Boshlang’ich sinfda mustaqil fikrlashni rivojlantirish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	141.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

4 Sotish

Boshlang’ich sinfda mustaqil fikrlashni rivojlantirish

Sotib olish

BOSHLANG'ICH SINFDA MUSTAQIL FIKRLASHNI
RIVOJLANTIRISH

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA MUSTAQIL FIKRLASHNI
RIVOJLANTIRISHNING USULLARI VA METODLARI ........................................................... 6
I.1. Boshlang ich sinf o quvchilarini mustaqil fikrlashga o rgatishda modulli ta’lim ʻ ʻ ʻ
texnologiyalaridan foydalanish ........................................................................................................ 6
I.2. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini kreativ fikrlashga o'rgatish usullari ...................................... 11
II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA O‘QUVCHILAR MUSTAQILLIGINI
BAHOLASH VA RAG‘BATLANTIRISH ................................................................................... 15
II.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining bilimini baholashda xalqaro baholash tadqiqotlaring
ahamiyati va afzalliklari ................................................................................................................. 15
II.2. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar bilimini baholashda pirls dasturi ................................... 19
XULOSA ....................................................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ................................................................... 26
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : O zbekiston Respublikasida umumiy o rta vaʻ ʻ
maktabdan tashqari ta'limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo nalishlarini
ʻ
belgilash, o sib kelayotgan yosh avlodni ma'naviy-axloqiy va intellektual
ʻ
rivojlantirishni sifat jihatidan yangi darajaga ko tarish, o quv-tarbiya jarayoniga
ʻ ʻ
ta'limning innovatsion shakllari va usullarini joriy etish maqsadida "O zbekiston
ʻ
respublikasi Xalq ta'limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi
‟
to g risida O zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni qabul qilindi.
ʻ ʻ ʻ
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev "Yoshlarimizning mustaqil
fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega bo lib, dunyo
ʻ
miqyosida o z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo sh kelmaydigan insonlar bo lib
ʻ ʻ ʻ
kamol topishi, baxtli bo lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va
ʻ
imkoniyatlarini safarbar etamiz" 1
degan da'vatlari ta'limning sifatli va samarali
tashkil etilishini, ayniqsa, boshlang ich sinflardan boshlab o quvchilarni mustaqil
ʻ ʻ
fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega shaxs sifatida
tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Ma'lumki,
Milliy o quv dasturi asosida 2021-2022- o quv yilidan boshlab umumta lim
ʻ ʻ ʼ
maktablarida Ona tili va O qish fanlarining birlashuvi natijasida "Ona tili va o qish
ʻ ʻ
savodxonligi" fani joriy etildi va hamda ushbu fanga "yashashni o rgatadigan fan"
ʻ
deya ta'rif berilmoqda. Ikki fanning birlashuviga asosiy sabab ona tilini
o qitishdagi yondashuvning o zgarishi bo ldi. Endilikda grammatika va yodlashga
ʻ ʻ ʻ
asoslangan ta limdan tinglab tushunish, o qib tushunish, fikrni og zaki va yozma
ʼ ʻ ʻ
bayon qilishdan iborat til o rgatishning to rt ko nikmasini rivojlantirishga
ʻ ʻ ʻ
qaratilgan ta lim shakliga o tildi. Boshlang ich maktabning muhim vazifalaridan
ʼ ʻ ʻ
biri kichik yoshdagi o quvchilarning og zaki va yozma nutqini o stirishdir.
ʻ ʻ ʻ
Shubhasiz, hamma fanlar o quvchilarning lug at boyligini o stirishga, imlodan
ʻ ʻ ʻ
savodxonligini oshirish va nutq malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ma'lumki, o qish darsliklaridagi matnlar turli manbalardan olinganligi aniq. Ona
ʻ
tili darsini o qish bilan bog lansa, o quvchilarning o qish darsida o qiganlari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston, 2021. – 464 б.
3

asosida olgan haqiqiy bilimlaridan foydalanishga imkon yaratiladi. Buning uchun
o quvchilarga mamlakatimizda, maktabda, oilada sodir bo lgan qiziq voqea-ʻ ʻ
hodisalar haqida, tabiatdagi o zgarishlar haqida o qiganlaridan foydalanib gap
ʻ ʻ
tuzish, ayrim parchalarni kitobdan ko chirib yozish, grammatik tahlil kabi
ʻ
topshiriqlarni bajartirish maqsadga muvofiqdir. Ona tilidan ko zlangan maqsadga
ʻ
erishish uchun: birinchidan,ona tili darsida o qishdan beriladigan topshiriq
ʻ
oldindan tayyorgarlik ko rib, puxta o ylab, so ng berilishi; ikkinchidan, ona tili
ʻ ʻ ʻ
darsida o tilgan mavzuni mustahkamlashga imkon berishi hisobga olinishi;
ʻ
uchinchidan, topshiriq (misol qaysi asardan olingan bo lsa) berilgan asar g oyasini
ʻ ʻ
yana ham mustahkamlashga yorlashishini hisobga olish kerak. Ma'lumki,
grammatik bilim tilni ongli egallashni va savodli yozish malakasini
shakllantirishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun ham o quvchilarning
ʻ
grammatikadan olgan bilimlari to g ri yozuv malakalarini shakllantirish bilan birga
ʻ ʻ
olib boriladi. To g ri yozuv malakasini rivojlantirishda imloviy mashq turlari:
ʻ ʻ
grammatik imloviy tahlil, matnni ko chirib yozish, ta'limiy diktant va bayondan
ʻ
mashq sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Imloviy mashqlarni amalga
oshirishda ona tili darsligi sahifalarida berilgan mashqlardan foydalanish bilan
birga boshqa materiallardan foydalanish yaxshi natija beradi. Chunki o quvchilar
ʻ
yangi materialga qiziqish bilan kirishadilar, o ylashga, fikrlashga harakat qiladilar.
ʻ
Kurs ishningi predmeti . Boshlang'ich sinflarda innovatsion
texnologiyalaridan foydalanish metodikasi
Kurs ishining metodlari. Mavzuga oid pedagogik, psixologik, metodik
adabiyotlarni o rganib tahlil qilish, suhbat, kuzatish, anketa- so rovnomalar, ilg or
ʻ ʻ ʻ
o qituvchilarning ish tajribalarini o rganish, pedagogik tajriba, taqqoslash.
ʻ ʻ
Kurs ishining metodologik asoslari. O zbekiston Respublikasi
ʻ
Konstitutsiyasi, "Talim tog risida" gi Qonun, " Milliy o quv dasturi" Boshlang ich
ʻ ʻ ʻ
ta'lim konsepsiyasi, metodist psixolog, didakt olimlarning muammo yuzasidan
qayd etgan qarashlari, O zbekiston Respublikasi Prezidentining ta'lim tarbiyaga
ʻ
oid fikrlari.
4

Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob, to rtaʻ
paragraf va qilingan xulosalardan iborat. Ishga qo yilgan maqsadga erishishi uchun
ʻ
to plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
ʻ
5

