Boshlang‘ich sinflarda narx-navoga doir masalalarni yechishga o‘rgatish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	6.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

84 Sotish

Boshlang‘ich sinflarda narx-navoga doir masalalarni yechishga o‘rgatish metodikasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI

Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi
303-guruh talabasi
Ulugova Shaxzoda Ulug‘bek qizining
Matematika va uni o‘qitish metodikasi fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Boshlang‘ich sinflarda narx-navoga doir masalalarni
yechishga o‘rgatish metodikasi
Kurs ishi rahbari: Asadullayeva M.
TOSHKENT-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA NARX-NAVOGA DOIR
MASALALARNI YECHISHGA O‘RGATISHNING NAZARIY
ASOSLAR
1.1. Narx-navoga doir masalalarning mazmuni va ularning o‘quvchilarning
matematik tafakkurini rivojlantirishdagi
o‘rni…………………………………… 5
1.2. Narx-navoga doir masalalarni yechish bosqichlari va metodik
yondashuvlar. 10
1.3. Narx-navoga doir masalalarni yechishda innovatsion metodlardan
foydalanish ………………………………………………………………………. 17
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI NARX-NAVOGA
DOIR MASALALARNI YECHISHGA O‘RGATISHNING AMALIY
JIHATLARI
2.1. Narx-navoga doir masalalarni tanlash va ularni dars jarayoniga integratsiya
qilish ……………………………………………………………………………... 22
2.2. Boshlang‘ich sinflar kesimida n arx-navoga doir masalalar dan
namunalar ….. 27
XULOSA……………………………………………………………………….. 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi ta’lim
tizimida olib borilayotgan islohotlar, ayniqsa boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish,
o‘quvchilarning hayotiy ko‘nikmalarini shakllantirish va amaliy bilimlar asosida
darslarni tashkil etish yo‘nalishida keng ko‘lamli o‘zgarishlarni talab etmoqda. Bu
borada, ayniqsa, boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarda iqtisodiy
tushunchalar, jumladan narx, qiymat, miqdor kabi atamalarni anglash, ulardan
to‘g‘ri foydalanish, real hayotiy vaziyatlarga nisbatan qo‘llash ko‘nikmasini
shakllantirish nihoyatda muhimdir. Chunki bunday masalalarni yechish orqali
o‘quvchilar faqat matematik amallarni o‘zlashtiribgina qolmay, balki kundalik
hayotda uchraydigan iqtisodiy jarayonlarni tushunishga, xarid qilish, tejash,
solishtirish, rejalashtirish kabi muhim ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatlarga tayyor bo‘lib
boradilar.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 28-yanvardagi “2022–
2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF–60-sonli Farmonida ta’lim-tarbiya sifatini oshirish, yosh avlodni
zamonaviy bilimlar asosida o‘qitish va ularni raqobatbardosh shaxs sifatida
shakllantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida belgilab o‘tilgan. Shu
bilan birga, 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ–4312-
sonli Qarorda ham boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning mustaqil fikrlash,
muammoli vaziyatlarni hal etish va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirish
masalalariga alohida urg‘u qaratilgan.
Narx-navoga doir masalalarni boshlang‘ich sinfda o‘rgatish — bu faqat
matematikaga doir ish emas, balki bolani real hayotga tayyorlashning ilk
bosqichidir. Bunday masalalarni yechish orqali o‘quvchilarda iqtisodiy
3

savodxonlik, mantiqiy fikrlash, hisob-kitobga e’tiborli bo‘lish, xarajat va daromad
o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunish, muqobil variantlar ustida fikr yuritish
ko‘nikmalari rivojlanadi. Aynan shu boisdan, bu mavzu nafaqat o‘quv jarayoni,
balki umuman ta’limning maqsad va vazifalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, uni
chuqur o‘rganish va metodik asoslarini ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga narx-navoga doir
masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan samarali
metodik yondashuvlarni ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, ularni dars
jarayoniga to‘g‘ri integratsiya qilish, innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish
usullarini ishlab chiqish hamda o‘quvchilarning iqtisodiy tafakkurini
shakllantirishda bu turdagi masalalarning o‘rnini aniqlashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
 Narx-navoga doir masalalarning mazmunini aniqlash;
 Ularni o‘rgatishdagi metodik yondashuvlarni tahlil qilish;
 Dars jarayoniga integratsiya qilish usullarini ko‘rsatish;
 O‘quvchilarning mustaqil ishlashini rag‘batlantirish yo‘llarini o‘rganish;
 Innovatsion metodlarni qo‘llash imkoniyatlarini aniqlash;
 O‘quv natijalarini baholash mezonlarini asoslash.
Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini narx-navoga doir
masalalarni yechishga o‘rgatish jarayonidagi metodik yondashuvlar va o‘qitish
texnologiyalari.
Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarga
matematik masalalarni, xususan narx-navoga doir masalalarni o‘rgatish jarayoni.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA NARX-NAVOGA DOIR
MASALALARNI YECHISHGA O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLAR
1.1. Narx-navoga doir masalalarning mazmuni va ularning
o‘quvchilarning matematik tafakkurini rivojlantirishdagi o‘rni
Boshlang‘ich ta’limda matematik tafakkurni shakllantirish — bu bolalarda
fikrlash, tahlil qilish, solishtirish, umumlashtirish, xulosa chiqarish, muqobil
yechimlarni topish qobiliyatini rivojlantirish jarayonidir. Ayniqsa, narx-navoga oid
masalalar — o‘quvchilarning nafaqat matematik bilimlarini mustahkamlash, balki
real hayot bilan bog‘lanishini ta’minlovchi vosita sifatida alohida ahamiyatga ega.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tafakkurni shakllantirishda
“narx”, “qiymat” va “miqdor” tushunchalarining o‘ziga xos ahamiyati bor. Bu
tushunchalar hayotiy voqelik bilan bog‘langanligi bois, bolalar tomonidan tezroq
qabul qilinadi va mustahkam o‘zlashtiriladi.
Narx tushunchasi. "Narx" deganda, bir birlik mahsulot yoki xizmat uchun
belgilangan baho tushuniladi. O‘quvchilarga bu tushunchani o‘rgatishda ular
kundalik hayotda duch keladigan misollardan foydalanish ayni muddao bo‘ladi.
Masalan: "1 kg olma 5000 so‘m turadi."
Bu yerda “5000 so‘m” — bu bir birlik (1 kg) olmaning narxidir. Dars
jarayonida ushbu tushunchani chuqurlashtirish uchun boshqa mahsulotlar (non,
qalam, dafta, suv) misolida o‘xshash misollar tuzish foydalidir.
Qiymat tushunchasi. “Qiymat” esa — bir nechta birlik mahsulot yoki
xizmatning umumiy narxi. Boshqacha qilib aytganda: Qiymat = Narx × Miqdor
Masalan: "3 kg olma har biri 5000 so‘mdan. Ularning umumiy qiymatini
toping." 5000 × 3 = 15000 so‘m
5

O‘quvchi bu orqali ko‘paytirish amalining real hayotdagi qo‘llanilishini
ko‘radi. Bu ularning nafaqat amaliy, balki matematik mantiqiy tafakkurini ham
kuchaytiradi.
Miqdor tushunchasi. “Miqdor” — bu mahsulot soni yoki og‘irligi, ya’ni
nechta birlik mahsulot mavjudligi. Bu tushuncha orqali o‘quvchilar son-sanoqni,
o‘lchov birliklarini (kg, litr, dona, metr va boshqalar) farqlashga va amaliyotda
to‘g‘ri qo‘llashga o‘rganadilar. Masalan: "1 dona qalam 2000 so‘m. 8000 so‘mga
nechta qalam olish mumkin?"
Bu kabi masalalar orqali o‘quvchi teskari amallarni (bo‘lish) qo‘llashni
o‘rganadi.
Mazkur tushunchalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni shakllantirish. Narx,
qiymat va miqdor o‘zaro bog‘liq tushunchalar bo‘lib, ular o‘quvchilarga quyidagi
formulani anglashga yordam beradi:
Qiymat = Narx × Miqdor
Narx = Qiymat ÷ Miqdor
Miqdor = Qiymat ÷ Narx
Bu formulalar orqali o‘quvchilar nafaqat sonlarni hisoblash, balki ularning
o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilish, mavjud ma’lumotdan foydalangan holda kerakli
natijani topish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi.mnNarx, qiymat va miqdor tushunchalari
bolalarning iqtisodiy savodxonligini shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi.
O‘quvchilar kundalik hayotda xarajat qilish, tejash, byudjetni rejalashtirish,
narxlarni solishtirish kabi odatlarni shakllantirish uchun ilk bilimlarni shu
masalalar orqali oladilar. Bu esa ularni kelajakda moliyaviy jihatdan savodli va
mas’uliyatli fuqaro bo‘lishga tayyorlaydi.
Boshlang‘ich sinfda narx-navoga doir masalalarni o‘rganish —
o‘quvchilarga nafaqat matematik amallarni o‘rgatish, balki real hayotdagi
holatlarni matematik tilda ifodalash, ya’ni matematik modellashtirish ko‘nikmasini
shakllantirish uchun muhim bosqichdir.
6

