Boshlang‘ich sinflarda matematika darsligi ustida ijodiy ishlash, darslik tahlilini amalga oshirish metodikasi (2-sinf misolida) - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	89.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

ALLAMBERGANOVA HULKAR

Ro'yxatga olish sanasi 01 Noyabr 2024

10 Sotish

Boshlang‘ich sinflarda matematika darsligi ustida ijodiy ishlash, darslik tahlilini amalga oshirish metodikasi (2-sinf misolida)

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH……………………………….………………….
………………………...3I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA
MATEMATIKA TA`LIMINING O`ZIGA
XOSLIGI …….......................................................................................…5 1.1.
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning maqsadi va vazifalari …….5 1.2.
2-sinf matematika kursining mazmuni va tuzilishi ……………………...……11 II
BOB. BOSHLANG‘ICH SINF DARSLIKLARI USTIDA IJODIY
ISHLASHNING MOHIYATI …………………………..…………………...…16
2.1. O‘quvchilarni faollashtirish usullar ………………………………………….16
2.2. Matematika darslarida interfaol metodlardan f oydalanishning ahamiyati ……
21 XULOSA…..…………………….………………………………..……….
…......32FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..……..……………………….
….....…35

KIRISH
XXI asrda ta’lim jarayoni innovatsion texnologiyalar va yangi pedagogik
yondashuvlar bilan boyitilib, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, ijodkorligi va
analitik tafakkurini rivojlantirishga qaratilgan. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda
matematika fani bolalarning mantiqiy fikrlashi va muammolarni hal qilish
qobiliyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, boshlang‘ich
sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan matematika darsliklarining sifati, tuzilishi
hamda undan samarali foydalanish metodikasi dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
Mavzuning dolzarbligi . Matematika — o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini
shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi asosiy fanlardan biridir.
Boshlang‘ich sinflarda bu fan bolalarga faqatgina hisob-kitob amallarini o‘rgatish
bilan cheklanmay, balki ularning analitik tafakkuri, mantiqiy mushohada yuritish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. 2-sinf matematika darsligi esa bolalar
uchun fanning ilk asoslarini tushuntirish, son va amallar haqida bilim berish, sodda
masalalarni mustaqil yechish malakasini shakllantirish vazifalarini bajaradi.
Bugungi kunda o‘qitish jarayonida darslik bilan ishlashning samarali
metodikalarini ishlab chiqish va tatbiq etish talab etiladi. Darslikni faqatgina bilim
berish vositasi sifatida emas, balki o‘quvchilarning qiziqishlarini
rag‘batlantiruvchi, ijodiy yondashuvni rivojlantiruvchi resurs sifatida ko‘rish
muhimdir. Shu sababli, 2-sinf matematika darsligini tahlil qilish va undan samarali
foydalanish metodikasini ishlab chiqish ushbu kurs ishining asosiy dolzarbligini
tashkil etadi.
Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — 2-sinf
matematika darsligi ustida ijodiy ishlash metodikasini ishlab chiqish, darslik
materiallarini tahlil qilish va uning o‘quvchilarga ta’sirini o‘rganishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
2

1. Boshlang‘ich sinflarda matematika ta’limining o‘ziga xos xususiyatlarini
aniqlash: 2-sinf matematika kursining asosiy mavzulari, ularning o‘quvchilarning
yosh xususiyatlariga mosligi va o‘qitish metodikasi tahlil qilinadi.
2. Matematika darsligi bilan ishlashda ijodiy yondashuvlarni aniqlash: Darslikni
faqat bilim berish vositasi sifatida emas, balki o‘quvchilarning mantiqiy
tafakkurini rivojlantiruvchi manba sifatida tahlil qilish.
3. 2-sinf matematika darsligini mazmun va metodik jihatdan tahlil qilish:
Darslikdagi mashqlar, misollar, mavzular ketma-ketligi va o‘quvchilarning
qiziqishlarini rag‘batlantiruvchi elementlar o‘rganiladi.
4. Darslik asosida ijodiy topshiriqlar va mashqlar ishlab chiqish: O‘quvchilarning
mustaqil fikrlashini rivojlantirishga qaratilgan interaktiv usullarni yaratish va
ularni amaliyotga joriy etish.
5. Matematika darsliklaridan samarali foydalanish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish: O‘qituvchilar uchun darslik bilan ijodiy ishlash metodikasi bo‘yicha
amaliy ko‘rsatmalar berish.
Kurs ishi predmeti va obyekti . Ushbu tadqiqotning predmeti —
boshlang‘ich sinflarda matematika darsligini o‘qitish jarayonida qo‘llanadigan
metodik usullar va ijodiy yondashuvlar. Tadqiqotning obyekti esa — 2-sinf
matematika darsligi, uning tarkibiy qismlari, mashqlar tizimi hamda
o‘quvchilarning bu darslik bilan ishlash samaradorligi hisoblanadi. Shunday qilib,
ushbu kurs ishida 2-sinf matematika darsligini chuqur tahlil qilish va uni
o‘quvchilarning qiziqishlarini rag‘batlantiruvchi ijodiy metodlar asosida o‘qitish
bo‘yicha ilmiy va amaliy asoslar ishlab chiqiladi. Bu esa boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari uchun dars jarayonini yanada samarali tashkil etishga yordam beradi.
3

Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA TA`LIMINING
O`ZIGA XOSLIGI.
1.1.Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning maqsadi va vazifalari
Mamlakatimizda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, xalq ta’limi
tizimida bo‘layotgan o‘zgarishlar “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunda hamda “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”da ko‘rsatib o‘tilganidek, har bir boshlang‘ich sinf
o‘qituvchisi oldiga muhim vazifalar qo‘yilmoqda. Bu vazifalar boshlang‘ich ta’lim
uchun xos bo‘g‘inlarni ajratish imkonini beradi, bu bo‘g‘inlar turli o‘quv fanlari
dasturlarida, o‘quv rejalari va darsliklarda ta’limning joriy etilishi hamda metodik
tizimida muayyan tarmoqni hosil qilishi mumkin.
Davlat ta’lim standartlari o‘quv fani bo‘yicha o‘quv-metodik majmualar
(dastur, o‘quv rejasi, darsliklar)ni yaratish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi.
Shu bilan birga, o‘quv fanlari o‘zaro bog‘liqligini va bilimlarni muvofiqlashtirish
tamoyili asosida fanlararo integratsiyani ta’minlashga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining metodik-matematik tayyorgarligi deganda
biz uni ilmiy dunyoqarash asosida matematika o‘qitish metodikasini umumiy
pedagogik-psixologik va matematik tayyorgarlik bilan uzviy bog‘liq holda
o‘zlashtirishni tushunamiz. Bunday tayyorgarlik vazifasiga matematika bo‘yicha
boshlang‘ich ta’lim sohasida zarur bilim va ko‘nikmalarni egallash hamda
bolalarni o‘qitish orqali tarbiyalash kiradi.
Metodik-matematik tayyorgarlik boshlang‘ich sinf o‘qituvchisini
tayyorlashning tarkibiy qismi bo‘lib, uning ta’limiy-tarbiyaviy faoliyatidan
ajralgan holda qaralishi mumkin emas. Ikkinchi tomondan, boshlang‘ich sinflarda
matematikani o‘qitish birinchi bosqich bo‘lib, bu bosqich bolalarni keyingi
matematik kurslarni o‘zlashtirishga tayyorlashga xizmat qiladi. Matematikadan
4

boshlang‘ich ta’limning ushbu ikki jihati (ta’limning tarkibiy qismi va matematik
tayyorgarlik) metodikada o‘zining munosib aksini topishi lozim.
Boshlang‘ich matematika kursi bolalar tafakkuri rivojlanishiga yordam
beradi. Shu bilan boshlang‘ich bilimlar yagona majmuani yaratadi, ikkinchi
tomondan, zaruriy metodologik tasavvurlarni va fikrlashning mantiqiy
tuzilishlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 6-10 yoshli bolalarning
fikrlash qobiliyatlari shakllanishida mas’ul davr ekanligini psixologlar isbot qilgan.
Shu sababli boshlang‘ich ta’lim metodikasining, xususan, matematikadan
boshlang‘ich ta’lim metodikasining vazifalaridan biri o‘qitishning yetarlicha
yuqori rivojlantiruvchi samaradorligini oshirishni ta’minlashdan iboratdir.
Matematikadan boshlang‘ich ta’lim – tarbiyaviy vazifalarni nazariy bilimlar
tizimi asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya,
didaktika, matematika o‘qitish nazariyasini (matematika didaktikasi) o‘z ichiga
oladi. Biroq, birgina nazariy bilimlarning o‘zi yetarli emas. O‘qitishning ma’lum
mazmuni va o‘qituvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta’sirlanadigan turli
o‘quv yo‘nalishlari uchun eng samarali usullarni qo‘llay bilish, darsga tayyorgarlik
jarayonida yoki darsning o‘zida yuzaga keladigan aniq metodik vazifalarni hal
etish lozim.
Boshlang‘ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanishiga asos solinishi sababli
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi uchun o‘quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasini
va imkoniyatlarini bilish hamda hisobga olish muhimdir. Nazariy bilimlardan
amaliyotda foydalanish jarayonida yuzaga keladigan turli metodik masalalar hal
etilishi lozim. Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi, shu bilan birga,
odatda, ular yagona yechimga ega emas. O‘qituvchi darsda yuzaga kelgan metodik
masalaning mazkur o‘quv vaziyati uchun eng mos yechimini tez topa olishi uchun
bu sohada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega bo‘lishi talab etiladi.
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi o‘qitish vositasi sifatida mavjud didaktik
o‘yinlar, mantiq ilmi va matematika nuqtayi nazaridan mazmunan yetarli emasligi
5

