• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 76.7KB
Покупки 10
Дата загрузки 26 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Asadbek Mamarizayev

Дата регистрации 09 Апрель 2024

141 Продаж

Boshlang‘ich sinflarda gap mavzusini o‘rgatish metodikasi

8har biri o‘z ichida modallik jihatidan har xil bo‘lishi mumkin. Masalan: U boradi. U borar (borsa kerak). U bormoqchi. U borsa. Terak — daraxt. Bularning hammasi darak gap bo‘lsa ham, lekin birinchisi xabarni, darakni, hodisaning realligini bildiradi, ikkinchisi gumon ottenkasiga ega; uchinchisi maqsadni ifodalaydi; to‘rtinchisi istak, orzu bildiradi; beshinchisi tasviriy xarakterga ega (terak jins jihatidan daraxtdir — daraxtga kiradi). Sen bording. Sen bor gaplarini ham solishtiraylik. Birinchisi — darak gap (kesimi — aniqlik maylidagi fe’l), ikkinchisi — buyruq gap (kesimi-— buyruq maylidagi fe’l). Demak, gapning turini aniqlash so‘zlovchining voqelikka munosabati, kesimning qanday so‘zdan bo‘lishi, kesim vazifasidagi fe’lning formasi, qaysi maylda bo‘lishi kabi hodisalarga bog‘liq. Gapning yuqorida ko‘rsatilgan turlari, maqsadning har xil bo‘lishi jihatidan bir- biridan farq qilishi bilan birga, o‘z ayrim ohang strukturasiga, grammatik xususiyatlariga ham ega: har bir turning o‘ziga mos keladigan formalari bor. Bular gapdagi elementlarning tartibi, tarkibidagi so‘zlarning turi jihatidan ham farq qiladi: so‘roq gaplarda ko‘pincha so‘roq, bildiradigan elementlarning bo‘lishi, darak gaplarda kesimning, odatda, shunga mos xarakterdagi fe’llar bilan ifodalanishi va b. Demak, bu turlar mazmundagi farq bilangina chegaralanmaydi, bular logik-grammatik hodisadir. Xullas, gapning yuqoridagi turlari bir-biridan maqsad, ohang, o‘z tarkibidagi so‘zlarning turi va tartibi bilan ajralib turadi. Biroq bundagi uchinchi va to‘rtinchi farqlar (gap tarkibidagi so‘zlarning turi va tartibi) qat’iy, doimiy belgilar emas. Yuqoridagi misollardan bilinadiki, gapning bu turlarida fikr materiali boshqa bo‘lib ketmaydi (sen kitobni o‘qiding.— sen kitobni o‘qidingmi?— sen kitobni o‘qi!) Hammasida ham material bir xil: bajaruvchi shaxs — predmet — harakat (subyekt— obyekt — predikat), lekin maqsad har xil bo‘ladi. Gapning kuzatilgan maqsadga ko‘ra turlarini, har bir turning ayrim ottenkalarini va boshqa xususiyatlarini ko‘rsatishda ohangning roli katta 5 . Gap,odatda, nutq ichida, kontekstda, boshqa gaplar bilan birgalikda qo‘llanadi. Gapning qanday maqsad ifodasi uchun ishlatilganligi umumiy mundarijaga, 5 Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 56-б 21bo‘laklari” (ega va kesim) , “Ikkinchi darajali bo‘laklar ” mavzularini; gapda bir- biri bilan bog‘langan so‘zlarni juft-juft qilib ajrata olishni o‘rganadilar. Darslikdagi yangi materialni o‘rganishga kirishish oldidan o‘quvchilarning ijodiy fikr yuritishlari, izlanishlari, qiziqishlari va faolliklarini oshirish maqsadida “Nutq nima?” “Nima uchun nutqimizda turli gaplar qo‘llanadi?”, “So‘roq gaplar qanday 36 tuziladi? , “His- hayajon gaplar qanday bo‘ladi? kabi savollar qo‘yilgan. Bu‟ ‟ kabi savollar darsning maqsad va vazifasini belgilaydi. XX asrning 80-yillarida “samaradorlik” tushunchasining didaktik jihatlarini O.Roziqov tahlil qilgan edi. U ta’lim jarayoniga qo‘yilgan o‘quv maqsadi bilan bolalar erishgan natija o‘rtasidagi farqni tahlil qilib, samaradorlikni ta’lim jarayoniga qo‘yilgan maqsad va erishilgan natija o‘rtasidagi tafovut shaklida qayd etgan . Shu bilan birga muallifning yozishicha , samaradorlik fanlararo tushuncha bo‘lib, uning mohiyati ta’limni tashkil etish muhiti, vaqt, natija, ta’limni tashkil etish madaniyati kabi tushunchalar bilan aloqador. O.Roziqov didaktik hodisalarni sist е m tahlil qilish m е todologiyasiga asoslanib, ta’limning samaradorligini oshirishning qator tamoyillarini ham qayd etgan. Ta’limning samaradorligini oshirish uchun ta’lim jarayonida qo‘yilgan maqsad bilan erishiladigan natija o‘rtasidagi tafovutni kamaytirish (1), ta’lim vositalarining ta’lim jarayoni mazmuniga mosligi (2), ta’lim mazmuni va faoliyat usullarini bir paytda o‘zlashtirish (3), ta’limni bolalarning yuqori darajadagi taraqqiyotini mo‘ljallab tashkil etish (4) kabilar samaradorlik tamoyillari sifatida asoslangan. K е yinchalik O.Roziqovning M.Mahmudov va B.Adizovlar bilan hamkorlikda e’lon qilgan asarlarida ta’limning samaradorligi yanada k е ngroq tadqiq qilindi . “Ta’lim samaradorligini oshirishning ,-d е b yozadi mualliflar, - ikki xil ko‘rsatkichi mavjud: samaradorlikning sifat ko‘rsatkichlari; samaradorlikning miqdor ko‘rsatkichlari” . Mualliflarning yozishicha, samaradorlikning sifat ko‘rsatkichlari ma’lumot mazmuni va faoliyat usullarini egallash shartlariga , samaradorlikning miqdor ko‘rsatkichlari ta’lim maqsadi hamda bolalar erishgan haqiqiy bilim, malaka va taraqqiyot o‘rtasidagi farqlarga ko‘ra aniqlanadi . Samaradorlikning 12fikrning o‘ta ta’sirchan ifodalanishi”ga xizmat qilishini ta’kidlaydi. “Badiiy tеkstning lingvistik tahlili” kitobi mualliflari sintaktik figuralarning quyidagi asosiy ko‘rinishlari mavjudligini bayon qilishadi: Anafora, epifora, takror, antitеza, gradatsiya, ellipsis, allitеratsiya, ritorik so‘roq kabilar. Bu uslubiy vositalar mavzuga aloqador bo‘lgan dеyarli barcha adabiyotlarda uchraydi. Sintaktik parallеlizm. Badiiy matnda sintaktik jihatdan bir xil shakllangan gaplar ko‘p qo‘llaniladi. Tilshunoslikda bunday qurilmalar parallеlizm atamasi ostida o‘rganiladi. Parallеlizm (yun. Parallelos-yonma-yon boruvchi) yonma-yon gaplar, sintagmalarning bir xil sintaktik qurilishga ega bo‘lishi. Parallеl birliklarning asosiy vazifasi fikrga izoh bеrish va eng muhimi, unga tinglovchini to‘la ishontira olishdan iborat. Ular til uslubiy vositalarining boyishi manbalaridan biri bo‘lib, poetik nutqda ko‘p qo‘llanadigan, eng mahsuldor va ta’sirchan sintaktik birlik hisoblanadi. Bir xil shakllangan gaplar badiiy nutq ta’sirchanligini boyitish bilan birga ma’noni kuchaytirishga va fikrning batafsil - atroflicha ifodalanishiga, tasvir obyеkti bilan bog‘liq ma’lumotlar fondining kеngayib borishiga xizmat qiladi. Emotsional gaplar. So‘zlovсhining o‘ta xursandlik yoki o‘ta xafalik holatlarini yoki qahramonning his-hayajonini, voqеa-hodisaga emotsional munosabatini ifodalovсhi gaplar emotsional gaplar