishlarda og`zaki
topshiriqlarni qo`llash.
Boshlang‘ich sinflarda matematikadan mustaqil ishlarni tashkil etishda og‘zaki
topshiriqlardan foydalanish — bu o‘quvchilarning aqliy faolligini, diqqatini va
mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladigan samarali
metodlardan biridir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matematika fanini o‘rganish jarayonida
o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va faolligini oshirish muhim o‘rinni egallaydi.
Ayniqsa, og‘zaki topshiriqlardan foydalanish orqali o‘quvchilarda tez fikrlash,
sonlar ustida amallarni mustahkamlash, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish mumkin.
Mustaqil ish — bu o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘z kuchi bilan
bajaradigan, bilim, ko‘nikma va malakalarini mustahkamlashga xizmat qiladigan
mashq turi hisoblanadi.
Og‘zaki topshiriqlar — yozma shaklga keltirilmasdan, o‘quvchilar tomonidan
og‘zaki ravishda hal etiladigan masalalar, amallar, mantiqiy savollar va hisoblash
topshiriqlaridir.
Boshlang`ich sinflarda matematikadan mustaqil ishlarda og‘zaki topshiriqlarning
turlari:
1) Arifmetik amallar topshiriqlari – qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish.
2) Mantiqiy topshiriqlar – solishtirish, umumlashtirish, bog‘liqlikni aniqlash.
3) Hisob masalalari – og‘zaki taqdim etilgan vaziyat asosida misolni hal qilish.
4) Sonli diktantlar – o‘qituvchi aytgan misollarni og‘zaki hisoblash.
5) Tezkor javob topshiriqlari – o‘qituvchi tomonidan tez-tez beriladigan savollarga
qisqa javob berish.
6) Ketma-ketlikni topish – sonlar ketma-ketligini davom ettirish.
Og‘zaki topshiriqlarning ahamiyati quyidagilardan iborat: o‘quvchilarning eslab
qolish qobiliyatini oshiradi; matematika amallarini avtomatlashtiradi; tez va to‘g‘ri
fikrlashga o‘rgatadi; mantiqiy tafakkurni shakllantiradi; darsda o`quvchilarni faol
ishtirok etishlariga sabab bo‘ladi; o`quvchilarni mustaqil fikrlashini, o‘zini nazorat
qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Dars shakllarida og‘zaki topshiriqlardan foydalanish turlari:
21

Frontal ish – butun sinf bilan birga og‘zaki hisoblash.
Juftlikda ish – o‘quvchilar bir-birlariga topshiriq berib, nazorat qilishadi.
Guruhiy ish – har bir guruhga og‘zaki topshiriq berilib, umumiy yechim topiladi.
Og‘zaki topshiriqlarni tashkil etishda metodik tavsiyalar: boshlang‘ich sinflar yosh
xususiyatlarini inobatga olishi; qiyinchiligi turlicha bo‘lgan topshiriqlar tanlash;
har bir o‘quvchi uchun qiziqarli va tushunarli shaklda ifodalashi; javobni tez va
to‘g‘ri aytish malakasini shakllantirish; o‘yin elementlari bilan birgalikda tashkil
etishi (masalan: “Top-qani!” o‘yini) kabilar kiradi.
Og`zaki topshiriqlardan foydalanganda didaktik tamoyillar mavjud. Bularga:
mazmunlilik-topshiriqlar real hayotga yaqin bo‘lsin; yoshga moslik-ifodalar sodda,
tushunarli bo‘lishi kerak; bosqichlilik-osondan qiyinga qarab ketish; qiziqarlilik-
topshiriqlar o‘yin yoki jumboq shaklida bo‘lishi mumkin.
O`quvchilar bilim ini tekshirishning yana bir usuli o'quvchilardan individual
so‘rash hisoblanadi. Bu so ‘rash uncha katta bo‘lmagan og'zaki hisoblash bilan
bog`langan bo`lishi kerak. Bunday so‘rashni o‘qituvchi, odatda, uy vazifasini
tekshirish bilan bog'laydi.Og‘zaki hisoblash malakalarini tekshirish maqsadida
sinfning barcha o‘quvchilari bilan misol va masalalar yechishda qo`llaniladi.
O‘qituvchi misolni aytadi, o‘quvchilar og‘zaki yechib, daftaridagi taalluqli raqam
to‘g‘risiga faqat javoblarini yozib qo‘yadilar. Вunday topshiriqni har bir darsda
7-10 minut davomida o‘tkazish maqsadga muvofiq bo`ladi.
O‘qituvchi boshchiligada bajariladigan o‘quvchilarning mustaqil ishlari
o‘quvchilarning umumiy rivojlanishlariga yo‘naltirilganligini yana bir karra
ta’kidlaydi.
Didaktik adabiyotlarda mustaqil ish tushunchasini har xil ta’riflanadi.
Mustaqil ishlar quyidagilarga ko‘ra o‘zaro farq qilinadi:
a) didaktik maqsadlar bo‘yicha: o‘quvchilarni yangi materialni qabul qilishga
(idrok qilishga) tayyorlashga, yangi bilimlarni o‘zlashtirishga, mustahkamlashga,
ilgari o`tilgan materialni takrorlashga yo‘naltirilgan bo`lishi mumkin;
b) o‘quvchilar mustaqil ishlayotgan material bo‘yicha: darslik bilan didaktik
material ustida, bosma asosli daftar ustida ishlash;
d) o‘quvchilardan talab qilinadigan faoliyat xarakteri bo‘yicha: bu nuqtayi
nazardan bajariladigan ishlarni berilgan namuna, qoida bo‘yicha bir-biridan farq
qilinadi.
22