I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA MUSTAQIL FIKRLASHNI
RIVOJLANTIRISHNING USULLARI VA METODLARI
I.1. Boshlang ich sinf o quvchilarini mustaqil fikrlashga o rgatishda modulliʻ ʻ ʻ
ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
O zbekiston o zining mustaqilligiga erishgach, o sib kelayotgan yosh
ʻ ʻ ʻ
avlodni barkamol tarbiyalash masalasi davlat miqyosidagi ustuvor masala etib
belgilandi, bu yo nalishda respublika Prezidentining ko plab qarorlari, Farmonlari
ʻ ʻ
qabul qilinib muhim islohotlar amalga oshirildi va yanada mukammal holda davom
ettirilmoqda. Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlang‘ich
sinflarda o‘qituuvchining mahorati, uning zamonaviy texnologiyalarni ta’lim
jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ta’limning yangi-yangi yo‘l va usullarini
izlashi, ilg‘or pedagogik tajribalardan ijodiy foydalana olishi juda muhimdir.
Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o‘qvchilarini mustaqil fikrlashga o‘rgatishda
modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanish, zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni amaliyotga joriy etishga tayyorlash bugungi boshlang‘ich ta’lim
oldiga qo‘yilgan muhim talablardan biridir. Chunki zamonaviy pedagogik
texnologiyalar, birinchidan, o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalarni oson va
qiziqib o‘rganishlari uchun imkoniyat yaratsa, ikkinchidan, o‘qituvchining ham
professional o‘sishiga, ham ma’naviy rivojlanishiga yordam beradi. 2
O‘quvchini mustaqil fikrlashga o‘rgatish qachondan boshlanadi? degan
savol tug'ilishi tabiiy. Buning uchun insonnning fikrlash jarayonining shakllanish
bosqichlarini bilish lozim. Insonnning fikrlash jarayoni hayotni, insonlarni, ular
orasidagi munosabatlarni, tabiatni sezgilar yordamida kuzatish jarayonida
shakllana boradi. Bola dunyoga kelgandan boshlab hayotni, kattalar faoliyatini,
tabiatdagi voqea va hodisalarni ko‘rib, kuzatib, ularni o‘ziga o‘zlashtira boshlaydi
va natijada unda tasavvurlar paydo bo‘ladi, nutq shakllanadi. Shuning bilan
birgalikda bola sezgilari yordamida to‘plagan ma'lumotlari asosida ko‘plab
tasavvur boyliklariga ega bo‘ladi va uni tushunishga, anglashga intiladi. Shuning
2
Saidova G.E. The situation of free choice in mathematics lessons in primary school // Bulletin of science and
education. – 2019. – No. 7-3 (61).
6

uchun ularda ko‘plab savollar paydo bo‘ladi. Masalan, osmonda nima bor? Nega
kecha va kunduz bo‘ladi? Qushlar nega uchadi? Nega men kichkinaman? Nega
ranglar xilma-xil? Nega yomg'ir, qor yog'adi? Ular qaerdan paydo bo‘ladi?Bulut-
chi? va hokazo.
Bir onaning uch yarim yashar bolasi haqida so‘zlab berganlari:”Bir kun
bolam menga shunday savol berdi:
Ona nega bizning burnimiz har xil? Meniki yassi, sizniki tik, opamniki yana
boshqacha? Nima deyishni bilmasdan,
Shunday yasashganda bolam, dedim.
Kim yasagan, do‘xtirlarmi? Ular kesib-kesib yopishtirishadimi?
Yo‘q, bolam, xudo yasagan.
Xudo qanday yasaydi? Xullas, bolam meni savol-javobda yengdi. Nima deb
tushuntirishni bilmadim.
Bolamni chalg'itishga harakat qildim. Bolam esa savol berishini to‘xtatmas
edi. Darhaqiqat, maktabgacha tarbiya yoshida bolalar ota-onalariga tinimsiz
savollar yog'diradilar. Ana shunday paytda bolaning savollariga chidam bilan
javob berish uning fikrlashiga, voqea, hodisalarni anglashiga yordam beradi,
nutqining o‘sishiga sabab bo‘ladi. Ko‘pincha ba'zi ota-onalar bu savollarga befarq
qaraydilar yoki javob berishni lozim topmaydilar. Uni urishib tashlaydilar. Bu esa
bolaning fikrlash jarayonini susaytiradi, uni befarqlikka yo‘llaydi. Hamma narsa
mening uchun emas, mening bilishim shart emas deb o‘ylaydi, hamma voqea va
hodisalarga befarq bo‘lib qoladi. Bolaning nutqi maktab ta'limiga tayyorgarlik
bosqichida kattalar bilan muloqatga kirishib kishilarning fikrini uqib olish va
to‘g'ri idrok qilish darajasida shakllana boradi. U eshitgan va ko‘rganlari
to‘g'risidagi ma'lumotlarni tushuna oladi. O‘zidagi axborotlarni muayyan tartibda
bayon qila biladi, aqliy faoliyat operasiyalaridan o‘rinli foydalanadi. 3
(Ularni
taqqoslaydi, oydinlashtiradi, guruhlarga ajratadi, haqli xulosa chiqarishga harakat
qiladi). Shunday qilib unda fikrlash bosqichi paydo bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi
3
Saidova G.E, Roziyeva Z.S. Methods for improving the system of assessing pupils 'knowledge based on the
qualitological approach. Academicia: An International Multidisciplinary Research Journal https: // www.saarj.com.
2020. 321–326.
7

bolaning fikrlash darajasi maktabdagi ta'lim-tarbiya jarayonida takomillashadi.
O‘quvchining fikrlash darajasining takomillashuvida o‘qituvchining roli
beqiyosdir. O‘qituvchi o‘quvchilarni ta'lim jarayonining faol subektiga
aylantirmog'i lozim. O‘quvchilarni o‘rganayotgan materiallari ustida fikr
yuritishga, o‘zining fikrini erkin bayon etishga o‘rgatish ayniqsa muhim. Bunda
ta'lim jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish katta samara beradi.
Pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilingan darsda o‘quvchi faol qatnashadi,
o‘qituvchi va o‘rtoqlari bilan erkin muloqotga kirishadi. 4
Ayniqsa shaxsga
yo‘naltirilgan texnologiya o‘quvchilarni ta'lim jarayonining sub'ektiga aylantiradi.
O‘quvchilarni o‘quv materiali ustida erkin fikr yuritishga imkoniyat yaratadi. Bu
sohada modulli ta'lim texnologiyasining o‘rni beqiyosdir. Shuningdek, ta'lim
jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish ham katta samara beradi. Didaktik
o‘yinlar bolada o‘qish motivini rivojlanishiga yordam beradi. O‘yinsiz tom
ma'nodagi aqliy rivojlanish bo‘lishi mumkin emas. O‘yin o‘quvchilarda bilimga
ishtiyoq va qiziqishni uyg'otadigan uchqundir. O‘yin vositasida o‘quvchilarning
bilim o‘zlashtirish jarayoni qulaylashadi, turli xil predmetlar bilan munosabatda
bo‘lishga o‘rganadi, shuningdek, ularda muomala madaniyati shakllanadi. Muhimi,
didaktik o‘yinlar jarayonida bolada o‘z kuchiga ishonch shakllanadi, erkin harakat
qilishga, o‘z fikrlarini erkin bayon qilishga o‘rganadi, mustaqil fikrlar bildira
boshlaydi. Masalan, “Suratdagi xatoni top” o‘yinida bola suratni mustaqil kuzatadi.
Qish manzarasi tasvirlangan suratda daraxtning gullayotgani ham chizilgan bo‘lsa,
buni bola mustaqil topadi. Shu joyda uning tafakkuri ham ishga tushadi. Ya'ni
o‘rganganlari asosida har bir faslning o‘ziga xosliklarini esga oladi va qishda
daraxt gullamasligini asoslaydi. 5
Xuddi shuningdek, “Bo‘lishi mumkin emas”,
“Matndagi xatoni top” o‘yinlari, rebus, boshqotirma kabilar o‘quvchilarning
fikrlash jarayonini faollashtiradi va mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Shuningdek,
darslikdagi rasm ustida ishlashga doir mashqlar ham o‘quvchilarning mustaqil
4
Saidova M.J. Methods and Importance of Using Innovative Technologies in Learning Concenter “Decimal” at
Teaching Process of Math in Primary Schools // www.auris-verlag. de. – 2017.
5
Saidova Mohinur Jonpulatovna, Ibrahimova Mohichehra Furkat Qizi. An integrated approach to the use of
pedagogical technologies in primary school mathematics // Middle European Scientific Bulletin. Volume 8, January
2021, 174.
8