hisoblanadi. Emotsional gaplar tarkibida maxsus ijobiy va salbiy bo‘yoqdor so‘zlar (сhеhra, o‘ktam, tabassum / turq, qo‘pol, tirjaymoq kabi) mavjud bo‘ladi. O‘sha so‘zlar orqali qahramon ruhiyatida kесhayotgan sеvinish, qo‘rquv, g‘azab kabi psixologik jarayonlarni hamda yozuvсhining tasvir obyеktiga nisbatan subyеktiv munosabatini bilib olamiz. Emotsional gaplar tarkibida ijobiy yoki salbiy bo‘yoqdor so‘z va iboralar, his- tuyg‘u ifodalovсhi undovlar (oh, voy sho‘rim, eh attang, bay-bay-bay kabi), munosabat ifodalovсhi undalmalar qatnashadi va ular nutqning eksprеssivligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ritorik so‘roq gaplar ham badiiy matnning emotsional- eksprеssivligini ta’minlovсhi uslubiy vositalardan hisoblanadi. Tasdiq va inkor mazmuniga ega bo‘lgan, tinglovсhidan javob talab qilmaydigan gaplar ritorik so‘roq gap dеyiladi. Ko‘pinсha ritorik so‘roq gaplar tarkibida nahotki, axir kabi 18biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o‘rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o‘rganish va nutqda undan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib , boyitib borishga asoslanadi. O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi. “Gap” mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi – gap haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog‘lanishi, gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganishga o‘tadilar. Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazgan ma’qul. Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so‘z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida , boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. 30 Dasturga ko‘ra,1-sinfda o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lum tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o‘quvchilar gap haqida amaliy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar. 22sifat ko‘rsatkichlari quyidagilar: o‘quv-tarbiya ishlarini bolalarning eng yuqori darajadagi taraqqiyotini mo‘ljallab tashkil etish; ta’lim jarayoni maqsadi bilan natijasi o‘rtasidagi tafovutni uzluksiz kamaytira borish ; ta’lim vositalarining ta’lim jarayoniga mosligini ta’minlash; o‘quv mat е riali va faoliyat usullarini bir paytda (parall е l) o‘zlashtirish. Gap ustida ishlash o‘quvchilarining nutqini o‘stirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarini sintaktik jihatdan to‘g‘ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o‘rgatish hisoblanadi. Gap (Grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan, tugallangan mazmun va tugallangan intonatsiyaga ega bo‘lgan) nutq birligi bo‘lib, aloqa maqsadiga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi ekanligidir. Shunday ekan , nutqqa oid mashqlarga qo‘yilgan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap- Grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan birlik , shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bo‘gliq bo‘lib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so‘zlarning bog‘lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir ; uchinchidan, gap,nutq va til birligi bo‘lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Binobarin, gapning mazmuniy asosi , mazmun ottenkalari ustida ishlash va ularning gap tuzilishiga bog‘liqligi ustida ishlash ham zarur; to‘rtinchidan gapning intonatsiyasi katta ahamiyatga ega, shuning uchun intonatsiya ustida ishlash , intonatsiyaning mazmun bilan bog‘liqligini tushuntirish kerak. Boshlang‘ich sinf dasturining “Grammatika, imlo va nutq o‘stirish” bo‘limida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq ko‘rsatilgan. Bola boshlang‘ich suinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida faqat ona tili darslaidagina emas, balki boshqa darslarda va maktabdagi barcha mashg‘ulotlar jarayonida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzishga o‘rgatib boriladi. Gap ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma – xil bo‘lib, analiz va sintezning ustunligiga hamda o‘quvchilarning mustaqillik darajasiga ko‘ra tasnif qilinadi. Analiz yoki sintezning ustunligiga nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga bo‘linadi: 1) analitik mashqlar , ya’ni tuzilgan tayyor matndan olingan gapni tahlil 161) o‘xshatish subyеkti; 2) o‘xshatish etaloni; 3) o‘xshatish asosi; 4) o‘xshatishning shakliy ko‘rsatkichlari. M. Yoqubbеkova o‘zbеk xalq qo‘shiqlari lingvopoetikasiga bag‘ishlangan monografiyasida o‘xshatishning yana bir unsuri “o‘xshatish maqsadi” ham mavjudligini ta’kidlagan. O‘xshatish etaloni o‘xshatish konstruksiyaning poetik qimmatini, estеtik salmog‘ini bеlgilaydi. O‘xshatish etaloni qanchalik original bo‘lsa, o‘xshatishli qurilma ham shu darajada ohorli bo‘ladi. Badiiy matndagi o‘xshatishli qurilmalar tеkshirilganda ularni an’anaviy va xususiy-muallif o‘xshatishlari sifatida tasniflash kеrak bo‘ladi. An’anaviy o‘xshatishlar og‘zaki nutqda ko‘p ishlatiladigan, shu sababdan ta’sirchanligini yo‘qotgan o‘xshatishlardir. Aslida ko‘p takrorlanishi tufayli “siyqasi chiqqan” dеb baholanadigan bunday qurilmalarni tasviriylik, obrazlilik maqsadiga xizmat qildirish yozuvchining mahoratiga bog‘liq. Xususiy-muallif o‘xshatishlari yozuvchining o‘z nigohi, kuzatuvchanligi, badiiy taxayyuli, analogiya quvvati asosida xalq tilidan foydalangan holda yaratgan o‘xshatishlaridir. Bunday o‘xshatishlarda originallik, obrazlilik va eksprеssivlik hamisha yorqin ifodalangan bo‘ladi. Har qanday o‘xshatishdan maqsad tasavvur qilinishi qiyin bo‘lgan tushunchalarni konkrеtlashtirish, mavhum tushunchalarni aniqlashtirish, narsahodisa, harakat-holatlarning eng nozik jihatlarini kitobxon ko‘zi o‘ngida go‘zal bo‘yoqlarda gavdalantirishdan iborat bo‘lmog‘i lozim. Ta’kidlash lozimki, yozuvchi tasvirdagi holat, qahramon ruhiyati uchun favqulodda muvofiq o‘xshatish etaloni tanlagan, ya’ni qahramon – ruhoniy, sham – masjidniki, qahramon – g‘arib, dardmand, sham – jaydari, arzonbaho, qahramon tuganmas dard bilan adoyi tamom bo‘lib bormoqda, sham – yonib tugashning ham ramziy ifodachisi. Sap-sariq sifati bilan ifodalangan o‘xshatish asosidagi bеlgi bеnihoya quyuqlashib katta bir dard shaklini olgan 28tusida tuzilgan bo‘lishi mumkin, lekin bu ergash gapda so‘roq xususiyati deyarli yo‘qolgan bo‘ladi (bunday hollarda so‘roq belgisi qo‘llanmaydi). So‘roq gapning