tufayli didaktik o‘yinlardan foydalaniladi va o‘rganilgan materialni mustahkamlash
vositasi sifatida qo‘llaniladi.
Bolalarni 6-7 yoshdan o‘qitishning mazmunida muammolar yuzaga keladi.
Bu bog‘cha-maktablarda o‘qitish orqali hal etiladi. Sanashni o‘rganish, qo‘shish va
ko‘paytirishni birinchi bosqichda o‘rgatish (20 ichida) boshlang‘ich ta’limning
asosiy vazifasi bo‘lib kelgan. Biroq, bu vazifa yagona bo‘lib qolmaydi, balki u
bolalarni matematikani o‘rganishga yanada kengroq va har tomonlama tayyorlash
ishining tarkibiy qismi sifatida quyidagi ikki asosiy yo‘l bilan belgilanadi:
1. Pedagogik yo‘l – bolalar fikrlashini qo‘llaniladigan matematik mulohazalarga
tayyorlash.
2. Matematik yo‘l – bolalarni eng muhim matematik tushunchalarni va avvalo,
natural son hamda geometrik shakl tushunchalarini o‘rganishga tayyorlash.
So‘nggi yillarda mamlakatimizda maktabda matematika o‘qitish, ayniqsa,
boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘z o‘rni va ahamiyati jihatidan nihoyatda katta
bo‘lgan o‘zgarishlar amalga oshirildi.
Masalan, 1997-yil 27-avgustdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunning 12-
moddasi I-IV sinflarni o‘qitishga bag‘ishlangan. O‘zbekiston Respublikasida
“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”ning 3.3.1-bandi uzluksiz ta’limni
rivojlantirishda I-IV sinflarda o‘qitishni tashkil qilishning rejalari ko‘rsatilgan.
Maktab ta’limi oldiga tamomila yangi maqsadlarning qo‘yilishi matematika
o‘qitish mazmunining tubdan o‘zgarishiga olib kelmoqda. Matematika
boshlang‘ich kursi mazmunida ham, darslik va qo‘llanmalardan foydalanish
metodikasida ham rivojlanish bo‘lishini talab qiladi.
Matematika so‘zi yunoncha “mathema” so‘zidan olingan bo‘lib, uning
ma’nosi “fanlarni bilish” demakdir. Matematika fanining o‘rganadigan obyekti
fazoviy shakllar va ularning o‘zaro miqdoriy munosabatlaridan iboratdir.
6

Maktab matematika kursining maqsadi o‘quvchilarga ularning psixologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda matematika bilimlar tizimini berishdan
iboratdir.
Bu matematika bilimlar tizimi ma’lum usullar (metodika) orqali o‘quvchilarga
yetkaziladi. “Metodika” yunoncha so‘z bo‘lib, “metod” degani “yo‘l” ma’nosini
anglatadi.
Matematika metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiruvchi pedagogika
fanining tarmog‘i bo‘lib, jamiyat tomonidan qo‘yilgan o‘qitish maqsadlariga
muvofiq matematika o‘qitish qonuniyatlarini matematika rivojining ma’lum
bosqichida tatbiq qiladi. O‘qitishda yangi maqsadlarning qo‘yilishi matematika
o‘qitish mazmunining tubdan o‘zgarishiga olib keldi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga matematikadan samarali ta’lim berilishi
uchun o‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasini egallab,
chuqur o‘zlashtirib olishi zarur.
Matematika boshlang‘ich ta’lim metodikasining predmeti quyidagilardan iborat:
1. Matematika o‘qitishda ko‘zda tutilgan maqsadni asoslash (nima uchun
matematika o‘qitiladi, o‘rgatiladi).
2. Matematika o‘qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nima o‘rgatilishi kerak),
bir tizimga keltirilgan bilimlar darajasini o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos
keladigan qilib qanday taqsimlansa, fan asoslarini o‘rgatishda izchillik
ta’minlanadi, o‘quv ishlariga o‘quv mashg‘ulotlari beradigan yuklama bartaraf
qilinadi, ta’lim mazmuni o‘quvchilarning aniq bilim olish imkoniyatlariga mos
keladi.
3. O‘qitish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o‘qitish kerak, ya’ni,
o‘quvchilar hozirgi kunda zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlarni, malaka,
ko‘nikmalarni va aqliy faoliyat qobiliyatlarini egallab olishlari uchun o‘quv ishlari
metodikasi qanday bo‘lishi kerak?).
7

4. O‘qitish vositalari – darsliklar, didaktik materiallar, ko‘rgazmali qo‘llanmalar va
o‘quv-texnika vositalaridan foydalanish (nima yordamida o‘qitish).
5. Ta’limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish (darsni va ta’limning darsdan
tashqari shakllarini qanday tashkil etish).
O‘qitishning maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari metodik
jihatdan asosiy tarkiblarida murakkab, uni o‘ziga xos grafik bilan tasvirlash
mumkin.
Matematika o‘qitish metodikasi boshqa fanlar, eng avvalo, matematika fani –
o‘zining tayanch fani bilan uzviy bog‘liq.
Hozirgi zamon matematikasi natural son tushunchasini asoslashda to‘plamlar
nazariyasiga tayanadi.
Boshlang‘ich sinflar uchun mo‘ljallangan hozirgi zamon matematika
darsligining birinchi sinfi uchun berilgan quyidagi topshiriqlarga duch kelamiz:
“Rasmda nechta yuk mashinasi bo‘lsa, bir qatorda shuncha katakni bo‘ya, rasmda
nechta avtobus bo‘lsa, 2-qatorda shuncha katakni bo‘ya.”
Bunday topshiriqlarni bajarish bolalarni ko‘rsatilgan to‘plamlar elementlari
orasida o‘zaro bir qiymatli moslik o‘rnatishga undaydi, bu esa natural son
tushunchasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Matematika o‘qitish metodikasi (MOM) umumiy matematika metodikasiga
bog‘liq.Umumiy matematika metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar
kichik yoshdagi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab
chiqiladi.
Boshlang‘ich sinf MOM pedagogika va yangi pedagogik texnologiya fani bilan
uzviy bog‘liq bo‘lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. MOM bilan pedagogika
o‘rtasida ikki tomonlama bog‘lanish mavjud:
Birinchi tomondan, matematika metodikasi pedagogikaning umumiy
nazariyasiga tayanadi va shu asosda shakllanadi. Bu holat matematika o‘qitish
8

masalalarini hal etishda metodik va nazariy yaqinlashishning bir butunligini
ta’minlaydi.
Ikkinchi tomondan, pedagogika umumiy qonuniyatlarini shakllantirishda
xususiy metodikalar tomonidan erishilgan ma’lumotlarga tayanadi, bu uning
hayotiyligi va aniqligini ta’minlaydi.
Shunday qilib, pedagogika metodikalarning aniq materialidan “oziqlanadi”,
undan pedagogik umumlashtirishda foydalaniladi va o‘z navbatida metodikalarni
ishlab chiqishda yo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi.
Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan
bog‘liq. Boshlang‘ich matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari
(ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o‘qitish metodikasi) bilan
bog‘liq.
O‘qitishda fanlararo bog‘lanishni to‘g‘ri amalga oshirish uchun o‘qituvchi
buni hisobga olishi juda muhimdir.
Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog‘lanishlarni, munosabatlarni,
aloqalarni o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni
olish usullaridir.
Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishish, o‘quvchilar ishlarini
o‘rganish, suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari
jumlasiga kiradi.
So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek,
matematika o‘qitishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda.
Matematika o‘qitishning umumiy metodikasi . Bu bo‘limda matematika
fanining maqsadi, mazmuni, metodologiyasi, shakli, metodlari va vositalarining
metodik tizimi pedagogik, psixologik qonunlar hamda didaktik tamoyillar asosida
ochib beriladi.
9

