Boshlang‘ich sinflarda matematika darsligi ustida ijodiy ishlash, darslik tahlilini amalga oshirish metodikasi (3-sinf misolida) - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	49.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

ALLAMBERGANOVA HULKAR

Ro'yxatga olish sanasi 01 Noyabr 2024

15 Sotish

Boshlang‘ich sinflarda matematika darsligi ustida ijodiy ishlash, darslik tahlilini amalga oshirish metodikasi (3-sinf misolida)

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH……………………………….………………….………………………..3
I BOB. IJODIY ISHLASH VA METODIK TAHLILNING NAZARIY
ASOSLARI…………………………………………………...……………......…5
1.1. Boshlang‘ich sinflarda ijodiyilikni rivojlantirish ….……………………..….5
1.2. Darslik tahlili metodikasi ……………………………………….……....……11
II BOB. 3-SINF MATEMATIKA DARSLIGINING TAHLILI ..
……………...17
2.1. Ijodiyilikni rivojlantiruvchi elementlar ………………………..………….….17
2.2. Darslik asosida ijodiy darslarni tashkil etish metodikasi …….…….………24
XULOSA…..…………………….………………………………..……….…...... 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..……..……………………….….....…3 0

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Matematika fanining boshlang ich ta limdagiʻ ʼ
ahamiyati hech qachon inkor etilmaydi. Boshlang ich sinf o quvchilarida
ʻ ʻ
matematik fikrlashni shakllantirish, ularning mantiqiy va ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish ta lim jarayonining asosiy vazifalaridan biridir. O zbekiston
ʼ ʻ
Respublikasi Xalq ta limi vazirligining 2025-yilgi “Boshlang ich ta lim davlat
ʼ ʻ ʼ
standarti”da matematika faniga alohida e tibor berilgan bo lib, u orqali
ʼ ʻ
o quvchilarning matematik savodxonligini oshirish, ularni hayotiy masalalarni
ʻ
yechishda matematik usullardan foydalanishga o rgatish ko zda tutilgan.
ʻ ʻ
Zamonaviy ta lim tizimida darsliklar o quv jarayonining asosiy manbai
ʼ ʻ
hisoblanadi. Darsliklar orqali o quvchilar nafaqat nazariy bilimlarni olishadi, balki
ʻ
ularni amaliyotda qo llash ko nikmalarini ham egallashadi. Shuning uchun
ʻ ʻ
darsliklarning mazmuni, metodik jihatdan to g ri tuzilishi va o quvchilarning yosh
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlariga mosligi juda muhimdir. Boshlang ich sinflarda matematika
ʻ
darsliklarini tahlil qilish va ularni ijodiy yondashuvlar asosida takomillashtirish
zamonaviy ta limning dolzarb talablaridan biridir.
ʼ
Ushbu kurs ishining mavzusi – “Boshlang ich sinflarda matematika darsligi
ʻ
ustida ijodiy ishlash, darslik tahlilini amalga oshirish metodikasi (3-sinf misolida)”
– aynan shu dolzarb muammolarni hal qilishga qaratilgan. Tadqiqotning asosiy
maqsadi 3-sinf matematika darsligini tahlil qilish va uni takomillashtirish bo yicha
ʻ
ijodiy yondashuvlarni ishlab chiqishdir.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning asosiy maqsadi –
boshlang ich sinflarda matematika darsliklarini tahlil qilish va ularni
ʻ
takomillashtirish bo yicha ijodiy metodlarni ishlab chiqish, shuningdek,
ʻ
o quvchilarning matematik qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradigan
ʻ
usullarni taklif etish.
Tadqiqotning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Boshlang ich sinflarda matematika darsliklarini tahlil qilishning nazariy
ʻ
asoslarini o rganish.
ʻ
2

2. 3-sinf matematika darsligining mazmunini, metodik jihatlarini va vizual
materiallarini tahlil qilish.
3. Darslik asosida ijodiy darslarni tashkil etish metodikasini ishlab chiqish.
4. O quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan interaktivʻ
usullarni taklif etish.
5. Darslikni takomillashtirish bo yicha tavsiyalar ishlab chiqish va ularni
ʻ
amaliyotda qo llash.
ʻ
Tadqiqot predmeti va obyekti. Tadqiqotning predmeti – boshlang ich
ʻ
sinflarda matematika darsliklarini tahlil qilish va ularni takomillashtirish bo yicha
ʻ
metodik yondashuvlar. Tadqiqotning obyekti – 3-sinf matematika darsligi va unda
qo llaniladigan metodik usullar.
ʻ

3

I BOB. IJODIY ISHLASH VA METODIK TAHLILNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich sinflarda ijodiyilikni rivojlantirish
Matematik savodxonlik har tomonlama rivojlangan ta'limning muhim
tarkibiy qismidir, ayniqsa boshlang'ich sinflarda boshlang'ich ko'nikmalar
shakllanadi. U nafaqat hisoblash ko'nikmalarini, balki tanqidiy fikrlash va
muammolarni hal qilish qobiliyatlarini ham rivojlantirib, haqiqiy dunyo sharoitida
muammolarni hal qilish uchun matematik tushunchalar va protseduralarni qo'llash
qobiliyatini o'z ichiga oladi. Bugungi shiddat bilan o‘zgarib borayotgan dunyoda
erta yoshdan kuchli matematik savodxonlikni rivojlantirish o‘quvchilarni
murakkab kundalik vaziyatlarda harakat qilishga, turli akademik va martaba
yo‘llarida muvaffaqiyat qozonishga tayyorlash uchun zarurdir.
Jahonda barqaror taraqqiyotning muhim omili deya e`tirof etilgan ta`lim
sifatiga alohida e`tibor qaratilmoqda. Ta`lim to`g`risida qabul qilingan 2030-
yilgacha xalqaro ta`lim konsepsiyasida bir qator dolzarb vazifalar belgilandi.
Shular jumlasidan “bilimning mustahkam poydevoriga ega bo`lish, ijodiy va
tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, o`zaro hamkorlikdagi faoliyat muhitini yaratish”
dir. Bu esa bevosita ta`lim oluvchilar, jumladan kichik maktab yoshidagi
o`quvchilarda ijtimoiy-emotsional ko`nikmalarni shakllantirish va interfaol
ta`limni jadallashtirish asosida kreativ fikrlash va o`zaro muloqot
munosabatlarining natijaviyligini oshirishni nazarda tutadi. Mamlakatimizda ta`lim
sohasida olib borilayotgan islohatlar doirasida ta`lim sifatini oshirish, ilg`or xorijiy
tajribalarni e`tiborga olgan holda ta`lim tizimini takomillashtirish, ayniqsa,
o`quvchilarni erta, boshlang`ich sinfdan boshlab, muloqotga moslashtirishga
alohida e`tibor qaratilmoqda. O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo`yicha Harakatlar strategiyasida “Jismonan sog`lom, ruhan va aqlan rivojlangan,
mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat`iy hayotiy nuqtai nazarga ega yoshlarni
tarbiyalash, demokratik islohatlarni chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini
rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish” kabi muhim vazifalar
belgilangan. Bu borada boshlang`ich sinf o`quvchilarida matematik tafakkurini
4

