Boshlangʻich sinflarda tarbiya jarayoni mohiyati va mazmuni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	93.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

90 Sotish

Boshlangʻich sinflarda tarbiya jarayoni mohiyati va mazmuni

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Boshlang ich sinflarda tarbiya jarayoni mohiyati va mazmuni” mavzusidaʻ
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA TARBIYA JARAYONININGʻ
MOHIYATI
1.1. Tarbiya jarayonining ta’rifi va uning pedagogik asoslari…………………... 6
1.2. Tarbiya jarayonining ta’limga
ta’siri………………………………………... 11
1.3. Boshlang ich sinflarda tarbiya jarayonining
ʻ
strukturalari …………………… 15
II-BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA TARBIYA JARAYONINING
ʻ
MAZMUNI
2.1. Boshlang ich sinflarda tarbiyaviy faoliyat
ʻ
turlari …………………………… 19
2.2. O‘quvchilarni ijtimoiylashuvga tayyorlash …………………………………. 23
2.3. Tarbiya jarayonida ota-onalar va o‘qituvchining roli………………………. 26
XULOSA……………………………………………………………………….. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32
2

KIRISH
“Yangi avlodni tarbiyalashda eng muhim omil, bu – ularga
bilim berishdan tashqari, ularning insoniy fazilatlarini,
axloqiy qadriyatlarini shakllantirishdir. Tarbiya jarayoni
boshlang ich ta’limdan boshlab, o‘qituvchi va ota-onalarʻ
birgalikda ishlashi lozim bo‘lgan muhim vazifa hisoblanadi.”
Sh.M. Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi . Boshlang‘ich sinflarda tarbiya jarayoni mohiyati va
mazmuni ta’lim tizimining asosiy qismi bo‘lib, bugungi kunda katta e’tibor
qaratilmoqda. O‘quvchilarning nafaqat bilim olish, balki ijtimoiy va axloqiy
rivojlanishi ham muhim ahamiyatga ega. Shavkat Mirziyoyevning ta’lim tizimini
isloh qilish borasidagi qarorlari, shu jumladan yangi qonunlar va qarorlar,
boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonini yanada samarali va tizimli amalga
oshirishga xizmat qiladi. Bu qarorlar nafaqat o‘quvchilarning bilim darajasini
oshirish, balki ularning axloqiy va shaxsiy rivojlanishiga ham katta hissa qo‘shadi.
2021-yil 3-mayda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasida ta’lim
tizimini modernizatsiya qilish va bolalarning ijtimoiy faolligini oshirishga oid
chora-tadbirlar” qarori 1
boshlang‘ich sinflarda axloqiy tarbiyani kuchaytirishga
alohida e’tibor qaratgan hujjatlardan biridir. Ushbu qaror orqali, ta’limda nafaqat
bilim berish, balki o‘quvchilarning ijtimoiy va axloqiy fazilatlarini rivojlantirishga
qaratilgan kompleks yondashuv belgilangan. Bu qarorda o‘quvchilarning
mas’uliyat, adolat, ijtimoiy faollik kabi sifatlarni o‘zlashtirishlari uchun muhim
tamoyillar keltirilgan.
2022-yil 16-iyulda qabul qilingan “Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar” qarori 2
ham ta’lim tizimida axloqiy
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev, "O‘zbekiston Respublikasida ta'lim tizimini
modernizatsiya qilish va bolalarning ijtimoiy faolligini oshirishga oid chora-tadbirlar", 2021-yil 3-may.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev, "Boshlang‘ich ta'limda tarbiya jarayonini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar", 2022-yil 16-iyul.
3

tarbiyani rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Qarorda ta’lim jarayonida o‘quvchilarga
axloqiy qadriyatlar, vatanparvarlik, halollik, mas’uliyat, inson huquqlari kabi
muhim axloqiy me’yorlarni o‘rgatish zarurligi ta’kidlangan. Shuningdek,
boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonini samarali tashkil etish uchun
o‘qituvchilarga maxsus metodik qo‘llanmalar ishlab chiqilishi, o‘quvchilarning
ijtimoiy faoliyatlari va ularning shaxsiy rivojlanishiga qaratilgan dasturlarni
amalga oshirish zarurligi ko‘rsatilgan. Prezidentimizning ta’lim tizimida amalga
oshirayotgan islohotlari nafaqat ta’lim berish, balki o‘quvchilarni jamiyatda to‘g‘ri
va mas’uliyatli shaxslar sifatida tarbiyalashga xizmat qiladi. 2021-2022-yillarda
qabul qilingan qarorlar boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonini yangi bosqichga
olib chiqish va o‘quvchilarning ijtimoiy va axloqiy rivojlanishini ta’minlashga
qaratilgan. Bu qarorlar o‘quvchilarni nafaqat bilimli, balki ijtimoiy jihatdan
mas’uliyatli va axloqiy jihatdan puxta shaxslar sifatida tarbiyalashni maqsad qiladi.
Shu bilan birga, 2021-yil 17-noyabrda qabul qilingan “Ta’lim tizimida
axloqiy va ma’naviy tarbiyani rivojlantirishga oid qonun” 3
axloqiy tarbiyani
yanada kuchaytirish, o‘quvchilarning jamiyatdagi faoliyatini rag‘batlantirish va
ularda mustahkam axloqiy qadriyatlarni shakllantirishga qaratilgan hujjatdir. Bu
qonun asosida boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarga axloqiy va ma’naviy tarbiya
berish jarayonlari yangi bosqichga o‘tadi. Prezidentimizning qaror va qonunlari,
ta’lim tizimida axloqiy tarbiyani yanada samarali tashkil etish va boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarini jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita olishlari uchun zarur
bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinflarda tarbiya jarayonining
mohiyatini va mazmunini o‘rganish, uning ta’lim tizimidagi ahamiyatini tahlil
qilish va zamonaviy qarorlar va qonunlar asosida tarbiya jarayonini
takomillashtirish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Ushbu ishda boshlang‘ich ta’limda
axloqiy va ma’naviy tarbiyani rivojlantirish, o‘quvchilarda ijtimoiy va axloqiy
fazilatlarni shakllantirish jarayonlarini chuqur tahlil qilish va o‘qituvchilar uchun
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev, "Ta'lim tizimida axloqiy va ma'naviy tarbiyani
rivojlantirishga oid qonun", 2021-yil 17-noyabr.
4