fikrlashga o‘rgatadi. Bola rasmga o‘z munosabatini bildiradi, savol-javoblarda faol
ishtirok etadi, rasm asosida hikoya yozish topshirig'i berilsa, u o‘z tasavvurlari
asosida hikoya yozadi. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida bolani mustaqil
fikrlashga o‘rgatish imkoniyatlari keng va undan oqilona foydalanish yaxshi
samara beradi. O‘quvchini matn ustida ishlashga yo‘llash mustaqil fikrlashga
o‘rgatishning eng samarali usullaridan biridir. Boshlang'ich sinflar uchun
tayyorlanadigan darsliklar ham matn oxirida beriladigan mashqlar, savol va
topshiriqlar asosida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga yo‘llashi lozim. Masalan,
“”She'rni kim aytayapti?”, “She'rga siz qanday qo‘shimcha qila olasiz?”, “Hikoya
(yoki ertak) qahramoni bilan do‘stlashishni xohlaysizmi?”, “Hikoya qahramoniga
qanday maslahat berasiz?” , “Ertak voqealari ichida bo‘lishni xohlaysizmi?”,
“Unda kim bo‘lib qatnashishni xohlaysiz?” kabi savollar, “Matnni qismlarga
bo‘ling va har bir qismga sarlavha qo‘ying”, “O‘qituvchi yordamida matn rejasini
tuzing”, “Reja asosida matnni qayta hikoya qiling”, “Matndagi qahramonlarni
almashtirib qayta hikoya qiling” va boshqa shu kabi topshiriqlarni berish
o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirishga va mustaqil fikrlashini rivojlantirishga
xizmat qiladi. 6
Modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash asosida faoliyat ko‘rsatayotgan
o‘qituvchilar kontingentining yangicha va samarali ishlash sirlarini o‘rganib
chiqish. Pedagoglarning modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash faolligini oshirish
va aksincha, unga to‘sqinlik qilayotgan sabablarni aniqlash, modulli ta’lim
texnologiyasini qo‘llash asosida ishlashning yanada samaraliroq yo‘llarini izlash.
Mazkur masalalar bo‘yicha to‘plangan axborotlar maktab o‘qituvchisi pedagogik
faoliyatini modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash elementlari bilan boyitishda va
uning samarali bo‘lishiga yordam beradigan bir qator chora-tadbirlarni belgilab
olishga yordam beradi. Tajribali o‘qituvchilarning modulli ta’lim texnologiyasini
qo‘llash asosida ishlash sirlarining o‘ziga xosligi, tuzilishidagi farqlari va xarakter
xususiyatlarini chuqur o‘rganish. Buni bilish o‘qituvchining modulli ta’lim
texnologiyasini qo‘llash faoliyatining motivli asosini “tasvirlab” berishga, uni o‘z
6
Hayitov H.A. Literary influence and artistic image // Экономика и социум . – 2019. – №. 8. – С . 11–14.
9

etaloni sifatida qabul qilishga, o‘qituvchi kasbiga qiziqishning o‘quv yurtidagi
rivojlanish jarayonini bilish, yosh kadrlar tayyorlashdagi kamchiliklarni ko‘rish,
ularning amaliyotini to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishga yordam beradi. 7
7
Saidova M. Educate students by solving textual problems //European Journal of Research and Reflection in
Educational Sciences Vol. – 2019. – Т . 7. – №. 12.
10

I.2. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini kreativ fikrlashga o'rgatish usullari
Ta’limning asosiy vazifalari shaxsni ilmiy bilimlar, ko nikma va malakalarʻ
bilan qurollantirishdan iborat. Ta’lim inson faoliyatining bir turi sifatida bir necha
ma’noni bildiradi. Ya’ni ta’lim oluvchilarda bilim, ko nikma va malakalar hosil
ʻ
qilish ularda dunyoqarash, fikr va e’tiqodlarni shakllantirish hamda ularning
qobiliyatlarini o stirishdir. Ta’lim orqali yosh avlodga insoniyat tajribasi orqali
ʻ
to plangan bilimlar beriladi, zaruriy ko nikma va malakalar hamda e’tiqodlar
ʻ ʻ
shakllanadi. Ta’lim o qituvchi va o quvchilarning birgalikdagi faoliyati bo lib, u
ʻ ʻ ʻ
ikki tomonlama xarakterga ega, ya’ni unda ikki tomon o qituvchi va o quvchi faol
ʻ ʻ
ishtirok etadi. O qituvchi aniq maqsadni ko zlab reja va dastur asosida bilim,
ʻ ʻ
malaka va ko nikmalarni singdiradi, o quvchi esa uni faol o zlashtirib oladi.
ʻ ʻ ʻ
Bildirish, bilish murakkab, qiyin, ziddiyatli jarayondir. Bu jarayonda inson
psixikasiga tegishli sezgi, idrok tasavvur va tafakkur kabi jarayonlar faol ishtirok
etadi va muhim rol o ynaydi. Ta’lim berish yoshlarga bilim berish. Ularda
ʻ
ko nikma va malakalarni hosil qilish, ya’ni haqiqatni ocha olishga qodir bo lgan
ʻ ʻ
jiddiy mantiqiy tafakkurni tarbiyalashdir. Bugungi jadal rivojlanayotgan
zamonaviy globallashuv va axborotlashuv davrida ta’limni yanada rivojlantirish va
takomillashtirishni dars jarayonida innovatsiyalarning turli shakllaridan tatbiq
etmasdan turib amaiga oshirish mumkin emas. Innovatsion ta’lim ta’limda birinchi
navbatda, ijodiy qobilyatlar, o z-o zini rivojlantirish va kreativ fikrlash ehg muhim
ʻ ʻ
motivatsiyalardan hisoblanadi. 8
Boshlang ich sinf o quvchilarining ijodiy
ʻ ʻ
imkoniyatlarini aniqlashda, ularning kreativ fikrlash motivatsiyalarini
rivojlantirishda ta’lim-tarbiya jarayonida innovatsion texnologiyalardan to g ri va
ʻ ʻ
o rinli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Kreativlik—lotincha so z bo lib,
ʻ ʻ ʻ
“ijod” yoki “yo q narsadan yaratish” kabi ma’nolarni anglatadi. Kreativlik –shaxs
ʻ
tomonidan amalga oshiriladigan amaliy harakat bo lib, u o zida muayyan
ʻ ʻ
yangilikni, yangi g oyalarni aks ettirishi kerak. Kreativlik tushunchasi o zida
ʻ ʻ
xilma-xillik, qiziquvchanlikni, tafakkur va noan’anaviylikni aks ettiradi. Bugungi
8
O.R. Avezov. Ekstrennaya psixologicheskaya pomosh v ekstremalnix situatsiyax. Vestnik integrativnoy psixologii
4 (No. 21), 34-37.
11

kun boshlang ich sinf o qituvchisida ijodkorlik va kreativlik bo lishi muhimʻ ʻ ʻ
ahamiyatga ega bo lib, bu jixati uning ta’lim-tarbiya jarayonida o quvchilarda ham
ʻ ʻ
ushbu sifatlarni shakllantirish va rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi.
Boshlang ich sinf o quvchilarining kreativlik fikrlash qobilyati va ijodkorlik
ʻ ʻ
xususiyati uning ta’lim jarayonidagi muloqotida,tafakkurida, his-tuyg ularida va
ʻ
muayyan faoliyat turlarida namoyon bo ladi. Kreativlik iqtidorning muhim omili
ʻ
sifatida ham aks etadi. Patti Drapeau nuqtai nazariga ko ra kreativ fikrlash, eng
ʻ
avvalo muayyan masala yuzasidan har tomonlama fikrlashdir. Darhaqiqat, har
tomonlama fikrlash o quvchilardan berilgan turli topshiriq, masala va vazifalarni
ʻ
bajarishda ko plab g oyalarga tayanishni talab etadi. Ya’ni topshiriqni bajarish,
ʻ ʻ
masalani yechishda o quvchi yechimning bir necha variantlarini izlaydi, so ngra
ʻ ʻ
ular orasidan eng maqbul birgina to g ri yechimga to xtaladi. Oqituvchining ham
ʻ ʻ ʻ
dars jarayoniga kreativ yondashuvi o quvchilarning darsda berilgan bilim,
ʻ
ko nikma va malakalarni o zlashtirishlari, qo llay olishlari uchun muhim omil
ʻ ʻ ʻ
sanaladi. O qituvchining kreativligi darsda ikki holatni kafolatlaydi:
ʻ
- Past o zlashtiruvchi o quvchilarni, darsda “bir xillik” dan zerikkan
ʻ ʻ
o quvchilar e’tiborini dars jarayoniga jab etish va qiziqtirish
ʻ
- O quvchilarda kreativ fikrlash va ijodiy faoliyatni aniqlash va
ʻ
rivojlantirish, rag batlantirish uchun imkoniyat yaratadi. Boshlang‘ich sinflarda
ʻ
interfaol metodlar va ta'limiy o‘yinlardan, zamonaviy axborotkommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish va
mantiqiy fikrlash doiralarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda
o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lashga, qiziqishlarini oshirishga yordam beradi.
O‘qituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan sharoitlardan
samarali foydalanib, darslarni ilg‘or pedagogik hamda axborot kommunikatsiya
texnologiyalari asosida tashkil etilishi ta'lim-tarbiya jarayonini sifatini
kafolatlaydi. 9
O qish darslarni tashkil e’tishda va o quvchilarning darsda faolligi,
ʻ ʻ
qiziqishlarini oshirishda quyidagilarni hisobga olishni tavsiya qilaman:
9
O.R. Avezov. Ekstrennaya psixologicheskaya pomosh v ekstremalnix situatsiyax. Vestnik integrativnoy psixologii
4 (No. 21), 34-37.
12