O‘quvchi maxsus topshiriq ustida ishlaydi. Matematikadan deyarli har bir darsda
2-3 ta qisqa vaqtli mustaqil ish o`tkazish maqsadga muvofiq ekanligini
ta’kidlab o`tamiz.
O‘quvchilarni mustaqil faolliklari darajasiga ko‘ra klassifikasiyalanuvchi metodlar:
1. Izohli-illyustrativ metod. Yangi axborotlarni ilgari o‘zlashtirilgan axborotlar
bilan taqqoslashadi va eslab qolishadi.
2. Reproduktiv metod. Reproduktiv metodning asosiy belgisi faoliyat usulini
tiklash va o‘qituvchining topshiriqlari bo‘yicha takrorlashdan iborat. Bu metod
yordamida o‘quvchilarda malaka va ko‘nikmalar tarkib topadi.
3. Bilimlarni muammoli bayon qilish.Izlanishlarni olib borishga o‘rgatadi.
4. Qisman izlanish yoki evristik metod.
O‘qitishning tadqiqot metodi hisoblanadi.
3-sinf o‘quvchilari uchun matematik o‘n minutliklar va konkurslar o‘quvchilarning
faoliyatini faollashtiradi, ularning fikrlash va mantiqiy qobiliyatlarini
rivojlantiradi. Matematikaga bo‘lgan qiziqishni oshirish va matematik bilimlarni
mustahkamlash uchun juda samarali usul hisoblanadi.
Mustaqil ishlarni tashkil qilish va uni nazorat qilish yuzasidan bo lajakʻ
boshlang ich sinf o quvchilari quyidagilarga rioya qilishi kerak:
ʻ ʻ
- o zlashtiriladigan materialning o quvchilar tomonidan qay tarzda mustaqil
ʻ ʻ
o rganilishini oldindan rejalashtirish;
ʻ
- sinf o quvchilarining o zlashtirish darajasini inobatga olish;
ʻ ʻ
- o quvchilarga beriladigan mustaqil o quv topshiriqlarining hajmi, murakkabligi,
ʻ ʻ
qiyinlik darajasiga etibor berish;
- mustaqil ishlarni bajarishda o quvchilarning ijodiy yondashuvini ta'minlash;
ʻ
- matematika o qitishda tabaqalashtirilgan mustaqil ishlarni tashkil etish va uni
ʻ
nazorat qilish;
- o quvchilarga beriladigan mustaqil ishni tashkil etish vaqtini, davomiyligini
ʻ
aniqlash;
- o quvchilar tomonidan bajarilgan mustaqil ish natijalarini nazorat qilish va
ʻ
baholashning ratsional usullaridan foydalanish. To g ri va ratsional tashkil qilingan
ʻ ʻ
23

mustaqil ishlar o quvchilarning mustaqil fikr yuritish ko nikmasiniʻ ʻ
shakllantirishga, o quvchining ijodiy tafakkuri rivojiga xizmat qiladi.
ʻ
24