shakllantirish mazmuni, pedagogik-psixologik xususiyatlari, hamkorlikka
asoslangan o`qitishning texnologik yondashuvlariga oid metodik ta`minotni
takomillashtirish dolzarb ahamiyatga ega hisoblanadi. Boshlang`ich sinf
o`quvchilarining matematik tafakkurini shakllantirish maqsadida qiziqarli
matematik o`yinlar, matematik o`yinlar, boshqotirmalar, geometrik masala va
mashqlar, muammoli arifmetik masalalar, hazil masalalar, matematik mazmundagi
topishmoqdagi topishmoqlardan vosita sifatida foydalanish o`rinlidir. Matematik
o`yinlar o`quvchilar bilimini boyitishga ularda aqliy faoliyatni o`stirishga yordam
beradi. Matematik o`yinlar, boshqa termalar o`ziga hos xususiyatlarga ega bo`lib,
ulardagi o`quvchilarni o`ylashga majbur etadigan sharoit, ularning qiziqaliligi
o`quvchilarda aqliy va ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishga yordam beradi.
Qiziqarli matematik o`yinlar o`quvchilarning tafakkurining rivojlanishiga har
tomonlama ta`sir etuvchi vosita hisoblanib, uning yordamida aqliy va irodaviy
rivojlanish amalga oshiriladi. Fazoviy hayol, matematik tafakkur maqsadga
qaratilganligi va maqsadga intilganlik, amaliy vazifalarni yechish uchun
amallarning yo`llarini mustaqil qidirish va topish bularning hammasi birgalikda
matematikani muvaffaqiyatli egallashlari uchun talab qilinadi. Bola maktab
ostonasiga qadam qo`yar ekan, o`zining bo`lgan qiziqishini yo`qotmaydi, u
avvalgidek o`yinga o`ch bo`ladi. Hatto qiziqarli masalalar ham bolalarda faollikni
uyg`otib, tafakkurni rivojlantiradi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining matematik
tafakkurini shakllantirish uchun, ular ning matematik bilimlarini ongli ravishda
o`zlashtirib olishlariga yordam beradigan faolliklarini oshiradigan va olgan
bilimlarini mustahkamlaydigan, mustaqil ishlash malakalarini tarbiyalovchi ta`lim
uslublari yuqori darajada rivojlangan bo`lishi kerak, bunday ta`lim uslublaridan
yana biri umumlashtirishdir. Umumlashtiruvchi darsda o`tilgan mavzularni
umumlashtirish, tizimlashtirish o`quvchilarning matematik tafakkurini
rivojlantiradi, shakllantiradi, o`quvchilarning masalaga ijodiy yondashishga,
mustaqil fikrlashga, masalaning turli yechimlari hamda eng qisqa optimal
usullarini ishlashga o`rgatadi. O`quvchilarda ilmiy izlanishga moyillik uyg`otadi.
Umumlashtiruvchi darslarda umumlashtirish, matematik tushunchalarni va
5

masalaning qo`yilishini aniqlashtirish o`quvchilarning matematik tafakkurini,
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish didaktik yo`llardan biri hisoblanadi.
Boshlang`ich sinf matematika kursida umumlashtiruvchi darslarning umumiy
maqsadi – matematika kursining asosiy tushunchalarini takrorlash, umumlashtirish
bilan birga ularni chuqurlashtirish va shu fandan o`quvchilar bilimini
tizimlashtirish hamda misol va masalalar orqali o`quvchilarning matematik
tafakkurini shakllantirishdir. Mavzularni chuqurlashtirish hamda mustahkamlashda
umumlashtiruvchi takrorlash darslari imkoniyat yaratadi. Umumlashtirib, o`rganish
to`g`ri tashkil etilsa, talabalarda barcha mavzulardagi umumiy g`oyalarni
ajratishga imkoniyat yaratadi. Bunday holda o`quvchilarning bilimi yanada
mustahkamlanib, matematik madaniyati oshadi. Ma`lumki, boshlang`ich ta`lim
jarayoni juda murakkab jarayondir. Chunki o`quvchi bevosita o`quv faoliyatidan
ta`limiy faoliyatga kirishadi. Bu jarayonni hozirgi kun davr talabi asosida tashkil
etish, ya`ni uzluksiz ta`lim tizimida uzviylikni ta`minlash boshlang`ich sinf
o`qituvchisidan katta ma`suliyat, bilim mahoratni talab etadi. Bugungi kun
o`qituvchisi o`quvchilarning chuqur bilimli, zukko va mustaqil fikr egasi etib
tarbiyalashi uchun nimalarga e`tibor berishi kerak? Darsni qanday tashkil etishi
kerak? Yuqorida keltirilgan muammolarning bevosita yechimi, bizning-cha, ta`lim-
tarbiya jarayonini to`g`ri tashkil etilgandagina boshlang`ich sinflarda, matematika
ta`limi Davlat Ta`lim Standartida belgilab berilgan talablar darajasiga amalga
oshiriladi deb hisoblaymiz. Boshlang`ich ta`limda matematikadan Davlat Ta`lim
Standartlari talablariga o`quvchilarning matematik mulohazalar etish
salohiyatlarini shakllantirish orqali erishiladi. Ma`lumki mustaqil fikr, mustaqil
faoliyat natijasida hosil bo`ladi. Matematika ta`limi mzmuniga o`quvchilarning
mustaqil faoliyatlarini kuchaytirishga imkon beruvchi amaliy ishlar va
rivojlantiruvchi topshiriqlar kiritish nihoyatda yaxshi natijalar beradi. Mustaqil
fikrlash: o`quvchilarning tafakkur doirasini ijodiy fikrlash salohiyatini
kengaytiradi; o`quvchilarning yangi o`quv vazifalari va muammolarini mustaqil
yecha olishga hamda munozara yurita olishga bo`lgan tayyorgarlik va
qobiliyatlarini rivojlantiradi; bolalarning o`ziga xos xususiyatlarini namayon qilish
6

darajasini oshiradi va o`quvchilarda muhim o`quv ko`nikmalari hamda
qobiliyatlarini rivojlantiradi. (xususan matematik fikrlash, matematik va mos
ravishdagi belgilashlardan foydalana olish); natijalarni izlahlab, hukum chiqara
oladi; o`quvchilarning intilishini, qiziqishlarini, yo`naltirish va shakllantirish,
o`qishga bo`lgan istak, ishtiyoq hamda ta`lim olish uchun kerakli shart – sharoitni
belgilab olishga imkon beradi. Biz quyida tavsiya etadigan misol namunasi
o`quvchilarning mustaqil fikrlash faoliyatini kuchaytirish maqsadini amalga
oshirishga qaratilgan. Grafik ravishda berilgan misollar o`quvchilaning amallar
tartibini puxta o`zlashtirishlariga yaqindan yordam beradi. Masalan, ifodaning
qiymatini topishda o`quvchilar 1-chizmaga murojaat etadilar. O`quvchilar avval
birinchi qatordagi amalni, ya`ni ayirish amalini bajarishlari kerak. So`ng ikkinchi
qatordagi hisoblashlarni bajaradilar, ya`ni 86 ni ayirmaga bo`ladilar va ifodaning
qiymati kelib chiqqanini ko`radilar. Bolalarga matematikadan ta`lim berish va
maktabgacha ta`limdagi o`quv- tarbiya jarayonini takomillashtirishning
maqsadlaridan biri - bu bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirishdir.
Bolalar matematik tushunchalarini rivojlantirish uchun pedagogika, falsafa,
mantiq, psixologiya va boshqa bir qator fundamental fanlarda o`rganiladigan
xususiyatlar va konuniyatlarni bilish kerak. Bolalardagi matematik bilim xayotdan
ajralmagan xolda dunyoni chuqurroq, o`rganishga imkon yaratadi. Bunda bolalarda
matematik tushunchalardan oldin mavjud bo`lgan g`oya katta ahamiyatga egadir.
Har bir yangilikdan oldin g`oya paydo bo`ladi, keyin shu yangilik ham kelib
chiqqan natijalarni isbotlash uchun umumiy uslubni anglashga va shu natijani
umumiy ifodalashga harakat qiladi. Matematik masalalarni yechish jarayoni
o`zining mohiyati bo`yicha mustaqil fikrlashni talab qiladi. Matematik
tushunchalarni rivojlantirish darajasi turli insonlarda turlicha bo`ladi. Uning
shakllanishi doimiy mashq qilishni talab qiladi. Bu mashqlar oila va maktabgacha
ta`limdan boshlanadi. Har bir mustaqil yechilgan masala, to`zilgan masala va
masalani yechish jarayonida uchragan qiyinchiliklarni mustaqil yengishida
matonat shakllanadi, ijodiy qobiliyatlar rivojlanadi. Ruxshunoslarning fikriga
qaraganda, matematik tushunchalarni shakllantirish muammosi murakkab va
7