-Yangi g oyalar qabul qiling, bir xillikdan qoching, bu darsniʻ
boshlashingizdan tortib, o tilgan mavzuni mustahkamlashda, yangi mavzuni bayon
ʻ
qilishingizda o z aksini topsin. O quvchi uchun yangilik bo lsin. Bu o quvchida
ʻ ʻ ʻ ʻ
a’lo kayfiyatni va darsga bo lgan qiziqishini oshiradi.Sinf xonasi o quvchiga
ʻ ʻ
yoqadigan bo lishi kerak. Sinf xonasining o quvchiga yoqadigan qilib bezatilishi
ʻ ʻ
uning o zini erkin va qulay his qilishiga yordam beradi.
ʻ
- Darsni audio va videolardan foydalanib o tish kerak.
ʻ
- Darsni hayotga bog lab o tish kerak. Oquvchi faqat sinfda o tirishi kerak
ʻ ʻ ʻ
emas, vaqti bilan tashqariga olib chiqib dars o tish ham yaxshi samara beradi.
ʻ
O quvchi o zi hayotida ana shu o rganganlarini qo llaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
- Darslarda sahna ko rinishlardan foydalanish kerak. O quvchi keng doirada
ʻ ʻ
o zini tutishni o rganadi.
ʻ ʻ
- Mavzuni o rgatishda rasmlardan foydalaning. Masalan, bitta hikoya uchun
ʻ
5 ta rasm. O quvchi hikoyaning mazmuniga qarab rasmlarni o rniga qo yadi.
ʻ ʻ ʻ
- Darslarda topishmoq o yinlardan foydalaning. O rganish jarayoni
ʻ ʻ
xursandchilik bilan o tadi. O quvchini qiyinchiliklarni yengishga tayyorlaydi.
ʻ ʻ
- Ijodkorligini oshirish uchun o quvchi mavzuga mos ko rgazmalarni ko rib
ʻ ʻ ʻ
tursin, mavzudagi voqea-hodisani tasavvur qila olsin. Bu o quvchining mavzuga
ʻ
bo lgan qiziqishini oshiradi.
ʻ
- O quvchining diqqatini jalb qilishda ko rgazmalardan keng foydalanish
ʻ ʻ
kerak. Masalan, prezidentasiya qilib ko rsatish. Darsda o quvchida oxirgi
ʻ ʻ
taassurotni qoldirish bu juda muhim.
- Darsni ertak sifatida olib borish, qiziqarli hikoyaga bog lab o tish,
ʻ ʻ
o quvchining yoqtirgan filmiga bog lab o tish ham o quvchining darsga qiziqishini
ʻ ʻ ʻ ʻ
oshiradi.
- Darsda o quvchilarni turli xil g oyalarga undang. O quvchi fikrini erkin
ʻ ʻ ʻ
aytsin. Bunda guruhlar bilan ishlash metodidan foydalanish yaxshi natija beradi.
- Toqatli bo lish kerak. Bu o quvchiga darrov baho berib qo yishdan
ʻ ʻ ʻ
saqlaydi. Yana kechirimlilik, mehribonlik, mas’uliyat va o quvchini eshita olish bu
ʻ
o quvchini fanni sevishi va yaxshi o zlashtirishiga yordam beruvchi omil
ʻ ʻ
13

hisoblanadi. 10
Xulosa qilib aytganda, har bir kreator va ijodkor boshlang ich sinfʻ
o qituvchisi o z o quvchilarining kreativ fikrlash qobilyatlarini o z vaqtida
ʻ ʻ ʻ ʻ
aniqlashi va doimo rivojlantirib borishi shart va zarur. Hozirgi kundagi muhtaram
Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan beshta muhim tashabbusning asosiy
maqsadi ham o quvchi va yoshlarning o ziga xos kreativ qobilyatlarini aniqlash va
ʻ ʻ
rivojlantirishga va ularning bo sh vaqtini mazmunli, samarali tashkil etishga
ʻ
qaratilgan. Ozod va obod Vatanimizning ertangi kelajagi bugungi o quvchi
ʻ
yoshlarning qo lida ekan, buni biz o qituvchi pedagoglar doimo yodda tutishimiz
ʻ ʻ
va o z kasbimizga sidqidildan yondashishimiz kerak.
ʻ
10
Adizova Nigora, Adizova Nodira. Alisher Navoiyning tibbiy qarashlari. Conferences. Amonov U.S., Saparova
S.R. The mother tongue textbook of the primary school in elbek’s interpretation // ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т . 11. – №. 6. – С . 403–407.
14

II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA O‘QUVCHILAR
MUSTAQILLIGINI BAHOLASH VA RAG‘BATLANTIRISH
II.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining bilimini baholashda xalqaro baholash
tadqiqotlaring ahamiyati va afzalliklari
Bugungi zamonaviy va tezkor taraqqiyot sari initilayotgan har bir jamiyatda
har bir insonning kasbiy faoliyati va hayoti davomida texnogen komponentning
rivoj topishi kuzatilmoqda. Shu boisdan ham nafaqat kelajak yillardagi yetuk
mutaxassislarni, balki hozirgi vaqtdagi umumiy o‘rta ta’limda tahsil olayotgan har
bir maktab o‘quvchisini bir necha fanlar bo‘yicha o‘tkir savodxon etib
tayyorlashning ahamiyati yuksalib bormoqda. Ayni shundan kelib chiqib,
respublikaning Xalq ta’limi tizimida o‘qitishning maqsadlarini kuchaytirish
choratadbirlari amalga oshirilyapti. Mamlakat bo‘ylab amalga oshirilayotgan
islohotlar natijasida ulkan iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlariga erishilayotganligi
barcha sohalarda malakali kadrlar va yetuk mutaxassilarga bo‘lgan talabni yanada
oshirmoqda. Bu o‘z-o‘zidan maktab o‘quvchilarining darslarga qiziqish
xususiyatini oshirish va o‘qituvchilarning har tomonlama ta’lim- tarbiyaga
e’tiborini kuchaytirishni talab etadi. 11
Yuqoridagi talablarning ta’lim tizimi uchun juda muhim ekanligi, aksariyat
xorijiy davlatlardagi kabi ta’lim va fan sohalari rivojlanishini baholash va
monitoring qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan ilg‘or tajribalarni
sohaga jalb qilish kerakligini anglatadi. Ta’lim sifati va samaradorligini oshirish
yo‘lida xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘rganish, xalqaro standartlar talablarining joriy
etilishi muhim ahamiyatga ega. Mamlakat o‘quvchilari xalqaro baholash
dasturlarida ishtirok etishi ham respublikada mavjud ta’lim sifatini oshirishga
qaratilgan muhim jarayon hisoblanadi. Kelajak egalarining zamonaviy bilim,
intellektual salohiyat, ilmu ma rifat, erkin fikr, ilg‘or texnologiyalarni tadbiq etish,ʼ
jahonda e tirof etilgan uslub va an analarni qo‘llash malakasiga ega bo‘lishi
ʼ ʼ
muhim ahamiyatga ega. Ta lim tizimidagi islohotlar ana shu maqsadga qaratilgan
ʼ
11
Adizova Nigora, Adizova Nodira. Alisher Navoiyning tibbiy qarashlari. Conferences. Amonov U.S., Saparova
S.R. The mother tongue textbook of the primary school in elbek’s interpretation // ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т . 11. – №. 6. – С . 403–407.
15