Xulosa.
Sinfdan tashqari mashg’ulotlar deganda ko’pincha yuqori sinflar nazarda
tutiladi. Lekin ilg’or tajribalarning tasdiqlashicha, boshlang’ich sinflarda ham
sinfdan tashqari turli – tuman formalarda mashg’ulotlar olib borishning potensial
imkoniyatlari mavjud. Bu imkoniyatlardan foydalanish o’qitishda boshlang’ich va
yuqori sinflar uzviyligini ta’minlaydi.
Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni olib borishda o’quvchilarning
nutq madaniyatini va matematik tafakkurini shakllantirishga kompleks holda
yondashish talab qilinadi. Yosh avlodni hozirgi zamon fani bilan qurollantirish
orqali ularning aqliy jihatdan maksimal darajada rivojlanishlariga erishish
umumta’lim – tayanch maktablar oldida turgan eng muhim vazifalardan
biridir. Bu vazifani hal etishda sinfdan tashqari ishlarning o’rni benihoya
katta. Sinfdan tashqari ishning asosiy maqsadi o’quvchilardagi fanga bo’lgan
qiziqishni rivojlantirish, ularni darsda olgan bilimlarini to’ldiruvchi matematik
bilim, malaka va ko’nikmalar bilan qurollantirishdan foydalanish mumkin.
Darsdan tashqari qilinadigan ishlar o’quv reja asosida ya’ni darslik talablarini
bajarishga qaratilgan bo’lib, bunga sinfdagi barcha talabalar bevosita ishtirok
etiladi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlardan asosiy maqsadi reja va darslikdan
tashqari o’quvchilarga qo’shimcha bilim, ko’nikma va malakalar berish, ularning
fanga bo’lgan qiziqishlarini orttirish, olingan bilimlarni hayotga tadbiq qila
bilishga yordam berishdan iborat.
Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ish turi matematika
to’garagini tashkil etishda o’quvchilarning matematikaga bo’lgan qiziqishlariga
qarab tanlab olinar ekan. Matematikadan to’garaklarni tashkil etishda qiziqarli
misol va masalalardan, mantiqiy masalalardan foydalanish lozim. Sinfdan tashqari
amaliy mashg’ulotlar davomida o’quvchilar bilan (bolalar bilan joylarda)
maqsadni ko’zlovchi, barqaror amaliy natijaga olib keladigan ularni havaslarini
orttiradigan amalda bajariladigan ishlarni olib borishi kerak. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlar quyidagi yo’nalishlarda olib borilishi mumkin.
a) ommaviy ishlar; (musobaqalar, ko’rik tanlovlar, kechalar, ertakliklar,
ekskursiyalar va hokazolar);
b) to’garak ishlar (yosh matematiklar);
d) o’qituvchilarning mustaqil mashg’ulotlarini yo’lga qo’yish (bunda
o’quvchilar fan va texnikaning biron soxasini o’rganish uchun mustaqil
ishlaydilar).
25