metodik tavsiyalar ishlab chiqish ko‘zda tutilgan. Shuningdek, ta’lim tizimidagi
islohotlar va yangi qarorlar asosida boshlang‘ich sinflarda tarbiya jarayonining
samaradorligini oshirish yo‘llari ishlab chiqiladi..
Kurs ishining vazifalari:
 Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining mohiyatini o‘rganish.
 Yangi qarorlar va qonunlar asosida tarbiya jarayonini takomillashtirish
yo‘llarini aniqlash.
 O‘quvchilarda axloqiy va ijtimoiy fazilatlarni shakllantirish jarayonlarini
tahlil qilish.
 Tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun metodik tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich sinflarda tarbiya jarayonining tashkil
etilishi, uning mazmuni, metodik yondashuvlari va zamonaviy qarorlar asosida
takomillashtirish yo‘llaridan iboratdir. Bu jarayonning samaradorligini oshirish
uchun axloqiy va ijtimoiy tarbiya, o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishini
ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar va metodik qo‘llanmalar o‘rganiladi.
Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayoni va uning
samarali amalga oshirilishi uchun yaratilgan metodik, tashkiliy va normativ-
huquqiy shart-sharoitlardir. Bu jarayonni takomillashtirish, o‘quvchilarning
axloqiy va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan qarorlar va qonunlar ham
ob’ekt sifatida o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA TARBIYA JARAYONININGʻ
MOHIYATI
1.1. Tarbiya jarayonining ta’rifi va uning pedagogik asoslari
Tarbiya jarayoni - bu o‘quvchilarning shaxsiyatini rivojlantirishga, ularning
axloqiy, ijtimoiy, madaniy va ma’naviy fazilatlarini shakllantirishga qaratilgan
muhim pedagogik faoliyatdir. Tarbiya jarayoni nafaqat bilim berish, balki
shaxsiyatni shakllantirishni, axloqiy va ijtimoiy mas’uliyatni o‘rgatishni,
o‘quvchilarga jamiyatda o‘zini to‘g‘ri tutishni o‘rgatishni ham o‘z ichiga oladi. Bu
jarayon o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida mustahkam pedagogik munosabatlar
asosida amalga oshiriladi, va uning asosiy vazifasi o‘quvchilarning shaxsiy
sifatlarini rivojlantirishdir.
Tarbiya jarayonining pedagogik asoslari ta’limning axloqiy va ma’naviy
jihatlariga katta e’tibor qaratadi. Pedagogik asoslar ta’limni shaxsga yo‘naltirishni
ta’minlash, o‘quvchilarning axloqiy, ijtimoiy va madaniy qadriyatlarni o‘rganish
va amalda qo‘llashni rivojlantirishga asoslanadi. Tarbiya jarayonining
muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun uning asosiy tamoyillari, metodlari va
uslublari to‘g‘ri tanlanishi zarur. Bu tamoyillar qatorida individual yondashuv,
tizimlilik, faoliyatga asoslangan yondashuv, va davomiylik tamoyillari muhim
o‘rin tutadi. Uslublar va metodlar o‘quvchilarning shaxsiyatini rivojlantirishda
samarali bo‘lishi uchun o‘qituvchi tomonidan maqsadga yo‘naltirilgan holda
tanlanadi.
Tarbiya jarayoni o‘quvchilarning ijtimoiy faolligini, mas’uliyatini,
vatanparvarligini, mehnatsevarligini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuningdek,
ular axloqiy qadr-qimmatlarni anglab, to‘g‘ri hayotiy qarorlar qabul qilishga,
jamiyatda o‘z o‘rnini topishga tayyor bo‘lishlari kerak. Tarbiya jarayonining
pedagogik asoslari ta’lim tizimida o‘quvchilarni jamiyatda faol, mas’uliyatli va o‘z
axloqiy majburiyatlariga rioya qiladigan shaxslar sifatida tarbiyalashga yordam
beradi 4
.
4
Imomov, A. Pedagogika asoslari. Toshkent: Ma'naviyat va ma'rifat nashriyoti, 2010, 42-45-betlar.
6