bo‘lib, xalqaro mezonlar asosida dunyoning yuksak taraqqiy etgan davlatlarida
qo‘llanayotgan va katta samara berayotgan ta lim texnologiyalari, baholashningʼ
xalqaro talablariga muvofiq bo‘lishiga qaratilmoqda. Dunyoning yuksak taraqqiy
etgan davlatlarida ta lim sohasida baholashning PIRLS, TIMSS, PISA, TALIS
ʼ
kabi xalqaro baholash dasturlari amaliyotga muvaffaqiyatli tadbiq etilmoqda.
Taraqqiyot odimlari bilan jahonga yuz tutayotgan O‘zbekiston Respublikasida ham
ta lim sohasida baholashning xalqaro mezonlari qo‘llanilmoqda. Ma lumki, ta lim
ʼ ʼ ʼ
sifatini xalqaro standartlar asosida baholash orqali dunyo mamlakatlari bilan
qiyosiy tahlillar olib borish maqsadida Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2018-yil 8-
dekabrda «Xalq ta limi tizimida ta lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro
ʼ ʼ
tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to g risida»gi qaror qabul qilingan.
ʻ ʻ
Qarorda ta lim sifatini nazorat qilish davlat inspektsiyasi huzurida ta lim sifatini
ʼ ʼ
baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi tashkil
etilib, ta lim sifatini belgilash bo‘yicha qator xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etishi
ʼ
belgilangan. 12
Qolaversa, O‘zbekiston Pespublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning «O‘zbekiston Respublikasi xalq ta limi tizimini 2030-yilgacha
ʼ
rivojlantirish kontsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi farmonida inson kapitalini
shakllantirishning asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan tizimda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan
vazifalar va ularni hayotga tadbiq etish yo‘llari atroflicha belgilab berildi.
Jumladan, unda mamlakatning 2030-yilga borib PISA (The Programme for
International Student Assessment) — o‘quvchilarning ta lim sohasidagi yutuqlarini
ʼ
baholash bo‘yicha xalqaro dastur reytingida jahonning 30 ta ilg‘or mamlakati
qatoriga kirishiga erishish vazifasi qo‘yilgan. Xalq ta limida sodir bo‘layotgan
ʼ
mazkur o‘zgarishlar bevosita Oliy ta lim muassasalari bilan ham bog‘liq bo‘lib,
ʼ
maktab va Oliy ta lim muassasalari hamkorlik aloqalari yuksalishiga sabab
ʼ
bo‘lmoqda. 13
Hozirgi kunda dunyoning ko‘pgina davlatlari ta’lim tizimida o‘z o‘rnini
mustahkam egallab kelayotgan xalqaro datsurlarda ishtirok etish yosh avlodning
12
A.N. Bakhtiyorovna, E. Dilsora. Visual Aids, Which Are Used in The Educational Process In The Use Of
Didactic Games. The American Journal of Social Science and Education Innovations 3 (31), 540-545
13
A.N. Bakhtiyorovna, A.N. Bakhtiyorovna. The role of the fun genre in children’s spiritual development. Middle
European Scientific Bulletin 4, 38–40.
16

intellektual-ma’naviy darajasini aniqlash, shu orqali natija va samaradorlikning
yangi yo‘nalishlarini belgilab olishga imkoniyat yaratsa, milliy baholash tizimining
yanada takomillashtirish xalqaro baholash dasturlarida muvaffaqiyatli ishtirok
etish etishini ta’minlash bilan birga, ularning kreativligini va komponentligini va
o‘z navbatida ta’lim sifatini yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Ayni shundan
kelib chiqib aytish mumkinki, ushbu xalqaro baholash dasturlari boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarini o‘ylantirishga, fikrlay olish doirasini kengaytirishga, ya’ni
intellektual-ma’naviy salohiyatini rivoj toptirishga yo‘naltirilar ekan, boshlang‘ich
sinflarda bu dasturni kengroq ko‘lamda tadbiq etish muhim ahamiyatga egaligini
ko‘rsatadi. Buni namuna tariqasida xalqaro baholash dasturining PIRLS dasturi
bo‘yicha qaralsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektual-ma’naviy
darajasini rivoj toptirishda kitobxonlik madaniyatini shakllantirish masalasi
mazkur xalqaro baholash dasturini (PIRSLni) amaliyotga qo‘llash va yuqori
samaradorlikka erishsihning asosiy omili deyish mumkin. 14
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining intellektual darajasini rivojlantirishda
zamonaviy axborot resurslaridan oqilona va maqsadli foydalanish, xalqaro
baholash dasturlaridan kerkalicha foydalanish o‘quvchilarning muammolarni hal
etish qobiliyatini rivojlantirish, komponentlar, tushunchalar, ko‘nikmalar,
jarayonlarni o‘rganish va baholash singari yo‘nalishlarni ta’minlab berishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Kelgusida ham rivojlangan mamlakatlar tajribalari
chuqur o‘rganilib, O‘zbekiston Respublikasiga xos xususiyatlar, qadriyatlar,
sharoitlar inobatga olingan holda, kadrlar tayyorlash tizimini tubdan
modernizatsiya qilish lozim. Hozir Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan
malaka oshirish, chet el professorlarini O ‘zbekistonga olib kelib ma’ruza o‘qitish,
bakalavr va magistr dasturlarini rivojlangan mamlakatlardagi o‘quv dasturlariga
yaqinlashtirish ishlari olib borilmoqda. Xuddi shu tizim asosida Oliy ta’lim
tizimida ishlayotgan tajribali o‘qituvchilarni maktablarga biriktirish,
kafedralarning hududiy filiallarini ochish orqali maktab o‘qituvchilari salohiyatini
rivojlantirish ishlari ham jadal olib borilmoqda. Bugungi kunda hamkorlikni
14
A.N. Bakhtiyorovna, E. Dilsora. Visual Aids, Which Are Used in The Educational Process In The Use Of
Didactic Games. The American Journal of Social Science and Education Innovations 3 (31), 540-545
17

boshlagan Oliy va xalq ta’limi tizimlari oldida turgan asosiy maqsad ham shu —
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga amaliy yordam berish. Xulosa qilib aytganda,
mamlakat innovatsion taraqqiyot yo‘lida shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir
davrda kelajak davomchilari bo‘lgan yoshlarning ijodiy g‘oyalari va ijodkorligini
har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning bilim, ko‘nikma va malakalarini
shakllantirish hamda ilg‘or xorijiy tajribalar, xalqaro mezon va talablar asosida
baholash tizimini takomillashtirish, shu yo‘lda xalqaro tajribalarni o‘rganish,
mavjud tizimni har tomonlama qiyosiy tahlil qilish, tegishli yo‘nalishdagi xalqaro
va xorijiy tashkilotlar, ilmiy tadqiqot muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish
muhim ahamiyatga egadir. 15
15
N.B. Adizova, M. Raimqulova. Use of alisher navoi’s spiritual and enlightenment views in textbooks for grades 1-
4. Актуальные вопросы современной науки и образования, 121–123.
18