serqirralidir. O`zining mohiyati bo`yicha har bir fikr ijodiy, past yoki yuqori
darajaning maxsulidir. Har bir fikr - izlanish va yangilikni yaratish hamda uni
ommalashtirishga qaratilgan mustaqil harakatdan iborat. Adabiyotlar taxlillari
shuni ko`rsatadiki, matematik tushunchalarni rivojlantirish maxsulining yuqori
darajadagi yangiligi, unga erishish jarayonining o`ziga xosligi va aqliy
rivojlanishga sezilarli ta`sir ko`rsatish bilan ifodalanadi. Ayrim mualliflar bolaning
turli fikrlashlari ularning oldida to`rgan yangi muammolarni mustaqil yechishga,
chuqur bilimlarni tez egallashga, qulay imkoniyatga yengil o`tishga undaydi, deb
xisoblaydilar. S.L. Rubinshteynning birinchilardan bo`lib umumiy aqliy rivojlanish
borasida qilgan izlanishlari maqsadga muvofiqdir. Faoliyat - sub`ektning bir-biriga
bog`langan realligining o`zaro ta`sir ko`rsatishi deb bilgan A.N. Leontev,
reallikning bola ongida aks ettirilishi - “ta`sir”ning natijasi bo`lmay, uzaro ta`sir,
ya`ni bir-biriga duch kelgan jarayonlarning natijasidir, deb hisoblaydi. Matematik
tushunchalarni rivojlantirishda bo`lgan barcha izlanishlar ikki asosiy yo`nalishda
olib borilmoqda. Birinchi yunalishda matematik tushunchalarning o`ziga xos
xususiyatlari ta`riflanadi. Shu nuqtai nazardan muammolarni o`rganishga ko`p
olimlarning ishlari bag`ishlangan. Ularda bir necha g`oyalar aniq aks ettirilgan:
g`oyalardan biri - bolalarning amaliy faoliyati bajarilishidagi ayrim belgilar
ularning har xil birikmalarini ajratib ko`rsatmoqda, ya`ni amaliy masalalarni
mustaqil ravishda tuzmoq, bajarish, ijodiy harakterdagi masalalarni yechish, aniq
va yashirin jarayonlarning funktsional bog`lanishini tushungan holda bajarish va
hokazo; izlanishlarning ikkinchi guruhi matematik tushunchalarni
shakllantirishning xususiyatlarini bilim boyligi va uni uzlashtirish darajasi orqali
izoqlashni o`z ichiga oladi; uchinchisi - matematik tushunchalarni
shakllantirishning asosini tarbiyachilarning turli xil (masalan, tushunchalar
yigindisini: qo`shmoq, mulohaza qilmoq, mantiqiy bog`lanishni aniqlamoq,
bilmoq) masalalarni yechishda namoyon bo`lgan umumiy qobiliyatlari bilan
bog`laydi. Ikkinchi yo`nalishdagi izlanishlar matematik tushunchalar o`ziga xos
xususiyatlarini o`rganish va tushuntirishga bag`ishlangan. Bunda matematik
tushunchalarni shakllantirishni shaxs xususiyatlari (kasbga bo`lgan qizikish, shaxs
8

uchun ijodiy fikrlashning ahamiyati, shaxsning yoshiga xos bo`lgan xususiyatlar)
bilan bog`lashga harakat qilingan. Bolada matematik tushunchalar shakllangan
hisoblanadi. Agar masalani yechishdagi yangilikni, masalani qiziqarli yechish
uslubini, doim qo`llab kelgan standart uslublaridan voz kechib, masalaning yangi
yechimlarini, muammoning asosiy bog`lanish mohiyatini anglash va uni yechish
uchun turli usullarni topish, amaliy masalalarni yechish muammolaridan chiqish,
oldindan aytib berish qobiliyatlariga ega bo`lsa, matematik tushunchalar
rivojlangan hisoblanadi. Bundan tashqari, masalani yechish jarayonida tasavvurni
hosil qildirish jarayonini aniqlash uchun tavsiya etilayotgan usullardan foydalanish
maqsadga muvofiq bo`ladi, deb hisoblaymiz. Z.I. Kalmaqovaning fikricha, bolada
matematik tushunchalarni shakllantirishning eng ishonchli ko`rsatkichi - uning
ta`limiyligi, ya`ni bolaning bilimlarni o`zlashtirishining umumiy qoidalarida, deb
hisoblaydi. Ta`limiylikning asosi, uning asosiy tashhil etuvchisita`limiylikning
boshqa parametrlarini yuqori darajada aniqlab beradigan fikriy faoliyatning
umumiylashtirilishidir. Bolada yangilangan faoliyat paydo bo`ladi va shakllanadi.
Bunday faoliyat asosida bola har xil qobiliyatlarni o`zlashtiradi va yangilaydi. V.V.
Davidov ushbu faoliyat o`quv masalalarini, ya`ni o`rganilayotgan ob`ekt va
xolatlarning muhim tomonlarini aniqlashga, rivojlanish konuniyati va ularning
rivojlanishini aniqlaydigan mohiyatini ochib beradigan jixatlarini o`rganish
jarayonida bo`ladi, deb xisoblaydi. Shaxs harakatlanmasdan maqsadni aniqlay
olmaydi. Boshqacha aytganda, maqsadlar tasvirlanmaydi, asossiz sub`ekt bo`la
olmaydi, ular ob`ektiv xolatlarda berilgan. Ya`ni, maqsadni topish uchun
harakatlanish zarur. Faoliyatimiz, harakatimiz qanchalik har xil bo`lsa, maqsadni
aniqdash, oldindan ko`ra olish imkoniyati shuncha ko`proq bo`ladi. Fikrlashning
chuqurligi matematik aniqligi va masalaning mohiyatiga qirib borish qobiliyatida,
asosiysini ikkinchi darajalidan ajrata bilishda ifodalanadi. Echish toyasi faraz,
tahlil qilish, gipoteza shaklida paydo bo`lishiga qaramay, oldin shakllangan
bilimlar, faoliyat uslublari (bilish va kunikish) masalada kopilgan shartlar,
9

xususiyatlar asosidagi yangi botlanishlarning muhimligi yechim asosi bo`lib
xizmat qiladi . 1
1
Boshlang`ich sinf o`quvchilarida matematika savodxonlikni shakllantirish usullari_ N.T.Boynazarova
10

1.2. Darslik tahlili metodikasi
Boshlang’ich sinflarda matematika darslar tizimi-o’quvchilar bilan har bir
darsda bir necha tushunchalar va usullar bilan ish olib borishni taqazo etadi. Har
bir tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani takrorlash, esga olish bilan olib
borilsa, bu tushuncha esa keyingi tushunchalarni tushuntirish uchun xizmat qiladi.
O’qitish jarayonida har bir o’quv materiali rivojlantirilgan holda olib boriladi, bu
o’quv materiali o’zidan keyin o’qitiladigan materiallarni tushunish uchun poydevor
bo’ladi. Boshlang'ich sinflarda matematikadan darsni tahlil qilish va baholash
birinchi navbatda uning ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatini ko'rsatadi. Shuning uchun
darsni qay darajada tuzilganligini va o'tilganligini, hozirgi zamon psixologik-
pedagogik talablar darajaslda qanday bajarilganligini va asosiy didaktik
tamoyillarini qanday qo'llanganligini ko'rsatish kerak. Dars tahlilida uning
mazmuni, vaqtning taqsimlanishi, ish bajarish usullari, qo'llanilgan ko'rgazma va
boshqa didaktik vositalarni ko'rsatish zarur. Darsning har bir tomoni o'quvchilar
faoliyatini qanday yo'naltirishini, undan qaysi o'rinda faollik va mustaqillik
buzilganini, hayajonlanish bo'lgan-ligini, boshqa tarbiyaviy tomonlar amalga
oshirganligini e'tiborga olish kerak. Dars tahlili quyidagi yo'nalishda yoritilishi
mumkin:
1. Darsning asosiy didaktik maqsadini tushuntirish va asoslash. Bunda mavzu
bo'yicha darslar tizimida tahlil qilingan darsning o'mi va ahamiyati, boshqa darslar
bilan bog'liqligi, darsning mazmunini baholash va to'g'ri tushuntirilishi, uning
tizimi, ishdagi metod va usullari ko'rsatiladi.
2. Dars mazmunining tahlili. Dars mazmunini tahlil qilishda hisoblash mashqlarini
qanday qo'llaganligi, matematik tushunchalarni arifmetik masalalar yechishga
qaratilgan va boshqa mashqlarni bajarishga beriladigan metodik bahoda
quyidagilarni e'tiborga olish zarur:
a) berilgan bilimlarning ilmiyligi va yetarlicha qat'iyligi;
b) o'rganiladigan materialning puxtaligi va tushunilish darajasi, ish jarayonida
o'quvchilarning yetarlicha vazifa bilan taminlanganligi;
d) dars materialining ta'lim-tarbiyaviy maqsadga taalluqliligi;
11