Tarbiya jarayonida o‘qituvchi tomonidan muayyan pedagogik maqsadlar
amalga oshiriladi, bu esa o‘quvchilarning hayotga tayyorlanishiga yordam beradi.
Tarbiya jarayoni nafaqat axloqiy va ma’naviy qadriyatlarni o‘rganish, balki
ijtimoiy muhitda faol va mas’uliyatli shaxs sifatida yashashni o‘rgatishni ham o‘z
ichiga oladi.
Tarbiya jarayonining asosiy tamoyillari:
1. Individual yondashuv . Har bir o‘quvchining shaxsiy xususiyatlarini va
ehtiyojlarini hisobga olish muhimdir. Har bir o‘quvchining shaxsiy rivojlanish
tezligi, o‘rganish uslubi va axloqiy qadriyatlari turlicha bo‘lishi mumkin. Shuning
uchun, tarbiya jarayonida o‘quvchilarni individual ravishda yondashib, har birining
o‘ziga xos xususiyatlariga mos ravishda o‘rganishga imkoniyat yaratish kerak.
2. Tizimlilik tamoyili . Tarbiya jarayoni butun maktab ta’limining tizimli
qismiga aylanishi kerak. Barcha faoliyatlar, o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasidagi
munosabatlar, metodik yondashuvlar bir-biriga mos ravishda tashkil etilishi lozim.
Ta’lim va tarbiya jarayonlari o‘rtasida uzviy bog‘liqlik bo‘lishi kerak, chunki
ta’lim nafaqat bilim olish, balki shaxsiyatni shakllantirish, axloqiy qadriyatlarni
o‘rganishning ham muhim komponentidir.
3. Davomiylik tamoyili . Tarbiya jarayoni o‘quvchilarning barcha ta’lim
bosqichlarida uzluksiz amalga oshirilishi kerak. Maktabdan oldingi ta’limdan
boshlab, boshlang‘ich, o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim bosqichlarida tarbiya jarayonini
uzluksiz ravishda amalga oshirish o‘quvchilarni to‘g‘ri yo‘lga solish va ularning
shaxsiyatini izchil rivojlantirishga yordam beradi. Bu tamoyil tarbiya jarayonining
har bir bosqichida davomiylik va yaxlitlikni ta’minlaydi.
4. Faoliyatga asoslangan yondashuv . Tarbiya jarayonini real hayot
faoliyatiga moslashtirish, o‘quvchilarni mustaqil va mas’uliyatli ravishda o‘qish,
ishlash, o‘zgarishlarga moslashish kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishni ta’minlash
zarur. Bu uslub o‘quvchilarga jamoa bilan ishlashni, o‘zini tutishni, maqsadga
erishish uchun kurashishni o‘rgatadi. Tarbiya jarayonini faollashtirish orqali
7

o‘quvchilarni jamiyatdagi muammolarni hal qilishda faol ishtirok etishga
tayyorlash muhimdir 5
.
Bu tamoyillar pedagogik faoliyatda samarali yondashuvlarni yaratishda va
o‘quvchilarning shaxsiyatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Tarbiya jarayonining maqsadlari va vazifalari tarbiya jarayonining
muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun muhim ahamiyatga ega. Tarbiya jarayonining asosiy
maqsadi o‘quvchilarda ijtimoiy, axloqiy, ma’naviy, estetik qadriyatlarni
shakllantirish va ularning shaxsiyatini rivojlantirishdir. Bu maqsadga erishish
orqali o‘quvchilar jamiyatda faol, mas’uliyatli va o‘z vazifalarini yaxshi bajara
olish uchun tayyorlanadilar. Maqsadga erishish uchun bir qator vazifalar amalga
oshiriladi. Birinchidan, o‘quvchilarda ijtimoiy fazilatlarni shakllantirish kerak. Bu,
o‘quvchilarda mehnatsevarlik, mas’uliyat, vatanparvarlik, adolatlilik kabi ijtimoiy
fazilatlarni rivojlantirishni taqozo etadi. Shunday qilib, ular jamiyatda o‘z o‘rnini
topa olishlari va jamiyat manfaatlarini o‘z manfaatlari bilan uyg‘unlashtira olishlari
uchun zarur bo‘ladi.
Ikkinchidan, o‘quvchilarning axloqiy va estetik savodxonligini oshirish
vazifasi muhimdir. O‘quvchilarga go‘zallikka, to‘g‘riga va axloqiy to‘g‘rilikka
bo‘lgan munosabatni shakllantirish, ularni yuqori axloqiy qadriyatlarga yo‘naltirish
kerak. Bu jarayonning maqsadi o‘quvchilarning ichki dunyosini boyitish va ularni
jamiyatda hurmatga sazovor shaxslar sifatida shakllantirishdir.
Uchinchidan, o‘quvchilarga shaxsiy sifatlarni rivojlantirishni o‘rgatish
muhim vazifadir. Bu sifatlar o‘quvchilarning jamiyatdagi faoliyatini, ularning
to‘g‘ri qarorlar qabul qilish va boshqalar bilan o‘zaro aloqalarini boshqarish
qobiliyatini ta’minlaydi. Shaxsiy sifatlar o‘quvchilarning o‘z maqsadlariga
erishishi va ijtimoiy mas’uliyatni his qilishlari uchun zarurdir.
To‘rtinchidan, o‘quvchilarga samarali muloqot qilish va jamoada ishlashni
o‘rgatish kerak. Bu vazifa o‘quvchilarni etika qoidalariga rioya qilish, boshqalar
bilan muloqot qilish, guruhda ishlash va jamiyatda o‘zlarini tutish kabi
5
Karimov, I.A. Ta'lim va tarbiya jarayonida yangi pedagogik yondashuvlar. Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi, 2016, 77-81-betlar.
8

ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan. Samarali muloqot va jamoada ishlash
ijtimoiy aloqalarni mustahkamlash, o‘quvchilarni jamiyatda o‘z joyini topish
uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga yordam beradi. Tarbiya
jarayonining maqsadlari va vazifalari o‘quvchilarning ijtimoiy, axloqiy va
ma’naviy rivojlanishini ta’minlashga, ularni jamiyatda faol va mas’uliyatli shaxslar
sifatida shakllantirishga qaratilgan. Bu vazifalar tarbiya jarayonini yanada samarali
va foydali qiladi.
Tarbiya jarayonining samarali tashkil etilishi uchun turli pedagogik uslublar
va metodlar qo‘llaniladi. Bu uslublar va metodlar o‘quvchilarning shaxsiyatini
shakllantirishda, ularning axloqiy va ijtimoiy fazilatlarini rivojlantirishda muhim
rol o‘ynaydi. Tarbiya jarayonida qo‘llaniladigan asosiy pedagogik uslublar
quyidagilardan iborat 6
:
 Ijtimoiy-uslubiy yondashuv – bu uslub o‘quvchilarni jamiyatda faol va
mas’uliyatli shaxslar sifatida tarbiyalashga qaratilgan. Ushbu yondashuvda
o‘quvchilarning ijtimoiy faolligini oshirish va ularni jamiyatda o‘z o‘rinlarini
topishga tayyorlash maqsad qilinadi. O‘quvchilarni jamiyatga foydali bo‘lgan,
ijtimoiy mas’uliyatli shaxslar sifatida tarbiyalash ushbu uslubning asosiy
vazifasidir.
 Dialogik uslub – bu o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida o‘rnatilgan ikki
tomonlama muloqot asosida tarbiya jarayonini tashkil etish. Dialogik uslubda
o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida faol muloqot va fikr almashish jarayoni
mavjud. O‘quvchilarga o‘z fikrlarini erkin ifodalash imkoniyati berilishi, ularning
shaxsiy qarashlarini rivojlantirishga yordam beradi.
 O‘quvchilarning mustaqil faoliyatini rag‘batlantirish – bu uslubda
o‘quvchilarga o‘z faoliyatida erkin va mas’uliyatli bo‘lish imkoniyati yaratiladi.
O‘quvchilarni o‘qish, ijodkorlik va tashkilotchilikka jalb etish, ularni o‘z
faoliyatiga mas’uliyat bilan yondashishga undaydi. Shuningdek, o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
6
Xodjaev, A. M. (2015). Pedagogika (5-nashr). Tashkent: O‘qituvchi.
9

Tarbiya jarayonida qo‘llaniladigan metodlar esa turli shakllarda bo‘ladi 7
:
 Muzokara va munozara – o‘quvchilarga axloqiy masalalar bo‘yicha fikr
bildirish va o‘z qarorlarini asoslash imkoniyatini yaratish. Muzokara va munozara
metodlari orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ravishda ifodalashni, bahs va
munozaralarda qatnashishni, qarorlar asosini tushunishni o‘rganadilar. Bu metodlar
axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda va o‘quvchilarning ijtimoiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishda muhimdir.
 Kuzatuv va baholash – o‘quvchilarning shaxsiy fazilatlarini va axloqiy
qadrini baholash, ularni rag‘batlantirish orqali ularning tarbiyaviy rivojlanishini
kuzatish. Bu metod o‘quvchilarning o‘zgarishlarini aniqlash, ularning ijtimoiy va
axloqiy rivojlanishini nazorat qilishda yordam beradi.
 Interfaol metodlar – o‘quvchilarni o‘z faoliyatiga jalb etish,
o‘rganilayotgan materialni amaliyotda qo‘llashga qaratilgan metodlardir. Interfaol
metodlar o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi, ularning amaliy
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu metodlar o‘quvchilarni o‘z
fikrlarini erkin ifodalashga va jamiyatda o‘z o‘rinlarini to‘g‘ri topishga
yo‘naltiradi.
Ushbu uslublar va metodlar tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga,
o‘quvchilarning axloqiy, ijtimoiy va shaxsiy fazilatlarini shakllantirishga yordam
beradi. Tarbiya jarayonining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun pedagogning
to‘g‘ri metodlarni tanlash va ularni samarali qo‘llash muhim ahamiyatga ega.
7
Rajabov, K. Sh. (2017). Pedagogik uslublar va metodlar (2-nashr). Tashkent: Fan.
10