Narx-navoga doir masalalar o‘quvchilarning kundalik hayotidagi holatlarga
asoslanganligi sababli, ular uchun tushunarli, qiziqarli va amaliy jihatdan foydali
hisoblanadi. Bu masalalar o‘quvchini o‘zi duch keladigan vaziyatlarga doir
savollar orqali mustaqil fikrlashga undaydi. Masalan: “1 dona non 4000 so‘m.
Kuniga 2 dona non iste’mol qilinadi. Oylik non xarajati qancha?”. Bu kabi misollar
orqali bolalar nafaqat ko‘paytirish amalini, balki kundalik xarajatni rejalashtirish,
iqtisodiy hisob-kitob yuritish, resurslarni to‘g‘ri boshqarish kabi hayotiy
ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.
Matematik modellashtirish — bu hayotiy vaziyatni matematik ifoda,
formulalar yoki tenglamalar orqali ifodalash jarayonidir. Boshlang‘ich sinf
darajasida bu tushuncha quyidagicha boshlanadi:
Vaziyat: “Oila haftasiga 4 litr sut oladi. Har litri 6000 so‘m.” Masala:
“Oyiga qancha sarf bo‘ladi?” Matematik model: 4 (litr/hafta) × 6000 (so‘m/litr) × 4
(hafta) = 96 000 so‘m
Bu yerda o‘quvchi:
 miqdor — 4 litr,
 narx — 6000 so‘m,
 davomiylik — 4 hafta kabi omillarni aniqlaydi, ular orasidagi bog‘liqlikni
tushunadi va formulaga joylaydi.
Amaliy masalalarni modelga aylantirish orqali o‘quvchilarda:
 tahlil qilish,
 asosiy va ikkilamchi ma’lumotlarni ajratish,
 ketma-ketlik bilan amal bajarish,
 xulosa chiqarish ko‘nikmalari shakllanadi.
Bu esa matematikaning asosiy maqsadi — mantiqiy tafakkur va muammoni
hal qilish qobiliyatini rivojlantirish yo‘lida muhim qadamdir.
Bunday masalalar orqali o‘quvchi nafaqat hisob-kitob qiladi, balki:
 oilaviy budjetni tushunadi,
 resurslar cheklanganini anglaydi,
7

 tejamkorlikni qadrlaydi,
 rejalashtirishga o‘rganadi.
Bu jihatlar o‘quvchining keyingi bosqichlarda iqtisodiy, ijtimoiy va
matematik fanlarni osonroq o‘zlashtirishiga tayanch bo‘ladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda
narx-navoga doir masalalar muhim o‘rin tutadi. Bunday masalalar o‘z mohiyatiga
ko‘ra bir necha amallarni o‘z ichiga oladi, ketma-ket yechim topishni talab qiladi
va mantiqiy tafakkurni faollashtiradi. Ayniqsa, tanqidiy fikrlashni shakllantirishda
bu turdagi masalalarning roli beqiyosdir.
Narx-navoga doir masalalar odatda ikki bosqichli yoki ko‘p bosqichli bo‘lib,
bolalar har bosqichda bir nechta fikr yuritishga majbur bo‘ladilar. Misol uchun: “3
ta daftarning narxi 9000 so‘m. Har bir daftarning narxi bir xil. 5 ta daftarning
umumiy narxini toping.”
Ushbu masala o‘quvchidan quyidagi ketma-ket tahlilni talab qiladi:
 1-bosqich: 9000 : 3 = 3000 (1 ta daftarning narxi)
 2-bosqich: 3000 × 5 = 15000 (5 ta daftarning narxi)
Bunday masalalarda o‘quvchi:
 kerakli ma’lumotlarni ajratadi,
 tartib bilan fikr yuritadi,
 birinchi bosqich natijasidan foydalanib ikkinchi yechimni topadi,
 va natijani baholaydi.
Bu esa mantiqiy va tizimli fikrlash asoslarini shakllantiradi.
Tanqidiy fikrlash — bu faqat hisoblash emas, muammoni tahlil qilish,
noto‘g‘ri yechimlarni aniqlash, alternativ yo‘llarni ko‘rib chiqish qobiliyatidir.
Narx-navoga oid murakkab masalalarda o‘quvchilar:
 berilgan ma’lumotlar orasidagi bog‘liqlikni tahlil qiladi,
 keraksiz yoki chalg‘ituvchi ma’lumotlarni ajratadi,
 turli yo‘llar bilan yechim topishga harakat qiladi,
 xatoliklarni aniqlab, tahlil qilishga o‘rganadi.
8

Misol: “4 ta qalam 3200 so‘m, biroq 1 tasi yaroqsiz bo‘lib chiqdi. Har bir
qalamning narxini toping.” Bu yerda o‘quvchi shunchaki to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lish
emas, balki “barcha qalamlar bir xil narxda” degan farazni tanqidiy ko‘z bilan
tahlil qilishga majbur bo‘ladi.
Narx-navoga doir masalalar orqali o‘quvchi nafaqat yechim topadi, balki:
 javob mantiqan to‘g‘ri yoki yo‘qligini aniqlaydi,
 natijaning real hayotga mos kelishini tekshiradi,
 muqobil holatlarni farqlaydi,
 shaxsiy fikr bildiradi va o‘z tanlovini asoslaydi.
“Agar har hafta 10 000 so‘m jamg‘arsa, 2 oyda qancha bo‘ladi?”
Bu masala faqat arifmetik amal emas — o‘quvchi vaqt birligi, haftalar soni, va oy
tushunchasini taqqoslab, asosli qarorga keladi. Shu asosda narx-navoga oid
masalalarni to‘g‘ri tanlash va ulardan foydalanish orqali o‘quvchilarda o‘z fikriga
ishonch, argument asosida fikr bildirishi, va mantiqiy xulosa chiqarishi singari
hayotiy muhim ko‘nikmalar shakllanadi.
Demak, narx-navoga oid masalalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
nafaqat matematik bilimlarni o‘rganish, balki iqtisodiy savodxonlik, real hayotga
tayyorlik, va eng asosiysi – mantiqiy va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantiruvchi samarali metodik vositadir. Ushbu masalalar o‘quvchilarni nafaqat
raqamlar bilan ishlashga, balki ularning ma’nosini tushunishga, hayotga qo‘llashga
va mustaqil xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Narx-navoga doir masalalar
o‘quvchilarda analitik tafakkurni, mantiqiy izlanishlarni, va asosli qarorlar qabul
qilish qobiliyatini rivojlantiradi, bu esa ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlari
uchun mustahkam poydevor yaratadi. Shuningdek, amaliy va real hayotdagi
iqtisodiy masalalarni o‘rganish orqali o‘quvchilar o‘z kundalik faoliyatlarida
samarali qarorlar qabul qilishni, moliyaviy rejalashtirishni va kelajakda iqtisodiy
jarayonlarga faol ishtirok etishni o‘rganadilar. Shu tarzda, narx-navoga oid
masalalar boshlang‘ich sinfda faqat matematik bilimlarni rivojlantirish bilan
9

cheklanmay, balki yosh avlodni jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishga
tayyorlashda katta rol o‘ynaydi.
1.2. Narx-navoga doir masalalarni yechish bosqichlari va metodik
yondashuvlar
Narx-navoga doir masalalar, o‘quvchilarga matematik bilimlarni
o‘rganishdan tashqari, amaliy hayotdagi iqtisodiy masalalarni yechish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu masalalar, o‘quvchilarni nafaqat
raqamlar bilan ishlashga, balki iqtisodiy tushunchalarni tushunishga, mantiqiy
fikrlashga va qarorlar qabul qilishga o‘rgatadi. Masalalarni yechishda quyidagi
bosqichlar va metodik yondashuvlar samarali tarzda ishlatiladi.
Masala tahlili – masalani to‘g‘ri tushunish va yechim topish jarayonining
birinchi bosqichidir. Bu bosqichda o‘quvchilar masala shartini diqqat bilan o‘qib,
berilgan ma’lumotlarni ajratadilar va muammoning asosiy nuqtalarini aniqlashadi.
O‘quvchilarga masalani tahlil qilishda qanday harakatlar qilish zarurligini
tushuntirish juda muhimdir. Avvalo, masalada berilgan raqamlarni aniqlab olish
kerak: misol uchun, narx, miqdor va umumiy qiymat kabi ma’lumotlar.
O‘quvchilar berilgan ma’lumotlarni ajratib, kerakli va keraksiz bo‘lgan qismlarni
aniqlaydilar. Masalan, “Bir kg olma 5000 so‘m. 3 kg olma sotib olish uchun
qancha pul kerak?” masalasini olsak, o‘quvchi 1 kg olmaning narxini 5000 so‘m
deb ajratadi va miqdor (3 kg) bilan narxni birlashtirish kerakligini tushunadi. Bu
bosqichda, o‘quvchilar narx va miqdor o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlab, bu
ma’lumotni matematik formulaga aylantiradilar.
10