e) Maktabdagi o’zlashtirmovchi o’quvchilar bilan ishlashni tashkil etish
usullari.
Matematika to’garagi sinfdan tashqari ishlarning eng ommalashgan turi.
To’garak ixtiyoriy ravishda tuziladi. Har qaysi matematika to’garagida
qatnashadigan o’quvchilar soni 15-20 dan oshmasligi kerak, aks holda
o’qituvchiga qiyinchilik tug’diradi va o’quvchilar to’garakda aktiv ishtirok eta
olmaydilar.
Matematik viktorinalar ma’lum mavzu, bo’lim yoki umuman matematikaga doir
masalalar bo’yicha savol – javob o’yini bo’lib, ko’p vaqt va katta tayyorgarlik
talab qilmaydi. Boshlang’ich sinflarda viktorinalar 10 – 20 minut davom
etadi. Bunda oldindan tayyorlangan 5 – 6 savolga og’zaki yoki yozma javob
olinadi. Matematik musobaqa Yuqorida aytib o’tilgan sinfdan tashqari ishlarda (10
minutlik, viktorina va h.k.), asosan, butun sinf o’quvchilari ishtirok etsa,
matematik musobaqalarda (konkurs, olimpiada) ko’pchilik ishtirok etib, g’oliblar
musobaqasi bilan yakunlaydi, ya’ni bu musobaqa bir necha (ko’pincha 3 yoki 4)
davom etadi.
Matematikadan boshlang`ich ta’lim -tarbiyaviy vazifalarini nazariy bilimlar tizimi
asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya, didaktika,
matematikani o‘qitish nazariyasini (matematika didaktikasi) o‘z ichiga oladi.
Biroq birgina nazariy bilimlarning o‘zi yetarli emas.O‘qitishning ma’lum
mazmuni va o‘qituvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta’sirlanadigan u
yoki bu o‘quv yo‘nalishi uchun eng samarali usullarni qo`llay bilish darsga
tayyorlanishda yoki darsning o‘zida yuzaga keladigan aniq metodik vazifalarni
hal etishni bilishi zarur.
Boshlang`ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanishlariga asos solinishi sababli
boshlang`ich sinf o‘qituvchisi uchun o‘quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasini
va imkoniyatlarini bilish hamda hisobga olish muhimdir.Nazariy bilimlardan
amaliyotda foydalanish jarayonida yuzaga keladigan turli-tuman metodik masalalar
hal etilishi lozim. Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi, shu bilan
birga, odatda, ular bir qiymatli yechimga ega emas. O‘qituvchi darsda yuzaga
kelgan metodik masalaning mazkur o‘quv vaziyati uchun eng yaroqli
yechimining tez topa olishi uchun bu sohada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega
bo`lish talab etiladi.
Boshlang`ich ta’lim metodikasi o‘qitish vositasi sifatida mavjud didaktik
o‘yinlar mantiq ilmi va matematika nuqtayi nazaridan mazmunan yetarli
26

emasligi tufayli didaktik o‘yinlardan foydalaniladi va o‘rganilgan materialni
faqat mustahkamlash vositasi sifatida foydalaniladi.
Ta’lim jrayonida raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash bugungi kunning asosiy
talablaridan biridir. Ayniqsa tamal toshini qo‘yadigan boshlang‘ich ta’lim
jarayonidan boshlab, ta’limni izchil va tizimli tashkil qilish asosiy masala
hisoblanadi.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matematikani puxta o‘zlashtirish,
yuqori sinf bo‘lganda o‘quvchilardagi aktivlik va qiziqishni saqlab qolishga xizmat
qiladi. O‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflarida matematika darslarini o‘qitish
jarayonida eng to‘g‘ri metod bu ko‘rgazmalilik va mustaqil amaliy ishlarni olib
borishdir. Matematika haqida A. Reni shunday deydi: ”Matematikani o‘qitishdan
asosiy maqsad-odamni ana shu go‘zallik bilan tanishtirish va uning yordamida
matematikada juda ham zarur bo‘lgan intizomga va mantiqiy fikrlashga
o‘rgatishdir. Bu juda ham muhim, chunki matematikada mantiqiy fikrlashga
o‘rgangan odam uni hayotning xohlagan sohasida qo‘llay oladi”. Boshlang‘ich
sinf o‘quchilarining fikrlash qobiliyatini o‘stirish bevosita mustaqil topshiriqlarga
bog‘liq.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari matematika darsi jarayonida foydalaniladigan har
qanday innovatsion mustaqil topshiriqlarning natijasi samarali va qiziqarli
bo‘ladi. Topshiriqlarning xilma-xilligi va o‘quvchilar imkoniyatidan kelib
chiqib tanlanishi, yuksak natijalarga erishish va o‘quvchilarning fanga bo‘lgan
qiziqishlarini o‘stirish uchun poydevor vazifasini o‘taydi.
O quvchilarning mustaqil ishlarini turli olimlar turlicha talqin qilishadi. Ayrimlarʻ
uni o qitish metodi sifatida qarashsa, ba’zilari o qitish vositasi, shuningdek
ʻ ʻ
o qitishni tashkil etish shakli sifatida talqin qilishadi. Zero, o qituvchi va
ʻ ʻ
o quvchilarning birgalikdagi faolligidan kelib chiqib uni o qitish metodi sifatida,
ʻ ʻ
o quv jarayonini tashkil etish nuqtai nazarida o qitishni tashkil etish shakli
ʻ ʻ
ko rinishida, o quvchi o quv-biluv faoliyatini faollashtirish jihatidan uni o qitish
ʻ ʻ ʻ ʻ
vositasi sifatida o rganish mumkin.
ʻ
Mustaqil ishni turli olimlar turlicha talqin qilishar ekan, unga turlicha ta’riflar
keltirilgan. Shular ichidan pedagog olim B.P.Esipovning mustaqil ishga bergan
ta’rifini kengroq deb qarash mumkin. Ushbu olim mustaqil ishga quyidagicha ta’rif
beradi: “O quvchilarning mustaqil ishi – bu o qituvchining bevosita ishtirokisiz,
ʻ ʻ
ammo o qituvchining topshirig i bo yicha bajariladigan mehnatdir. Bunda
ʻ ʻ ʻ
o quvchilar o z kuchini sarflab, u yoki bu shaklda aqliy yoki jismoniy ( yoki:
ʻ ʻ
birgalikda ) harakat natijasini ko rsatgan holda maqsadga erishishga ongli ravishda
ʻ
intiladilar”.
27