1.2. Tarbiya jarayonining ta’limga ta’siri
Tarbiya jarayonining ta’limga ta’siri o‘quvchilarning nafaqat bilim olish,
balki shaxsiy, axloqiy va ijtimoiy jihatdan rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.
Tarbiya va ta’lim o‘rtasidagi bog‘liqlik ta’lim jarayonining samaradorligini
oshiradi va o‘quvchilarning jamiyatda o‘z o‘rinlarini topishda yordam beradi.
Tarbiya jarayonining o‘quvchilarni bilim olishga tayyorlashdagi roli o‘quvchilarni
nafaqat bilim olish, balki ularning shaxsiyatini, ijtimoiy ko‘nikmalarini va axloqiy
qadriyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir. O‘quvchilarning
bilim olish jarayonida muvaffaqiyatli bo‘lishi, faqat akademik bilimlarga emas,
balki ularning psixologik va ijtimoiy jihatdan tayyorlanishiga ham bog‘liqdir.
Tarbiya jarayonida o‘quvchilarning shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish, ular orasida
hamkorlik, jamoaviy ishlash, o‘zaro hurmat va mas’uliyatni singdirish juda
muhimdir. O‘quvchilarning bilim olishga tayyorligini oshirish uchun tarbiya
jarayoni o‘quvchilarga faqat ilmiy bilimlar berish bilan cheklanmaydi.
Shuningdek, ularning muloqot qobiliyatlari, o‘zini tutish va ijtimoiy muhitga
moslashish kabi ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Bu o‘quvchilarning ta’lim olish
jarayonida yanada faol ishtirok etishini ta’minlaydi. Misol uchun, o‘quvchilarni
mas’uliyatli, mehnatsevar va vatanparvar bo‘lishga o‘rgatish, ularga o‘z ta’lim
maqsadlariga erishishda davomiylik va qat’iyatlilikni o‘rgatish tarbiya
jarayonining ajralmas qismlaridir 8
.
Bundan tashqari, tarbiya jarayoni o‘quvchilarga o‘z psixologik
tayyorgarligini oshirishga yordam beradi. O‘quvchilarga o‘zlarini o‘qish
jarayonida to‘g‘ri tutish, stressni boshqarish va mashaqqatlarga bardosh berish
ko‘nikmalarini rivojlantirish, ularning bilim olish jarayoniga yanada samarali
8
Toshkand, B., & Umarov, F. Tarbiya jarayonida faoliyatga asoslangan yondashuv. Pedagogika va ta'lim (12), 2023
45-59.
11

yondashishlariga imkon yaratadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarga jamiyatda
muvaffaqiyatli bo‘lish uchun zarur bo‘lgan axloqiy va ijtimoiy ko‘nikmalarni
berish, ularni mas’uliyatli va hurmatli fuqarolar sifatida shakllantirish ham tarbiya
jarayonining muhim qismidir. Tarbiya jarayoni o‘quvchilarning bilim olish
jarayonini faollashtiradi, ularni nafaqat akademik, balki shaxsiy rivojlanishga ham
tayyorlaydi. Bu jarayon o‘quvchilarga o‘z maqsadlariga erishishda nafaqat bilim,
balki ijtimoiy va axloqiy jihatdan ham tayyor bo‘lish imkoniyatini yaratadi.
Tarbiya jarayoni o‘quvchilarning ijtimoiy va axloqiy rivojlanishiga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayon o‘quvchilarning shaxsiyatini shakllantirish va
jamiyatda o‘z o‘rinlarini topish, boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, va
ijtimoiy muhitda mas’uliyatli bo‘lish kabi muhim fazilatlarni rivojlantirishga
yordam beradi. O‘quvchilarga axloqiy qadriyatlar, etika qoidalari, boshqalar bilan
hurmatli muloqot, va jamiyatga bo‘lgan mas’uliyatni o‘rgatish tarbiya jarayonining
ajralmas qismlaridir. Axloqiy qadriyatlar o‘quvchilarga hayotda qarorlar qabul
qilishda va to‘g‘ri yo‘lni tanlashda yordam beradi. O‘quvchilar axloqiy masalalar
bo‘yicha fikr yuritishni o‘rganib, shaxsiy qadriyatlari va prinsiplariga asoslanib
qarorlar qabul qilishni o‘rganadilar. Bu esa kelajakda ular jamiyatda ijtimoiy va
axloqiy jihatdan faol va mas’uliyatli fuqarolar bo‘lishlariga yordam beradi 9
.
Tarbiya jarayoni, shuningdek, o‘quvchilarning ma’naviy dunyosini boyitadi.
O‘quvchilarga mehnatsevarlik, yordamga tayyorlik, adolat, halollik kabi axloqiy
qadriyatlar singdirilib, ularning yaxshi inson sifatida shakllanishi uchun zarur
bo‘lgan asoslar yaratiladi. O‘quvchilarga jamiyatda o‘z o‘rinlarini topishga yordam
beradigan ijtimoiy ko‘nikmalar ham tarbiyalash jarayonining muhim qismi
hisoblanadi. Tarbiya jarayoni o‘quvchilarning jamiyatda faol va mas’uliyatli a’zo
bo‘lishlariga zamin yaratadi. O‘quvchilarni faqat bilim olish bilan
cheklamaydigan, balki ularni ijtimoiy va axloqiy jihatdan rivojlantiradigan tarbiya
jarayoni nafaqat ularning shaxsiy o‘sishiga, balki jamiyatning barqaror va ahillikni
saqlashiga xizmat qiladi. Jamiyatga foydali bo‘lgan, yuqori axloqiy va ma’naviy
qadriyatlar bilan yashovchi shaxslarni tarbiyalash orqali, tarbiya jarayoni ijtimoiy
9
Mamatov, M. Shaxsiy yondashuvning tarbiyaviy ahamiyati. O‘qituvchi va jamiyat (3), 2023. 22-30.
12