Masala tahlilini amalga oshirganidan so‘ng, o‘quvchilar masala shartidan
qanday maqsadlar amalga oshirilishi kerakligini tushunadilar. Ular masalaning
asosiy maqsadiga qaratilgan savollarga javob topishga harakat qiladilar. Masalan,
yuqoridagi masalada maqsad 3 kg olma uchun umumiy narxni hisoblashdir. Bu
tahlil o‘quvchilarga masala haqida to‘liq tasavvur hosil qilish va keyingi
bosqichlarda masalani yechishga tayyorlash imkonini beradi. Masala tahlili
bosqichi o‘quvchilarga nafaqat masalani tushunish, balki matematik masalalarni
samarali tarzda yechishga yordam beradi. Bu bosqichda o‘quvchilarning diqqatini
masala shartiga qaratish, zarur ma’lumotlarni ajratib olish va to‘g‘ri qarorlar qabul
qilish ko‘nikmalari rivojlanadi.
Model tuzish jarayoni o‘quvchilarga matematik masalani real hayotiy
vaziyatlarga asoslanib ifodalashni o‘rgatadi. Bu bosqichda o‘quvchilar masalani
matematik modelga aylantirish orqali, hayotdagi iqtisodiy va amaliy muammolarni
yechish jarayoniga chuqurroq kirib boradilar. Avvalo, masalaning o‘ziga xos
jihatlarini aniqlash lozim. Masala shartidan qanday ma’lumotlar berilganini ajratib
olish, ularning har biri qanday matematik ifodaga ega ekanligini tushunish zarur.
Bu bosqichda o‘quvchilar masala shartidagi muhim ma’lumotlarni ajratib, ular
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlay boshlaydilar.
Keyingi bosqichda, masalaning matematik modelini yaratish jarayoni
amalga oshadi. Bu bosqichda o‘quvchilar masalaning amaliy aspektlarini
matematik formulalar orqali aks ettiradilar. Masalaning matematik modelini
yaratishda eng muhim jihat shundaki, o‘quvchi real hayotdagi vaziyatlarni
matematik formulalar yordamida aniqlay olishi kerak. Shu bilan birga, o‘quvchilar
masalani yechish uchun o‘zlari uchun eng tushunarli bo‘lgan formulalarni
tanlaydilar. Ularning formulalarni va yechimni tushunishdagi muvaffaqiyatlari
ko‘proq masalani sodda va aniq ifodalashga bog‘liq. Buning uchun turli matematik
yondashuvlardan foydalaniladi, ular o‘quvchilarning bilim darajasiga mos ravishda
tanlanadi.
11

Masalan, "Bir oila 4 litr sut sotib oladi. Har litri 6000 so‘m. Ular bir oyda
qancha pul sarflaydi?" masalasini olamiz. Bu masala quyidagi tarzda modelga
aylantiriladi:
1. Berilgan ma’lumotlar:
o 1 litr sutning narxi 6000 so‘m.
o Sutning miqdori 4 litr.
o Oyning davomiyligi 30 kun.
2. Matematik model tuzish:
o Qiymat = (sutning narxi) × (sutning miqdori) × (oy davomiyligi)
o Qiymat = 6000 so‘m × 4 litr × 30 kun = 720,000 so‘m
Bu model yordamida o‘quvchilar narx, miqdor va davomiylik kabi
tushunchalarni matematik jihatdan birlashtirishadi. Bu esa ularga amaliy hayotdagi
iqtisodiy vaziyatlarni matematik model yordamida tushunishga imkon beradi.
Model tuzish jarayoni o‘quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishga, matematik formulalar orqali masalalarni samarali yechishga
yordam beradi. Model tuzish bosqichi o‘quvchilarga real hayotdagi iqtisodiy va
moliyaviy masalalarni matematik vositalar bilan ifodalashda yordam beradi, bu esa
ularning amaliy hayotga tayyorlanishlariga yordam beradi.
Yechim topish bosqichi masalani matematik formulalar yordamida hal qilish
jarayonidir. Bu bosqichda o‘quvchilar avvalgi bosqichda o‘rganilgan formulalarga
amal qilib, masalaning matematik modelini hayotiy vaziyatga moslashtiradilar.
Yechim topishning asosiy maqsadi – masalani yechish uchun zarur bo‘lgan barcha
arifmetik amallarni to‘g‘ri bajarish va xatoliklar yuz bermasligini ta’minlashdir.
Buning uchun o‘quvchilar har bir qadamni izchil va to‘g‘ri bajarishga harakat
qilishadi.
Masalaning yechimida quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi:
1. Masala shartiga asoslanib, to‘g‘ri formulani tanlash zarur. Formulani
aniqlash uchun masalani yaxshilab o‘rganish va undagi barcha muhim
ma’lumotlarni ajratib olish kerak.
12

2. Formulaga qo‘yiladigan qiymatlar aniqlangach, o‘quvchilar arifmetik
amallarni bajaradilar. Masalan, masalani yechishda ko‘paytirish, bo‘lish yoki
boshqa amallarni to‘g‘ri bajarish kerak.
3. Har bir arifmetik amal izchil va aniq bajarilishi lozim. Masalan, 6000
so‘mni 4 litrga ko‘paytirish orqali natijani topish uchun: 6000 × 4 = 24,000 so‘m.
Masala yechilgandan so‘ng, o‘quvchilar javobni tekshiradilar. Bu bosqichda,
ularning yechimlari to‘g‘ri ekanligini tasdiqlash va har qanday xatolikni aniqlash
muhimdir. Bu jarayon nafaqat matematik ko‘nikmalarni oshiradi, balki
o‘quvchilarning diqqatini va aniqlik talabini kuchaytiradi.
Javobni tekshirish bosqichi, masala yechish jarayonining yakuniy
bosqichidir. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘zlarining yechimlarini to‘g‘riligini
tasdiqlash yoki xatoliklarni aniqlash maqsadida yana bir bor ko‘rib chiqadilar.
Javobni tekshirish jarayoni nafaqat natijani tasdiqlashni, balki o‘quvchilarning
fikrini mustahkamlash va yanada puxtaroq bilimlarni shakllantirishga yordam
beradi.
1. Javobni tekshirish : Yechimni tekshirishda o‘quvchi masalani qayta
ko‘rib chiqadi va hisob-kitoblar, arifmetik amallar to‘g‘ri bajarilganini tekshiradi.
Masalan, agar masalani yechishda ko‘paytirish yoki bo‘lish amallari bajarilgan
bo‘lsa, o‘quvchi bu amallarni yana bir bor tekshirib chiqadi va xatoliklarni
aniqlashga harakat qiladi. Bu jarayon, o‘quvchilarga matematik tushunchalarni
mustahkamlashga yordam beradi.
2. Masalani boshqa yo‘llar bilan yechish : Ba’zan masalani yechishning
turli usullari bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar bu usullarni ham ko‘rib chiqishadi.
Masalan, o‘quvchi masalani boshqacha yondashuv bilan yechib, natijani tekshirishi
mumkin. Bu usul o‘quvchilarning ijodiy yondashuvlarini rivojlantiradi va masalani
kengroq nuqtai nazardan tushunishga yordam beradi.
3. Javobni real hayotda tekshirish : Masalaning natijasini real hayotda
sinab ko‘rish orqali o‘quvchilar o‘rgangan bilimlarini amalda qo‘llash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, agar masalada narx va miqdor haqidagi
13

masala bo‘lsa, o‘quvchi do‘konda haqiqatan ham narxni tekshirib, masaladagi
hisob-kitobning to‘g‘riligini tasdiqlashi mumkin. Bu, bilimlarni real dunyo bilan
bog‘lash va o‘quvchilarning amaliy tajribasini kengaytiradi.
4. Tadqiqot va muhokama : O‘quvchilar o‘zlarining yechimlarini sinfda
muhokama qilishlari va bir-birlariga tushuntirishlari mumkin. Bu jarayon
xatoliklarni aniqlashga yordam beradi va o‘quvchilarning fikrlarni izohli
tushuntirish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shuningdek, guruhda ishlash va
muhokama qilish o‘quvchilarning ijtimoiy ko‘nikmalarini ham oshiradi.
5. Sodda va murakkab yechimlarni taqqoslash : O‘quvchilar masalani bir
nechta usulda yechib, o‘z yechimlarining to‘g‘riligini solishtirishlari mumkin. Bu
usul nafaqat matematik bilimlarni rivojlantiradi, balki turli yondashuvlarning
samaradorligini ham tushunishga yordam beradi.
Javobni tekshirish bosqichi o‘quvchilarga masalalarni to‘g‘ri hal qilishni
o‘rgatadi, ular o‘z bilimlarini amalda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar va
yanada mustahkam o‘quvchilar bo‘lib yetishadilar. Bu jarayon o‘quvchilarning
diqqatini oshiradi, mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi va mustaqil o‘rganish
ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Narx-navoga doir masalalarni o‘rganishda ilmiy-metodik manbalardan
foydalanish o‘quvchilarning mustahkam bilim olishiga yordam beradi. Bunda dars
rejalarida masalalarni yechishning aniq bosqichlari ko‘rsatiladi, o‘qituvchi
tomonidan taklif etilgan metodik yondashuvlar o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi
va matematik modellashtirish, tahlil qilish va sinovdan o‘tkazish kabi metodlar
dars jarayoniga kiritiladi. Ilmiy-metodik manbalar darslar va metodik materiallarni
yaratishda o‘qituvchilarga yordam beradi, masalan, pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash, amaliy masalalarni yaratish va o‘quvchilarni mustaqil ishlashga
rag‘batlantirish uchun zarur bo‘lgan resurslarni ishlab chiqish.
Dars rejalarida masalalarni yechishning har bir bosqichi aniq va tizimli
ravishda ko‘rsatiladi. O‘quvchilarni masalani to‘g‘ri tushunish, matematik modelni
yaratish, yechimni topish va javobni tekshirish kabi bosqichlar bilan tanishtirish
14