Boshlang ich ta’lim nazariyasida kichik yoshdagi o quvchilarning mustaqilʻ ʻ
ishlarini tashkil etish yuzasidan juda ko p tadqiqot ishlari olib borilgan. Ammo
ʻ
o quvchi mustaqil ishi tushunchasining maqsadi va mohiyati, uni tashkil etish
ʻ
usuliyotining barcha qirralari ochib berilmagan.
Kuzatish va tajribalar shuni ko rsatadiki, ko pchilik boshlang ich sinf
ʻ ʻ ʻ
o qituvchilari o quvchilarning mustaqil ishlarini o zlashtirilgan bilimlarni qayta
ʻ ʻ ʻ
yodga keltirish, amaliy ko nikmalarni mustahkamlashga qaratadilar.
ʻ
O quvchilarning ijodiy faoliyatlarini faollashtirishga qaratilgan o quv
ʻ ʻ
topshiriqlaridan ham foydalanishmoqda. Har bir yechiladigan ijodiy mazmundagi
misol va masala zamirida o quvchining mustaqil ishlash, ijodiy faoliyati bo ladi.
ʻ ʻ
28

Adabiyotlar ro’yxati.
1. М.E.Jumayev, Z.G‘.Tadjiyeva Boshlang`ich sinflarda matematika o`qtish
metodikasi. Toshkent 2005.
2. М.E.Jumayev Matematika o`qtish metodikasi. Toshkent 2016.
3. Jumayev M.E. Boshlang’ich sinflarda matematika o'qitish metodikasidan
laboratoriya mag'ulotlari. OTM uchun darslik.Toshkent., «Yangi asr avlodi» 2006
yil.
4. Rahima Mavlonova, Nargiz Rahmonqulova "Boshlang'ich ta'limda Pedagogika,
Innovatsiya, Integratsiya" O'quv qo'llanma Toshkent 2013
5. Jumayev M .E. Boshlang'ich matematika nazariyasi va metodikasi. - Т.:
“Amaprint”, 2005.
6. Umumiy o‘rta talimni tashkil etish to‘g‘risida // Talim taraqqiyoti. –Toshkent,
1998. – № 1.
7. Беспалко В.П. Педагогика и прогрессивные технолигии. –Москва:
Педагогика, 1989. – 168 с.
8. Bikboyeva N.U., Yangiboyeva E.Ya. Uchinchi sinf matematika darsligi. -
Т .: “O 'qituvchi", 2005.
9. T adjiyeva Z .G‘. Boshlangich sinflarda fakultatif darslarni tashkil etish. -
Т.: 2005.
10. Bikbayeva N va boshqalar “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish
metodikasi” Toshkent “O’qituvchi” 2016-yil.
29

Foydalanilgan saytlar.
1. www.arxiv.uz
2. http://www.ziyonet .
3. http:/www.pedagog.uz/
4. www. p edagog.uz
5. www. edu. uz
30

kurs ishi

Sotib olish