barqarorlikka va ahillikka hissa qo‘shadi. Tarbiya jarayonida o‘quvchilarni hayotga
tayyorlashning pedagogik yondashuvlari, o‘quvchilarni faqat bilim olish
jarayoniga emas, balki jamiyatda faol va mas’uliyatli shaxslar sifatida
tarbiyalashga qaratilgan tizimli faoliyatlardir. Ushbu pedagogik yondashuvlar
o‘quvchilarga zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni rivojlantirish, ularni mustaqil
fikrlashga, qaror qabul qilishga va jamiyatda muvaffaqiyatli bo‘lishga tayyorlashga
yordam beradi. Bu jarayonning samarali amalga oshirilishi o‘quvchilarning
kelajakdagi faoliyatlarida va jamiyatda o‘z o‘rinlarini topishlarida katta
ahamiyatga ega.
Faoliyatga asoslangan yondashuv, o‘quvchilarga real hayotdagi vaziyatlar
bilan tanishish va ularni amaliy faoliyatlarga jalb qilish orqali ularni hayotga
tayyorlashga qaratilgan yondashuvdir. O‘quvchilarga real muammolarni hal qilish,
ijtimoiy, axloqiy va amaliy muammolarga yondashish o‘rgatiladi. Bunday
yondashuvda o‘quvchilarga muammolarni hal qilish, biror vazifani bajarish,
tashkilotchilik ko‘nikmalarini rivojlantirish va boshqalar bilan samarali ishlashni
o‘rganish imkoniyatlari beriladi. Masalan, guruhli ishlash, muhokama qilish,
loyihalar yaratish kabi faoliyatlar orqali o‘quvchilar o‘z bilim va ko‘nikmalarini
real hayotda qo‘llashni o‘rganadilar. Shuningdek, bu yondashuv o‘quvchilarga
yangi vazifalar va loyihalar orqali ularni qiyinchiliklarga duchor qilish, turli
muammolarni hal qilishda erkin va ijodiy yondashishga imkon yaratadi. Bunday
amaliy yondashuv o‘quvchilarga o‘zaro hamkorlik va jamiyatdagi o‘z o‘rinlarini
topishda zarur bo‘lgan ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradi 10
.
Shaxsiy yondashuv o‘quvchining individual xususiyatlari, ehtiyojlari va
qobiliyatlariga asoslangan pedagogik yondashuvdir. Har bir o‘quvchining shaxsiy
rivojlanishi uchun mos ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkil etish zarur. Bu
yondashuvda o‘quvchilarning individual qobiliyatlari va ularning ehtiyojlari
inobatga olinadi. Pedagogning asosiy maqsadi – o‘quvchining ichki potentsialini
ochish va uning shaxsiy rivojlanishiga yordam berishdir. Masalan, o‘quvchining
10
Samatov, Sh. Ta'lim va tarbiya jarayonini integratsiyalashgan yondashuv orqali samarali tashkil etish. Pedagogik
tadqiqotlar (5), 2023 11-19.
13