ularning masalalarni oson va samarali yechishlariga yordam beradi. Bu bosqichlar
darsda o‘quvchilarga aniq yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi va ular o‘z bilimlarini tizimli
ravishda oshirishadi. Dars rejalari ilmiy-metodik manbalarga asoslanib,
o‘qituvchilar uchun samarali metodik yondashuvlarni taqdim etadi. Masalalarni
yechishda an'anaviy yondashuvlar bilan birga, yangi pedagogik texnologiyalar ham
qo‘llaniladi. Bu metodik yondashuvlar o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi,
ularning faol ishtirokini ta’minlaydi va mustaqil ishlashga undaydi. Misol uchun,
guruh ishlari, loyiha asosida ishlash, interaktiv darslar va didaktik o‘yinlar
o‘quvchilarni yanada faol qatnashishga rag‘batlantiradi.
Dars jarayoniga matematik modellashtirish va tahlil qilish metodlari
kiritiladi. O‘quvchilar real hayotdagi iqtisodiy vaziyatlarni matematik modellarga
aylantirishni o‘rganadilar. Bu metodlar orqali o‘quvchilar nafaqat masalani
yechish, balki uni tahlil qilish, natijalarni sinovdan o‘tkazish va xatoliklarni
aniqlash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradilar. Misol uchun, narx-navoga doir
masalalarni yechishda o‘quvchilar matematik modellarni yaratib, ular yordamida
natijalarni tekshirib, real hayotdagi holatlar bilan taqqoslashadi. Ilmiy-metodik
manbalarga asoslangan dars rejalari o‘quvchilarni mustaqil ishlashga
rag‘batlantirishga qaratilgan. O‘qituvchilar o‘quvchilarga turli xil amaliy
masalalarni taqdim etadilar va ularga mustaqil yechim topish imkoniyatini
yaratadilar. Bu yondashuv o‘quvchilarning o‘z fikrini izohlash, xatolarini tahlil
qilish va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ilmiy-metodik manbalarga
asoslangan dars rejalari o‘quvchilarning nafaqat matematik, balki iqtisodiy
savodxonligini oshirishga yordam beradi. Bu metodik yondashuvlar
o‘quvchilarning analitik fikrlashini rivojlantiradi, ular amaliy masalalarni
yechishda puxta va to‘g‘ri qarorlar qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Ko‘rgazmali vositalar va didaktik o‘yinlar yordamida narx-navoga oid
masalalarni o‘rgatish jarayoni samarali va interaktiv bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar
uchun bu metodlar nafaqat qiziqarli, balki bilimlarni mustahkamlashga va real
hayotdagi vaziyatlarga moslashtirishga yordam beradi. Ko‘rgazmali vositalar
15

masalalarni tushunish jarayonini osonlashtiradi. Misol uchun, jadvallar yordamida
narx va miqdor o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirish mumkin. Jadvalda turli xil
mahsulotlarning narxlari va miqdorlari ko‘rsatiladi, o‘quvchilar esa bu
ma’lumotlarni taqqoslash orqali masalaning yechimiga yaqinlashadilar.
Grafikalarda esa, o‘quvchilar narx va miqdor o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rishlari
mumkin. Bu orqali ular o‘zlariga kerakli ma’lumotlarni aniqlashda vizual
yordamni qo‘llaydilar. Kartochkalar yordamida esa o‘quvchilar masalalarning turli
xil shakllarini o‘rganishadi va ularni o‘zaro moslashtirib, yechimlarni topadilar.
Ko‘rgazmali vositalar o‘quvchilarga masalalarni yanada tushunarli qilish imkonini
beradi.
Didaktik o‘yinlar esa o‘quvchilarni qiziqtiradi va ularni faol ishtirok etishga
undaydi. Masalan, "Narx-navo o‘yini"da o‘quvchilarga mahsulotlarning narxlari va
miqdori beriladi, ular esa bu ma’lumotlarni ishlatib, masalalarni yechishadi. Bu
o‘yin o‘quvchilarga amaliy mashqlar orqali narx-navoga oid bilimlarni
mustahkamlash imkonini beradi. "Bozor o‘yinlari"da esa o‘quvchilar do‘konda
mahsulot sotib olish va sotish jarayonida narx-navoga oid masalalarni yechadilar.
Bu o‘yin o‘quvchilarga real hayotdagi bozor munosabatlarini o‘rganishga yordam
beradi va ular masalalarni amaliyotda qanday qo‘llashni o‘rganadilar. Didaktik
o‘yinlar o‘quvchilarning matematik bilimlarini real sharoitda qo‘llashlarini
ta'minlaydi va darslarni yanada interaktiv qiladi. Bu metodlar nafaqat
o‘quvchilarning matematik ko‘nikmalarini, balki iqtisodiy tushunchalarni ham
rivojlantiradi. O‘quvchilar nafaqat matematik formulalarni, balki real hayotdagi
masalalarni yechish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlarni ham o‘rganadilar.
16

1.3. Narx-navoga doir masalalarni yechishda innovatsion metodlardan
foydalanish
Innovatsion metodlar o‘quvchilarning qiziqishini oshirish, darslarni
interaktiv va samarali tashkil etish uchun juda muhimdir. Narx-navoga doir
masalalarni yechishda zamonaviy metodlardan foydalanish o‘quvchilarga
matematika va iqtisodiy bilimlarni birlashtirishga yordam beradi. Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanish darsni yanada interaktiv va
qiziqarli qiladi. AKT yordamida o‘quvchilar masalalarni tushunish jarayonini
yanada samarali tarzda amalga oshirishlari mumkin. AKT ning ta'siri nafaqat
o‘quvchilarning bilim olishiga yordam beradi, balki ularni mavzuga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi va darsni yanada samarali qilishga yordam beradi.
Multimediali taqdimotlar, masalan, PowerPoint, Prezi yoki boshqa taqdimot
dasturlari yordamida masalalarni vizual tarzda tushuntirish mumkin. Bu
o‘quvchilarga masalalarni ko‘rish va tushunishni osonlashtiradi. Masalan,
grafikalar, diagrammalar va video materiallar yordamida narx-navoga oid
masalalar haqidagi tushunchalar aniqroq va osonroq etkazilishi mumkin.
Diagrammalar va grafiklar o‘quvchilarga narx va miqdor o‘rtasidagi bog‘liqlikni
ko‘rsatish, narx o‘zgarishlarini va iqtisodiy jarayonlarni tushunishga yordam
beradi. Video materiallar esa amaliy misollarni, bozorning ishlashini yoki narxlar
o‘zgarishini ko‘rsatishda samarali bo‘ladi.
17

Simulyatorlar o‘quvchilarga turli iqtisodiy sharoitlar va masalalar asosida
o‘qish tajribasini taqdim etadi. Simulyatorlar virtual bozorlar, narxlar o‘zgarishi va
boshqa iqtisodiy jarayonlarni simulyatsiya qilish imkoniyatini yaratadi.
O‘quvchilar turli iqtisodiy sharoitlarda qarorlar qabul qilishni va o‘zgaruvchan
sharoitlarda amaliy bilimlarni qo‘llashni o‘rganadilar. Masalan, virtual bozor
yaratish orqali o‘quvchilar mahsulot sotish va sotib olish, narxlar o‘zgarishi haqida
amaliy bilimlarga ega bo‘ladilar. Bu o‘quvchilarga o‘z bilimlarini real hayotga
tatbiq etish imkonini beradi.
Onlayn darslar masalalarni o‘quvchilarga ko‘rsatish va ular bilan muloqot
qilishda samarali vosita hisoblanadi. Zoom, Google Meet, Microsoft Teams kabi
platformalar yordamida o‘quvchilarga masalalarni tushuntirish va guruhli yoki
individual mashqlarni amalga oshirish mumkin. Onlayn darslar o‘quvchilarga
masalalarni mustaqil ravishda yechishga imkon yaratadi va ularni interaktiv tarzda
ishtirok etishga undaydi. O‘quvchilar darsda faollashib, masalalarni yechish
jarayonida bir-birlari bilan hamkorlik qilib, bilimlarini kengaytirishlari mumkin.
Onlayn darslar yordamida o‘quvchilarga turli xil mashqlar, viktorinalar va testlar
tashkil etish mumkin. Bu esa o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash va ularni
testlar orqali o‘zlashtirgan materiallarini tekshirishga yordam beradi. Raqamli
platformalar yordamida masalalarni tushunish va yechish jarayonini qiziqarli va
interaktiv tarzda o‘tkazish mumkin.
Onlayn ta'lim platformalaridan foydalanish o‘quvchilarga masalalarni
mustaqil ravishda yechishga imkon yaratadi. Misol uchun, LearningApps,
Wordwall yoki Quizizz kabi platformalar yordamida o‘quvchilarga interaktiv
mashqlar, viktorinalar va boshqa interaktiv topshiriqlar berilishi mumkin. Bu
platformalar masalalarni yechishning turli shakllarini taqdim etadi va
o‘quvchilarga yanada samarali o‘rganish imkoniyatini yaratadi.
 LearningApps : Bu platformada o‘quvchilarga masalalar turli shakllarda
taqdim etiladi, masalan, "match", "fill-in-the-blank" va boshqa interaktiv usullar
orqali. O‘quvchilar o‘z bilimlarini baholashlari va mustahkamlashlari mumkin.
18