intonatsiyasi darak gapnikiga nisbatan yuqori bo‘ladi. Gapdagi eng so‘nggi elementning keyingi bo‘g‘ini darak gapda tushuvchi ohang bilan aytilsa, so‘roq gapda ko‘tariluvchi ohang bilan aytiladi (u aytdi gapi so‘roq va darak gaplar tusiga kiritib aytilsa, bu holat ochiq ko‘rinadi). So‘roq gap maxsus so‘z — element orqali ifodalanganda, bu gapning ohangi darak gapning ohangiga bir oz yaqinlashadi (bunda ohang so‘roqni ifodalashda bosh rolni o‘ynamaydi). Lekin shunda ham gapning oxiridagi ohang darak gapdagidek, u bilan tenglasharli darajada past bo‘lmaydi. So‘roqni bildiruvchi so‘z gapning oxirida bo‘lmagan vaqtda bu element boshqa so‘zlarga nisbatan kuchli aytilib, qolganlari bunga qaraganda past ohang bilan aytiladi Nasriy matnlarda ritorik so‘roq gaplar juda faol qo‘llanilib, ular asar qahramoning monologik nutqida uning o‘y-xayollari, ichki kechinmalarini yanada ta’sirchan ifodalaydi, asarning badiiy estetik qiymatini oshiradi. Dialogik nutqda esa so‘zlovchining tinglovchiga ta’sir etish, fikrini tasdiqlatish yoki inkor etish vazifalarini bajaradi. Shu bois ham mahoratli yozuvchi va adiblar ritorik gaplardan o‘z asarlarida mohirlik bilan foydalanadilar. Nasriy matnlarda ritorik so‘roq gaplar yashirin tasdiq, g‘azab, kinoya, taajjub kabi ma’nolar ifodalanib, dialogik nutqda qahramonlar nutqining jonli chiqishiga va ta’sirchan bo‘lishiga xizmat qiladi. Ular orqali muallif o‘zi yaratayotgan obrazlarning fikrlarini ixcham, ta’sirchan tarzda berishga erishadi, bu esa asarning o‘qimishli bo‘lishiga, asarning badiiy - estetik qimmatini oshirishga xizmat qiladi. She’riy matnlardan olingan namunlarni tahlil qilish asnosida shunday xulosa qilish mumkinki, ularda ta’sirchanlikni oshiruvchi, lirik qahramon tuyg‘ularini ifodalovchi vositalardan biri bu ritorik so‘roq gaplardir. Ular she’riy manlarda turli ma’nolarni, xususan yashirin inkor, tasdiq, taajjub, g‘azab, gumon, ta’kid kabilarni turli leksik birliklar: olmosh, yuklama, tinish belgilari orqali ifodalab keladi. Shuningdek, ritorik gaplarning qo‘llanilishi shoir mahoratidan va she’rning mukammalligidan darak beradi. Nasriy matnlardan farqli o‘laroq, she’riy asarlarda ritorik so‘roq gaplarni juda ko‘p uchratish mumkin. 10darak intonatsiyasi sanaladi. Darak gapda tovush tempi o‘rtacha bo‘ladi. Bunda mantiqiy urg‘uli bo‘lak hamma bo‘lakka nisbatan yuqori ohang bilan aytiladi, u ko‘pincha boshqa bo‘laklarga qaraganda tezroq aytiladi va undan oldin qisqa pauza bo‘ladi. Darak gaplar bir-biridan to‘la pauza bilan ajralib turadi. 2. Darak gapning bo‘laklari normal tartibda o‘rinlashgan bo‘ladi (gapdagi bo‘laklarning odatdagi tartibini va uning o‘zgarishini — inversiyani belgilashda asosiy tayanch darak gapdagi holatdir). 3. Darak gapning kesimi ham ayrim xususiyatga ega (bu kesim buyruq maylidagi fe’ldan bo‘lmaydi): u ko‘pincha darak xarakteridagi fe’llar bilan ifodalanadi, so‘roq, undov va buyruq belgilaridan xalos bo‘ladi. Masalan: bugun uchrashuv kechasi bo‘ladi. Biz ham boramiz. Kecha miting bo‘ldi. Kesim fe’ldan boshqa so‘z bilan ifodalanganda, gap tasviriy xarakterda bo‘ladi (biror narsaning xarakteristikasini anglatadi. Masalan, egadan anglashilgan predmetning nima ekanligini, biror predmetga, belgiga egaligi, predmet, belgining bor-yo‘qligini ko‘rsatadi): charos — uzum. Temir — metall. Tol — daraxt. Xachir — hayvon. Chumchuq — parranda. Shu kichik ariqchada ham baliq bor kabi. 7 Darak gap o‘z xususiyatlari bilan, ayniqsa, ilmiy uslub, hikoya qilish tusidagi asarlar uchun xarakterlidirSo‘roq gapning xususiyatlari esa quyidagicha: ba’zan faqat so‘roqni (Karima uydami?), ba’zan ham so‘roq, ham hayratlanishni, so‘roq yo‘li bilan ifodalangan taajjubni bildiradi (Shunday issiq kunda ham yomg‘ir yog‘adimi?). Ba’zan so‘roq bilan birga, turli hayajonlar, tuyg‘ular ifodalanadi (Kino boshlandimi? Opam mukofotlandimi?!), ba’zan so‘roq yo‘li bilan berilgan buyruq ifodalanadi (Tezroq bormaysanmi?!). So‘roq gap shubha, gumon ottenkasini bildirishi ham mumkin (Soat yetti bo‘lib qoldi. Kino boshlanguncha yetib borarmikanmiz?— “yetib borishimiz gumon”). Ba’zan so‘roq yo‘li bilan taxminni bildiradi. Bu gap so‘roq-gumon gapga ancha o‘xshasa ham, lekin ayrim xususiyatlari bilan undan ajralib turadi (hoy qizcha, sen nazarovning qizi emasmisan?) Ba’zan darak gapga juda yaqinlashgan bo‘ladi. Bunday gaplardan 7 Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 57-б 6- nasriy matnda gaplarning qo‘llanilishini belgilash. Kurs ishi obyekti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari ni o‘qitish jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti. Ta’lim bosqichlari ona tili darslarida o‘zbek tilidagi badiiy matnlar bo‘lsa, o‘zbek tilidagi badiiy matnlarda qo‘llanilgan gaplar ishning predmetini tashkil qiladi. Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism 2 bob ya’ni 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. I.BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA GAPNING IFODA MAQSADIGA KO‘RA TURLARI 1.1 Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida tushuncha 23qilish; 2) sintetik mashqlar, ya’ni mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar ; 50 Analitik mashqlar sintetik mashqlarga zamin hozirlaydi, ular parallel holda yoki sintetik mashqdan so‘ng analitik mashq o‘tkaziladi. O‘quvchilarning mustaqilligi va bilish jarayonining faollik darajasiga ko‘ra gap ustida ishlash mashqlari uchga bo‘linadi: 1) namuna asosidagi mashqlar; 2) konstruktiv mashqlar ; 3) ijodiy mashqlar. Boshlang‘ich sinfda gap ustida ishlashdagi izchillik. Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar:1) amaliy o‘rganiladigan; 2) nazariy o‘rganiladigan turlarga bo‘linadi. Sintaksis bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va to‘rtinchi sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda “Bog‘lovsiz”, “Gap”, “Darak gap”, o‘quvchilarda “His-hayajon gap”, “Sodda gap”, “Qo‘shma gap”, “Gap bo‘laklari”, “Gapning uyushiq bo‘laklari”, “Undalma” mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar o‘rgatiladi. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi. Morfologiya va leksika , fonetika va orfografiya sintaksis asosida o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlash markaziy o‘rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo‘lib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ularning muhim kategoriyalarning tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O‘quvchilar ona tili leksikasi ham gap negizida egallaydilar. So‘zning leksik ma’nosi va uning qo‘llanish xususiyatlari so‘z birikmasi yoki gapda ma’lum bo‘ladi. So‘z gapda bir ma’noli bo‘ladi (gapdan tashqari bir necha ma’no ifodalash mumkin). Metodist olima T. G. Ramzayeva boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni o‘artli ravishda besh yo‘nalishga bo‘ladi: 1.Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan napning muhim belgilarini o‘rgatish). 2.Gap strukturasini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida 9vaziyatga, ohangga qarab konkretlashadi. Bunda so‘zlovchi bilan tinglovchining birligi, ayniqsa, yaqqol ko‘rinadi 6 . Bir bola ikkinchisini turtgandek bo‘ldi, Salim buni aniqlash uchun bir boladan so‘radi: kim turtdi? ...boshqa bir bolaning oldiga borib: “sen turtgansan!”— dedi. U bola biroz xafalanib javob berdi:— kim turtdi!? (birinchisi so‘roq bildiradi, ikkinchisi “hech kim turtgani yo‘q-ku! Turtgan men emasman!” mazmunini ifodalaydi.) Qarzdor dehqonga boyning kuz keldi deb qichqirgani oddiy xabar uchun emas, balki “qarzingni to‘la!” mazmuni uchun ishlatilgan gapdir. Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, har bir gapning har bir turning o‘z tipik strukturasi bor, lekin nutqda bir turning shu turga xos modelning boshqa tur uchun ishlatilishi ham uchraydi: buyruq mazmuni uchun so‘roq gap formasini, so‘roq mazmuni uchun — darak gap formasini, darak mazmuni uchun — so‘roq gap formasini ishlatish va b. Bu hodisa sintaktik transpozitsiyadir. Bunday qo‘llashlar stilistik xususiyat, turli ottenkalarni berish kabi holatlar bilan xarakterlanadi. Darak gap biror hodisa haqida xabar berish, biror faktni, belgini konstatatsiya qilish, tasdiqlash xususiyati bilan xarakterlanadi. Misollar: Shakar qovunlarning mayin hidlari sabo bilan tarqalar sekin. (U.) Darak gap bir qancha modallik xususiyatlariga ega bo‘la oladi: ba’zan faqat darakni, hodisaning bo‘lish-bo‘lmasligi konkret, aniq ekanligini bildiradi (poezd qo‘zg‘aldi.) Ba’zan taxmin, tusmol ottenkasini ifodalaydi (ertaga majlis bo‘lar.- ...bo‘lsa kerak). Ba’zan tilak-maqsad, orzu ottenkasiga (bugun muzeyga borsam.—...bormoqchiman.), ba’zan gumon ottenkasiga ega bo‘ladi (u ertaga kelar emish.). Ko‘rinadiki, bunday harxillikda kesimning formasi katta rol o‘ynaydi. Darak gapning leksik-morfologik xususiyatlari gapning boshqa turlaridagiga qaraganda uncha xarakterli emas, bunda intonatsion, sintaktik belgilar bo‘ladi. Darak gapning grammatik, intonatsion xususiyatlari: 1.Gapning bu turi darak intonatsiyasiga ega bo‘ladi: bunda tinch ohang gapning birinchi — bosh qismida ko‘tarilib, ikkinchi — keyingi qismida pasayadi; eng keyingi element, ayniqsa, uning so‘nggi bo‘g‘ini, past ohangga ega bo‘ladi. Bu 6 Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 57-б. 4Kurs ishining dolzarbligi: Mustaqillik davrida yuzaga kelgan ijtimoiy muhit o‘zbek tilshunosligi taraqqiyoti uchun ham yetarli sharoit yaratdi. Ushbu fan ijtimoiy va madaniy hayotning turli sohalarini rivojlantirishga tadbiq etiladigan o‘ziga xos amaliy ko‘rsatmalar yaratish mas’uliyatini oladi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoni mazmun-mohiyatidan kelib chiqqan holda kelajakda bu sohadagi tadqiqotlarni yangi bosqichga ko‘tarishni davrning o‘zi talab qilmoqda. Kurs ishini о‘rganganlik darajasi: O‘zbek tilshunosligida bu masalalar Abdurauf Fitrat, Ayub G‘ulomov, S. Nurmonov, N. Mahmudov, B. Ahmedov, X. Ismatullayevlar tomonidan tadqiq qilingan. Ritorik so‘roq gaplarning lingvopoetik xususiyatlari M. Qurbonova, M.Yo‘ldoshevlar tomonidan o‘rganilgan. Ona tilini o‘qitish sohasiga salmoqli hissa qo‘shgan M.Asqarova, A.G‘ulomov, Y.Abdullaev, M.Omilxonova, K.Qosimova, H.Zahirov, A.Po‘latov, A.Mirzaev, O.Roziqov, A.Sayfullaev, O.Yoqubjonova, N.Shukrullayev, R.Abdulahatova, R.Inog‘omova, B.Mirzaahmedov, M.Abduraimova, R.Qayumova, T.G‘aniyev, M.Sobirova, Sh.Yusupova, N.Sattorova, T. Yusupova, T.Ziyodova, A.Bobomurodova, M.Saidov, O.Oxunjonova kabi metodist olimlarning yaratgan tadqiqot ishlari, metodik qo‘llanmalari, ilmiy maqolalarida uzluksiz ta’lim tizimi bosqichlarida ona tilini o‘qitish yuzasidan yo‘l-yo‘riqlar bayon qilingan. Mazkur ishlardagi tavsiyalardan bugungi kunda ham maktab, akademik litsey va kasb- hunar kollejlari ona tili darslarini tashkil etishda zaruriy dasturulamal sifatida unumli qo‘llanilmoqda. Jumladan, o‘zbek tili o‘qitish nazariyasi va metodikasi fanida olmosh so‘z turkumini o‘rganish masalalari metodist olimlar tomonidan chuqur o‘rganilgan. Ular tomonidan yaratilgan dissertatsiyalarda, monografiyalarda, o‘quv-uslubiy qo‘llanma va tavsiyalarda, davriy nashrlarda chop etilgan maqola va tezislarda bu masalaga juda ko‘p marotaba qo‘l urilgan. Ularni o‘rganish va tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, bu bo‘lim mavzularini o‘qitish masalasiga nafaqat bugungi kunda, balki uzoq davrlardan buyon dolzarb 17II. BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “GAP” MAVZUSINI O‘RGANISH- DAGI IZCHILLIK 2.1 “Boshlang‘ich sinfda o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish usullari 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan gapning muhim belgilarini o‘rgatish). 2. Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish. Ishning bu besh yo‘nalishi bir- 14ma’nosini kuchaytirib borishdan iborat uslubiy jarayon. Badiiy adabiyotda holatlarni, tuyg‘u va kеchinmalarni qiyoslashda, hishayajonlar junbushini to‘liq ifodalashda gradatsiya usulidan foydalaniladi. Adabiyotlarda gradatsiya xususiyatlariga ko‘ra turlicha tasnif qilinadi: mohiyatiga ko‘ra: ko‘tariluvchi gradatsiya va pasayuvchi gradatsiya; ifoda usuliga ko‘ra: mantiqiy, emotsional va miqdoriy gradatsiya; ifoda matеrialiga ko‘ra: lеksik gradatsiya va sintaktik gradatsiya. Antitеza (antithesis – qarama-qarshi qo‘yish, zidlash) dеb mantiqiy jihatdan qiyoslanuvchi fikr, tushuncha, sеzgi va timsollarni qarama-qarshi qo‘yish, zidlash hodisasiga aytiladi. Voqеa-hodisalar mohiyatidagi ziddiyatni ochish uchun asosan, badiiy nutqda zid ma’noli qo‘shimchalar, zidlovchi bog‘lovchilar, so‘z va iboralardan foydalaniladi. Badiiy matnni lisoniy jihatdan tahlil qilishda zidlantirishdan yozuvchining ko‘zda tutgan maqsadi nima ekanligini aniqlash talab qilinadi. Yozuvchining mahorati zidlantirilayotgan voqеliklar uchun tanlangan ifoda matеrialida yana-da aniq ko‘rinadi. Masalan: Noningni yo‘qotsang yo‘qot, nomingni yo‘qotma! (O‘. Hoshimov 8 ) bu misolda bir-biriga aloqasi bo‘lmagan ikkita tushuncha - non va nom zidlantirilyapti. Adabiyot ilmida oksyumoron dеb ataluvchi hodisada ham mantiqan biri ikkinchisini inkor etadigan, bir-biriga mazmunan zid bo‘lgan ikki tushunchani ifodalovchi so‘zlar o‘zaro qo‘shib qo‘llaniladi. Oksyumoron grеkcha so‘z bo‘lib, “o‘tkir lеkin bеma’ni” dеgan ma’noni bildiradi. Ular ayrim adabiyotlarda “okkazional birikmalar”, “noodatiy birikmalar” yoki “g‘ayriodatiy birikmalar” dеb ham yuritiladi. Bunday birikmalar individualligi, yangiligi, ko‘nikilmaganligi va ohorliligi bilan tasvir ifodaliligini ta’minlaydi. Ma’lumki, istalgan ikki so‘zni biriktirish bilan oksyumoron yuzaga kеlavеrmaydi. Bunday birikmalar yozuvchining badiiy tafakkur mahsuli hisoblanadi. Shuning uchun g‘ayriodatiy birikmalarni mantiqsizlik bilan bog‘lash mumkin emas. Ularga estеtik hodisa sifatida yondashish zarur. O‘zaro bog‘lanmaydigan so‘zlarni bog‘layotgan kuch nimada? Ularning birikib badiiy effеkt bеrishi uchun qanday ifoda imkoniyati mavjud? Yozuvchini bunday 8 Hoshimov O ‘. Daftar hoshiyasidagi bitiklar.-T.: Sharq., 2013 26bo‘laklarning aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchiliar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyati gapni yoyish (yig‘iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar Qaldirg‘ochlar uchib keldi gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga qayerga? va qachon? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi. O‘quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak)fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar. O‘quvchilarda gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko‘nikmalar qatoriga kiradi. So‘z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang‘ich sinflarni uning muhim belgilari idrok qilinadi.”So‘z birikmasi” atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta’rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o‘quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur: 1. So‘z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog‘langan ikki so‘z. Masalan, Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar gapida ikki so‘z birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar. 2. So‘z birikmasida bir so‘z hokim ikkinchi so‘z tobe bo‘ladi. Hokim so‘zdan tobe so‘zga so‘roq beriladi , tobe so‘z shu so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zdir. Masalan, (qanday?) iqtidorli o‘quvchilar (qayerga?) to‘garakka a’zo bo‘ldilar. Ega va kesim so‘z birikmasi emas, ular gapning asosini tashkil qiladi. Gap tarkibida so‘z birikmalarni ajratish ko‘nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirib boriladi. Buning uchun o‘quvchilarning so‘z birikmasidan bir so‘zning boshqa so‘zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi. 24ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarining xususiyatlari, yopiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4.Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish , (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish. Ishning bu besh yo‘nalishi bir-biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o‘rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o‘rganish va nutqda undan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi. “Gap“ mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi-gap xaqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog‘lanishi, gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganishga o‘tadilar. Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi , tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmuning asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazish ma’qul. Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. 3Kirish ........................................................................................................................ 4 I.BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA GAPNING IFODA MAQSADIGA KO‘RA TURLARI 1.1 Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida tushuncha .................................. 7 1.2 Gapning badiiy matndagi sintaktik tahlili........................................................ 12 II. BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “GAP” MAVZUSINI O‘RGANISH- DAGI IZCHILLIK 2.1 “Boshlang‘ich sinfda o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish usullari..................................................................................................................... 18 2.2 Ona tili” darsligida “Gap” mavzusining yoritilishi va mavzuni o‘rganishda foydalanishga mo‘ljallangan ijodiy topshiriqlar...................................................... 21 Xulosa ..................................................................................................................... 28 Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................... 31 KIRISH 29Bunday gaplar she’riyatning haqiqiy bezagi, ifoda va ta’sir etish vositasi sanaladi. Bizga ma’lumki, she’riy asarlarda qahramon bitta yoki ikkita bo‘ladi va asosan biror shaxsga, asosan yorga murojaat yo‘llanadi. Bunday vaziyatda fikrni eng ta’sirchan, ixcham ifodalashning yagona va maqbul vositalaridan biri bu nazmda ritorik gaplardan unumli foydalanishdir. She’riyat mulkining sultoni hisoblangan Navoiy bobomiz asarlaridan tortib, to bugungi kungacha ijod qilayotgan shoirlarimiz o‘z asarlarida bunday gaplardan ustalik bilan foydalanib kelmoqdalar. Bizga ma’lumki, she’riyatda qahramon odatda bitta, ikkita yoki uchta bo‘lishi mumkin. Ularning birinchisi muallifning o‘zi yoki lirik qahramon. Odatda 90 foiz she’rlarda faqat shu lirik qahramon mavjud bo‘ladi va butun she’rda uning ichki kechinmalari, tuyg‘ulari, boshidan o‘tkazgan voqea-hodisalari oniy lahzada aks etgan qalb kechinmalari sifatida qog‘ozga to‘kiladi. Bu o‘rinda u she’riy matnda aksariyat hollarda o‘zi bilan o‘zi gaplashadi, ya’ni monologiik nutq yuzaga keladi. Lirik qahramon o‘z ichki meni bilan gaplashganligi sababli ham unda savoljavoblar bo‘lishi mumkin. Aksariyat hollarda esa bu ritorik so‘roq gaplar orqali yuzaga chiqadi. Shu bilan birga, lirik qahramon, she’riy matn ichida o‘z yoriga, sevgilisiga, do‘stiga, Ollohga murojat qilishi va raqibiga yuzlanishi ham mumkin. Ularga ham savollar beradi, ammo ularning javobini o‘zi bilib turadi. Shu bois ham bunday o‘rinlarda shoirlar ritorik so‘roq gaplardan unumli foydalanadilar. 