intellektual darajasi, emotsional holati va shaxsiy xususiyatlari o‘qituvchi
tomonidan chuqur tahlil qilinadi. Shaxsiy yondashuv orqali o‘quvchilarga
individual maslahatlardan foydalangan holda, o‘z maqsadlariga erishish uchun
kerakli ko‘nikmalarni rivojlantirishda yordam beriladi. Bu yondashuvning muhim
jihati shundaki, u o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga va uning
shaxsiyatini to‘liq shakllantirishga yordam beradi.
Integratsiyalashgan yondashuv o‘quvchilarga nafaqat akademik bilimlarni,
balki axloqiy, ma’naviy va ijtimoiy qadriyatlarni ham o‘rgatishga qaratilgan
yondashuvdir. Ta’lim va tarbiya jarayonlarini birlashtirish orqali o‘quvchilar
nafaqat ilmiy bilimlarni, balki jamiyatda yashash uchun zarur bo‘lgan etik
qoidalarni, axloqiy qadriyatlarni ham o‘rganadilar. Bu yondashuvda o‘quvchilarga
mas’uliyat, mehnatsevarlik, adolat, halollik, do‘stlik kabi qadriyatlar o‘rgatiladi.
Integratsiyalashgan yondashuv o‘quvchilarga jamiyatda faol va ma’naviy boy
shaxslar bo‘lishni o‘rgatadi. O‘quvchilarning faqat bilim olishga emas, balki
ijtimoiy faoliyatlarga va o‘zaro munosabatlarga ham e’tibor berishlari zarur.
Bunday yondashuvning afzalligi shundaki, o‘quvchilar bilimlarni amaliyotda
qo‘llashni o‘rganish bilan birga, ular o‘z shaxsiyatlarini yaxshilash va jamiyatga
foydali shaxslar bo‘lishga tayyorlanadilar.
Tarbiya jarayonida ushbu yondashuvlar orqali o‘quvchilarning jamiyatda
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishlariga yordam beradigan metodlar va uslublar
qo‘llaniladi. Pedagogik metodlar orqali o‘quvchilarning bilim olish jarayoni
faollashadi, shaxsiy va jamoaviy ko‘nikmalar rivojlanadi. Interfaol metodlar,
guruhli ishlash, loyihalar yaratish va baholash metodlari orqali o‘quvchilar
o‘zlarining ijtimoiy va axloqiy ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. O‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga, qaror qabul qilishga, o‘z faoliyatlarida mas’uliyatni o‘z
zimmalariga olishga o‘rgatish uchun turli metodlar, jumladan, muzokara, baholash,
amaliy mashqlar va kuzatuvlar qo‘llaniladi. Bu metodlar orqali o‘quvchilarning
nazariy bilimlari real hayotdagi sharoitlarga moslashtiriladi va ularning hayotga
tayyorlanish darajasi oshadi. Tarbiya jarayonida o‘quvchilarni hayotga
14

tayyorlashning pedagogik yondashuvlari, ularning kelajakda jamiyatda
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishlari uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni
shakllantiradi. Ushbu yondashuvlar o‘quvchilarni faqat bilim olishga emas, balki
ijtimoiy va axloqiy mas’uliyatni his qilishga ham tayyorlaydi.
1.3. Boshlang ich sinflarda tarbiya jarayonining strukturalariʻ
Tarbiya jarayoni boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning nafaqat ilmiy
bilimlarini, balki axloqiy, ma’naviy va estetik jihatlarni ham rivojlantirishga
qaratilgan. Bu jarayonning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat 11
:
1. O‘qituvchi. O‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda tarbiya jarayonining
markaziy shaxsidir. U nafaqat darslar o‘tkazadi, balki o‘quvchilarning axloqiy va
ijtimoiy rivojlanishiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchi o‘quvchilarga
mas’uliyatni, halollikni, mehnatsevarlikni, bir-biriga yordam berishni o‘rgatadi.
O‘qituvchining ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlarni shakllantirishdagi roli
o‘quvchilarning jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun muhimdir.
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqotda bo‘lib, ularning individual
xususiyatlarini hisobga olib, pedagogik yondashuvni amalga oshiradi.
2. O‘quvchi. O‘quvchi tarbiya jarayonining markazida turadi va uning
faolligi, o‘zini anglash qobiliyati, axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarni o‘zlashtirishi bu
jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga ta’sir qiladi. O‘quvchi nafaqat
bilim oladi, balki o‘z shaxsiyatini rivojlantirishga, jamiyatda o‘z o‘rnini topishga
harakat qiladi. O‘quvchi tarbiya jarayonida faol ishtirok etib, o‘z ichki dunyosini
rivojlantiradi. Ularning axloqiy va ijtimoiy fazilatlari, o‘zaro hurmat, o‘z
mas’uliyatini tushunishi va o‘zining jamiyatdagi rolini anglash tarbiya
jarayonining asosini tashkil etadi.
3. Ota-onalar. Ota-onalar tarbiya jarayonining yana bir muhim ishtirokchisi
hisoblanadi. Ota-onalar o‘quvchilarni uyda tarbiyalashda, ularning axloqiy va
ma’naviy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda katta ahamiyatga ega. Ota-onalar
o‘quvchilar bilan doimiy aloqada bo‘lib, ularning ta’lim va tarbiyaviy jarayonida
11
Alimov A. Boshlang‘ich ta'limda tarbiya jarayonining metodologik asoslari. Ta'lim va tarbiya masalalari, 2022,
3(45), 25-34 betlar.
15