II.2. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar bilimini baholashda pirls dasturi
Maktabda olingan bilim insonning kelgusi hayot yo‘lini belgilaydi.
Ko‘pchilik uni baho bilan o‘lchaydi. Ammo baho bilimni belgilovchi aniq mezon
emas. U o‘quvchilarni faollikka undovchi, rag‘batlantiruvchi vosita, xolos. Har bir
o‘qituvchining o‘z ish uslubi, baholash metodi bor. Qaysidir o‘qituvchi uchun baho
bu – rag‘bat yoki o‘quvchini 45 daqiqa ushlab turish vositasi. Shundanmi, bir
sinfdan ikkinchi sinfga o‘tgan bolaning bahosida keskin o‘zgarish yaqqol namoyon
o‘ladi. Yana pedagoglar orasida bahoni nisbatan yuqoriroq qo‘yuvchi yoki
o‘quvchining bilim darajasi talabga javob bersa-da, “5” ni tejaydiganlari bor. Bu
usullarning qaysi biri to‘g‘riligi esa doimiy bahstalab mavzu. O‘quvchilarning
bilim va malakasini umumiy ravishda tahlil qilish mamlakatdagi ta’lim sifati
darajasini belgilaydi. Shu maqsadda o‘quv yili davomida har bir ta’lim
muassasasida ichki va tashqi monitoring o‘tkazib boriladi. Uning natijasiga ko‘ra,
eng namunali maktablar ketma-ketligi, o‘qituvchilar salohiyati va o‘quvchilarning
o‘zlashtirish darajasi aniqlanadi. Bu jarayon ta’lim taraqqiyotini belgilovchi
muhim mezon bo‘lgani uchun Xalq ta’limi vazirligi tashabbusi bilan umumiy o‘rta
ta’lim maktabi o‘quvchilari bilimini baholash bo‘yicha xalqaro dasturlarni
amaliyotga joriy etish maqsadida ilk qadamlar tashlandi. 16
Ya’ni o‘quvchilar
bilimini xalqaro talablarga yetkazish, unga mosligini o‘rganib borish maqsadida
PISA (Programme for International Student Assesment), TIMSS (Trends in
Mathematics and Science Study) kabi baholash dasturlaridan foydalanilmoqda.
O‘quvchilarni mazkur dasturlar talablari asosida tayyorlash maqsadida “Milliy
dastur” va u asosida darsliklar yaratilib amaliyotga joriy qilinmoqda. PIRLS
xalqaro boshlang‘ich sinf bitiruvchi o‘quvchilarining matnni o‘qish va tushish
savodxonligini baholash dasturi o‘tkazish davrlarida zamonga moslashtirib,
topshiriqlar mazmuni va mohiyatini takomillashtirib boradi. Masalan, 4-o‘tish
davri (PIRLS-2016 yil)da o‘quvchilar topshiriqlarni kompyuterda onlayn tarzida
o‘tkazilib, natijalari elektron hisoblashga o‘tkaziladi. 2021-yilda o‘tkaziladigan
16
Nigora Baxtiyorovna Adizova. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishda mustaqil ishlarning o ‘rni va
ahamiyati. Scientific progress
19

PIRLS tadqiqotlarida raqamli format, internet orqali muloqot qilishning ko‘p sonli
turlari (forum, chat, blog), ko‘p hollarda matn o‘zaro bog‘langan veb-saytlar kabi
raqamli shakllarga o‘tish rejalashtirildi. Lekin, shu bilan birga, an’anaviy format,
ya’ni kitoblar, jurnallar, hujjatlar va gazetalardagi kabi an’anaviy yozuv shakllarida
ham beriladi. O‘quvchilarga beriladigan materiallar rag‘batlantiradigan va bir
butun samaradoralikni oishiradigan va qiziqarli va tasavvur qilish jihatdan
yoqadigan sifatida taqdim etiladi. PIRLS-2021 dasturida moslanuvchan dizayn
qo‘llanildi. Xalqaro dasturda qatnashayotgan mamlakatlar o‘quvchilari o‘qish va
qismlarni boshqarishadi, har bir mamlakatda alohida turli xil darajadagi test
shakllari moslashtirib beriladi. Mazkur yangi g‘oya boshlang‘ich sinf
bitiruvchilarining turli xil o‘qish qobiliyatiga ega bo‘lgan mamlakatlar uchun
o‘qish darajalarining PIRLS o‘lchovini takomillashtirib, o‘quvchilarning faolligini
oshirib boradi. “Agar bu bolalar murakkab matnni o‘qishsa, unda ular faqat aniq
tasvirlangan tafsilotlarni topib olishlari mumkin. Ammo agar bolalarga oddiy matn
berilgan bo‘lsa yoki matn qismlarga bo‘lib taqdim etilsa, ular og‘zaki va noverbal
tekshiriladigan ma’lumotni topib chiqarib (grafikalar yoki diagrammalar
yordamida), voqealari va qahramonlar harakatlarining sabablari to‘g‘risida sodda
xulosalar chiqarishlari, voqealar va asosiy g‘oyani sharhlay boshlaydilar.
PIRLSning muhim maqsadi – to‘rtinchi sinfda o‘qish yutuqlari bilan bog‘liq uy,
jamoat, maktab va o‘quvchi omillarini o‘rganish. Ushbu maqsadni amalga oshirish
uchun o‘quv sharoitlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar o‘quvchilar, shuningdek,
ularning otaonalari, o‘qituvchilari va direktorlari tomonidan to‘ldirilgan
so‘rovnomalar orqali to‘planadi. PIRLSning vazifa sifatida topshiriqlarning 10 ta
varianti taklif qilingan. Sinovlarda adabiy matn qo‘llanilgan: “Inverted
sichqonchalar”, “Bir loy parchasi”, “Gulda gular”, “Qovoq zilzilani ogohlantiradi”;
“Leonardo da Vinchi”, “Antarktida” kabi mashhur ilmiy matnlar va "Daryo
bo‘ylab marshrutda" matnlari berilgan. 17
Sinov topshiriqlarining barcha versiyalari
bir xil tuzilishga va qiyinchilik darajasiga ega. Sinovning barcha variantlari ikki
17
A.B. Rakhmonovich, A.N. Bakhtiyorovna. The main motives and tasks of children’s folklore. Emergent: Journal
of Educational Discoveries and Lifelong Learning (EJEDL) Нигора Бахтиёровна Адизова , Ҳилола
Худойбердиева . Қизиқмачоқларда оқсоқол ва хон образлари. Scientific progress.
20

qismdan iborat bo‘lib, ularning har biriga 11 dan 14 tagacha savol topshiriqlari
berilgan 2016-yilda o‘tkazilgan PIRLS tadqoqotida materiallar 16 variantda
ishlangan bo‘lib, ularning har biri bir xil qiyinchilik darajasiga ega bo‘lgan. Har bir
o‘quvchiga ikkita, ya’ni badiiy va ilmiy-ommabop matnlar va har bir matn uchun
12-17 ta topshiriqlar berilgan. PIRLS tadqiqotlari boshlang‘ich sinf
bitiruvchilarning monitoringi bo‘lib hisoblanadi. PIRLS topshiriqlari xaqaro
hamjamiyat jamoatchiligi tomonidan kitobni o‘qiydigan o‘quvchilar uchun eng
yaxshi zamonaviy o‘qish savodxonligi deb tan olingan. Nima uchun aynan o‘qish
savodxonligi ta’lim tizimidagi yutuqlarning markaziy ko‘rsatkichi sifatida tan
olingan? Chunki matnlardan olingan ma’lumotlarni tushunish va ishlatish
qobiliyati har bir bola taqdiriga va mamlakat farovonligiga sezilarli darajada ta’sir
qiladi. Tadqiqotlar natijasida o‘n bir yashar o‘quvchiga o‘qish savodxonligini juda
yuqori darajada bo‘lishi umumiy o‘rta ta’lim maktabini tugatgandan keyin ham
ta’lim olishni davom ettirish ehtimolini kuchaytiradi. O‘quvchilarda o‘qish
savodxonligining yaxshilanishi iqtisodiy o‘sishga boshqa savodxonliklarga
nisbatan ko‘proq o‘z ta’sirini ko‘rsatadi PIRLSga a’zo mamlakatlar besh yilda bir
marotoba ta’lim olish natijalariga bog‘liq bo‘lgan, yaxshi o‘ylangan ta’limda o‘sish
imkonini beruvchi strategik qarorlar qabul qilish imkonini yaratidagan ma’lumotlar
bazasiga ega bo‘lishadi. 18
Qabul qilinadigan qarorlar ko‘lamining farqi shundaki,
unda butun mamlakatning hamda har bir sinf o‘quvchisiga o‘z ta’sirini
ko‘rsatadigan darajada bo‘ladi. Mana shunday qarorlar natijasida yoshlarning
o‘qish savodxonligi taqdiri hal qilinadi. Dasturning har bir (5 yillik) davriy
o‘tishida tadqiqotning tashkilotchilari topshiriqlar ma’lumotlar bazasini ayni
zamon talablariga mos darajadagi dolzarb matnlar bilan moslashtirib borishadi.
O‘quvchilarning yosh psixologik rivojlanishi o‘sib borayotganligini inobatga olib,
bolaning ta’lim-tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga e’tibor qaratib
boradi. 2021-yilda o‘tkaziladigan PIRLS xalqaro baholash dasturida 70 ga yaqin
davlatlar qatorida mamlakatimizdagi 4-sinf o‘quvchilari ham ilk marotaba ishtirok
etadi. Tadqiqotlar 2001, 2006, 2011, 2016 yillarda o‘tkazilgan bo‘lib, 2021 yil
18
Nigora Adizova Baxtiyorovna. 3-4-sinf ona tili darslarida qo llanadigan tayanch kompetensiyalar. ʻ Journal of
Advanced Research and Stability. Volume: 02 Issue: 01 | 2022.
21