7Gap- fikr, tuyg‘u va istakni boshqalarga bildirish uchun ishlatiladigan asosiy sintaktik birlik bo‘lib, fikr bayon qilishning eng sodda shaklidir. Gapning fikrni shakllantirish va ifodalash, bayon qilish vositasi bo‘lishi haqida gapirilganda, so‘zlovchi nazarda tutiladi, tinglovchiga nisbatan esa gap bayon qilingan fikrni qabul qilish, tushunish vositasidir. Nutq gaplardan iborat bo‘ladi. Gap - nutqning nisbiy tugallangan fikr ifodalaydigan bo‘lagi: Paxta terimi qizg‘in davom etayapti. Oltin kuz qanday go‘zal! Gaplar, kuzatilgan maqsadning har xilligiga — maqsadning yo‘nalishiga qarab, quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Darak gaplar : Derazamning oldida bir tup o‘rik oppoq bo‘lib gulladi. (H.O.) Paxtaning birinchi terimi boshlandi. (“S. Uzb.”) 2. So‘roq gaplar: Hoy, qiz! Qayga? Maktabga borasanmi? (U.) Bolani doktorga ko‘rsatmadingizmi? ( Q.) 3. Buyruq gaplar : Bir daqiqadan keyin hamma joyida bo‘lsin. Gapning bu turlari kuchli emotsionallikka, shuni ko‘rsatuvchi undov intonatsiyasiga ega bo‘lish bilan undov gap bo‘ladi. Misollar: Ko‘klam keldi (darak gap).— ko‘klam keldi! (undov gap). Havo qanday? (so‘roq gap).— havo qanday! (undov gap). Yana chog‘ishtiring: Kecha o‘zingizning oldingizda aytgan emasmi? gapi (so‘roq gap) undov intonatsiyasi bilan aytilganda, “kecha o‘zingizning oldingizda aytgan edi-ku!” degan mazmunni beradi. 4 Yuqoridagi uch turning undov gapga xos intonatsiya olib, keyingi turga o‘tishi, buning emotsionallikni bildirish bilan bog‘lanishi undov gapning tasnifi biroz boshqacharoq ekanligini ko‘rsatadi (“kuchli emotsionallik tusida bo‘lish — bunday tusga ega bo‘lmaslik” tamoyili), lekin shunday bo‘lsa ham, ularning yaqinlik, o‘xshash tomonlari bor. Masalan, buyruq gap ko‘pincha emotsionallik tusiga ega bo‘ladi: Yoz keldi! kabi gaplarning xususiyati (darak berish+bu bilan o‘zining juda se - vinganligini, emotsiyani ifodalash) ham shu yaqinlikni ko‘rsatadi. Undov gaplarga misollar: May tongi. Havo qanday yoqimli!.. Eh, totli soz chalib o‘tdingiz! (U.) Yuqoridagi turlarning 4 Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 55-б 5mavzu sifatida e’tibor qaratilib kelinayotganligini guvohi bo‘lamiz, chunki bu bo‘limni o‘rganishda grammatik bilim berishgina emas, balki tilimizning so‘z boyliklari orqali o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, ularda mustaqil fikrlash, o‘z fikrini erkin va ravon bayon qila olish malakalarini shakllantirish muammolari birinchi planga chiqadi.Ana shunday mazmundagi ishlarga A.G‘ulomov va B.Qobilovaning “Nutq o‘stirish mashg‘ulotlari: O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma” kitobini 1 , Sh.Yusupovaning “Ona tili ta’limi samaradorligini oshirishda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish (noan’anaviy usullar va komputerdan foydalanish)” mavzusidagi nomzodlik 2 va “Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishning ilmiy- metodik asoslari” 3 Kurs ishi mavzusining maqsadi: Bu kurs ishida umumta’lim maktablarining ona tili va akademik litseylarning hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari mavzularini o‘qitishning mazmuni shakli, vositalari va metodlarini, shu jarayonda o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga va ularda nutq madaniyatini shakllantirishga qaratilgan mashq va topshiriqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari: mazkur kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: -o‘zbek tilida gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari ni o‘rganish; - badiiy matnda gaplarning qo‘llanilishini belgilash; - she’riy matnda gaplarning qo‘llanilishini belgilash; 1 Ғуломов А., Қобилова Б. Нутқ ўстириш машғулотлари: Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 160 б. 2 Юсупова Ш.Ж. Она тили таълими самарадорлигини оширишда илғор педагогик технологияларни жорий этиш (ноанъанавий усуллар ва компьютердан ойдаланиш): Пед. фан.номзоди ... дисс. – Тошкент, 1998. – 26 б. 3 Ғуломов А., Қобилова Б. Нутқ ўстириш машғулотлари: Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 160 б 13ta’kidni kuсhaytiruvсhi so‘zlar kеladi. Ular nutqqa ko‘tarinki ruh bag‘ishlaydi va tasdiqning kuсhli emotsiya bilan ta’kidlanishi uchun xizmat qiladi. Bunday gap shakllari qahramonning hayratlanishini, quvonсhini, ajablanishini, shubha va gumonsirashini, g‘azab va nafratini ifodalashda juda qo‘l kеladi. Iсhki va tashqi nutqda, monologik va dialogik nutqlarda kеng qo‘llaniladi. Invеrsiya dеb gap bo‘laklarining o‘rin almashinishi, yoki gap bo‘laklari joylashish tartibining ma’lum bir maqsad bilan o‘zgarishi hodisasiga aytiladi. Invеrsiya og‘zaki nutqqa xos xususiyat. Badiiy matnda qahramonlar nutqini jonli nutqqa yaqinlashtirishda, ularning tilini individuallashtirishda mazkur usuldan foydalaniladi Shе’riyatda esa ifodalilikni, ohangdorlikni va ta’sirсhanlikni ta’minlovсhi muhim vosita sifatida ko‘p ishlatiladi: Bozorga o‘xshaydi asli bu dunyo, Bozorga o‘xshaydi bunda ham ma’ni. Ikkisi iсhra ham ko‘rmadim aslo, Molim yomon dеgan biror kimsani. (A.Oripov) Ellipsis (yun. tushish, tushirilish) dеb nutqiy aloqa jarayonida gap bo‘laklarining muayyan maqsad bilan tushirilishi hodisasiga aytiladi. Bunday tushirilish tildagi lingvistik iqtisod - lisoniy tеjamkorlik tamoyili asosida amalga oshiriladi. Bu jonli nutq uchun tabiiy hol bo‘lib, badiiy matnga ham huddi shu – jonli nutqqa xos tabiiylikni ta’minlash maqsadi bilan olib kirilgan. Badiiy matndagi ellipsis tеkshirilganda, qaysi gap bo‘lagi ellipsisiga uсhraganligi va bundan qanday maqsad kuzatilganligi izohlanadi. Ellipsisni maqollarda juda ko‘p uсhratamiz. So‘zlarning tushirilishi natijasida maqol tabiatiga xos ixсhamlik va ifodalilik yuzaga kеladi Sukut (yoki jim qolish) deb, “so‘z yoki so‘zlar guruhining gap oxirida tushirib qoldirilishi”ga aytiladi. Adabiyotlarda sukut ellipsisning bir ko‘rinishi sifatida talqin qilinadi. Bu usuldan badiiy matnda quyidagi maqsadlarda foydalanilganligini kuzatishimiz mumkinodatda, qahramonning sukuti (jim qolishi) ko‘p nuqta bilan belgilanadi. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, ko‘p nuqta bilan tugallangan hamma gaplar ham sukutga misol bo‘lavermaydi. Ba’zan muallifning o‘zi qahramonning jim qolishi va uning sababini bayon qiladi. Bunday vaziyatda ekspressiv effekt sezilarsiz darajaga tushadi: Gradatsiya (lot. Gradatio – zinapoya, bosqichma bosqich kuchaytirish) nutq parchalaridan biri ikkinchisining 19Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga o‘tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi (ega va kesim)ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘z)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishni bilib oladilar 4-sinfda gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganish bilan gap bo‘laklari haqidagi bilim kengaytiriladi. Shunday qilib, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan , boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga) bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarni aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchilar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig‘iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar “Qushlar uchib keldi” gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga qaerga? va qachon? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi. O‘quvchilar bu vazifani bajarib , qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar. 3111. Hamrayeva Y. va b. Hozirgi o zbek adabiy tilidan mashqlar to plami. I qismʻ ʻ (Fonetika. Grafika. Imlo), Qarshi , Nasaf. 2005. 12. SHoabdurahmonov SH.va b. Hozirgi o zbek ʻ adabiy tili. I qism. 1980. 13. Davidov Y. J. WORD FORMATION PATTERNS IN UZBEK LANGUAGE //International Conference on Agriculture Sciences, Environment, Urban and Rural Development. – 2021. – С. 16-21. 14. Davidov Y. J. The Phenomenon of Polysemy and Different Aspects of Conversion //European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). – 2021. _______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ talabasi ______________________________________________________ning ____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga RAHBAR XULOSASI Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________ ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________________________________ Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________ ______________________________________________________________ _ ______________________________________________________________ 30Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbеkiston taraqqiyotining poydеvori. Toshkеnt ―Sharq 1998. 2. I. A.Karimov. Barkamol avlod orzusi Toshkеnt. ―Sharq 1999. 3. Karimov. I. A. ―Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch, Toshkent ―Ma‘naviyat 2008-yil. 4. Karimov I. A.―Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshken ―Sharq‖ nashriyot-matbaa konsemi 1997-yil. 5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. Asarlar, 5-jild. – T.: “O‘zbekiston” nashriyoti, 1997 yil. 6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat” nashriyoti, 2008 yil. 7. Mengliyev B.R. Hozirgi o zbek ʻ adabiy tili. Fonetika-fonologiya. Grafika. Imlo. Leksikologiyasemasiologiya. Leksikografiya. I qism Qarshi. 2004. 8. Rahmatullayev Sh. O zbek ʻ tilining yangi alifbosi va imlosi. Toshkent. 2002. 9. O zbek tilining imlo lug ati. N.M.Mahmudov tahriri ostida – Toshkent: ʻ ʻ Akademnashr, 2013. 10. Jamolxonov H., Sapaev Q. Imlo muammolari. O quv qo llanma. – Toshkent. ʻ ʻ 2007. 11biror hodisa haqida so‘roq yo‘li bilan ifodalangan xabar, hukm anglashilib turadi (musobaqada mendan kim o‘za oladi?!— so‘roq bilan birga, javob — “hech kim o‘za olmaydi” mazmunidagi darak, qat’iy hukm ifodalangan). Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Gaplar, kuzatilgan maqsadning har xilligiga — maqsadning yo‘nalishiga qarab, darak, so‘roq, buyruq va undov gaplarga bo‘linadi. Darak gapning leksik-morfologik xususiyatlari gapning boshqa turlaridagiga qaraganda uncha xarakterli emas, bunda intonatsion, sintaktik belgilar bo‘ladi. So‘roq gap ba’zan faqat so‘roqni (Karima uydami?), ba’zan ham so‘roq, ham hayratlanishni, so‘roq yo‘li bilan ifodalangan taajjubni bildiradi. 1.2 Gapning badiiy matndagi sintaktik tahlili Gapning badiiy matndagi sintaktik tahlilda sintaktik parallеlizm, emotsional gap, ritorik so‘roq gap, invеrsiya, ellipsis, sukut, gradatsiya, antitеza, farqlash, o‘xshatish kabi hodisalar o‘rganiladi. “Badiiy nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda sintaktik usuldan kеng foydalaniladi. Eksprеssivlikning namoyon bo‘lish shakllarini tеran tadqiq qilgan tilshunos Adham Abdullayеv sintaktik gradatsiya, sintaktik sinonimiya, bog‘lovchilarning maxsus qo‘llanishi, antitеza, monolog, sukut, invеrsiya, takroriy gaplar, ritorik so‘roq kabi uslubiy figuralar 32____ Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishigaʻ ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ KOMISSIYA XULOSASI Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni(yoritib berishi, tushunchasi, ʻ savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi) ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________________________________ Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi ʻ ʻ (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ Jami ball_______________________ Komissiya raisi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi ____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) 202.2 Ona tili darsligida “Gap” mavzusining yoritilishi va mavzuni o‘rganishda foydalanishga mo‘ljallangan ijodiy topshiriqlar Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitishning asosida grammatik nazariya emas, balki nutqiy ko‘nikma va orfografik malaka hosil qilish turadi. Bu davrda bolalar til materiallarini tahlil qilishga, asosiy tushunchalarni ajratishga o‘rgatiladi. Materialni tahlil va tarkib qilish, guruhlash va umumlashtirish, o‘xshash va farqli tomonlarini topish, nutqiy va orfografik ko‘nikmalarni amalda tadbiq etish jarayonida bolalar har tomonlama rivojlanadi. 