e) o'quv materiali mazmuni darsning barcha qismlarini ta'minlash darajasi.
3. O'quvchilar faoliyatini ijodilikka yo'naltirish. Darsda nechta o'quvchi faol
qatnashganligini va mustaqil faoliyat ko'rsatganligi, unga qanday yo'l bilan erishish
zarurligini aniqlash:
a) o'quv materialini, shuningdek, ish metodini va usullarini tanlash,
o'quvchilarning yoshi, ulardagi bilim, malaka va ko'nikmalar darajasini hisobga
olish;
b) o'quvchilarning individual va jamoa bo'lib bajargan ishlarini hisobga olish;
d) o'qitishda differensial yondoshish;
e) yangi matematik tushuncha, yangi hisoblash qismlari, masalalar yechishning
yangi usullari bilan tanishtirish, bilim va malakalarni ishlab chiqishda o'tilgan
materialni mustahkamlashga yo'naltirilgan ishlar e'tiborga olinadi;
f) darsning har bir qismiga vaqtning taqsimlanishi.
4. Darsda qo'llaniladigan ko'rgazma va didaktik qo'llanmalarning ahamiyatini
ko'rsatish.
5. Dars natijasini reytingi (baholash). Baholashning muhim belgilaridan biri shuki,
dars o'z maqsadiga erishganligi, har bir o'quvchiga to'laligicha mustaqil ish
bajartirilganligi, ular barchasi o'qituvchi rahbarligida amalga oshirilganligi
ko'rsatiladi. Darsni tahlili qilishda shu narsani e'tiborga olish zarurki, o'quvchilarni
o'qitish va tarbiyalashning pedagogik jaryonlari bir maqsadga qaratilgan bo'lsa,
dars to'g'ri baholanadi. Boshlang'ich matematika kursining eng muhim xususiyati
uning amaliy yo'nalganligidir. Agar yuqori sinflarda matematika dasturining ba'zi
masalalari nazariy xaraktyerda bo'lsa, boshlang'ich maktabda har bir yangi
tushuncha, xossa, qonun amaliy faoliyat natijasida va amaliy faoIiyat uchun
kiritiladi. Masalan, VII sinfda, o'quvchilarning to'g'ri to'rtburchak tushunchasini
o'zlashtirishlari, ular endilikda to'g'ri to'rtburchak ta'rifini bilishlarini, uning
alomatlarini mantiqiy keltirib chiqarishni va ba'zi xossalarini isbotlashni
bilishlarini, ta'rifli, alomatlari va xossalariga doir amaliy masalalarni yechish
uchun foydalana bilishlarini bildiradi. Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar to'g'ri
to'rtburchakning qarama-qarshi tomonlari tengIigini o'lchash yo'Ii bilan
12

aniqlaydilar va to'g'ri to'rtburchakni yasash, uning perimetri va yuzini o'lchash va
hisoblashni o'rganadilar. O'quvchilarda boshlang'ich maktabda shakllanadigan
amaliy uquvlardan ko'pchiligi maktab matematika kursi uchun asosiy ahamiyatga
ega, lekin tasavvurlar haqida bunday deyish murnkin emas. Masalan, son haqida
III va IV sinf o'quvchilari ega bo'lgan tasavvurlar tubdan farq qiladi. Biroq quyi
sinflarda shakllanadigan arifmetik amallarni yozma va og'zaki bajarish uquvlaridan
o'rta sinflarda ham, 'yuqori sinflarda ham foydalaniladi. Shunday qilib,
o'quvchilarda puxta amaliy uquv va malakalarni shakllantirish boshlang'ich sinf
o'qituvchisining asosiy vazifalaridan biridir. Bunda u o'zaro bog'langan ikkita
metodik muammoni hal etishi kerak:
1) ma'lum amaliy ishlarning bajarilish jarayoni mazmuni matnini yozish;
2) o'quvchilarning o'zlashtirishlari metodikasini va o'zlashtirish ustidan samarali
nazoratni ishlab chiqish. Aytaylik, biror jarayonni elementar ishlarning chekli,
qat'iy ketma-ketligi sifatida tasvirlash mumkin bo'lsin (elementar ish deb, bajarilish
jarayoni ma'lum bo'lgan ishni tushunamiz). Berilgan jarayonni amalga oshirish
uchun qaysi elementar ishlarni va qaysi ketma-ketlikda bajarish lozimligini
ko'rsatuvchi buyruq algoritm deb ataladi. Agar biror ishni bajarish algoritmi
ma'lum bo'lsa, u holda uni amalga oshirish uquvini shakllantirib" umuman
aytganda, o'qitilayotgan bolaga uni yetkazishga erishish mumkin. Shunday qilib,
algoritmlarni ishlab chiqish muhim metodik ahamiyatga ega. Ikkinchi tomondan,
ko'pchilik chizmalar, yo'riqnomalar, buyruqlar tashqi tomondan algoritmlarga
o'xshasada, lekin aslida algoritmlar emas. Bu narsa, xususan, o'quvchilarga
masalaning ustida ishlashlari bo'yicha eslatmaga ham taalluqlidir:
l. Masalani diqqat bilan o'qing va masaladagi har bir son nimani bildirishini o'ylab
ko'ring. Masalada aytilayotgan holatni fikran tasavvur qiling.
2. Agar masala murakkab bo'lsa, uning shartini qisqacha yozing, unga oid chizma
chizing.
3. Masalani ikkinchi marta o'qing va uning mazmunini ichingizda so'zlab ko'ring.
13

4. Masalaning savoliga javob berish uchun nimani bilish kerakligini o'ylab ko'ring
va h.k. Boshlang'ich sinflarda algoritmlashtirish mumkin bo'lgan jarayonlarning
eng muhim sinflarini sanab o'tamiz:
I) "katta", "kichik", "teng" munosabatlarini o'rnatish;
2) og'zaki va yozma hisoblashlar;
3) tenglarnalarni yechish;
4) geometrik shakllarni yasash;
5) sonning ulushini, sonning kasrini, sonning ulushi bo'yicha uning o'zini aniqlash.
Ikkinchi metodik muammoni qaraymiz, u o'quvchilarga algoritmlarni o'rgatishning
umumiy qonuniyatlarini ochishdan iborat bo'ladi. Yuqorida aytilganidek,
algoritmlashtirilishi mumkin bo'lgan ma'lum amaliy faoliyatni o'qitish tamoyilga
ko'ra ushbu bosqichlarga bo'linadi: o'qituvchi algoritmni ishlab chiqadi; o'qituvchi
algoritmning mazmuni bilan o'quvchilarni tanishtiradi; o'quvchilar mazkur
algoritmdan ko'p marta foydalanib, uni o'zlashtiradilar. Xulosa o'rnida shuni aytish
joizki, dars vaqtida o’quvchilarning ta’lim faoliyati innovastion metodlar
yordamida amalga oshirilsa, uning axborotni qabul qilishi samarali, oson kechadi
va ta’lim samaradorligi yanada oshirishga yordam beradi. Bolaning aqli endi
shakllanib kelayotgan boshlang'ich sinflarda pedagogning mahorati, uning
o'qituvchilik texnologiyalarni ta'lim jarayoniga mohirona talqin qila olishi,
ta'limning yangi-yangi usullarini izlashi, pedagogik tajribalardan ijodiy foydalana
olishi juda muhim hisoblanadi. Shuning uchun ham o'quv jarayoniga pedagogik
yangiliklarni kiritish, ta'limda pedagogik texnologiyalarni qo'llash, turli
innovatsion metodlardan foydalanish, ta'lim samaradorligini oshirish uchun
tinimsiz izlanish bugungi kunning ehtiyojiga aylandi. 2
Amerikalik psixolog P. Torrens fikricha, kreativlik muammo yoki ilmiy
farazlarni ilgari surish; farazni tekshirish va o‘zgartirish; qaror natijalarini
shakllantirish asosida muammoni aniqlash; muammo yechimini topishda bilim va
amaliy harakatlarning o‘zaro qarama-qarshiligiga nisbatan ta’sirchanlikni
ifodalaydi. Boshqa har qanday sifat (fazilat) kabi kreativlik ham birdaniga
2
Boshlang'ich sinflarda matematika darsini tahlil qilish _Yusupova Xurshida Ubaydullayevna
14