 Wordwall : O‘quvchilarga turli shakldagi topshiriqlarni taklif etish
mumkin. Bu platforma yordamida o‘quvchilar masalalarni o‘rganish jarayonida
qiziqarli va samarali mashqlarni bajaradilar.
 Quizizz : O‘quvchilarni testlar va viktorinalar orqali bilimlarini tekshirish
va sinash imkoniyatini beradi. Bu platforma o‘quvchilarga masalalarni turli
shakllarda yechishga yordam beradi va ularning bilimlarini mustahkamlashga
yordam beradi.
O‘quvchilarga virtual sinovlar va ko‘rgazmalar o‘tkazish, ularning
masalalarni yechishdagi bilimlarini sinash va o‘rganilgan bilimlarni amalda
qo‘llash imkonini yaratadi. Virtual ko‘rgazmalar orqali masalalarni tushuntirish va
o‘quvchilarga ular bilan ishlashni osonlashtirish mumkin. Sinovlar va
ko‘rgazmalar o‘quvchilarga o‘z bilimlarini yanada mustahkamlashga yordam
beradi va ularga real hayotdagi masalalarni hal etishda yordam beradi. AKT
yordamida darslar yanada qiziqarli va samarali bo‘ladi. O‘quvchilar masalalarni
ko‘proq tushunishadi va o‘zlashtirish jarayonida faollashishadi. AKT metodlari
o‘quvchilarni motivatsiya qilish, ularni mustaqil ishlashga rag‘batlantirish va real
hayotdagi masalalarni hal etishda bilimlarini qo‘llashga yordam beradi. Bu
metodlar o‘quvchilarga amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish, iqtisodiy masalalarni
yechishda o‘z bilimlarini tatbiq etish va matematika va iqtisodiy tushunchalarni
mustahkamlash uchun zarurdir.
STEAM yondashuvi (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics)
ilm-fan, texnologiya, muhandislik, san’at va matematikani birlashtirib o‘rganish
uchun samarali usul bo‘lib, o‘quvchilarga ko‘p qirrali bilimlarni rivojlantirish
imkonini beradi. Bu yondashuv narx-navoga oid masalalarni o‘rganishda
innovatsion va samarali metod hisoblanadi. STEAM asosidagi darslar
o‘quvchilarga bir nechta sohalarni o‘zaro bog‘lashga yordam beradi va ular amaliy
ko‘nikmalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. STEAM yondashuvini
qo‘llashning afzalliklari ko‘plab sohalarda o‘quvchilarga keng imkoniyatlar
yaratadi. Masalan, o‘quvchilar matematik va iqtisodiy tushunchalarni ilmiy
19

yondashuvlar, texnologiyalar va san’at orqali o‘rganadilar. Bu, o‘z navbatida,
ularning fikrlash qobiliyatlarini kengaytiradi va ijodiy yondashuvni rivojlantiradi.
STEAM yondashuvini narx-navoga oid masalalarni o‘rganishda qo‘llashda,
o‘quvchilar real hayotdagi iqtisodiy sharoitlarni simulyatsiya qilish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar. Masalan, o‘quvchilar kompyuter dasturlari va simulyatorlar
yordamida narx o‘zgarishlarini kuzatishadi, shuningdek, grafikalar va
diagrammalar yordamida masalalarni tushunishadi. Bu usul orqali o‘quvchilarga
amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishda yordam beriladi. Texnologik vositalar va
dasturlarni qo‘llash o‘quvchilarga amaliy bilimlarni mustahkamlashda yordam
beradi. STEAM yondashuvi narx-navoga oid masalalarni o‘rganishda ijodiy
yondashuvni rivojlantirishga ham yordam beradi. O‘quvchilar san’at va dizayn
yordamida narx o‘zgarishini ifodalashadi. Masalan, ular grafik dizaynlar yoki
san’at asarlari yordamida iqtisodiy tushunchalarni o‘rganishadi. Bu ijodiy jarayon
o‘quvchilarga matematik va iqtisodiy masalalarni ijodiy tarzda yechishga yordam
beradi.
Bundan tashqari, STEAM yondashuvi o‘quvchilarga turli sohalar bo‘yicha
bilimlarni integratsiya qilish imkonini yaratadi. O‘quvchilar matematik masalalarni
yechishda ilm-fan, iqtisodiyot, san’at va texnologiya bilimlarini birlashtiradilar. Bu
turli sohalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunish va bilimlarni birlashtirish
o‘quvchilarning ko‘p qirrali fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. STEAM
yondashuvi nafaqat bilimlarni oshirish, balki amaliy ko‘nikmalarni ham
rivojlantiradi. O‘quvchilar masalalarni yechish uchun texnologiyalardan
foydalanadilar, simulyatsiyalarni yaratadilar, grafikalar va diagrammalar orqali
tushunchalarni aks ettiradilar. Bu usul o‘quvchilarga matematik va iqtisodiy
bilimlarni real hayot sharoitlariga moslashtirishda yordam beradi.
Yana bir muhim jihat shundaki, STEAM yondashuvi o‘quvchilarda kreativ
fikrlashni rivojlantiradi. O‘quvchilar matematik va iqtisodiy masalalarni ijodiy va
innovatsion usullar bilan yechishga harakat qiladilar. Bu jarayon ularga yangi
yondashuvlarni sinab ko‘rish, yangi texnologiyalarni qo‘llash va yangi echimlarni
20

topishga yordam beradi. Hamkorlikda ishlash ham STEAM yondashuvidan
ajralmas qism hisoblanadi. O‘quvchilar guruhlar bo‘lib ishlashadi, o‘z bilimlarini
boshqalar bilan bo‘lishadilar. Bu esa ularning hamkorlik va jamoaviy ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Guruhli ishlash orqali o‘quvchilar bir-biridan
o‘rganishadi va masalalarni yechishda bir-biriga yordam berishadi.
STEAM yondashuvi individual yondashuvni ham o‘z ichiga oladi. Har bir
o‘quvchining o‘ziga xos ehtiyojlari va qobiliyatlari hisobga olinadi. O‘quvchilarga
o‘z qobiliyatlariga moslashtirilgan topshiriqlar beriladi, bu esa ularga o‘z
bilimlarini yanada chuqurlashtirish va rivojlantirish imkoniyatini beradi. STEAM
yondashuvi narx-navoga oid masalalarni o‘rganishda juda samarali va innovatsion
yondashuv hisoblanadi. U o‘quvchilarga ko‘p sohalar bo‘yicha bilim olish, amaliy
ko‘nikmalarni rivojlantirish, ijodiy fikrlashni kengaytirish va real dunyo
masalalariga samarali yechimlar topish imkonini yaratadi. Bu yondashuv
o‘quvchilarning ilm-fan, texnologiya, muhandislik, san’at va matematikaga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularga turli sohalarda bilim va ko‘nikmalarni
rivojlantirish imkoniyatini taqdim etadi.
Raqamli platformalar yordamida o‘quvchilarga narx-navoga oid masalalarni
o‘rganish yanada interaktiv va qiziqarli bo‘ladi. LearningApps, Wordwall, va
Quizizz kabi platformalar o‘quvchilarga matematik masalalarni turli shakllarda,
o‘rganishni yanada samarali qilish imkoniyatini taqdim etadi.
LearningApps platformasi interaktiv mashqlar, viktorinalar, jadvallar va
so‘zli masalalar yaratishga imkon beradi. O‘quvchilar bu mashqlarni o‘z vaqtida
bajarib, narx-navoga oid masalalarni o‘rganadilar va o‘zlashtirishni
mustahkamlaydilar. Bu orqali o‘quvchilar matematik tushunchalarni amaliyotda
ishlatishni o‘rganadilar. Wordwall platformasi turli xil interaktiv mashqlarni
yaratishga yordam beradi, masalan, matching (moslashtirish), fill-in-the-blank
(bo‘sh joyni to‘ldirish) kabi mashqlar orqali o‘quvchilarni matematik masalalarni
yechishga motivatsiya qilish mumkin. Bu platforma o‘quvchilarga masalalarni
qiziqarli shaklda taqdim etadi, shu bilan birga masalalarni qiziqarli va o‘rganishga
21

oson qilishga yordam beradi. Quizizz o‘quvchilarni raqamli testlar yordamida
baholash imkonini beradi. Bu platforma o‘quvchilarni o‘z bilimi va tezligini sinab
ko‘rishlari, masalalarni turli shakllarda ko‘rishlari uchun ideal vosita. O‘quvchilar
mashqlarni mustaqil tarzda bajarib, bilimlarini mustahkamlashadi. Bularning
barchasi o‘quvchilarning masalalarni samarali tarzda yechish, bilimlarini
mustahkamlash, va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Raqamli
platformalar o‘quvchilarga o‘rganishni qiziqarli va interaktiv tarzda amalga
oshirish imkoniyatini yaratadi, shuningdek, ularni matematik masalalarni yanada
chuqurroq o‘zlashtirishga undaydi.
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI NARX-
NAVOGA DOIR MASALALARNI YECHISHGA O‘RGATISHNING
AMALIY JIHATLARI
2.1. Narx-navoga doir masalalarni tanlash va ularni dars jarayoniga
integratsiya qilish
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga narx-navoga doir masalalarni o‘rgatishda
ularning yosh xususiyatlariga, bilim darajasiga va hayotiy tajribasiga mos
masalalarni tanlash muhim ahamiyatga ega. Bunday masalalar o‘quvchilarning
mavzuga qiziqishini oshirib, ularni faol fikrlashga undaydi hamda amaliy
ko‘nikmalarni shakllantiradi. Masalalar avvalo o‘quvchilarning yosh
xususiyatlarini hisobga olgan holda, sodda va tushunarli tarzda tuzilishi kerak.
Masalan:
1-masala: Do‘konga borgan Azizbek 3000 so‘mga non, 2500 so‘mga bir litr
sut sotib oldi. U jami qancha pul sarfladi?
22

Bu kabi masalalar kundalik hayot bilan bog‘langan bo‘lib, bolalar uchun
tanish vaziyatlarda quriladi. Ular bunday holatlarni oilasi bilan do‘konga
chiqqanida ko‘rgan va tajriba orttirgan.
Narx-navoga doir masalalarda arifmetik amallarning qo‘llanilishi ham
muhim. Har bir masalada qo‘shish, ayirish, ba'zida ko‘paytirish yoki bo‘lish
amallariga ehtiyoj bo‘ladi. Bu orqali o‘quvchilar nafaqat amaliyotda pul bilan
ishlashni, balki matematikani real vaziyatlarda qanday qo‘llashni o‘rganadilar.
Masalan:
2-masala: Maftuna bozordan 3 ta olma oldi, har birining narxi 1500 so‘m. U
jami qancha pul to‘ladi?
23