Matematika o‘qitishning maxsus metodikasi. Bu bo‘limda matematika
o‘qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarini aniq mavzu materiallariga
tatbiq qilish yo‘llari ko‘rsatiladi.
Matematika o‘qitishning konkret metodikasi. Bu bo‘lim ikki qismdan
iborat:
a) Umumiy metodikaning xususiy masalalari.
b) Maxsus metodikaning xususiy masalalari.
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi butun pedagogik
tadqiqotlarda pedagogik texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlaridan
qo‘llaniladigan metodlardan foydalanadi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari
va tamoyillarini ishlab chiqish, ishchi faraz tuzish, boshlang‘ich sinflarda
matematika o‘qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.
1.2. 2-sinf matematika kursining mazmuni va tuzilishi.
Boshlang’ich sinflarda matematika darslar tizimi-o’quvchilar bilan har bir
darsda bir necha tushunchalar va usullar bilan ish olib borishni taqazo etadi. Har
bir tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani takrorlash, esga olish bilan olib
borilsa, bu tushuncha esa keyingi tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi.
O’qitish jarayonida har bir o’quv materiali rivojlantirilgan holda olib boriladi, bu
o’quv materiali o’zidan keyin o’qitiladigan materiallarni tushunish uchun poydevor
bo’ladi. Boshlang'ich sinflarda matematikadan darsni tahlil qilish va baholash
birinchi navbatda uning ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatini ko'rsatadi. Shuning uchun
darsni qay darajada tuzilganligini va o'tilganligini, hozirgi zamon psixologik-
pedagogik talablar darajaslda qanday bajarilganligini va asosiy didaktik
tamoyillarini qanday qo'llanganligini ko'rsatish kerak. Dars tahlilida uning
mazmuni, vaqtning taqsimlanishi, ish bajarish usullari, qo'llanilgan ko'rgazma va
10

boshqa didaktik vositalarni ko'rsatish zarur. Darsning har bir tomoni o'quvchilar
faoliyatini qanday yo'naltirishini, undan qaysi o'rinda faollik va mustaqillik
buzilganini, hayajonlanish bo'lgan-ligini, boshqa tarbiyaviy tomonlar amalga
oshirganligini e'tiborga olish kerak. Dars tahlili quyidagi yo'nalishda yoritilishi
mumkin:
1. Darsning asosiy didaktik maqsadini tushuntirish va asoslash. Bunda mavzu
bo'yicha darslar tizimida tahlil qilingan darsning o'mi va ahamiyati, boshqa darslar
bilan bog'liqligi, darsning mazmunini baholash va to'g'ri tushuntirilishi, uning
tizimi, ishdagi metod va usullari ko'rsatiladi.
2. Dars mazmunining tahlili. Dars mazmunini tahlil qilishda hisoblash mashqlarini
qanday qo'llaganligi, matematik tushunchalarni arifmetik masalalar yechishga
qaratilgan va boshqa mashqlarni bajarishga beriladigan metodik bahoda
quyidagilarni e'tiborga olish zarur:
a) berilgan bilimlarning ilmiyligi va yetarlicha qat'iyligi;
b) o'rganiladigan materialning puxtaligi va tushunilish darajasi, ish jarayonida
o'quvchilarning yetarlicha
vazifa bilan taminlanganligi;
d) dars materialining ta'lim-tarbiyaviy maqsadga taalluqliligi;
e) o'quv materiali mazmuni darsning barcha qismlarini ta'minlash darajasi.
3. O'quvchilar faoliyatini ijodilikka yo'naltirish. Darsda nechta o'quvchi faol
qatnashganligini va mustaqil faoliyat ko'rsatganligi, unga qanday yo'l bilan erishish
zarurligini aniqlash: a) o'quv materialini, shuningdek, ish metodini va usullarini
tanlash, o'quvchilarning yoshi, ulardagi bilim, malaka va ko'nikmalar darajasini
hisobga olish;
b) o'quvchilarning individual va jamoa bo'lib bajargan ishlarini hisobga olish;
d) o'qitishda differensial yondoshish;
11

e) yangi matematik tushuncha, yangi hisoblash qismlari, masalalar yechishning
yangi usullari bilan tanishtirish, bilim va malakalarni ishlab chiqishda o'tilgan
materialni mustahkamlashga yo'naltirilgan ishlar e'tiborga olinadi;
f) darsning har bir qismiga vaqtning taqsimlanishi.
4. Darsda qo'llaniladigan ko'rgazma va didaktik qo'llanmalarning ahamiyatini
ko'rsatish.
5. Dars natijasini reytingi (baholash). Baholashning muhim belgilaridan biri shuki,
dars o'z maqsadiga erishganligi, har bir o'quvchiga to'laligicha mustaqil ish
bajartirilganligi, ular barchasi o'qituvchi rahbarligida amalga oshirilganligi
ko'rsatiladi. Darsni tahlili qilishda shu narsani e'tiborga olish zarurki, o'quvchilarni
o'qitish va tarbiyalashning pedagogik jaryonlari bir maqsadga qaratilgan bo'lsa,
dars to'g'ri baholanadi. Boshlang'ich matematika kursining eng muhim xususiyati
uning amaliy yo'nalganligidir. Agar yuqori sinflarda matematika dasturining ba'zi
masalalari nazariy xaraktyerda bo'lsa, boshlang'ich maktabda har bir yangi
tushuncha, xossa, qonun amaliy faoliyat natijasida va amaliy faoIiyat uchun
kiritiladi. Masalan, VII sinfda, o'quvchilarning to'g'ri to'rtburchak tushunchasini
o'zlashtirishlari, ular endilikda to'g'ri to'rtburchak ta'rifini bilishlarini, uning
alomatlarini mantiqiy keltirib chiqarishni va ba'zi xossalarini isbotlashni
bilishlarini, ta'rifli, alomatlari va xossalariga doir amaliy masalalarni yechish
uchun foydalana bilishlarini bildiradi. Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar to'g'ri
to'rtburchakning qarama-qarshi tomonlari tengIigini o'lchash yo'Ii bilan
aniqlaydilar va to'g'ri to'rtburchakni yasash, uning perimetri va yuzini o'lchash va
hisoblashni o'rganadilar.
O'quvchilarda boshlang'ich maktabda shakllanadigan amaliy uquvlardan
ko'pchiligi
maktab matematika kursi uchun asosiy ahamiyatga ega, lekin tasavvurlar haqida
bunday deyish murnkin emas. Masalan, son haqida III va IV sinf o'quvchilari ega
bo'lgan tasavvurlar tubdan farq qiladi. Biroq quyi sinflarda shakllanadigan
12

arifmetik amallarni yozma va og'zaki bajarish uquvlaridan o'rta sinflarda ham,
'yuqori sinflarda ham foydalaniladi. Shunday qilib, o'quvchilarda puxta amaliy
uquv va malakalarni shakllantirish boshlang'ich sinf o'qituvchisining asosiy
vazifalaridan biridir. Bunda u o'zaro bog'langan ikkita metodik muammoni hal
etishi kerak:
1) ma'lum amaliy ishlarning bajarilish jarayoni mazmuni matnini yozish;
2) o'quvchilarning o'zlashtirishlari metodikasini va o'zlashtirish ustidan samarali
nazoratni ishlab chiqish. Aytaylik, biror jarayonni elementar ishlarning chekli,
qat'iy ketma-ketligi sifatida tasvirlash mumkin bo'lsin (elementar ish deb, bajarilish
jarayoni ma'lum bo'lgan ishni tushunamiz). Berilgan jarayonni amalga oshirish
uchun qaysi elementar ishlarni va qaysi ketma-ketlikda bajarish lozimligini
ko'rsatuvchi buyruq algoritm deb ataladi. Agar biror ishni bajarish algoritmi
ma'lum bo'lsa, u holda uni amalga oshirish uquvini shakllantirib" umuman
aytganda, o'qitilayotgan bolaga uni yetkazishga erishish mumkin. Shunday qilib,
algoritmlarni ishlab chiqish muhim metodik ahamiyatga ega. Ikkinchi tomondan,
ko'pchilik chizmalar, yo'riqnomalar, buyruqlar tashqi tomondan algoritmlarga
o'xshasada, lekin aslida algoritmlar emas. Bu narsa, xususan, o'quvchilarga
masalaning ustida ishlashlari bo'yicha eslatmaga ham taalluqlidir:
l. Masalani diqqat bilan o'qing va masaladagi har bir son nimani bildirishini o'ylab
ko'ring. Masalada aytilayotgan holatni fikran tasavvur qiling.
2. Agar masala murakkab bo'lsa, uning shartini qisqacha yozing, unga oid chizma
chizing.
3. Masalani ikkinchi marta o'qing va uning mazmunini ichingizda so'zlab ko'ring.
4. Masalaning savoliga javob berish uchun nimani bilish kerakligini o'ylab ko'ring
va h.k. Boshlang'ich sinflarda algoritmlashtirish mumkin bo'lgan jarayonlarning
eng
muhim sinflarini sanab o'tamiz:
I) "katta", "kichik", "teng" munosabatlarini o'rnatish;
13