shakllanmaydi. Kreativlik muayyan bosqichlarda izchil shakllantirilib va
rivojlantirilib boriladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kreativlik sifatlariga ega
bo‘lishi uning shaxsiy qobiliyatlari, tabiiy va ijtimoiy quvvatini kasbiy faoliyatni
sifatli, samarali tashkil etishga yo‘naltiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
kreativlik sifatlarini rivojlantirish jarayonlarini tashkil etishga an’anaviy
yondashishdan farqli yangi g‘oyalarni yaratish, bir qolipda fikrlamaslik, o‘ziga
xoslik, tashabbuskorlik, noaniqlikka toqat qilmaslikka yordam beradi. Binobarin,
kreativlik sifatlariga ega boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ilg‘or pedagogik yutuq va
tajribalarni mustaqil o‘rganish va tahlil qila olish qobiliyatiga ega bo‘ladilar.
Odatda, boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarining kreativlik
qobiliyatiga ega bo‘lishlari muammolarni hal qilishga intilish, ilmiy-tadqiqot
ishlari yoki ilmiy loyihalarni amalga oshirish va o‘zaro ijodiy hamkorlikka
erishishlari orqali ta’minlanadi .
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘z-o‘zidan ijodkor bo‘lib qolmaydi. Uning
ijodkorlik qobiliyati ma’lum vaqt ichida izchil o‘qib-o‘rganish, o‘z ustida ishlash
orqali shakllantiriladi va u asta-sekin takomillashib, rivojlanib boradi. Har qanday
sohada bo‘lgani kabi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarinig kreativlik qobiliyatiga ega
bo‘lishlari uchun ilk maktab yillaridanoq poydevor qo‘yiladi va masala va
misiollarni yechishda kreativ fikrlash izchil rivojlantirib boriladi. Bunda
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘zini o‘zi ijodiy faoliyatga yo‘naltirishi va bu
faoliyatni samarali tashkil eta olishi muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining ijodiy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni yechish,
muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, kreativ fikrlash xarakterdagi ijod
mahsulotlarini yaratishga alohida e’tibor qaratish zarur. Muammoli masala va
vaziyatlarni hal qilar ekan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining masala yechimini
topishga ijodiy yondashishi unda hissiy-irodaviy sifatlarning rivojlanishiga yordam
beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari dastlab o‘z oldiga muammoli masalalarni
qo‘yish orqali mavjud bilimlari va hayotiy tajribalariga zid bo‘lgan dalillar bilan
to‘qnash keladi. Buning natijasida, o‘z ustida ishlash, mustaqil o‘qib-o‘rganishga
nisbatan ehtiyoj sezadi .
15

Boshqa har qanday sifat (fazilat) kabi kreativlik ham birdaniga
shakllanmaydi.
Kreativlik muayyan bosqichlarda izchil rivojlantirilib boriladi. Xo‘sh, shaxs
faoliyatida kreativlik xususiyatlari qachondan namoyon bo‘ladi?
Odatda, kreativlik bolalarning faoliyatida tez-tez ko‘zga tashlansa-da, biroq bu
holat bolalarning kelgusida ijodiy yutuqlarni qo‘lga kiritishlarini kafolatlamaydi.
Faqatgina ular tomonidan u yoki bu ijodiy ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirishlari
zarur degan ehtimolni ifodalaydi. Bolalarda kreativlikni rivojlantirishda
uyidagilarga e’tibor qaratish zarur:
• ular tomonidan ko‘p savollar berilishini rag‘batlantirish va bu odatni qo‘llab-
quvvatlash;
• bolalarning mustaqilligini rag‘batlantirish va ularda javobgarlikni kuchaytirish;
• bolalar tomonidan mustaqil faoliyatning tashkil etilishi uchun imkoniyat yaratish;
• bolalarning qiziqishlariga e’tibor qaratish.
Xulosa qilib aytganda,o‘quvchilarning kreativ fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishda, eng avvalo, ularning fikrlash qobiliyati va ijodkorligini
shakllantirishga eng katta e’tiborni qaratmoq lozim. Zero, kelajak kreativ
fikrlovchi yoshlar qo‘lida ekanligi shubhasizdir.
16

II BOB. 3-SINF MATEMATIKA DARSLIGINING TAHLILI
2.1. Ijodiyilikni rivojlantiruvchi elementlar
Ta’lim o’qituvchi va o’quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo’lib, shu
jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma’lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi.
Darslarda o’qituvchi o’z bilimi, ko’nikma va malakalarini mashg’ulotlar vositasida
o’quvchilarga yetkazadi, o’quvchilar esa uni o’zlashtirib borishi natijasida undan
foydalanish qobiliyatiga ega bo’ladi. Boshlang’ich sinflarda matematika darslar
tizimi-o’quvchilar bilan har bir darsda bir necha tushunchalar va usullar bilan ish
olib borishni taqazo etadi. Har bir tushunchani tushunish boshqa bir tushunchani
takrorlash, esga olish bilan olib borilsa, bu tushuncha esa keyingi tushunchalarni
tushuntirish uchun xizmat qiladi. O’qitish jarayonida har bir o’quv materiali
rivojlantirilgan holda olib boriladi, bu o’quv materiali o’zidan keyin o’qitiladigan
materiallarni tushunish uchun poydevor bo’ladi. Boshqa tushunchaning
o’zlashtirilish jarayonini qarasak, u bir necha darslarning o’zaro bog’liqli
o’qitilishi natijasida hosil bo’ladi. Shunday qilib matematik tushunchalarini hosil
qilish birgina darsning o’zida hosil qilinmasdan, balki o’zaro aloqada bo’lgan bir
qancha darslarni o’tish jarayonida hosil qilinadi. Bunday darslarni birgalikda
darslar tizimi deb ataymiz. Shuning uchun o’qituvchi mavzuning mazmunini
ochadigan darslarni mantiqiy ketma – ketlikda joylashtirishi kerak. Ko’pincha
metodik adabiyotlarda darslarni uning didaktik maqsadi bo’yicha ajratish asos qilib
olinadi. Quyida matematik dars tiplarini keltiramiz:
1.Yangi bilimlarni o’zlashtirish darsi. Bu darslarda o’quvchilar yangi tushunchalar,
hisoblash usullari, yangi turdagi masalalarning yechilishi, figuralarning yangi
xossalari, sonlari bilan tanishadilar.
2.Bilim, malaka va ko’nikmalarni mustahkamlash darsi. Bularda oldingi darsda
o’zlashtirgan bilim, ko’nikma, malakalarni mustahkamlashga doir misol va
masalalar ishlaydilar.
3.Takrorlash – umumlashtirish darslari. Ushbu jarayonda ma’lum bir bo’lim
tugaganda, yoki o’quv yili boshi va oxirida takrorlash, umumlashtirishlar misol
bo’la oladi.
17

4. Bilim, malaka va ko’nikmalarni nazorat qilish darsi.
5.Aralash yoki murakkab dars, bunda bir necha didaktik maqsadlar bo’lib, ularning
hammasi ham muhimdir.
Har bir matematika darsi o’z tarkibiy tuzilishiga ega bo’lib. Darslar quyidagi
asosiy qismlardan iborat bo’lishi mumkin: Aralash dars rejasi misolida.
I. Т ashkiliy qism. Maqsad: ish vaziyatini yaratish (1-1,5 min).
II. Uy vazifasini tekshirish: so’rash, didaktik material bilan frontal ishlash, (7 –
10min).
III. Yangi bilimlar berish, yangi materialni tahlil etish (suhbat, hikoya, ma’ruza,
darslik va daftar bilan mustaqil ishlash) (15 – 20 min).
IV. Yangi materialni mustahkamlash, ilgari o’tilgan materialni takrorlash, mashqlar,
didaktik o’yinlar elementlari (5 –15 min).
V. Uy vazifasi, uning mohiyati bajarilish uslubiyoti, amaliyot bilan aloqasi
fanlararo
aloqadorligi. Uy vazifasini tekshirish darsning majburiy bosqichidir (5 min).
VI. Darsning yakunlanishi (2 min).
Yangi bilimlar berish. Darsning bu bosqichi maktab o’quvchilarida bilim va o’quv
malakalarini shakllantirish va rivojlantirish bilan bog’liq. Mazkur bosqich quyidagi
bosqichlarga ajratiladi:
a) yangi materialni o’rganishga tayyorgarlik;
b) maqsadni belgilash (muammoli vaziyat yaratish);
d) yangi materialni o’rganish;
e) qoidalar yoki qilinadigan ishlar algoritmini mashq qilish (yodlash).
Og‘zaki sanoqdayoq yangi bilimlarni qabul qilishga tayyorlash maqsadida
o’qituvchi shunday savollarni kiritadiki, ularga beriladigan javoblar ularni yangi
bilimlar bilan bog’lash hamda bilim va uquvlar umumiy tizimiga kiritilishiga
yordam beradi. Yangi mavzuni, yangi materialni tushuntirishdan oldin aytish
mumkin, biroq bu ishni o’quvchilarni yangi hisoblash usullari, xossasi va
boshqalar bilan tanishtirilgandan so’ng yakun, tushuntirish xulosasi sifatida ham
amalga oshirish mumkin. Yangi mavzu so’rash orqali tekshiriladi.
18