Bu masalada o‘quvchi ko‘paytirish amali orqali narxni hisoblashni
o‘rganadi. Bu ko‘nikma real hayotda to‘g‘ri xarid qilish va hisob-kitob qilishda
asqotadi.
Masalaning murakkablik darajasi ham muhim. Masalaning shakli
oddiyroqdan murakkabrog‘iga qarab tanlanadi. Boshlanishida faqat qo‘shish-
ayirish amallari berilishi, keyinchalik ikki va undan ortiq amalli masalalarga
o‘tilishi kerak. Masalan:
3-masala (murakkabroq): Jamshidning onasi unga 10 000 so‘m berdi. U
3500 so‘mga daftar, 4200 so‘mga ruchka sotib oldi. Qancha puli qoldi?
Bunday masalalar o‘quvchini ketma-ket amallarni bajarishga o‘rgatadi.
Masalada xarid, qolgan pulni hisoblash – bular real hayotga yaqin va ayni paytda
matematik fikrlashni kuchaytiruvchi holatlardir.
Shuningdek, masalalarda chegirmali savdo, taqqoslash, qolgan miqdorni
topish kabi elementlar ham bo‘lishi mumkin. Bu orqali o‘quvchilar iqtisodiy
fikrlashni shakllantiradi. Masalan:
24

4-masala: 1 kilogramm shakar 8000 so‘m edi, lekin chegirma tufayli 7000
so‘mga tushirildi. Shakar necha so‘mga arzonlashdi?
Shu tarzda tanlangan masalalar orqali o‘quvchilar narx tushunchasi, miqdor
va xarajatlar orasidagi bog‘liqlikni o‘zlashtiradilar. Ular real hayotda pulni to‘g‘ri
sarflash, hisob-kitob qilish, iqtisodiy qaror qabul qilish kabi ko‘nikmalarga ega
bo‘ladilar. Narx-navoga oid masalalarni tanlashda ularning o‘quvchilarga
tushunarli, hayotga yaqin, matematik amallarga asoslangan va mos murakkablik
darajasida bo‘lishi kerak. Bu esa o‘quvchilarni nafaqat matematik, balki amaliy
jihatdan ham mustaqil fikrlovchi, hisob-kitobga o‘rgangan shaxs sifatida
shakllantirishga xizmat qiladi.
Narx-navoga doir masalalarni dars jarayoniga integratsiya qilish
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining iqtisodiy va matematik tafakkurini
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalalarni darsning turli
bosqichlariga to‘g‘ri kiritish orqali mavzularni osonroq o‘zlashtirish,
mustahkamlash va baholash mumkin.
25

Yangi mavzuni o‘rganishda masalalar o‘quvchilarning diqqatini mavzuga
jalb qilish va mavzuni tushunishga ko‘maklashuvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Masalan:
1-masala: Oybek 2000 so‘mga qalam, 1500 so‘mga daftar sotib oldi. U jami
qancha pul sarfladi?
Yechish: 2000 + 1500 = 3500 so‘m.
Javob: Oybek jami 3500 so‘m sarfladi.
Bu masala orqali o‘quvchilar yangi mavzu — narxni hisoblashda qo‘shish
amalini qanday qo‘llashni o‘rganadi. Bu bosqichda o‘qituvchi misolni sinf bilan
birga yechib, har bir bosqichni tushuntiradi.
O‘rganilgan mavzuni mustahkamlashda masalalar mustaqil yoki guruhiy
ishlanadi. Bu orqali o‘quvchilar individual fikrlash va hamkorlikda ishlash
ko‘nikmasini rivojlantiradi. Misol uchun:
2-masala: Gulnora 3 ta o‘yinchoq oldi, har biri 2500 so‘mdan. U jami
qancha pul to‘ladi?
Y echish: 3 × 2500 = 7500 so‘m.
Javob: Gulnora jami 7500 so‘m to‘ladi.
3-masala: Davronning 10 000 so‘mi bor edi. U 6200 so‘mga sumka oldi.
Qancha puli qoldi?
Yechish: 10,000 - 6200 = 3800 so‘m.
Javob: Davronning 3800 so‘m puli qoldi.
Bu kabi masalalar mustaqil ishlash uchun mos bo‘lib, o‘quvchilarning
bilimini mustahkamlaydi va real hayotga bog‘liq vaziyatlarda yechim topishga
undaydi.
Nazorat ishlarida masalalardan foydalanish esa o‘quvchilarning mavzu
bo‘yicha egallagan bilim va ko‘nikmalarini baholashga xizmat qiladi. Masalan:
4-masala: Bir kg olma 8000 so‘m. 2 kg olma va 1 litr sharbat (5000 so‘m)
sotib olindi. Jami qancha pul sarflandi?
Yechish: (2 × 8000) + 5000 = 16,000 + 5000 = 21,000 so‘m.
26

Javob: Jami 21,000 so‘m sarflandi.
5-masala: Dilshod 15 000 so‘m olib, 3500 so‘mga ruchka, 2800 so‘mga
kitob oldi. Qancha puli qoldi?
Yechish: 3500 + 2800 = 6300 so‘m. 15,000 - 6300 = 8700 so‘m.
Javob: Dilshodning 8700 so‘m puli qoldi.
Bunday masalalar bir necha bosqichli hisob-kitobni talab qilganligi sababli,
o‘quvchining chuqur tushunishi va fikrlashi baholanadi. Interaktiv usullar orqali
narx-navoga doir masalalarni o‘rgatish yanada samarali bo‘ladi. O‘yinlar orqali
o‘qituvchi darsni jonlantirishi, o‘quvchilarning ishtirokini faollashtirishi mumkin.
Masalan, “Do‘koncha” o‘yini orqali:
Har bir o‘quvchiga “pul” va mahsulot kartochkalari beriladi. O‘quvchilar
navbatma-navbat xaridor va sotuvchi bo‘lib, mahsulot narxini hisoblab, pul
beradilar yoki qaytim qaytaradilar.
Bu o‘yin orqali bolalar nafaqat matematik hisob-kitobni, balki iqtisodiy
muomalani ham o‘rganadilar. Zamonaviy texnologiyalar yordamida esa
masalalarni interaktiv doska yoki kompyuter dasturlari orqali vizual tarzda
tushuntirish mumkin. Masalan, grafiklar, rasmlar yoki animatsiyalar yordamida
masalaning har bir bosqichi ko‘rsatiladi, bu esa o‘quvchilarning mavzuni
yaxshiroq tushunishiga xizmat qiladi. Fanlararo integratsiya orqali narx-navoga oid
masalalarni boshqa fanlar bilan bog‘lash ham ta’lim samaradorligini oshiradi. Ona
tili darsida narx, mahsulotlar va xarid haqidagi matnlarni o‘qish, tabiatshunoslik
darsida esa mahsulotlar kelib chiqishi haqida suhbat qurish orqali o‘quvchilarning
bilimlari mustahkamlanadi. Masalan:
“Bozorda qaysi mevalar sotilmoqda? Qaysi biri arzon, qaysi biri qimmat?
Nega?” — bu savollar o‘quvchilarda iqtisodiy tushunchani uyg‘otadi va tanqidiy
fikrlashga undaydi.
Umuman olganda, narx-navoga doir masalalarni darsga turli usullarda
integratsiya qilish o‘quvchilarning chuqurroq o‘rganishiga, mavzuga qiziqishini
oshirishga va real hayot bilan bog‘liqlikni kuchaytirishga xizmat qiladi. Bu esa
27

ularni kelajakda ongli, iqtisodiy bilimga ega shaxs bo‘lib shakllanishlariga zamin
yaratadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga narx-navoga oid masalalarni tanlashda
quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish zarur:
O‘quvchilarning qiziqishlari : Masalalar o‘quvchilarning yoshiga mos,
tushunarli va qiziqarli bo‘lishi kerak. Bu ularning mavzuga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi va o‘rganishni osonlashtiradi.
Amaliy ahamiyat : Masalalar o‘quvchilarning kundalik hayotiga yaqin
bo‘lishi lozim. Masalan, do‘konda xarid qilish, pul hisoblash, chegirmalarni
aniqlash kabi mavzular o‘quvchilarga tanish bo‘lib, ularning amaliy ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Tarbiyaviy maqsadlar : Masalalar orqali o‘quvchilarda iqtisodiy
savodxonlik, tejamkorlik, mas'uliyat kabi fazilatlar shakllantiriladi.
Bu jihatlar boshlang‘ich sinf matematika darslarida iqtisodiy savodxonlikni
shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Masalalarni tanlashda o‘quvchilarning
yosh xususiyatlari, hayotiy tajribalari va qiziqishlari hisobga olinishi, shuningdek,
ularning iqtisodiy tafakkurini rivojlantirishga xizmat qilishi lozim. Masalalar
orqali o‘quvchilarda iqtisodiy savodxonlik, tejamkorlik, mas'uliyat kabi fazilatlarni
shakllantirish, ularni real hayotdagi muammolarni hal qilishga tayyorlash mumkin.
Bu esa o‘quvchilarning iqtisodiy tafakkurini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, narx-navoga oid masalalarni tanlashda o‘quvchilarning yoshiga
moslik, hayotiy mazmun, matematik amalga moslik, murakkablik darajasi,
qiziqishlari, amaliy ahamiyati va tarbiyaviy maqsadlar kabi jihatlarga e’tibor
qaratish zarur. Bu orqali o‘quvchilarning iqtisodiy savodxonligini oshirish,
matematik ko‘nikmalarini rivojlantirish va ularni real hayotdagi muammolarni hal
qilishga tayyorlash mumkin.
28