2) og'zaki va yozma hisoblashlar;
3) tenglarnalarni yechish;
4) geometrik shakllarni yasash;
5) sonning ulushini, sonning kasrini, sonning ulushi bo'yicha uning o'zini aniqlash.
Ikkinchi metodik muammoni qaraymiz, u o'quvchilarga algoritmlarni o'rgatishning
umumiy qonuniyatlarini ochishdan iborat bo'ladi. Yuqorida aytilganidek,
algoritmlashtirilishi mumkin bo'lgan ma'lum amaliy faoliyatni o'qitish tamoyilga
ko'ra ushbu bosqichlarga bo'linadi: o'qituvchi algoritmni ishlab chiqadi; o'qituvchi
algoritmning mazmuni bilan o'quvchilarni tanishtiradi; o'quvchilar mazkur
algoritmdan ko'p marta foydalanib, uni o'zlashtiradilar. Xulosa o'rnida shuni aytish
joizki, dars vaqtida o’quvchilarning ta’lim faoliyati innovastion metodlar
yordamida amalga oshirilsa, uning axborotni qabul qilishi samarali, oson kechadi
va ta’lim samaradorligi yanada oshirishga yordam beradi. Bolaning aqli endi
shakllanib kelayotgan boshlang'ich sinflarda pedagogning mahorati, uning
o'qituvchilik texnologiyalarni ta'lim jarayoniga mohirona talqin qila olishi,
ta'limning yangi-yangi
usullarini izlashi, pedagogik tajribalardan ijodiy foydalana olishi juda muhimn
hisoblanadi. Shuning uchun ham o'quv jarayoniga pedagogik yangiliklarni kiritish,
ta'limda pedagogik texnologiyalarni qo'llash, turli innovatsion metodlardan
foydalanish, ta'lim samaradorligini oshirish uchun tinimsiz izlanish bugungi
kunning ehtiyojiga aylandi. 1
Og'zaki hisoblashlarning asosiy ko'nikmalari 1 va 2- sinflarda shakllanadi.
Og'zaki hisoblash usullari ham, yozma hisoblash usullari ham amallar xossalari va
ulardan kelib chiqadigan natijalarni amallar kompanentlari bilan natijalari
orasidagi bog'lanishlarni bilganlikka asoslanadi.Yangi boshlang’ich matematika
kursida, avvaldagiga o’xshash, arifmetika asosiy o’rinni egallaydi. 1-4- sinflarning
1
Boshlang’ich sinflarda matematika darslarida o’quvchilarning barcha toifalari bilan ishlash Metodikasi_Dilfuza
Uchqunovna Raxmanova
14

yangi dasturida arifmetik material mazmuni unchalik ko’p o’zgarmagan:
arifmetika nazariyasi (amallarning xossalari, natijalar va komponentlar orasidagi
o’zaro bog’lanish, komponentlardan biri o’zgarganda; amallar natijalarining
o’zgarishi) kamroq yoritilgan, nazariyaning amaliy masalalar (sanoq, o’lchashlar,
hisoblashlar, masalalar echish) bilan bog’lanishi yanada mustahkamlangan: eng
muhim tushunchalar (son, sanoq sistemasi, arifmetik amallar)ni shakllantirishning
birmuncha mukammal sistemasi ko’zda tutilgan. Shuningdek, arifme-tikani
boshlang’ich o’rganish uslubi ham mukammallashtirilgan. Kichik yoshdagi
o’quvchilarni o’qitishning barcha bosqichlaridan ularning fikrlash faoliyatlarini
aktivlashtirishga, tayin faktlar va kuzatishlarni o’z vaqtida umumlashtirishga,
ayrim masalalar orasidagi o’zaro bog’lanishni tayinlashga, bolalarda mustaqil
ishlash o’quvlarini paydo qilishga qaratilgan yangi ilmiy asoslangan usul va
uslublari maktab dasturiga kiritilgan. 2
II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF DARSLIKLARI USTIDA IJODIY
ISHLASHNING MOHIYATI
2.1. O‘quvchilarni faollashtirish usullar
2
M.H.Hakimova. Matematika o’qitish metodikasi. Toshkent-2020
15

Boshlang`ich ta‘lim umumiy o`rta ta‘limning asosiy poydevori,
o`quvchilarning kelajakda komil inson bo`lib voyaga yetishini ta`minlovchi muhim
bosqich hisoblanadi. Boshlang‘ich matematika kursi,bolalar tafakkuri
rivojlanishiga yordam beradi.Shu bilan boshlang‘ich bilimlar yagona majmuini
yaratadi, ikkinchi tomondan, zaruriy metodologik tasavvurlarni va fikrlashning
mantiqiy tuzilishlarini
shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 6-10 yoshli bolalarning fikrlash
qobiliyatlarini shakllanishida mas‘ul davr ekanligini psixologlar isbot qilishgan.
Shu sababli boshlang‘ich ta‘lim metodikasining, xususan, matematikadan
boshlang‘ich ta‘lim metodikasining vazifalaridan biri o‘qitishning yetarlicha
yuqori rivojlantiruvchi samaradorligini oshirishni ta‘minlashda o‘qitishni
bolalarning aqliy rivojlanishlariga ta‘sirlarini jadallashtirishdan iborat.
Matematikadan boshlang‘ich ta‘lim-tarbiyaviy vazifalarini nazariy bilimlar tizimi
asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya, didaktika,
matematikani o‘qitish nazariyasini (matematik didaktikasini)o‘z ichiga oladi. Biroq
birgina nazariy bilimlarning o‘zi yetarli emas . O‘qitishning ma‘lum mazmuni va
o‘qituvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta‘sirlanadigan u yoki bu o‘quv
yo‘nalishi uchun eng samarali usullarni qo‘llay bilish darsga tayyorlanishda yoki
darsning o‘zida yuzaga keladigan aniq metodik vazifalarni hal etishni bilishi zarur.
Boshlang‘ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanishlariga asos solinishi sababli
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi uchun o‘quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasini
va imkoniyatlarini bilish hamda hisobga olish muhimdir. Nazariy bilimlardan
amaliyotda foydalanish jarayonida yuzaga keladigan turli-tuman metodik
masalalar hal etilishi lozim. Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi,shu
bilan birga, odatda, ular bir qiymatli yechimga ega emas. O‘qituvchi darsda yuzaga
keladigan metodik masalaning mazkur o‘quv vaziyati uchun eng yaroqli
yechimining tez topa olishi uchun bu sohada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega
bo‘lish talab etiladi.
16

Matematika so‘zi grekcha ―mathema so‘zidan olingan bo‘lib, uning ma`nosi
―fanlarni bilish demakdir. Matematika fanining o‘rganadigan obyekti fazoviy
shakllar va ular orasidagi miqdoriy munosabatlardan iboratdir. Boshlang`ich
sinflarda matematika o`qitish quyidagi maqsadini o`z oldiga qo`yadi:
a) o`quvchilar matematika darsida olgan bilimlarini kundalik hayotda uchraydigan
elementar masalalarni yechishga tatbiq qila olishga o`rgatish, o`quvchilarda
arifmetik amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ularni mustahkamlash
uchun maxsus tuzilgan amaliy masalalarni hal qilishga o`rgatish
b) matematika o`qitishda texnik vosita va ko`rgazmali qurollardan foydalanish
malakalarini shakllantirish. Bunda asosiy e‘tibor o`quvchilarning jadvallar va
hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalarini tarkib toptirishga qaratilgan.
d) o`quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga o`rgatish.
Boshlang`ich matematika o`qitish metodikasining o`qitish vazifalari:
1) ta‘lim-tarbiyaviy va amaliy vazifalarni amalga oshirishi,
2) nazariy bilimlar tizimini o`rganish jarayonini yoritib berishi kerak;
3) o`quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish yo`llarini o`rgatishi kerak;
4) ta‘limni insonparvarlashtirish;
5) matematika o`qitish jarayonida insonni mehnatni sevishga, o`zining qadr-
qimmati, bir-biriga hurmati kabi fazilatlarini tarbiyalashni ko`rsatib beradi;
6) o`qitish metodikasi I–IV sinflar matematikasining davomi bo`lgan V–VI sinf
matematikasi mazmuni bilan bog`lab o`qitishni ko`rsatadi. Ularning ilmiy
izlanishda qo`llanilishi.
Metodoloiya. Boshlang`ich sinf o`quvchilari egallashlari kerak bo`lgan
ko`nikma va malakalariga qo‘yiladigan talablarni :
— milli о n ichidagi s о nlarni;
— natural s о nlar qat о rining ch е ksizligini;
— о `nli san о q sist е masi mis о lida s о nlarning har х il san о q sist е masida y о zilishini;
— ро zitsi о n va n оро zitsi о n san о q sist е malarini.
17

— а tr о f-muhitd а mo`lj а l о l а bilish m а rshrutni (yo‘nalishni) r е j а l а shtirish, h а r а k а t
yo`lini t а nl а y о lish v а h.k.)ni;
— t а qq о sl а sh v а turli а l о m а tl а ri: uzunligi, yuzi, m а ss а si, sig`imig а ko`r а t а rtibg а
s о l а о lishni;
— s оа tg а q а r а b v а qtni а niql а shni (s оа t v а minutl а rd а );
— m а ishiy-h а yotiy v а ziyatl а r (s а vd о -s о tiq, o`lch а sh, t о rtish v а h.k.) bil а n b о g`liq
his о bl а shl а rg а о id m а s а l а l а rni yechish;
— o`lch а ml а rni ko`zd а «ch а m а l а b» b а h о l а sh;
— must а qil k о nstrukt о rlik f ао liyati (turli-tum а n g ео m е trik sh а kll а rni qo`ll а nish
imk о niyatl а rini his о bg а о lg а n h о ld а ).
— 1000000 ichida s о nlarning o`qilishini; s о nni x о na q о `shiluvchilarining
yig`indisi k о `rinishidagi y о zilishini;
— san о q t е xnikasi (t о `g`ri va t е skari tartibda sanash, juftliklar va о `nliklar bilan
sanash, s о ndan о ldin va k е yin k е luvchi s о nni aytish)ni;
— natural s о nlarni о ‗zar о taqq о slash: «>», «<», va «=» b е lgilarini t о `g`ri
q о `llashni;
— q о ` shish, ayirish, k о ` р aytirish va b о ` lishning jadvalli h о llari natijalarini y о dda
о lib q о lish, murakkab b о `lmagan h о llarda 100 ichida о g`zaki his о blashlarni
bajarishni.
— r а sml а rd а k е sm а , uchburch а k, to`rtburch а k, to`g`ri to`rtburch а k v а kv а dr а tl а r,
ko`pburch а k v а а yl а n а ni t а nishni;
— а tr о f-muhitd а gi g ео m е trik sh а kll а rni t а nish v а t о p а о lishni;
— uzunlik o`lch о v birlikl а ri (mm, sm, dm, m, km)ni, ul а r о r а sid а gi а s о siy
nisb а tl а rni bilish, z а rur h о ll а rd а ul а rd а n q а ysi birini qo`ll а sh m а qs а dg а
muv о fiqligini tushunish, yuz o`lch о v birlikl а ri (kv. sm, kv. dm, kv. m) ni.
— k е sm а uzunligini o`lch а sh, b е rilg а n uzunlikd а gi k е sm а ni yas а sh, k е sm а
uzunligini ko`z bil а n ch а m а l а b o`lch а shni;
18