So’ngra qisqacha so’zlash, nazariy bilimlarning chuqurlashuviga ham yordam
beriladi.
Darsni yakunlash. O’qituvchi darsni yakunlaydi: “Darsda nima bilan
shug’ullandik? Darsda qanday yangi narsani bilib oldik?” O’quvchilar bilan
birgalikda yangi qoidalar takrorlanadi.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, hozirgi zamonning muhim talablaridan
biri
o’quvchilarning bilish va ijodiy faoliyatlarini aktivlashtirishdan iborat. Har bir dars
fikrlash, ijod qilishga qaratilgan bo’lishi k е rak. Bunday jarayonlarda o’qituvchi
tomonidan butun sinfga topshirilgan ijobiy ishda har bir o’quvchining maksimal
bilimini hisobga olish, maxsusdidaktik mat е riallardan foydalanish, muammoli
vaziyat yaratish, t е stlardan foydalanish, har xil ko’rsatmali va ekran vositalarini
qo’llash, darsda musobaqa shaklidan foydalanish, darsda alohida va umumiy ishni
birgalikda mohirona olib borish, diff е r е ntsiallashgan o’qitishni amalga oshirishda
muhim hisoblanadi. O’qituvchining mahorati darsda o’quvchilar uning
tushuntirishlarini qanday qabul qilishlariga, o’quvchilar qanday ishlashlariga,
savollarga javob b е rishda va olishga qarab baholanadi. Zero, «Har qarichi
muqaddas bo’lgan ona yerimizga nisbatan farzandlarimizda g’urur va iftixor,
sadoqat tuyg’ularini uyg’otish uchun biz bugun nima qilyapmiz, degan savolga
javob izlab ko’raylik» - degan fikrlarga javoban ta’lim va tarbiya berishning
zamonaviy usullarini tadbiq etish orqali ko’zlangan maqsadga erishishga o’z
hissasini qo’shishni istaydigan har bir o’qituvchi, ishining samarasi uchun albatta
tinimsiz mehnat qiladi va samarali hamda natijali darslarni tashkillashtirish orqali
o’z o’quvchilarini zaruriy bilimlar bilan ta’minlay oladi.
Matematika o'qitishning umumta'limiy maqsadi o'z oldiga quyidagi vazifalami
qo'yadi:
a) o'quvchilarga ma'lum dasturi asosida matematik bilimlar berish. Bu bilimlar
matematika fani to'g'risida o'quvchilarga yetarli darajada ma'lumot berishi, ulami
matematika fanining yuqori bo'limlarini o'rganishga tayyorlashi kerak. Bundan
tashqari, dastur asosida o'quvchilar o'qish jarayonida olgan bilimlarining ishonchli
19

ekanligini tekshira bilishga o'rganishlari, nazorat qilishning asosiy metodlarini
egallashlari lozim;
b) o'quvchilarning og'zaki va yozma matematik bilimlami tarkib toptirish lozim
bo'ladi. Matematikani o'rganish o'quvchilaming o'z ona tillarida nutq madaniyatini
to'g'ri shakllantirish, o'z fikrini aniq, ravshan va lo'nda qilib bayon eta bilish
malakalarini o'zlashtirishlariga yordam berishi kerak;
d) o'quvchilami matematik qonuniyatlar asosida haqiqatlami bilishga o'rgatish.
Bunday bilimlar berish orqali esa o'quvchilaming fazoviy tasavvur qilish
xususiyatlari shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi.
Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitishning tarbiyaviy maqsadi o'z oldiga
quyidagi vazifalami qo'yadi:
a) o'quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish;
b) o'quvchilarda matematikani o'rganishga bo'lgan qiziqishlami tarbiyalash.
Boshlang'ich sinf o'qituvchisining vazifasi o'quvchilarda mustaqil mantiqiy fikrlash
qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning qonuniyatlarini
o'rganishga bo'lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir;
d) o'quvchilarda matematik tafakkumi va matematik madaniyatni shakllantirish.
Matematika darslarida o'rganiladigan ibora, amal belgilari, tushuncha va ular
orasidagi qonuniyatlar o'quvchilami atroflicha fikrlashga o'rgatadi. Boshlang'ich
sinflarda matematika o'qitishning amaliy maqsadi o'z oldiga quyidagi vazifalari
qo'yadi:
a) o'quvchilar matematika darsida olgan bilimlarini kundalik hayotda uchraydigan
elementar masalalami yechishga tatbiq qila olishga o'rgatish, o'quvchilarda
arifmetik
amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ulami mustahkamlash uchun
maxsus tuzilgan amaliy masalalami hal qilishga o'rgatish;
b) matematika o'qitishda texnik vosita va ko'rgazmali qurollardan foydalanish
malakalarini shakllantirish. Bunda asosiy e'tibor o'quvchilarning jadvallar va
hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalarini tarkib toptirishga qaratilgan;
20

d) o'quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga o'rgatish.
O'quvchilar, imkoni boricha, mustaqil ravishda qonuniyat munosabatlarini
ochishlari, kuchlari yetadigan darajada umumlashtirishtira olishlari, shuningdek,
og'zaki va yozma xulosalar qilishga o'rganishlari kerak. O'qitish samaradorligining
zaruriy va muhim sharti o'quvchilarning o'rganilayotgan materialni o'zlashtirishlari
ustidan nazoratdir. Didaktikada uni amalga oshirishning turli shakllari ishlab
chiqilgan. Bu o'quvchilardan og'zaki so'rash; nazorat ishlari. va mustaqil ishlar; uy
vazifalarini tekshirish, testlar, o'tkazish kabi usullardir. Didaktikada dars turiga,
o'quvchilarning yosh xususiyatIariga va h.k. bog'liq ravishda nazoratning u yoki bu
shaklidan foydalanishning maqsadga muvofiqligi masalalari, shuningdek,
nazoratni amalga oshirish metodikasi yetarlicha chuqur ishlab chiqilgan. '
Boshlang'ich maktabda matematika o'qitish metodikasida mustaqil va nazorat
ishlari, o'quvchilarda yakka (individual) yozma so'rov o'tkazishning samarali
vositalari yaratilgan. Ba'zi didaktik materiallar dasturning chegaralangan doiradagi
masalalarining o'zlashtirilishini reyting tizimida nazorat qilish uchun, boshqalari
boshlang'ich maktab matematika kursining barcha asosiy mavzularini nazorat
qilish uchun mo'ljallangan. Ayrim didaktik materiallarda (ayniqsa, kam komplektli
maktab uchun mo'ljallangan) o'qitish xarakteridagi materiallar, boshqalarida esa
nazoratni amalga oshirish uchun materiallar ko'proqdir. Boshlang'ich maktab
matematikasida barcha didaktik materiallar uchun umumiy topshiriqlarning
murakkabligi bo'yicha tabaqalashtirilishidir. Bu materiallar tanlangan g'oyaga ko'ra
ma'lum mavzu bo'yicha topshiriqning biror usulini bajarishi o'quvchining bu
mavzuni faqat o'zlashtirganligi haqidagina emas, balki uni to'la aniqlangan
darajada o'zlashtirganligi haqida ham guvohlik beradi. Amaliyotda, o'qituvchilar
ko’pincha biror topshiriqning usullarini biri, boshqalaridan soddaroq yoki
murakkabroq deb aytadilar. Bundan tashqari, didaktik materiallar qanchalik
san'atkorona tuzilgan bo'lmasin, ularning mazmuni va
tuzilishida qanchalik sermahsul va chuqur g'oyalar amalga oshirilmasin, ular
baribir barcha metodik vazifalarni tezda hal etishga qodir emas. Shunday qilib,
didaktik materiallarni o'quvchilarning o'quv materialini o'zlashtirish darajasini
21

nazorat qilish usullaridan biri sifatida qarash lozim. Shu bilan birga muayyan usul
mazkur sinf, rnazkur o'qituvchi uchun eng yaxshi usul bo'lishi mumkin. Shu
sababli, didaktik materiallar o'qituvchini o'quvchilarning bilimlarni o'zlashtirish
darajasini aniqlash imkonini beradigan individual tekshirish uchun nazorat turlarini
tuzishdan xalos eta olmaydi. 3
3
Boshlang’ich sinflarda matematika darslarini tashkil etishning zamonaviy yo’nalishlari _Dexqonova Maxfuza
22