tadqiqotning beshinchi davriyligi hisoblanadi. Har besh yilda o‘tkaziladigan
PIRLS dasturi 4-sinf o‘quvchilarining o‘qib tushunish ko‘nikmasini xalqaro
darajada baholaydi. Mazkur dastur 4-sinf o‘quvchilarining matematika va tabiiy
fanlardan bilim darajasini baholaydigan TIMSS dasturini to‘ldirishga
yo‘naltirilgan bo‘lib, Boston kollejidagi TIMSS va PIRLS xalqaro markazi, IEA
tashkilotining Gamburg va Amsterdam shaharlaridagi idoralari bilan yaqindan
hamkorlikda boshqariladi. O‘quvchilarning erishgan yutuqlarini baholash barcha
o‘quvchilardan emas, balki ushbu qatlam vakillari sifatida tanlab olingan
o‘quvchilardan obyektiv testlarni o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. Shuningdek,
maktab direktorlari, o‘qituvchilar, o‘quvchilar, hattoki otaonalardan so‘rovnomalar
o‘tkazilib, ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi omillarga doir qimmatli ma’lumotlar
to‘planadi. PIRLS xalqaro tadqiqoti boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qib
tushunish ko‘nikmalarining qay darajada rivojlanganligi haqidagi ma’lumotlarni
xalqaro miqyosda taqqoslash imkonini beradigan, o‘qish va o‘qitishni yaxshilashda
ta’lim sohasidagi davlat siyosatiga xizmat qilishi mumkin bo‘lgan tahlillarni
taqdim etadigan yirik xalqaro baholash dasturi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda PIRLS
ta’rifiga ko‘ra, o‘qish savodxonligi jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson
tomonidan qadrlanadigan yozma til shakllarini tushunish va ulardan foydalanish,
shuningdek, matnlardan turli shakllarda ma’no hosil qila olish qobiliyati hamdir.
Tadqiqot doirasida asosiy e’tibor tushunishni namoyon qilishdan o‘zlashtirilgan
ma’lumotlarni qanday qilib yangi loyihalar va vaziyatlarda qo‘llay olish
qobiliyatlarini namoyon qilishga qaratilmoqda. O‘quvchi bu jarayonning faol
qatnashuvchisi bo‘lib, ma’no yaratadi, matn ustida mushohada yuritadi va samarali
o‘qish strategiyalarini ongli ravishda tanlab qo‘llaydi. Har bir matn turi odatiy
shakl va qoidalarga amal qilgan holda o‘quvchiga matnni sharhlashga yordam
beradi. Har qanday matn turli shaklga ega bo‘lishi mumkin. Bular an’anaviy
kitoblar, jurnallar, hujjatlar va gazetalar, shuningdek, raqamli ko‘rinishdagi yozma
shakllarni ham o‘z ichiga oladi. PIRLS boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining sinf va
sinfdan tashqari o‘qishini baholashda ikkita keng qamrovli maqsadga, ya’ni
“badiiy tajriba orttirish”, “axborotni olish va undan foydalanish”ga qaratiladi. O‘z
22

navbatida, ushbu maqsadlarning har biri to‘rtta keng tushunish jarayonini
birlashtiradi. Bular: diqqatni jamlash va aniq ko‘rsatilgan ma’lumotlarni topish;
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xulosalar chiqarish; kontent va matn elementlarini baholash va
tanqid qilish; g‘oyalar va axborotni talqin qilish va uyg‘unlashtirish. Tadqiqotdagi
matnlar murakkabligiga ko‘ra, o‘rtacha 500 dan 800 tagacha, o‘quvchilarning
o‘qish savodxonligi darajasi past bo‘lgan mamlakatlar uchun 400–500 ta, PIRLSda
esa, taxminan 1000 ta so‘zdan iborat bo‘ladi. 19
Matnning mazmuni 9-10 yoshdagi
o‘quvchilarga mos, ayrim madaniyatlarga juda xos bo‘lgan mavzulardan
chetlashgan, shuningdek, qiziqarli hamda o‘quvchiga unchalik tanish bo‘lmaydi.
PIRLS tadqiqotida o‘qish savodxonligining darajalari quyidagicha tavsiflanadi:
Eng yuqori daraja (625 ball va undan yuqori) – o‘quvchilar matnni yaxlit
o‘zlashtira oladi va ayni paytda uning alohida qismlarini bir-biri bilan bog‘liq
holda tushunadi. Muallifning g‘oyasini izohlashda o‘z fikrini asoslash uchun
matnga tayana oladi. Yuqori daraja (550 ball) – o‘quvchilar matnning ahamiyatli
xabarlarini tushunadi, matnga asoslanib o‘z xulosalarini chiqaradi, matn
mazmuniga ham, shakliga ham baho bera oladi, uning ayrim til xususiyatlariga
e’tibor qarata oladi. O‘rta daraja (475 ball) – o‘quvchilar matndan axborot topa
oladi, matn shakli va tilining ba’zi xususiyatlaridan foydalanib, matnga asosan o‘z
xulosalarini chiqaradi. Quyi daraja (400 ball) – o‘quvchilar matnda aniq berilgan
va cheklash oson bo‘lgan xabarni ajratib oladi. Tadqiqotda O‘zbekistonning
boshlang‘ich sinf bitiruvchilari boshqa davlatlardagi tengdoshlariga nisbatan
qanchalik darajada yaxshi o‘qiydi? O‘zbekiston o‘quvchilarining o‘qish
savodxonligi qay darajada? O‘qish 4-sinf o‘quvchilari uchun sevimli
mashg‘ulotmi? Oila tomonidan savodxonlikni rivojlantirishga qanday hissa
qo‘shilmoqda? Bugungi kunda bizning mamlakatimizda o‘qishni o‘rgatish jarayoni
qanday tashkil etilgan? O‘zbekiston o‘qishni o‘rgatish jarayonining boshqa
davlatlarga nisbatan o‘ziga xosligi bormi, agar shunday bo‘lsa, u nimada namoyon
bo‘ladi? Boshlang‘ich sinflarimizning o‘qituvchilari foydalanayotgan metodlar
boshqa mamlakat o‘qituvchilari foydalanayotgan metodlardan farq qiladimi kabi
19
Adizova Nigora Bakhtiyorovna. The Arrival of Great, Child and Khan Images in Interesting. European journal of
life safety and stability (ejlss). www.ejlss.indexedresearch.org Volume 14, 2022.
23