— chizg`ich, go`niya, sirkuld а n f о yd а l а nib, to`g`ri to`rtburch а k, kv а dr а t,
uchburch а k v а а yl а n а l а r yas а shni;
— ko`pburch а k p е rim е trini, to`g`ri to`rtburch а k yuzini v а kv а dr а t birlikl а rid а n
tuzilg а n sh а kll а rning yuzini his о bl а shni;
— m а s а l а l а r yechishd а o`rn а tilg а n g ео m е trik jisml а rning h а jml а rini his о bl а shni;
— bir х il m ах r а jli о ddiy k а srl а rni qo‗shish v а а yir а о lish h а md а bu m а l а k а l а rni
m а s а l а l а r yechishd а qo`ll а y о lishni bilishi k е r а k.
— 1000000 ichida s о nlarni о `qish va y о zish;
— s о nlarni y о zma q о `shish, uch хо nali va t о `rt x о nali s о nlarni ayirish, bir x о nali
va ikki x о nali s о nga k о ` р aytirish va b о ` lish, q о ` shish va ayirish, k о ` р aytirish va
b о `lish о rasidagi al о qalarni tushunish as о sida his о blashlarning t о `g`riligini
t е kshirish;
— k о ` р x о nali s о nlarni y о zma q о `shish va ayirish hamda his о blash
natijalarining t о `g`riligini t е kshirish;
— k о ` р x о nali s о nlarni bir x о nali va ikki x о nali s о nlarga y о zma k о ` р aytirish va
b о `lish hamda his о blash natijalarining t о `g`riligini t е kshirish;
— 2–3 amalli s о nli (shu jumladan, qavsli) if о daning qiymatini t ор ish;
— «...ta о rtiq», «... ta kam», «... marta о rtiq», «... marta kam», «hammasi»,
«q о ldi», «t е ng» mun о sabatlarining ma‘n о sini tushunish va ularni arifm е tik amallar
bilan t о `g`ri b о g`lay о lish, shu tushunchalarga tayangan h о lda masalalarni y е cha
о lish;
— kattaliklar (mahsulоt narxi, miqdоri va qiymati, tо`g`ri chiziqli harakatda yо`l
tеzlik va vaqt) оrasidagi bоg`lanishlarni qо`llab, amaliy mazmundagi masalalarni
y е chishni ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak.
Matematika darslarining o‘ziga xos yana bir tomoni shundaki, bu o‘quv
materialining abstrakligidir. Shuning uchun ko‘rgazmali vositalar,o‘qitishning faol
metodlarini sinchiklab tanlash,o‘quvchilarning faolligi, sinf o‘quvchilarining
o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajasi kabilarga ham bog‘liq. Matematika
19

darslarida turli-tuman tarbiyaviy vazifalar ham hal qilinadi. O‘quvchilarda
kuzatuvchanlikni ziyraklikni , atrofga tanqidiy qarashni, ishda tashabbuskorlikni,
mas‘uliyatni va ishda sof vijdonlikni, to‘g‘ri va aniq so‘zlashni, hisoblash va
o‘lchash, yozuvlarda aniqlikni, mehnatsevarlik va qiyinchilikni yengishni
hislatlarini tarbiyalayd i.
O‘quvchilar bilan har bir darsda bir necha tushunchalar bilan ish olib boriladi.
Har birini shu darsning turli bosqichlarida o‘zlashtirishi mumkin. Har bir
tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani takrorlash, esga olish bilan olib
borilsa, bu tushuncha esa keying tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi.
O‘qitish jarayonida har bir o‘quv materiali rivojlantirilgan holda olib boriladi, bu
o‘quv materiali o‘zidan keyin o‘qitiladigan materiallarni tushunish uchun poydevor
bo‘ladi.Boshqa tushunchaning o‘zlashtirish jarayonini qarasak,u bir necha
darslarning o‘zaro bog‘liqli o‘qitilishi natijasida hosil bo‘ladi. Shunday qilib
matematik tushunchalarini hosil qilish birgina darsning o‘zida hosil qilinmasdan,
balki o‘zaro aloqada bo‘lgan bir qancha darslarni o‘tish jarayonida hosil qilinadi.
Bunday darslarni birgalikda darslar tizimi deb ataymiz. Eng katta talab darsning
o‘quv-tarbiyaviy maqsadini e‘tiborga olish,o‘qitish tamoyillarining metodik va
umumpedagogik tomonlarini hisobga olishdir. Mavzu bo‘yicha yaxshi o‘ylangan
darslar tizimining o‘quv vaqtini mavzuchalarga to‘g‘ri taqsimlashga bog‘liq . 3
3
Matematika o‘qitish metodikasi fan dasturi. Samarqand-2019
20

2.2. Matematika darslarida interfaol metodlardan f oydalanishning ahamiyati.
Interfaol metodlar deganda- ta’lim oluvchini faollashtiruvchi va mustaqil
fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan
metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini
faol ishtirok etishga chorlaydi. Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni
o’zaro muloqotda, o’zaro bahs-munozarada fikrlash asnosida,hamjihatlik bilan hal
etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun faoliyat o’quvchilarni mustaqil
fikrlashga o’rgatib, mustaqil hayotga tayyorlaydi. Interfaol metodlar orqali
o’quvchilarning tashabbuskorligi hamda jamoaviy izlanuvchanligini oshiriladi.
Interfaol metodlardan foydalanib darslarni tashkil etilsa, o’quvchi darsga bo’lgan
qiziqishi
yanada oshadi va ta’lim sifati yaxshilanadi.
Interfaol usullar orqali o’tilgan darslar o’quvchini ijobiy fikrlashga, olingan
axborotlarni faollikda hal etishga, fikrini erkin bayon qilishga, hamkorlikda ish
yuritishga, fikrni yozma bayon etishga chorlaydi. Interfaol metodlar orqali
o’tiladigan darslarda an’anaviy usullardan voz kechish degani emas, balki
mazmunni o’zaro faollikda hal eta olishdir. Interfaollik bu faollikdir, ya’ni
o’quvchi va o’qituvchi o’rtasidagi o’zaro muloqoti asosida kechadi. Albatta, har
bir ishning maqsadi bo’lgani kabi interfaol usullarni qo’llashdan maqsad bo’ladi.
Matematika darslarida interfaol metodlar orqali tashkillashtirilsa, dars ham
qiziqarli, ham mazmunli o’tishi mumkin. Chunki, biz bilamizki, boshlang’ich sinf
o’quvchilar juda o’yinqaro bo’lishadi. Shuning uchun ham darslarni rangbarang
metodlarni tashkil qilish maqsadga muvofiq. Misol uchun “Ko’paytirish jadvali”ni
tushunishida o’quvchi qiynaladi. Agar bu mavzularni tushuntirishda interfaol
21

metodlar orqali tushuntirilsa, o’quvchining xotirasiga ham qolishi osonroq bo’ladi.
Hozirgi yuksalish va yangilanish davrida yashar ekanmiz biz o’qituvchilar
interfaol metodlar asosida dars jarayonalarini tashkil qilamiz.Oddiygina o’qitish
metodini olsak, bu tushuncha didaktika va metodikaning asosiy tushunchalaridan
biridir. Didaktika va metodikaga oid hozirgi zamon ishlarining ko’pchiligida
o’qitish metodlari o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari usullari,
bo’lib, bu faoliyat yordamida yangi bilimlar,malaka va ko’nikmalarga erishiladi,
o’quvchilarning dunyoqarashlari shakllanadi, ularning qobilyatlari rivojlanadi.
Darsda o’quvchilar faolligini oshiruvchi vositalardan biri-interfaol metodlardir. Bu
uslublar maktab pedogikasi uchun yangilik emas. Ulardan ilgari ham foydalanib
kelingan. Qachonki, bu metodlar samarali natija bera oladi:
-Dars va mavzuning maqsadlari to’g’ri aniq tanlanganda;
-Mavzuga mos metodlarni tanlay olinsa;
-Bir metod butun dars davomida qamrab olmasdan, balki kichik daqiqalarni
qamrab
olsa;
-Tanlagan metod o’quvchilarga yangi bir axborotlarni yetkazib bersa,o’quvchi
mavzuni nima haqidaligini tezgina tushuna oladi.
O'qituvchilarning matematika fanlarini o'qitishda yo'naltirilgan darslar
jarayonini noan'anaviy shakllarda tashkil etish, ta'lim jarayonini mukammal andoza
asosida loyihalashga erishish, mazkur loyihalardan oqilona foydalana olish
ko'nikmalariga ega bo'lishi ta'lim oluvchilar tomonidan nazariy bilimlarning puxta,
chuqur o'zlashtirilishi, ularda amaliy ko'nikma va malakalarning hosil bo'lishining
kafolati bo'la oladi. Ta'lim jarayoni o'quv materiali mazmunini yoritishga xizmat
qiluvchi muayyan mavzu bo'yicha nazariy va amaliy bilimlar majmuini ifoda etish
imkonini beradi. Ta'lim mazmunida, shuningdek, o'quvchilar tomonidan
o'zlashtirilishi lozim bo'lgan tushuncha, ko'nikma hamda malakalarning hajmi ham
o'z ifodasini topa olishi lozim. Zero, ta'lim mazmunining g'oyaviy jihatdan
22