2.2. Darslik asosida ijodiy darslarni tashkil etish metodikasi
O‘qitish metodi tushunchasi anchagina murakkabdir. Shu bois metodikada
uning tobora aniq talqini xususida munozara haligacha davom etmoqda. Biroq bu
tushunchaga beriladigan didaktlarning turli ta’riflariga qaramay, ularning nuqtai
nazarlarini yaqinlashtiradigan qandaydir umumiylikni ham ta’kidlash mumkin.
Ko‘pchilik mualliflar ta’lim metodini talabalarning o‘quv- bilish faoliyatini tashkil
etish usuli, deb hisoblashga moyildir. Shu qoidani boshlang‘ich nuqta bilib,
mazkur tushunchani yanada batafsil ko‘rib chiqish va uning ilmiy ta’rifiga kelishga
harakat qilamiz. Metod so‘zi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, “tadqiqot, maqsadga
erishish yo‘li, usuli” degan ma’nolarni bildiradi. Metod – eng umumiy ma’noda –
maqsadga erishish usuli, ma’lum tarzda tartibga solingan faoliyat. Ko‘rinadiki, bu
o‘rinda ham o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi va u tashkil etgan talabalarning faol
o‘quv-bilish faoliyati uyg‘unlashadi. Bundan xulosa qilish mumkinki: ta’lim
metodlari deyilganda, o‘rganilayotgan materialni egallashga qaratilgan turli
didaktik vazifalarni hal etish bo‘yicha o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi va talabalar
o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish usullari tushunilishi lozim. Metodikada,
shuningdek, ta’lim usullari atamasi ham keng qo‘llanadi. Ta’lim usuli – ta’lim
metodining tarkibiy qismi yoki alohida tomoni, Metodlar bilan usullar munosabati
o‘zaro bir-biriga bog‘langan. Usul va metod butun va qism sifatida bir-biriga
bog‘lanadi. Usullar yordamida faqat pedagogik yoki o‘quv vazifasining bir qismi
hal qilinadi. Xuddi shu metodik usullar turli metodlarda foydalanilgan bo‘lishi
mumkin. Va aksincha xuddi shu metod turli o‘qituvchilar tomonidan turli usullarda
ochib berilishi mumkin. Yuq о rid а k е ltirilg а n t а ’rifd а n o‘qitish m е t о dl а ri o‘qituvchi
v а o‘quvchil а rning birg а likd а gi f ао liyatid а n ib о r а t ek а ni ko‘rin а di. Bin о b а rin,
bund а y f ао liyat t а shkil qilish r а g‘b а tl а ntirish v а n а z о r а t qilishni n а z а rd а tut а di,
shung а ko‘r а o‘qitish m е t о dl а ri h а m ucht а k а tt а grupp а g а bo‘lin а di:
- o‘quv bilish fаоliyatini tаshkil qilish mеtоdlаri; o‘quv-bilish fаоliyatini
rаg‘bаtlаntirish mеtоdlаri;
23

- o‘quv bilish fаоliyatini sаmаrаdоrligini nаzоrаt qilish mеtоdlаri. O‘quv bilish
fаоliyatini tаshkil qilish mеtоdlаrini bir nеchtа gruppаlаrgа bo‘lib klаssifikаsiya
qilish mumkin.
I. o‘quvchilаr bilim оlаdigаn mаnbаlаr bo‘yichа: Оg‘zаki, ko‘rsаtmаli vа аmаliy
mеtоdlаr (tushuntirish, suhbаt, hikоya, kitоb bilаn ishlаsh vа h.k). Кo‘rsаtmаli
mеtоdlаr (tеvаrаk аtrоfdаgi prеdmеtlаr vа hоdisаlаrni kuzаtish, ulаrning mоdеllаri
vа tаsvirlаrini qаrаsh). O‘quvchilаrni аmаliy ishlаri.
II. o‘quvchilаrni fikrining yo‘nаlishi bo‘yichа: Induksiya, dеduksiya vа аnаlоgiya.
III. Pеdаgоgik tа’sir, bоshqаrishning dаrаjаsi, o‘quvchilаrning o‘qishdа
mustаqilliklаr dаrаjаsi bo‘yichа: o‘qituvchi bоshchiligidа bаjаrilаdigаn o‘quv ishi
mеtоdi; o‘quvchilаrning mustаqil ishlаri mеtоdi.
IV. o‘quvchilаrning mustаqil faolliklаri dаrаjаsi bo‘yichа: Izоhli-illyustrаtiv mеtоd;
Rеprоduktiv mеtоd: Bilimlаrni muаmmоli bаyon qilish mеtоdi;
Qismаn izlаnish vа tаdqiq qilish mеtоdi.
Induksiya, deduksiya va analogiya metodlari. Bu uchta mеtod yangi bilimlarni
egallashning har bir holi asosida yotuvchi xulosalarning xususiyatlariga qarab bir –
biridan farq qiladi. Induktsiya mеtodi bilishning shunday yo liki, bundaʻ
o qituvchining fikri birlikdan umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy
ʻ
xulosalarga boradi. Induktiv хulоsа – хususiydаn umumiygа qаrаb bоrаdigаn
хulоsаdir Bu mеtoddan foydalanib biror qonuniyatni еchish yoki qoidani chiqarish
uchun o qituvchi misollar, masalalar, ko rsatmali matеriallarni puxtalik bilan
ʻ ʻ
tanlaydi.
Dеduksiya mеtodi bilishning shunday yo liki, bunda umumiy bilimlar asosida
ʻ
yangi xususiy bilimlarni olishdan iborat. Dеduksiya – bu umumiy qoidalardan
xususiy misollarga va aniq qoidalarga o‘tishdir.
Analogiya - yunoncha so‘z bo lib, “Muvofiqlik, aynanlik, o xshashlik”
ʻ ʻ
ma’nolarini anglatadi. Falsafada predmet va hodisalarda biror xususiyatning
o xshashligini bildiradi, mantiqda analogiya yordamida ikki predmetning
ʻ
qandaydir bir xususiyati o xshasa, boshqa xususiyatlari ham o xshashligi haqida
ʻ ʻ
xulosa chiqariladi. Chiqarilgan xulosaning to g ri yoki noto g riligini bilish uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
24

uni amaliyotda tekshirib va sinab ko rish lozim. Analogiya - shunday xulosaki,ʻ
bunda prеdmеtlar ba’zi bеlgilarning o xshashligi bo yicha bu prеdmеtlar boshqa
ʻ ʻ
bеlgilari bo yicha ham o xshash, dеgan taxminiy xulosa chiqariladi. Analogiya
ʻ ʻ
“xususiydan xususiyga boradigan” bir konkrеt faktdan boshqa konkrеt faktlarga
boradigan xulosadir. Маsаlаn, ikki va uch хоnаli sоnlаrni qo‘shish vа аyirishning
yozmа usullаrini ko‘p хоnаli sоnlаrni qo‘shish vа аyirishgа o‘tkаzish аnаlоgiyani
qo‘llаnishgа аsоslаngаn. Shu mаqsаddа mеtоdik аdаbiyotlаrdа ko‘p хоnаli sоnlаrni
yozmа qo‘shish vа аyirish bilаn tаnishtirishdа shundаy misоllаrni yеchish tаvsiya
qilinаdiki, bundа hаr bir nаvbаtdаgi misоl оldingisini o‘z ichigа оlаdi.
Darsni tashkil qilishga tayyorgarlik ko‘rish, bir soatlik dars reja konspektini
tayyorlash. Sinf: 3-sinf
Fan: Matematika.
Mavzu: “Surati bir xil bo‘lgan kasrlarni taqqoslash”.
Maqsad: ta’limiy; o‘quvchilarga kasr haqidagi tushunchalarni
mustahkamlash, to‘g‘ri va noto‘g‘ri kasr haqidagi tushunchalarni hosil qilish.
Fk: o‘quvchilarga kasrning turlari to‘g‘ri va noto‘g‘ri kasr haqida bilimlarini
shakllantirish.
Fk: o‘quvchilarga guruhlarda ishlash davrida o‘zaro hurmatga, odob – axloq
qoidalariga rioya qilishga o‘rgatish . d) rivojlantiruvchi; o‘quvchilarning kasrlar
haqidagi bilimlarini o‘stirish, matematik savodxonligini rivojlantirish .
Fk: o‘z-o‘zini rivojlantirish kompetensiya. O‘quvchilarning o‘z bilimlarini oshirish
kasrni ajrata olishga o‘rgatish
Dars turi: yangi bilim tushunchalarni shakllantiruvchi dars.
Dars metodi: tushuntirish o‘yinlar, “O‘z o‘rningni top”, “Sinkveyn”, ”Kichik
guruhlarda ishlash”, suhbat, test.
Dars jihozi: Rasmli ko‘rgazmalar, tarqatma materiallari, 3-sinf matematika
darsligi, Akt.
Darsning borishi: 1.Tashkiliy qism: salomlashish, fasl haqida suhbat o‘tkazish.
Navbatchi axboroti tinglanadi. -Kim bugun navbatchi? Ushbu kunning hisobin kim
menga aytuvchi?
25