asosiy masalalar o‘rganiladi. Shuningdek, tadqiqotda ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi
omillarni o‘rganish va tahlil qilish maqsadida anketa so‘rovnomalari ham
o‘tkaziladi. Jumladan, o‘quvchilar so‘rovnomasi orqali ishtirokchi haqida
ma’lumotlar, oiladagi ta’limiy resurslar, maktabga, o‘qituvchiga, o‘quv faniga
munosabat, o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabat, o‘quv fanlari bo‘yicha o‘zini
baholash, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar to‘g‘risida ma’lumotlar to‘planadi.
O‘qituvchilar so‘rovnomasi o‘qituvchilar haqidagi ma’lumotlar, maktabning
jihozlanishi, xavfsizlik, maktab muhiti, o‘qitish usuli, malaka oshirish masalalarini
o‘z ichiga oladi. Ota-onalar so‘rovnomasida ota-onalar haqidagi ma’lumotlar,
oiladagi ta’limiy resurslar, farzandini maktabga tayyorlash, maktabga qabul
qilinishidan avvalgi ko‘nikma va malakalari, ota-onalarning maktabga va o‘qishga
munosabati o‘rganiladi. Maktab ma’muriyati so‘rovnomasi orqali maktab quvvati,
joylashuvi, jihozlanishi, ta’limiy resurslar, maktabda o‘quv jarayonining tashkil
etilishi, maktab muhiti o‘rganilib, tahlil etiladi. Tadqiqotning 2016-yil natijalariga
ko‘ra, 50 ta mamlakat ichida Rossiya, Singapur, Gonkong, Irlandiya va
Finlyandiya mamlakatlari yuqori natijalarni qayd etgan bo‘lsa, shular orasida
rossiyalik va singapurlik o‘quvchilar matnni o‘qish va tushunish bo‘yicha eng
yuqori natijalarni ko‘rsatdi. Shuningdek, Rossiyaning boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari ushbu mezon bo‘yicha dunyoda yetakchilik qildi. Mazkur davlatlarda
o‘qish savodxonligi bo‘yicha yuqori natijalar quyidagi omillar bilan bog‘liq:
uydagi kitoblar va raqamli qurilmalarning mavjudligi, ziyoli ota-onalar va ularning
kitobga bo‘lgan muhabbati, bola maktabga borgunga qadar o‘qish-yozishni
o‘rganganligi hamda maktabgacha ta’lim muassasalariga qamrab olish
ko‘rsatkichining yuqoriligi. PIRLS tadqiqotida O‘zbekiston Respublikasining
ishtirok etishi ta’lim sifatini oshirish, xalqaro miqyosda mamlakat nufuzini
mustahkamlash bilan birga, o‘quvchilar bilimini xalqaro talablar darajasiga olib
chiqishga xizmat qiladi. 20
20
Адизова Нигора Бахтиёровна. Оқсоқол Бува, Бола Ва Хон Образлари Қизиқмачоқлар Талқинида. Journal of
innovations in social sciencesjournal of innovations in social sciences. 02 Issue: 01 | 2022.
24

XULOSA
Boshlang‘ich sinflarda mustaqil fikrlashni rivojlantirish bugungi zamon
ta'limining asosiy vazifalaridan biridir. Chunki yosh avlodni erkin, ijodkor va
mustaqil fikrlay oladigan shaxs sifatida shakllantirish kelajakda jamiyatning
taraqqiy etishini ta'minlaydi. Bu jarayonda o‘qituvchi darslarda muammoli
vaziyatlar yaratish, interaktiv metodlardan foydalanish va o‘quvchilarga o‘z fikrini
erkin ifoda etish imkoniyatini berish orqali muhim rol o‘ynaydi.
Shuningdek, ota-onalar va pedagoglar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini
rag‘batlantiruvchi muhit yaratishlari zarur. Mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan o‘quvchilar murakkab muammolarni hal qila olishadi, jamiyatga foydali
g‘oyalar kiritadilar va o‘z hayotlarida muvaffaqiyatlarga erishadilar. Shu sababli,
mustaqil fikrlashni rivojlantirish nafaqat ta'limning, balki millatning kelajagini
yuksaltirishning muhim omilidir.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston,
2021. – 464 б.
2. Адизова Нигора Бахтиёровна . Оқсоқол Бува, Бола Ва Хон Образлари
Қизиқмачоқлар Талқинида. Journal of innovations in social sciencesjournal of
innovations in social sciences. 02 Issue: 01 | 2022.
3. Adizova Nigora Bakhtiyorovna. The Arrival of Great, Child and Khan Images
in Interesting. European journal of life safety and stability (ejlss).
www.ejlss.indexedresearch.org Volume 14, 2022.
4. Nigora Adizova Baxtiyorovna. 3-4-sinf ona tili darslarida qo llanadigan
ʻ
tayanch kompetensiyalar. Journal of Advanced Research and Stability. Volume:
02 Issue: 01 | 2022.
5. A.B. Rakhmonovich, A.N. Bakhtiyorovna. The main motives and tasks of
children’s folklore. Emergent: Journal of Educational Discoveries and Lifelong
Learning (EJEDL)
6. Нигора Бахтиёровна Адизова, Ҳилола Худойбердиева. Қизиқмачоқларда
оқсоқол ва хон образлари . Scientific progress.
7. Nigora Baxtiyorovna Adizova. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini
o‘stirishda mustaqil ishlarning o ‘rni va ahamiyati. Scientific progress
8. N.B. Adizova, M. Raimqulova. Use of alisher navoi’s spiritual and
enlightenment views in textbooks for grades 1-4. Актуальные вопросы
современной науки и образования, 121–123.
9. N.A. Bakhtiyorovna, N.A. Bakhtiyorovna. Anvar Obidjon is a children’s poet.
Middle European Scientific Bulletin.
10. A.N. Bakhtiyorovna, E. Dilsora. Visual Aids, Which Are Used in The
Educational Process In The Use Of Didactic Games. The American Journal of
Social Science and Education Innovations 3 (31), 540-545
11. A.N. Bakhtiyorovna, A.N. Bakhtiyorovna. The role of the fun genre in
children’s spiritual development. Middle European Scientific Bulletin 4, 38–40.
26

12. Adizova Nigora, Adizova Nodira. Alisher Navoiyning tibbiy qarashlari.
Conferences.
13. Amonov U.S., Saparova S.R. The mother tongue textbook of the primary
school in elbek’s interpretation // ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т . 11. – №. 6. – С . 403–407.
14. O.R. Avezov. Ekstrennaya psixologicheskaya pomosh v ekstremalnix
situatsiyax. Vestnik integrativnoy psixologii 4 (No. 21), 34-37.
15. Hayitov H.A. Literary influence and artistic image // Экономика и социум . –
2019. – №. 8. – С . 11–14.
16. Saidova M. Educate students by solving textual problems //European Journal
of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. – 2019. – Т . 7. – №.
12.
17. Saidova M.J. Methods and Importance of Using Innovative Technologies in
Learning Concenter “Decimal” at Teaching Process of Math in Primary Schools
// www.auris-verlag. de. – 2017.
18. Saidova Mohinur Jonpulatovna, Ibrahimova Mohichehra Furkat Qizi. An
integrated approach to the use of pedagogical technologies in primary school
mathematics // Middle European Scientific Bulletin. Volume 8, January 2021,
174.
19. Saidova G.E, Roziyeva Z.S. Methods for improving the system of assessing
pupils 'knowledge based on the qualitological approach. Academicia: An
International Multidisciplinary Research Journal https: // www.saarj.com. 2020.
321–326.
20. Saidova G.E. The situation of free choice in mathematics lessons in primary
school // Bulletin of science and education. – 2019. – No. 7-3 (61).
27

Boshlang’ich sinfda mustaqil fikrlashni rivojlantirish

I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA MUSTAQIL FIKRLASHNI RIVOJLANTIRISHNING USULLARI VA METODLARI 6

I.1. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarini mustaqil fikrlashga oʻrgatishda modulli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish. 6

I.2. Boshlang'ich sinf o'quvchilarini kreativ fikrlashga o'rgatish usullari 11

II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF DARSLARIDA O‘QUVCHILAR MUSTAQILLIGINI BAHOLASH VA RAG‘BATLANTIRISH.. 15

II.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining bilimini baholashda xalqaro baholash tadqiqotlaring ahamiyati va afzalliklari 15

II.2. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar bilimini baholashda pirls dasturi 19

XULOSA.. 25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI 26

Sotib olish