mukammalligi o'quvchilar tomonidan muayyan bilim, ko'nikma va malakalarning
o'zlashtirilish darajasi bilan belgilanadi. Buning samarasi o'quvchilar tomonidan
ma'lum tushunchalarning o'zlashtirilishi, ko'nikma va malakalarning shakllanishini
ta'minlovchi shartlarning ishlab chiqilganligida namoyon bo'ladi. Aynan darsning
shakli, metod va vositalari ta'lim jarayonining muvaffaqiyatli ta'minlanishiga olib
keladi. Ular yordami bilangina o'quv predmetining mavzusi borasidagi nazariy
bilimlar o'quvchilarga uzatiladi, o'quvchilar tomonidan esa ushbu bilimlar qabul
qilinadi. Dars mashg'uloti uchun eng maqbul deb topilgan shakl, metod va
vositalarning belgilanishi ta'lim jarayonining qarib 90 foizlik muvaffaqiyatini
kafolatlaydi. Yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarning asosiy mohiyati
aynan mana shu bosqichda ochib beriladi. O'quvchilarni ijodiy izlanish, faollik,
erkin fikr yuritishga yo'naltiruvchi ta'lim shakli, metod va vositalarining to'g'ri
tanlanishi dars jarayonini samarali, qiziqarli, bahs-munozaralarga boy bo'lishi,
ijodiy tortishuvlarning yuzaga kelishiga turtki beradi. Mana shu holatdagina
o'quvchilar tashabbusni o'z qo'llariga oladilar, o'qituvchining zimmasida esa
ularning faoliyatini ma'lum yo'nalishga solib yuborish, umumiy faoliyatni nazorat
qila olish, murakkab vaziyatlarda yo'l-yo'riq ko'rsatish, maslahatlar berish, hamda
ular faoliyatini baholash kabi vazifalar qoladi. Zamonaviy ta'limni tashkil etishga
qo'yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay,
qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan
nazariy bilimlarni o'quvchilarga yetkazib berish, ularda ma'lum faoliyat yuzasidan
ko'nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, o'quvchilar faoliyatini nazorat
qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko'nikma va malakalar darajasini baholash
o'qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta'lim jarayoniga nisbatan
yangicha
yondashuvni talab etadi. Pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish
mumkin emas. Aksincha, tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular
23

tomonidan qo'llanilayotgan ilg'or texnologiyalardan maqsadga muvofiq
foydalanish bilan birga, ularni ijodiy rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda o'quvchilarning o'quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda
ta'lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik
texnologiyalarni qo'llash borasida katta tajriba to'plangan bo'lib, ushbu tajriba
asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritiladi.
Matematika darslarida foydalaniladigan interfaol metodlardan bir nechtasining
mohiyati va ulardan foydalanish usullarini korib chiqamiz. "Fikriy hujum" metodi.
Mazkur metod o'quvchilarning darslar jarayonidagi faolliklarini ta'minlash, ularni
erkin fikr yuritishga rag'batlantirish hamda bir xil fikrlash inertsiyasidan ozod
etish, muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g'oyalarni to'plash, shuningdek,
ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo'lgan
fikrlarni yengishga o'rganish uchun xizmat qiladi. "6x6x6" metodi. "6x6x6" metodi
yordamida bir vaqtning o'zida 36 nafar o'quvchini muayyan faoliyatga jalb etish
orqali ma'lum topshiriq yoki masalani hal etish, shuningdek, guruhlarning har bir
a'zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashlarini bilib olish mumkin. Bu metod
asosida tashkil etilayotgan mashg'ulotda har birida 6 nafardan
ishtirokchi bo'lgan 6 ta guruh o'qituvchi tomonidan o'rtaga tashlangan muammoni
muhokama qiladi. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach o'qituvchi 6 ta guruhni
qayta tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har birida avvalgi 6 ta guruhdan
bittadan vakil bo'ladi. Yangidan shakllangan guruh a'zolari o'z jamoadoshlariga
guruhi tomonidan muammo yechimi sifatida taqdim etilgan xulosani bayon etib
beradilar va mazkur yechimlarni birgalikda muhokama qiladilar. "Klaster" metodi.
Klaster (g'uncha, bog'lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan
shakli bo'lib, u o'quvchilarga ixtiyoriy muammolar xususida erkin, ochiq o'ylash va
shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi.
Mazkur metod turli xil g'oyalar o'rtasidagi aloqalar to'g'risida fikrlash imkoniyatini
beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. "Klaster" metodi aniq ob'ektga
24

yo'naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan foydalanish inson miya
faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog'liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod
muayyan mavzuning o'quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o'zlashtirilguniga
qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo'lishini ta'minlashga xizmat qiladi.
Metod guruh asosida tashkiletilayotgan mashg'ulotlar va o'quvchilar tomonidan
bildirilayotgan g'oyalarning majmui tarzida namoyon bo'ladi. Bu esa ilgari surilgan
g'oyalarni umumlashtirish va ular o'rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini
yaratadi. "Zakovatli zukko" metodi. Mavjud bilimlarni puxta o'zlashtirishda
o'quvchlarning
fikrlash, tafakkur yuritish layoqatlariga egaliklari muhim ahamiyatga ega.
"Zakovatli zukko" metodi o'quvchlarda tezkor fikrlash ko'nikmalarini
shaklalantirish, shuningdek, ularning tafakkur tezliklarini aniqlashga yordam
beradi. Metod o'z bilimlarini sinab ko'rish istagida bo'lgan o'quvchlar uchun qulay
imkoniyat yaratadi. Ular o'qituvchi tomonidan berilgan savollarga qisqa
muddatlarda to'g'ri va aniq javob qaytara olishlari zarur. Savollarning murakkablik
darajasiga ko'ra har bir savolga qaytarilgan to'g'ri javob uchun ballar belgilanadi.
Metod o'quvchlar bilan yakka tartibda, guruhli va ommaviy ishlashda birdek
qo'llanilishi mumkin. "Charxpalak" metodi. "Charxpalak" texnologiyasidan o'quv
mashg'ulotlarining barcha turlarida, dars boshi va oxirida, biror bo'lim
tugatilganidan keyin, o'tilgan mavzularni o'zlashtirganlik darajasini baholashda,
takrorlash, mustahkamlash, oraliq va yakuniy nazoratlarni o'tkazishda foydalanish
mumkin. Mashg'ulotlarni yakka va guruh shaklida tashkil etsa bo'ladi. Qolaversa,
o'z ichiga og'zaki va yozma ish shakllarini qamragan holda turli mazmun va
xarakterga ega mavzularni o'rganishda ham asqotadi. Shuni aytish joizki,
matematika darslarida interfaol o'yinlar bolaning his- tuyg'usiga ta'sir etib, unda
o'qishga ijobiy munosabat va qiziqish xislatini tarkib toptiradi. Bolalar o'yinda zo'r
mamnuniyat bilan ishtirok etadilar. O'yin boshlanishini sabrsizlik bilan kutadilar,
25

ularning ongida beixtiyor ertangi o'quv kunining quvonchli manzarasi
gavdalanadi. 4
Boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun matematik tasavvurlarni rivojlantirish
quyidagi yo'llarni o'z ichiga oladi:
* Amaliy Mashg'ulotlar: O'quvchilar matematik amaliyotlar orqali ko'nikma va
mahoratlarini oshirishadi. Misollar, o'yinlar va ko'nikmalarni o'zlashtirish keng
imkoniyatlar yaratadi.
* Vizual Materiallar: Rasm, grafikalar va jadvallar orqali matematik ko'nikmalarni
vizual ravishda tushuntirish o'quvchilarning tushunishini oshirishga yordam beradi.
* Ta'limiy O'yinlar: Matematik o'yinlar orqali o'quvchilarning savollar yechish,
mantiqiy muhokama qilish va problemalar orasida aloqani rivojlantirishadi.
* Guruh Ishlar va Hamkorlik: O'quvchilar o'rtasida guruh ishlari yordamida
matematik konseptlarini o'rganish va boshqa o'quvchilar bilan fikr almashishadi.
* Yangi Materialdan Iste'dodlar: So'nggi maqolalar, darsliklar yoki video darslar
orqali yangi matematik konseptlarini o'rganish uchun o'quvchilarni muhokama
qilishadi. Har bir o'quvchi individualligi va o'rganish usullari farqlanadi, shuning
uchun har bir metod o'quvchilarga mos ravishda qo'llanilishi muhim.
- Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishda
o'qituvchilar ko'p turli usul va metodlardan foydalanishadi. Ular o'quvchilarni
qiziqtirish, faol qatnashish, va amaliyotlarga yo'naltirish uchun quyidagi usullardan
foydalanishadi:
* Amaliyotlar va O'yinlar: O'quvchilarga matematika amaliyotlari va o'yinlar
orqali ta'lim berish, ularni qiziqtirib, fikrini ishlatishga rag'batlantiradi.
* Grafikalar va Modellash: Ko'rsatmalarni va modellashni qo'llash orqali abstrakt
matematik konseptlarini tushuntirish, o'quvchilar tasavvurlarini rivojlantiradi.
4
Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi. Nasaf. 2000.
26