2.2. Boshlang‘ich sinflar kesimida narx-navoga doir masalalardan
namunalar
Narx-navoga doir masalalarni yechishda o‘quvchilarning mustaqil ishlashini
tashkil etish, ular uchun nafaqat arifmetik ko‘nikmalarni, balki iqtisodiy
tafakkurlarini rivojlantirishga ham yordam beradi. Bu jarayonni 1-4 sinf
o‘quvchilari uchun alohida tarzda tashkil etish, masalalarni o‘quvchilarning
yoshiga mos ravishda yechishga yordam beradi.
1-sinf: Oddiy arifmetik masalalarni yechish. 1-sinf o‘quvchilariga narx-
navoga oid oddiy masalalarni yechishda arifmetik amallarni qo‘llashni o‘rgatish.
Bu o‘quvchilarni narxlar va xaridlar haqida asosiy tushunchalarni shakllantirishga
yordam beradi, shuningdek, qo‘shish va ayirish amallarini amalda qo‘llash
imkoniyatini yaratadi.
Masalalar:
1. Masala 1: "Bir taomning narxi 500 so‘m. Agar 3 ta taom sotib olsak, jami
qancha pul to‘laysiz?"
500 so‘m 500 so‘m 500 so‘m
Yechish : Taomning narxi – 500 so‘m, sotib olingan taomlar soni – 3 ta. Jami
to‘lanadigan summa: 500 so‘m × 3 = 1500 so‘m.
2. Masala 2: "Odam 3 ta olma sotib oldi. Har biri 200 so‘m turadi. U jami
qancha pul sarfladi?"
29

Yechish : Olmaning narxi – 200 so‘m, sotib olingan olma soni – 3 ta.
Jami sarflangan pul: 200 so‘m × 3 = 600 so‘m.
1-sinf o‘quvchilari uchun masalalar oddiy, tushunarli va real hayotga yaqin
bo‘lishi kerak. Masalalarni o‘quvchilar uchun amaliy va qiziqarli qilishda ko‘rish
vositalari, rasm va jismoniy ob'ektlar yordamida yechish o‘quvchilarning diqqatini
jalb qiladi va ular uchun tushunishni osonlashtiradi. Masalan, 3 ta taom va olma
rasmlarini ishlatish, o‘quvchilarga masalalarni aniqroq tasavvur qilishga yordam
beradi. O‘quvchilarga mustaqil ishlashni boshlashda, masalalar kichik va oddiy
bo‘lishi, o‘quvchilarning arifmetik ko‘nikmalarini shakllantirishga imkon berish
kerak. Darsda masalalarni yechishda o‘quvchilarga dastlab o‘qituvchi tomonidan
misollarni yechish ko‘rsatiladi, so‘ngra o‘quvchilarga mustaqil ravishda shunga
o‘xshash masalalar yechish topshiriladi. Har bir masala bo‘yicha o‘quvchilarni
nazorat qilish, ularning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri yechimlarini aniqlash va tushuntirish
o‘quvchilarga yanada yaxshi tushunishga yordam beradi. Masalalarni yechishda
o‘quvchilarning faoliyatini har tomonlama kuzatish muhimdir, chunki bu ular
uchun murakkabroq masalalarni keyingi sinflarda mustaqil yechishda
osonlashtiradi.
2-sinf: Arifmetik amallarni kengaytirish. 2-sinf o‘quvchilariga narx-
navoga oid masalalarda ko‘paytirish va bo‘lish amallarini qo‘llashni o‘rgatish. Bu
amallarni qo‘llash orqali o‘quvchilar narxlarni hisoblash, sotib olish va jami pulni
aniqlashda ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
30

Masalalar:
1. Masala 1: "Bir qalamning narxi 250 so‘m. Agar 4 ta qalam sotib olsak,
jami qancha pul kerak?"
Yechish : Qalamning narxi – 250 so‘m, sotib olingan qalamlar soni – 4 ta.
Jami pul: 250 so‘m × 4 = 1000 so‘m.
2. Masala 2: "Bir do‘konda 5 xil mahsulot sotilmoqda, har birining narxi
400 so‘m. Bularni yig‘ib, jami qancha pul to‘lashingiz kerak?"
Yechish : Har bir mahsulotning narxi – 400 so‘m, mahsulotlar soni – 5 ta.
Jami pul: 400 so‘m × 5 = 2000 so‘m.
2-sinf o‘quvchilari uchun masalalar ko‘paytirish va bo‘lish amallarini
qo‘llashni talab qiladi. Ushbu amallarni mustaqil ravishda ishlash uchun, masalalar
yosh xususiyatlariga mos, ya’ni oddiy va tushunarli bo‘lishi kerak. O‘quvchilarga
bu amallarni mustahkamlash uchun ketma-ket va izchil tarzda masalalar taqdim
etilishi zarur. Masalan, birinchi masalalar oddiy ko‘paytirish amali bilan cheklanib,
keyingi masalalarda ularni murakkablashtirish kerak. Darsda, o‘quvchilarga
masalalarni yechishdan oldin ularni yaxshilab tushuntirib berish va masala
shartlarini qanday o‘qish, qanday amallarni qo‘llash haqida muhokama qilish juda
muhim. Keyin, o‘quvchilarga mustaqil ishlash uchun masalalarni berish kerak.
O‘quvchilarning masalalarni yechishda qiyinchiliklarga duch kelmasligi uchun, har
bir masalani oddiy, lekin aniq yechimlarga yo‘naltirgan holda taqdim etish zarur.
O‘quvchilarga bo‘lish amali bilan masalalarni yechishning qanday usullarini
ko‘rsatish va amallarni to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatish juda muhimdir. Masalalarga
ko‘proq amaliyot va vizual yordam (rasmlar, ko‘rish vositalari) kiritish,
o‘quvchilarning diqqatini jalb qiladi va natijada ular masalalarni tez va to‘g‘ri
yechishga o‘rganadilar.
3-sinf: Murakkab masalalarni yechish. 3-sinf o‘quvchilari uchun narx-
navoga oid masalalar bir nechta arifmetik amallarni o‘z ichiga olgan murakkab
masalalarni yechishni o‘rgatadi. Masalalar o‘quvchilarga matematik fikrlashni
31

rivojlantirishga yordam beradi, shuningdek, ularning o‘rgangan amallarni
murakkab vaziyatlarda qo‘llash ko‘nikmalarini oshiradi.
Misol 1: Bir qalamning narxi 500 so‘m. Agar 20% chegirma bo‘lsa, qalamni
qancha pulga sotib olish mumkin? Javob: Chegirma miqdori 500 so‘m × 20% =
100 so‘m. Chegirmali narx esa 500 so‘m – 100 so‘m = 400 so‘m.
Misol 2: Bir dona soat 30000 so‘m turadi. Agar 3 dona soat olsa, jami
qancha pul sarflanadi? Javob: Jami pul 30000 so‘m × 3 = 90000 so‘m.
Masalalarni mustaqil yechishda o‘quvchilarga amallarni bosqichma-bosqich
aniqlashni o‘rgatish zarur. Misol uchun, chegirma masalasida avval chegirma
miqdorini hisoblab, keyin chegirmali narxni aniqlashni tushuntirish. Murakkab
masalalarda arifmetik amallarni qo‘llashning to‘g‘ri tartibini o‘quvchilarga
ko‘rsatish va masalalarni izchil ravishda yechishni o‘rgatish juda muhim.
O‘quvchilarga amaliy masalalar orqali matematik masalalarni hayotda qanday
qo‘llashni ko‘rsatish, ularning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
O‘quvchilarga mustaqil ishlash uchun kichik, oddiy masalalardan boshlab, asta-
sekin murakkab masalalarga o‘tishni ta’minlash lozim. Bu orqali o‘quvchilar
matematik tushunchalarni mustahkamlashadi va bir nechta arifmetik amallarni
qo‘llashda tajriba orttiradilar.
4-sinf: Narx-navoga oid tahliliy masalalarni yechish. 4-sinf o‘quvchilari
uchun narx-navoga oid tahliliy masalalar murakkabroq va ko‘proq analitik
yondashuvni talab qiladi. Bu sinfda o‘quvchilar matematik tushunchalarni nafaqat
amaliy jihatdan, balki muammolarni tahlil qilish orqali qo‘llashni o‘rganadilar.
Masalalar ko‘pincha bir nechta bosqichdan iborat bo‘lib, arifmetik amallarni
to‘g‘ri va izchil tartibda qo‘llashni talab qiladi.
Misol 1: Bir kitobning narxi 15000 so‘m. Agar 10% chegirma va 5% soliq
bo‘lsa, kitobning yakuniy narxini hisoblang. Javob:
1. Chegirma miqdorini hisoblaymiz: 15000 so‘m × 10% = 1500 so‘m.
2. Chegirmali narxni aniqlaymiz: 15000 so‘m – 1500 so‘m = 13500 so‘m.
3. Soliqni hisoblaymiz: 13500 so‘m × 5% = 675 so‘m.
32