-Menman bugun navbatchi.
Gullarga suv quyuvchi.
Sanani ham aytuvchi.
Doskani ham artuvchi.
Bugun hafta kunining birinchisi bo‘ladi.
Alloh ushbu kunga yaxshi nazar soladi.
Barakalla bolajonlar.
Bugun oddiy kun emas.
Balki sinov darsidir,
O‘tib olsak sinovdan.
Keyin bari yaxshidir. I
I. O‘tgan mavzuni so‘rash. Xo‘sh, biz o‘tgan darsda qaysi mavzuni o‘tgan edik?
O‘tgan matematika darsida. Maxraji bir xil bo‘lgan kasrlarni taqqoslash mavzusiga
doir misollar yechgan edik . Uy vazifaning bajarilganini tekshirib o‘tiladi.
1 Kasr -nima?
2.Qanday kasr? to‘g‘ri, noto‘g‘ri
3. Nima qiladi? Taqsimlaydi, qo‘shiladi , ayriladi
4.Gap. Kasr butunni teng qismlarga bo‘lish.
5. Ma’nodosh so‘z - ulush
III. Yangi mavzu bayoni o‘quvchilarga qoidalar asosida tushuntiriladi.
Bo‘linuvchi bir xil bo‘lib, bo‘luvchi qancha kata bo‘lsa, bo‘linma shuncha kichik
bo‘ladi. Demak, kasr sonning surati bir xil bo‘lib, maxraji qancha katta bo‘lsa, bu
son shuncha kichik bo‘ladi. 2. Birinchi doira 4 ga, ikkinchisi 6 ga bo‘lindi.
Ikkalasining ham 2 bo‘lagi bo‘yaldi.
3. Ishchilar 30 km yo‘lni ta’mirlashmoqda. Birinchi kuni yo‘lning beshdan bir
qismi, ikkinchi kuni oltidan bir qismi ta’mirlandi. Yo‘l qaysi kuni ko‘proq
ta’mirlangan?
4. 24 dm kesmaning 1/3 qismi uzunmi yoki 1/6 qismimi? Butunning 1/6 bo‘lagi
kattami 1/12 bo‘lagimi?
5. Kasrlarni taqqoslang:
26

2/6* 4/9
4/6*2/6
4/9*3/4
IV. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash. “O‘z o‘rningni top!” To‘g‘ri va noto‘g‘ri
kasrlarni ajratib, alohida yozing.
V.Darsni yakunlash. Dars oxirida Pisa test ishlailadi
O‘quvchilar baholanadi. Uyga vazifa 7,8 misol va masala tushuntirib beriladi. 8-
masala. Odil birinchi kuni kitobning 1/8 qismini, ikkinchi kuni 1/6 qismini o‘qidi.
Agar kitob jami 120 bet bo‘lsa, Odil qaysi kuni ko‘proq kitob o‘qigan?
Yechish: 1) 120:8=15 2) 120 :6= 20 Javob: 2-kuni 4
4
Matematika o‘qitish metodikasi fan dasturi. Samarqand-2019
27

XULOSA
Boshlang‘ich sinflarda matematika darsligi ustida ijodiy ishlash va darslik
tahlilini amalga oshirish metodikasi ta’lim jarayonida muhim o‘rin tutadi. 3-sinf
misolida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, darslik materiallarining sifati
va metodik yondashuvlari o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirishda muhim
omil hisoblanadi.
Matematika darsligi ustida ijodiy ishlash o‘quvchilarning analitik tafakkurini,
muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini va matematik mantiqiy fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Ijodiy yondashuv asosida ishlab chiqilgan
topshiriqlar o‘quvchilarning faolligini oshirish, mustaqil fikrlashni shakllantirish
va real hayot bilan bog‘langan masalalarni yechishga yo‘naltirilgan. Tadqiqot
natijalari shuni ko‘rsatadiki, an’anaviy ta’lim metodlaridan farqli ravishda, ijodiy
yondashuv qo‘llanilgan holda o‘tilgan darslar o‘quvchilarning fanga bo‘lgan
qiziqishini oshirish bilan birga ularning o‘zlashtirish darajasini ham sezilarli
darajada yaxshilaydi.
Darslik tahlili esa uning didaktik va metodik jihatdan takomillashuviga
xizmat qiladi. Tahlil jarayonida 3-sinf matematika darsligining tarkibiy tuzilishi,
mavzular ketma-ketligi, mashq va topshiriqlarning murakkablik darajasi,
o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mosligi, vizual materiallar va qo‘shimcha
didaktik vositalarning samaradorligi o‘rganildi. Tadqiqot davomida aniqlangan
asosiy muammolar qatoriga darslikdagi ayrim mavzularning o‘quvchilarga
tushunarli tarzda bayon qilinmaganligi, amaliy topshiriqlarning yetarlicha ijodiy
yondashuvni talab qilmasligi va differensial yondashuvning yetarli darajada
qo‘llanilmaganligi kiradi. Shuningdek, darslik materiallarining zamonaviy
texnologiyalar bilan uyg‘unlashmaganligi ham o‘qitish samaradorligini pasaytirishi
mumkinligi aniqlandi.
Tadqiqot davomida olingan natijalarga asoslanib, 3-sinf matematika darsligini
takomillashtirish bo‘yicha quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi:
28

1. Ijodiy topshiriqlar ulushini oshirish – o‘quvchilarni qiziqtiradigan, real hayotiy
holatlarga asoslangan va turli yo‘nalishlarda fikrlashni talab qiladigan
topshiriqlarni ko‘paytirish lozim.
2. Differensial yondashuvni keng qo‘llash – har bir o‘quvchining individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda turli murakkablik darajasidagi mashqlar bilan
ta’minlash.
3. Ko‘rgazmali vositalarni rivojlantirish – darslikka ko‘proq rang-barang vizual
materiallarni kiritish, matematik tushunchalarni osonroq tushunishga yordam
beruvchi grafik va diagrammalardan keng foydalanish.
4. Zamonaviy texnologiyalarni integratsiya qilish – darslikka QR-kod orqali
raqamli resurslarni qo‘shish, animatsiyalar va interaktiv mashqlar bilan boyitish.
5. Matematik tafakkurni rivojlantiruvchi masalalarga e’tibor qaratish –
o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga, tahliliy yondashishga va muammolarni mustaqil
hal qilishga o‘rgatuvchi topshiriqlarni ko‘proq berish.
Shunday qilib, 3-sinf matematika darsligi ustida ijodiy ishlash va uning tahlili
ta’lim sifatini oshirishga katta hissa qo‘shishi mumkin. Zamonaviy yondashuvlarni
joriy etish orqali o‘quvchilarning bilim olish jarayoni yanada samarali bo‘lishi,
ularning matematika faniga bo‘lgan qiziqishi ortishi va kelajakda yanada
mustahkam bilimga ega bo‘lishlari ta’minlanadi. Shu boisdan, matematika darsligi
mazmunini muntazam ravishda yangilash, ijodiy va interaktiv yondashuvlarni
rivojlantirish zarurati mavjud. Kelgusida olib boriladigan tadqiqotlar ushbu
yo‘nalishda yanada chuqurroq tahlillar o‘tkazish va takomillashtirish chora-
tadbirlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.M.H.Hakimova ― Matematika oqitish metodikasi , Toshkent-2020 ‖
2. X.E.Madraximovich, ―Matematika o`qitish metodikasi ,Urgench-2019
‖
3.S.Alixonov ―Matematika o`qitish metodikasi , Toshkent-2011
‖
4. M.E.Jumayev, ―Matematika o`qitish metodikasi Toshkent-2016
‖
5. Matematika o‘qitish metodikasi fan dasturi. Samarqand-2019
6. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida matematika savodxonlikni shakllantirish
usullari_ N.T.Boynazarova
7. Boshlang'ich sinflarda matematika darsini tahlil qilish _Yusupova Xurshida
Ubaydullayevna
8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6079-sonli farmoni, 2020 yil.
9.O‘zbekiston Respublikasining *“Ta’lim to‘g‘risida”*gi Qonuni, 2020 yil.
10.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Yoshlarni har tomonlama
rivojlantirish va ularning ijodiy qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlash" to‘g‘risida gi
PF-6157-sonli farmoni, 2021 yil.
11.O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” , Toshkent,
2019 yil.
12. Boshlang’ich sinflarda matematika darslarida o’quvchilarning barcha toifalari
bilan ishlash Metodikasi_Dilfuza Uchqunovna Raxmanova
13.M.H.Hakimova. Matematika o’qitish metodikasi. Toshkent-2020
14. Matematika o‘qitish metodikasi fan dasturi. Samarqand-2019
15 .Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi. Nasaf. 2000
30

Sotib olish