* Biriktirish va Bog'lash: O'quvchilarning o'zlarining fikrlarini biriktirish va ularni
boshqalarga izohlash orqali, guruh ichida o'quvchilarning fikrlarini bog'lash uchun
o'qituvchilar foydalanishadi.
* O'zlashtirilgan Ta'lim Materiallari: O'quvchilarga yaqinroq va turli ko'rinishlarda
ta'lim materiallarini qo'llab-quvvatlash orqali matematika bilimini o'rgatishadi.
* Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishda
biriktirish va bog'lash usuli: Ularning matematik fikrlarini qurish va ularga oid
mavzularni bog'lash orqali amaliyotlarini o'rganishdan iborat bo'ladi. Bu usul,
o'quvchilarga matematikdagi muammoni tahlil qilish, masalalarni hal qilish va
matematik fikrlarini qurishga yordam beradi. Bu jarayon o'quvchilarga
matematikni anglash va uning amaliyotlarini tahlil qilishga yordam beradi.
* Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishda
didaktik oyinlar juda samarali bo'lishi mumkin. Misol uchun, matematikni
o'rganishda konseptlarni tushunish uchun o'yinlar, masalan, to'plama va ayirma,
san'atlarni yaxshi o'rganish uchun foydalanish mumkin. Yondashuvni o'rganish
uchun bloklar yoki shakllar qurish o'yinlariga ham qiziqish mumkin. Bunday
o'yinlar o'quvchilarning tushunishini oshirishga va matematikni ko'rib chiqishga
yordam berishi mumkin .
- Boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun amaliy o'yinlar juda samarali bo'lishi
mumkin. Masalan, quyidagi o'yinlardan foydalanish mumkin:
* Kartalar orqali hisoblash: O'quvchilar uchun kartalar yordamida yig'indilarni
yoki ayirishlarini hisoblash o'yinlari tuzish. Misol uchun, 10 kartadan iborat
qutidan kartalar chiqarib, ularni bir-biriga qo'shish orqali belgilangan natijaga
yetishish.
* Matematikiy to'rtliklar va bloklar: Boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun
matematikiy bloklar va to'rtliklarni qo'llash orqali amaliy hisoblashni o'rganishga
yordam beradigan o'yinlar tuzish.
27

* Jadval o'yinlari: O'quvchilar uchun jadval o'yinlarini tuzish. Masalan, misollar
uchun jadval tuzish va ularni to'ldirish yoki bo'shatish orqali boshlang'ich
qonuniylikni o'rganish.
* Jadval orqali tasir: O'quvchilar uchun tasir yaratish o'yinlarini tuzish. Misol
uchun, jadval orqali tasir tuzish orqali hisob-kitoblarni o'rganish. Bu tur amaliy
o'yinlar o'quvchilarning matematik tasavvurlarini rivojlantirishda yaratuvchi
bo'lishadi, ularni qiziquvch va o'rganishga o'rnatlavchi bo'lishadi.
- Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishda
ko'rgazmali qurollardan foydalanish.Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik
tasavvurlarini rivojlantirishda ko'rgazmali qurollardan foydalanish juda samarali
bo'lishi mumkin. Quyidagi ko'rgazmali qurollardan foydalanish mumkin:
* Matematik bloklar va shakllar: O'quvchilar uchun matematik bloklar va shakllar
tizimini ishlatish orqali hisoblash, geometriya, va jumlalarni o'rganishga yordam
berish mumkin.
* Yordamchi chiziqlar va qoplamalar: O'quvchilar uchun yordamchi chiziqlar va
qoplamalar tuzish orqali sonlarni va hisob-kitoblarni o'rganishga yordam berish
mumkin.
* Matematik qog'ozlar va kartalar: Matematik qog'ozlar va kartalar orqali
o'quvchilarni sonlarni hisoblash, solishtirish, va tahlil qilishga yordam berish
mumkin.
* Matematik o'yinlar: Matematik o'yinlar orqali o'quvchilarni motivatsiyalash va
matematik konseptlarni tushunishga yordam berish mumkin. Masalan, jangchi yoki
to'g'ri yoki yolg'on o'yinlari. Ko'rgazmali qurollar boshlang'ich sinf
o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishda jiddiy ta'sir qoldirishi
mumkin va ularni amaliyotga o'rgatishga o'zaro munosabatni oshirishi mumkin.
- Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishda
matematik shakllardan foydalanish.Boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun matematik
shakllardan foydalanish, ularning matematik tasavvurlarini rivojlantirish va
28

abstrakt o'ylash qobiliyatlarini oshirishga yordam berishi mumkin. Quyidagi
matematik shakllardan foydalanish foydali bo'ladi:
* Geometrik shakllar: Doira, to'g'ri burchak, kvadrat, triangel, va shu kabi asosiy
geometrik shakllarni o'rganish orqali o'quvchilarga geometriya va hisob-kitoblarni
o'rganishga intizom bering.
* Soniy shakllar: Soniy shakllar, masalan, sonlar ustida grafiklar, histogrammalar,
va shu kabi, matematik dasturlash va statistikaga kirish uchun yordam berishi
mumkin.
* Qattiqliklar va qoplamalar: O'quvchilarga qattiqliklar va qoplamalar yordamida
matematik amallarni o'rganish va tushunishga yordam berish mumkin. Misol
uchun, doira qoplamalari orqali hisob-kitoblarni o'rganish.
* Matematikiy tasvir yoki model: Matematikiy tasvir yoki model ishlatish orqali,
real hayotdan mashq olish va amaliy mashqlarni tahlil qilish uchun o'quvchilarning
tushunishini oshirish mumkin.
Matematik shakllardan foydalanish, boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik
tasavvurlarini rivojlantirishda kashf etish va tahlil qilish uchun yaxshi bir vosita
bo'lib, ularni amaliyotga solishtirish va matematik fikrini o'rgatishga yordam
beradi. - Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik tasavvurlarini
rivojlantirishda geometrik shakllardan foydalanish juda samarali bo'lishi mumkin.
Quyidagi yo'llardan foydalanishingiz mumkin:
* Geometrik qimorlar va shakllar: Boshlang'ich sinf o'quvchilariga geometrik
qimorlar va shakllar (to'g'ri burchak, kvadrat, triangel, doira, va shu kabi)
tushunish orqali geometriya asoslarini o'rgatish mumkin.
* Qirqish va murabba: O'quvchilarni qirqish va murabba shakllari orqali kvadrat
metrlarini hisoblash va doira, kvadrat va triangel shakllarini solishtirish orqali
amaliy hisob-kitoblarni o'rganishga yordam berish mumkin.
29

* 3D model qurish: Boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun 3D model qurish orqali,
masalan, shaxmat taqsimotini yoki qoshiqqa o'xshash geometrik ob'ektlarni tuzish
orqali geometriya va to'plamani tushunishga yordam berish mumkin.
* Tasviriy matematika: Tasviriy matematika orqali, o'quvchilarga real dunyoda
uyg'unliklarni o'rganish va tushunishga yordam berish mumkin. Masalan, shahar
xaritasi yoki yuzlar shaklida taqsimotlar orqali geometrik kontseptlarni o'rganish.
Geometrik shakllardan foydalanish, boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik
tasavvurlarini rivojlantirish va abstrakt o'ylash qobiliyatlarini oshirishga yordam
beradi. Bu shakllar orqali o'quvchilar sonlarni solishtirish, jadval va grafiklarni
o'qishni o'rganishga ham yordam beradi. - Boshlang'ich sinfdanoq biz bolalarga
matematika fanidan saboq berar ekanmiz, matematik masalalar bilan ishlash
ko'nikmasini shakllantirib boramiz.
Boshlang'ich sinf o'quvchilariga bugungi kunga kelib quyidagi 3 xil turdagi
masalalar o'gatilmoqda:
* birinchisi, sodda masalalar- bunday masalalar qisqa hajmli, bir amal bajarish
bilan yechiladigan, o'quvchilar uchun tushunarli masalalardir.
* ikkinchisi, murakkab masalalar-yechilishi uchun bir nechta o'zaro bog'liq
amallarni bajarishni talab qilinadigan masalalardir.
* uchinchisi, mantiqiy masalalar-o'quvchilarni fikrlash qobiliyatini o'stiradigan,
ularni mantiqiy mulohazalar chiqarishga davat etadigan masalalardir. Dastlabki
matematik bilimlar orqali boshlang’ich sinf o’quvchilari son va sanoq, geometrik
shakllar, vaqt va fazo haqida, kattaliklar haqida boshlang‘ich bilimlarni
egallaydilar. Shunday bilimlarga tayanib o’quvchilar idrok qilinadigan
obyektlarning xususiyatlarini analiz va sintez qilish, taqqoslash va
umumlashtirishning sodda bog‘lanishlari hamda ular orasidagi munosabatlarni
tushunib oladilar. Dastlabki matematik tasavvurlarni shakllantirish natijasida
bolalarda:
30