4. Yakuniy narxni hisoblaymiz: 13500 so‘m + 675 so‘m = 14175 so‘m.
Misol 2: Bir do‘konda 2 xil mahsulot sotilmoqda: qalam 1200 so‘m, daftar
1500 so‘m. Agar 2 ta qalam va 3 ta daftar sotib olsangiz, jami qancha pul
sarflaysiz? Javob:
1. Qalamlar uchun jami pul: 2 × 1200 so‘m = 2400 so‘m.
2. Daftarlar uchun jami pul: 3 × 1500 so‘m = 4500 so‘m.
3. Jami sarflangan pul: 2400 so‘m + 4500 so‘m = 6900 so‘m.
4-sinfda masalalar ko‘proq tahlilni va bir nechta amallarni qo‘llashni talab
qiladi. O‘quvchilarga bunday masalalarda turli elementlarni birlashtirish va ketma-
ket yechimlar orqali murakkab muammolarni hal qilishni o‘rgatish zarur.
Masalalarni mustaqil yechish uchun o‘quvchilarni har bir bosqichni alohida tahlil
qilishga undash, shu bilan birga, arifmetik amallarni aniq va izchil ravishda
qo‘llashni ta’minlash kerak. O‘quvchilarga bu kabi masalalarni yechishda
o‘qituvchi maslahatlari va yordamiga murojaat qilish imkoniyatini berish, ular
mustaqil ravishda tahlil qilishni o‘rganishlari uchun muhimdir. Shuningdek,
masalalarga turli yondashuvlarni taklif qilish va turli xil yechimlarni muhokama
qilish orqali o‘quvchilarning analitik fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi.
33

XULOSA
Narx-navoga doir masalalarni o‘rgatish boshlang‘ich sinf matematika
ta’limining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ushbu masalalar orqali
o‘quvchilar nafaqat matematik amallarni bajarish ko‘nikmasini egallaydilar, balki
ularni real hayotiy holatlar bilan bog‘lab fikrlash, iqtisodiy tushunchalarni
o‘zlashtirish, tanqidiy tahlil qilish va mustaqil qaror qabul qilish malakalarini
rivojlantiradilar.
Mazkur kurs ishida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga narx-navoga doir
masalalarni o‘rgatishning pedagogik-psixologik asoslari, mazmuni, maqsadi,
o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlari nuqtai nazaridan yondashuvlar
chuqur tahlil qilindi. Jumladan, iqtisodiy masalalarni o‘rgatishda bolalar tafakkuri
va ongining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadigan jihatlar, mavzularni tanlashda
ijtimoiy-tarbiyaviy va amaliy ahamiyatlar e’tiborga olindi.
O‘rgatish metodikasi bo‘yicha olib borilgan kuzatish va tahlillar shuni
ko‘rsatadiki, narx-navoga doir masalalarni o‘rgatishda quyidagi metodik
yondashuvlar yuqori samara beradi:
 Hayotiylik prinsipiga asoslangan yondashuv – ya’ni bolalar uchun tanish
bo‘lgan do‘kon, bozor, chegirma, pul birligi kabi tushunchalar orqali misollar
berish;
 Ko‘rgazmalilik va vizual materiallardan foydalanish – narx belgilari,
kassachilik o‘yini, pul modellari orqali mavzuni tushuntirish;
 Interfaol metodlar – savol-javoblar, rolli o‘yinlar, kichik guruhlarda
ishlash orqali mavzuni mustahkamlash;
 O‘zaro baholash va o‘z-o‘zini baholash vositalaridan foydalanish –
o‘quvchining o‘z yondashuvi va natijalarini tahlil qilishi, tahliliy fikr yuritishini
rag‘batlantiradi;
 Differensial yondashuv – o‘quvchilarning individual qobiliyatlarini
inobatga olgan holda mashqlarni tanlash va murakkablik darajasini bosqichma-
bosqich oshirish.
34

Shuningdek, ushbu kurs ishida baholash mezonlari, diagnostika ishlari,
interfaol testlar va rivojlanish monitoringi haqida ham keng ma’lumot berildi.
Ayniqsa, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholashi va o‘qituvchi fikri asosidagi
monitoring ularning mustaqil fikrlash, xatolar ustida ishlash, o‘z ustida ishlash
ko‘nikmasini shakllantirishi ta’kidlab o‘tildi.
Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga narx-navoga doir
masalalarni o‘rgatish — bu faqatgina arifmetik amallarni o‘rgatish emas, balki
ularning iqtisodiy tafakkurini, hayotiy muammolarni hal etish ko‘nikmalarini,
mehnatga va pulga nisbatan ongli munosabatini shakllantirish demakdir. Bu esa
zamonaviy jamiyatda bolalarning iqtisodiy bilimli, savodli va ijtimoiy faol shaxs
bo‘lib kamol topishlariga zamin yaratadi. Shunday ekan, mazkur yo‘nalishda olib
borilayotgan metodik izlanishlar va tajribalar ta’lim sifatini yuksaltirishda muhim
omil bo‘lib xizmat qiladi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 28-yanvardagi “2022–
2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF–60-sonli Farmoni
2. 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ–4312-
sonli Qaror
3. Axmedov N., To‘xtayeva R. – Boshlang‘ich sinfda matematika o‘qitish
metodikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 2020.
4. Raximov A., Murodova G. – Boshlang‘ich sinfda fanlarni o‘qitishning
innovatsion metodlari . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021.
5. G‘ulomov A., Po‘latov A. – Matematika darslarini tashkil etish usullari .
– Toshkent: NMIU, 2019.
6. Axmedova N. – Boshlang‘ich ta’limda iqtisodiy savodxonlik elementlari .
– Toshkent: Ilm ziyo, 2022.
7. Islomova N. – Boshlang‘ich ta’lim metodikasi . – Samarqand: Samarqand
davlat universiteti nashriyoti, 2018.
8. Yusupova Z. – Matematika o‘qitish metodikasi va interfaol usullar . –
Buxoro: BDU nashriyoti, 2021.
9. Umarova D. – Boshlang‘ich ta’lim psixologiyasi . – Toshkent: O‘qituvchi,
2020.
10. Qodirova M. – Boshlang‘ich ta’limda matematika darslarini
rejalashtirish . – Toshkent: Fan, 2019.
11. Rasulov D. – Didaktika asoslari . – Toshkent: NMIU, 2018.
12. Shermatova N. – Boshlang‘ich sinflarda fanlararo bog‘liqlik . – Termiz:
TDIU, 2022.
13. Halilova M. – Ta’limda baholash mezonlari va texnologiyalari . –
Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2021.
36

14. Ergashova S. – Pedagogik texnologiyalar va innovatsiyalar . – Toshkent:
TDPU, 2020.
15. Nazarova O. – Boshlang‘ich sinflarda interfaol usullardan foydalanish .
– Farg‘ona: FDU, 2019.
16. G‘ofurov N. – Matematika darslarida kompetensiya yondashuvi . –
Toshkent: Fan, 2022.
17. Jumanazarova G. – Iqtisodiy bilimlarni shakllantirish yo‘llari . –
Andijon: ADU, 2021.
18. Ubaydullaeva M. – O‘quvchilarda iqtisodiy tafakkurni rivojlantirish . –
Toshkent: TDPU, 2019.
19. Saidov A. – Metodik qo‘llanma: boshlang‘ich sinfda iqtisodiy
masalalarni o‘rgatish . – Toshkent: Ilm, 2021.
20. Jurnal: Boshlang‘ich ta’lim . – TDPU Ilmiy-uslubiy jurnali, turli sonlar,
2020–2024.
21. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi – Boshlang‘ich sinf
matematika fan dasturi . – Toshkent, 2022.
22. Azizxo‘jayeva N.N. – Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat .
– Toshkent: O‘zbekiston, 2016.
23. Karimova R. – Ta’lim jarayonida o‘quvchini baholash usullari . –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2021.
24. World Bank Group – Improving the Quality of Education in Uzbekistan .
– Washington DC, 2020.
25. OECD Report – Education Policy Outlook: Uzbekistan . – OECD
Publishing, 2021.
26. UNESCO – Global Education Monitoring Report . – Paris: UNESCO,
turli yillari.
27. Mavlonova R. – Zamonaviy pedagogik texnologiyalar . – Toshkent:
NMIU, 2021.
37

28. Salomova N. – Boshlang‘ich ta’limda metodik yondashuvlar . – Qarshi:
QDU, 2020.
29. G‘aniyeva M. – Matematika darslarida muammo asosidagi ta’lim . –
Toshkent: Ilm Ziyo, 2019.
30. Ergasheva T. – Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining iqtisodiy bilimlarini
shakllantirish . – Namangan: NamDU, 2021.
31. Abdullayeva Z. – Ta’limda raqamli texnologiyalar va testlar tizimi . –
Toshkent: NMIU, 2022.
32. TDPU ilmiy ishlari to‘plami – Boshlang‘ich ta’lim metodikasi bo‘yicha
maqolalar . – Toshkent: TDPU, 2020–2023 yillar.
Internet saytlar:
1. https://uzedu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining
rasmiy sayti
2. https://tdpu.uz – Toshkent davlat pedagogika universiteti rasmiy sayti
3. https://ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali (metodik materiallar, dars
ishlanmalari)
4. https://lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va prezident qarorlari
(ta’lim sohasidagi hujjatlar)
5. https://eduportal.uz – Ta’lim islohotlari va yangiliklari bo‘yicha portal
6. https://unicef.org/uzbekistan – UNICEF O‘zbekistonda ta’lim va bolalar
savodxonligi bo‘yicha ma’lumotlar
7. https://worldbank.org – Jahon banki ta’lim bo‘yicha hisobotlari,
O‘zbekistondagi islohotlar tahlili
8. https://oecd.org – Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (ta’lim
siyosati bo‘yicha tavsiyalar)
9. https://unesco.org – Ta’limda global yondashuvlar va barqaror taraqqiyot
bo‘yicha hisobotlar
10. https://learningapps.org – Interaktiv mashqlar yaratish va matematika
topshiriqlari uchun onlayn platforma
38

Sotib olish