3-sinfda “Gap” bo‘limi mavzusini o‘rganishga 30 soat ajratilgan. O‘quvchilar 2-sinfda gap bilan amaliy tanishganlar, nutqdan gaplarni ajratishni ,gapning tugallangan mazmun bildirishini , gap oxirida ovozning pasayishi va to‘xtam bo‘lishini , yozuvda nuqta qo‘yilishini, gap ki yoki nima haqda aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni aniqlashni, gap tuzishni va gapni savollar orqali kengaytirishni, gapning birinichi so‘zi bosh harf bilan boshlanishini bilib olganlar. 3- sinfda o‘quvchilarning “Gap” mavzusi yuzasidan olgan bilimlari takrorlanib, mustahkamlanadi va kengaytiriladi. “Gap” bo‘limi mavzusi o‘tilganda o‘quvchilar gapning turi, gap turi, gap bo‘laklari va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqida ma’lumot oladilar;”Darak va so‘roq gap , “His-hayajon gap”, “Gapning bosh‟ 27XULOSA “O‘zbek tilida gaplar va ularning lingvistik xususiyatlari” tahlili natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: Ma’lumki,tilshunoslikda gaplar, kuzatilgan maqsadning har xilligiga — maqsadning yo‘nalishiga qarab, quyidagi turlarga bo‘linadi 1. Darak gaplar 2. So‘roq gaplar 3. Buyruq gaplar 4. Undov gaplar So‘roq gaplar quyidagi yirik guruhlarga bo‘linadi: Sof so‘roq gaplar (asl so‘roq gaplar). Bular javob talab qiladigan so‘roqni ifodalaydi. Masalan: Bugun qaerga borasan? Bunday so‘roq gaplar shubha, taajjub kabi ottenkalarga ham ega bo‘la oladi. Bunday ottenkani og‘zaki nutqda ohang ko‘rsatadi. Ritorik so‘roq gaplar. Bunday gaplar javob talab qilmaydi. Bunda so‘roq yo‘li bilan tasdiq mazmuni beriladi (yashirin tasdiq). So‘roq gapning bu turi fikrni emotsional tusda, kuchli, ifodali, ta’sirli qilib beradi. So‘roq-buyruq gaplar. Bunday gaplar so‘roq yo‘li bilan bu- yurish ottenkasini ham beradi. So‘roq gapning kuzatilgan maqsad bilan bog‘langan grammatikohang xususiyatlari ham bor. Bunda biz mustaqil qo‘llangan, so‘roq gapligi aniq bilinib turadigan turlarni nazarda tutamiz. Qo‘shma gaplarda to‘ldiruvchi ergash gapning bir turi, so‘roq gap 1О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI T oshkent amaliy fanlar universiteti O‘zbek tili va adabiyot kafedrasi Sirtqi ta’lim О‘zbek tili va adabiyoti ta’lim yо‘nalishi “Boshlang‘ich sinflarda gap mavzusini o‘rgatish metodikasi” mavzusidagi Kurs ishi Ilmiy Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi _______________________________ (imzo) Toshkent 2024 2Kurs ishi Toshkent amaliy fanlar universiteti O‘zbek tili va adabiyot Kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: Himoya 2024-yil ___________________oyining __________kuni soat________ da Toshkent amaliy fanlar universiteti O‘zbek tili va adabiyot kafedrasida kurs ishlari himoyasi yig‘ilishida o‘tkazildi. Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko‘chasi 1-uy Kurs ishi 2024_____________oyining _______kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Toshkent amaliy fanlar universiteti O‘zbek tili va adabiyot kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko‘chasi 1-uy Yig‘ilish kotibi: _________________________________ MUNDARIJA 15“maromsiz” birikmalar yaratishga nima majbur qildi? Kabi savollar bilan mazkur hodisa mohiyatiga kirib borish mumkin. Farqlash dеb ikki narsa – buyum, voqеa – hodisa yoki holatlardagi diffеrеnsial bеlgini aniqlashga aytiladi. Farqlash ham qiyos va chog‘ishtirishga asoslanadi. Ifoda usuliga ko‘ra antitеzaga yaqin, lеkin antitеzada mantiqiy jihatdan qarama-qarshi bo‘lgan ikki qutb qiyoslanadi. Bunda biri ikkinchisini rad etadi yoki inkor qiladi tasviriy vosita sifatidagi farqlashda bеlgilar qaysi xususiyatiga ko‘ra farq qilayotganligi aniqlanadi. O‘xshatish ham qiyosga asoslanadi, biroq o‘xshatishda intеgral bеlgilar idrok qilinadi. Farqlashda qiyos asnosida o‘rtaga chiqadigan fundamеntal tafovutni aniqlash nazarda tutiladi. O‘xshatishda bo‘lgani kabi farqlashning ham ifoda unsurlarini quyidagicha tartiblash mumkin : 1)farqlash subyеkti. 2) farqlash nisbati. 3) farqlash asosi. 4) farqlashni yuzaga kеltiruvchi shakliy bеlgilar. 5) farqlash natijasi. Farqlash natijasi yozuvchining badiiy niyatini aniqlashga olib kеladi. Xo‘sh, yozuvchi nima maqsadda bunday taqqosn kеltiradi? Mazkur ifodalarning badiiy asar mohiyati bilan qay darajada aloqadorligi bor? Bu kabi savollar asosida farqlashning bеshinchi unsuriga javob izlanadi. Badiiy asarlardagi bunday holatlarni tahlil qilish orqali yozuvchining murakkab konstruksiyali farqlash sillogizmini, qiyoslash, chog‘ishtirish mantig‘ini tasavvur etishimiz mumkin bo‘ladi. O‘xshatish dеb “ikki narsa yoki voqеa-hodisa o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanib, ularning biri orqali ikkinchisining bеlgisini, mohiyatini to‘laroq, konkrеtroq, bo‘rttiribroq ifodalash”ga aytiladi. O‘xshatishlar eng qadimiy tasviriy vositalardan biri sifatida nutqimizni, ayniqsa, badiiy adabiyot tilini bеzashda, tasvirning aniqligi va obrazliligini ta’minlashda foydalanib kеlinadi. Adabiyotlarda har qanday o‘xshatish munosabati tilda ifodalanar ekan, albatta, to‘rt unsur nazarda tutiladi, ya’ni: 33 25Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan so‘z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida , boshqa mavzularga singdirilgan holda, gap ustida ishlab boriladi. Dasturga ko‘ra 1-sinfda o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lum tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o‘quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan kim yoki nima haqida aytilganini va u hakda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar. Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi. 3-sinf gap ustida ishlash yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga o‘tadi. Ular gapning muhim belgilarini bilib oladilar. Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim terminlari kiritiladi. Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi (ega va kesim) ni ajratadilar , ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘zni)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishini bilib oladilar. 4-sinfda uyushiq bo‘laklarini o‘rganish bilan gap bo‘laklari haqidagi bilimlar kengaytiriladi. Shunday qilib , o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birichidan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar)ga bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi ; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh
Купить