- geometrik shakllar va predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlar shakllantiriladi;
- fazoviy munosabatlarni tushunish va fazoda mo‘ljal olish ko‘nikmasi hosil
qilinadi; - vaqt haqida tasavvurlar shakllantiriladi;
- miqdor (kattalik) haqida tasavvurlar hosil qilinadi;
-son va sanoq haqida bilimlar berilib, birinchi va ikkinchi o‘nlik ichida miqdoriy
munosabatlar haqida tushunchalar hosil qilinadi.
Xulosa qilib aytganda o’qituvchi ta'lim faoliyatlarga tayyorlanar ekan, har bir
mavzuni integrativ yondashuv asosida shakllanishiga e’tibor bermog’i lozim.
Matematik bilimlar bolalarga qat'iy aniqlangan sistema va izchillikda beriladi,
bunda yangi materiallar bolalar o'zlashtira oladigan darajada bo'lishi kerak. Har bir
vazifa bir qator kichik topshiriqlarga bolinadi. Matematik tasavvurlarni
shakllantirishda bilimning integratsiyalashgan (ko'rgazmali) tarmog'ida
integratsiyalashning usul va vositalari: ta'lim rejasidagi o'qitish joyida vaqtning
hajmiga qarab, shu kursni to'la o'zlashtrish vaqti o'quvchilarning o'zlashtirish
darajasi – ko’p maqsadli va rangbarangliligi hamda ko'p funksiyaga egaligi bilan
tavsiflanadi. Matematika fanining "fanlar ichra shoh", "aniq fanlarning asosi" deb
ta'riflanishlari ham bejiz emas. Bu fan insonni har tomonlama yuksaltiradi.
Shuning uchun ham shaxs rivojlanish jarayonida matematik tafakkur va
tushunchalarni shakllantirish maktabgacha va boshlang'ich ta'lim tizimidanoq
boshlanib, asosiy poydevor yaratiladi. Matematikani o'qitish davomida biz kabi
pedagoglar uning har bir tarkibiy qismi(elementlari)ni yoshlarimizga to'g'ri va
chuqur singdirishimiz lozim. Shu o'rinda Prezidentimizning quyidagi fikrlari yodga
tushadi: "Bugungi kunda O'zbekistonning yangi taraqqiyot davri poydevorini
yaratyapmiz. Bunda bizning eng yaqin ko'makchilarimiz ustoz va murabbiylar,
ilmiy va ijodkor ziyolilardir". Ushbu fikrlar kishi yelkasiga katta bir mas'uliyat
hamda o'ziga xos bir ishonch hissini ham yuklaydi, albatta. Boshlang'ich sinf
o'quvchilarning matematika tasavvurlarini rivojlantirishda o'qituvchining o'rni juda
katta. O'qituvchi o'quvchilarga ko'ngil bergan va birinchi sinfda abstrakt
31

konseptlarni o'rgatishda sabrli va sodda usullarni qo'llamoqda. Boshlang'ich sinf
o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirishda, o'quvchilarning
o'rni,ularning fikrlash, muhokama qilish va savollar orqali o'rganishiga aloqador.
Praktikada amaliy mashg'ulotlar va misollar orqali, matematik konseptlarini
o'rganish, o'quvchilarni o'z fikrlarini bayon etish va muhokama qilish uchun
imkoniyat yaratish muhimdir. 5
XULOSA
Boshlang‘ich sinflarda matematika ta’limi bolalarning fikrlash jarayonlarini
rivojlantirish, hisoblash ko‘nikmalarini shakllantirish va kundalik hayotda duch
5
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirish _Toshboyeva Saidaxon
Rahmonberdiyevna, _Ergasheva Surayyo Komiljon qizi
32

keladigan masalalarni hal qilish qobiliyatlarini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Xususan, 2-sinf matematika darsligi bolalarga asosiy matematik tushunchalarni
o‘zlashtirishga yordam beradi. Ushbu kurs ishi davomida 2-sinf matematika
darsligining tuzilishi, mazmuni, didaktik imkoniyatlari va samaradorligi tahlil
qilindi hamda darslik ustida ijodiy ishlash metodikasi ishlab chiqildi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, 2-sinf matematika darsligi boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlari va idrok qilish darajasiga mos tarzda
tuzilgan. Darslikka kiritilgan mavzular izchil va mantiqiy ketma-ketlikda
joylashtirilgan bo‘lib, ular o‘quvchilarning oldindan o‘rgangan bilimlarini
mustahkamlash va yangi bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini qulaylashtiradi. Shu
bilan birga, ayrim hollarda mavzularni yanada qiziqarli usullar bilan bayon etish,
o‘quvchilarning qiziqishini oshiradigan qo‘shimcha materiallar bilan boyitish
zarurati mavjudligi kuzatildi.
Darslikdagi mavzular tahlili shuni ko‘rsatdiki, darslik asosan quyidagi asosiy
yo‘nalishlarni qamrab oladi: sonlar va ularning xossalari, arifmetik amallar,
geometriya elementlari, o‘lchash birliklari hamda amaliy masalalar. Ushbu
mavzular bolalarning turli ko‘nikmalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa-da,
ularning kundalik hayot bilan bog‘liqligini kuchaytirish, o‘quvchilarning hayotiy
tajribalaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish orqali darslik mazmunini
yanada mukammallashtirish mumkin.
Darslikdagi mashqlar va misollar tizimi ham alohida e’tibor talab qiladigan
jihatlardan biri ekanligi aniqlandi. Mashqlar murakkablik darajasiga ko‘ra
mantiqiy ketma-ketlik asosida joylashtirilgan, bu esa o‘quvchilarning bilimlarini
bosqichma-bosqich rivojlantirishga xizmat qiladi. Biroq, ayrim hollarda mashqlar
takroriy bo‘lib, ularning o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga yo‘naltirish darajasi
yetarli emasligi kuzatildi. Shu bois, mashqlar tizimini yanada takomillashtirish,
ularni turli xil strategiyalar asosida yechish imkoniyatini yaratish darslik
samaradorligini oshirishga xizmat qilishi mumkin.
33

Darslikdagi vizual vositalarning samaradorligi ham o‘rganildi. 2-sinf
o‘quvchilari uchun rasmlar, diagrammalar va boshqa ko‘rgazmali materiallar
tushunchalarni yaxshiroq anglashda muhim o‘rin tutadi. Darslikda bunday
elementlar mavjud bo‘lsa-da, ba’zi hollarda ularning tushuntirish imkoniyatlarini
yanada kuchaytirish mumkinligi aniqlandi. Ayniqsa, masalalarning
vizuallashtirilishi, mavhum tushunchalarning sodda tasvirlar orqali tushuntirilishi
bolalarning dars materialini o‘zlashtirish darajasini oshiradi.
Tadqiqot davomida darslik ustida ijodiy ishlash metodikasi ham ko‘rib
chiqildi. O‘qituvchilar tomonidan darslikdan samarali foydalanish uchun turli
interfaol metodlar, didaktik o‘yinlar, amaliy mashg‘ulotlar qo‘llanilishi
mumkinligi aniqlandi. Ayniqsa, o‘quvchilarning qiziqishini oshirish maqsadida
turli kreativ yondashuvlar, jumladan, matematik o‘yinlar, guruhli topshiriqlar, rol
o‘yinlari va loyiha asosida o‘qitish metodlaridan foydalanish samarali ekani
kuzatildi. Bu metodlar nafaqat o‘quvchilarning faolligini oshiradi, balki ularning
mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
Darslikdan foydalanish samaradorligini oshirish uchun innovatsion
texnologiyalarni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, masalan, raqamli platformalar
orqali qo‘shimcha interaktiv topshiriqlar berish yoki o‘quvchilarni matematik
muammolarni vizual tarzda yechishga undaydigan dasturlardan foydalanish
darslikdan foydalanish jarayonini yanada qiziqarli qiladi. Shuningdek,
o‘qituvchilarning doimiy ravishda metodik bilimlarini oshirib borishi ham
darslikdan samarali foydalanishning muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, 2-sinf matematika darsligi boshlang‘ich ta’lim
jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, uning samaradorligini oshirish uchun ijodiy va
innovatsion yondashuvlar talab etiladi. Darslikning ilmiy-metodik asoslarini
yanada mustahkamlash, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish va
34

o‘quvchilarning qiziqishini oshirish bo‘yicha doimiy ish olib borish orqali
boshlang‘ich matematika ta’limini yanada rivojlantirish mumkin.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Boshlang’ich sinflarda matematika darslarida o’quvchilarning barcha
toifalari bilan ishlash Metodikasi_Dilfuza Uchqunovna Raxmanova
2.M.H.Hakimova. Matematika o’qitish metodikasi. Toshkent-2020
3. Matematika o‘qitish metodikasi fan dasturi. Samarqand-2019
4.Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi. Nasaf. 2000
5. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining matematik tasavvurlarini rivojlantirish
_Toshboyeva Saidaxon Rahmonberdiyevna, _Ergasheva Surayyo Komiljon
qizi
36

Sotib olish