qandaydir muammolarni hal qilishda yordam beradilar. O‘quvchining o‘qituvchi
bilan uyda va maktabda qanday muomala qilishi, ularning tarbiya jarayonida
muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun muhimdir. Ota-onalar o‘quvchi bilan birga ularning
ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarini shakllantirishda faol ishtirok etadilar.
4. Jamoa. Sinf va maktab jamoasi tarbiya jarayonining yana bir tarkibiy
qismidir. Jamoa o‘quvchilarga ijtimoiy faoliyatda ishtirok etishni, boshqalar bilan
hamkorlikda ishlashni o‘rgatadi. Sinfdagi guruh ishlari, jamoaviy o‘yinlar, sport
musobaqalari va boshqa tashkiliy faoliyatlar orqali o‘quvchilar o‘zaro hurmatni,
yordamga tayyorlikni, mas’uliyatni va adolatni o‘rganadilar. Jamoada ishlash
o‘quvchilarni mustahkam, o‘zaro yordamchi va ijtimoiy faollikka olib keladi.
Shuningdek, o‘quvchilar o‘zaro muloqot orqali o‘zaro toqatni, bir-birini
tushunishni va hamjihatlikni rivojlantiradilar.
Tarbiya jarayoni boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni nafaqat bilim olishga,
balki jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishga tayyorlashga yo‘naltirilgan.
O‘qituvchi, o‘quvchi, ota-onalar va jamoa o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik tarbiya
jarayonining muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta’minlaydi. Tarbiya jarayonining
bu strukturalari o‘quvchilarning shaxsiyatini to‘g‘ri shakllantirishga va ularni
jamiyatga mos ravishda rivojlantirishga yordam beradi.
Tarbiya jarayonida o‘quvchilarni muvaffaqiyatli shakllantirish uchun turli
uslubiy vositalar qo‘llaniladi. Ular o‘quvchilarga ilmiy bilimlarni o‘rganish bilan
birga, hayotda muvaffaqiyatli bo‘lish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni ham
o‘rgatadi. O‘qitish o‘quvchilarga nafaqat ilmiy bilimlar, balki hayotiy
ko‘nikmalarni ham o‘rgatish jarayonidir. Bu vosita o‘quvchilarning aqliy va
ma’naviy rivojlanishiga yordam beradi. O‘qitish jarayonida o‘quvchilarni
yangiliklarni o‘rganishga, muammolarni hal qilishga va o‘z fikrlarini ifodalashga
o‘rgatish muhimdir. O‘qitish metodlari, masalan, ma’ruzalar, dars mashg‘ulotlari,
amaliy ishlar orqali o‘quvchilarni aniq va zamonaviy bilimlar bilan ta’minlashga
qaratiladi. O‘qitish jarayonida shuningdek, axloqiy va ma’naviy qadriyatlar ham
shakllantiriladi, bu esa o‘quvchilarning jamiyatga foydali shaxslar bo‘lishiga
16

yordam beradi. Tarbiya jarayoni o‘quvchilarga ijtimoiy, axloqiy, ma’naviy
qadriyatlarni o‘rgatish bilan bog‘liq bo‘lib, ularning shaxsiyatini shakllantirishga
qaratilgan. Tarbiya o‘quvchilarga to‘g‘ri va adolatli bo‘lish, boshqalarga yordam
berish, o‘z mas’uliyatlarini tushunish, jamoaviy ishda ishtirok etish kabi muhim
fazilatlarni o‘rgatadi. Tarbiya orqali o‘quvchilar o‘zaro hurmat, mehnatsevarlik va
ehtiyotkorlik kabi ijtimoiy qadriyatlarni o‘zlashtiradilar. Bu jarayon nafaqat
o‘quvchilarning axloqiy darajasini oshiradi, balki ularni jamiyatda faol va
mas’uliyatli fuqarolar bo‘lishga tayyorlaydi.
Kuzatish - tarbiya jarayonining bir qismi bo‘lib, o‘quvchilarning
rivojlanishini baholash va ularning qaysi sohalarda kamchiliklarga ega ekanligini
aniqlash imkoniyatini beradi. Bu vosita yordamida o‘quvchilarning yutuqlari va
muammolarini kuzatib borish mumkin. Kuzatish orqali o‘quvchilarning bilim
darajasi, xulq-atvori, jamoa bilan ishlash qobiliyati va boshqa ko‘nikmalari
baholanadi. O‘qituvchilar kuzatish jarayonida o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini inobatga olib, ularga yordam berish, ularning rivojlanishiga
qo‘shimcha yordam ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Kuzatish
o‘quvchilarning o‘zlarini qanday tutishlari, o‘zaro munosabatlarda qanday
bo‘lishlari va tarbiyaviy xususiyatlarini aniqlashda samarali vosita hisoblanadi.
Tarbiya jarayonidagi ushbu uslubiy vositalar o‘quvchilarni faqat ilmiy bilimlar
bilan emas, balki ijtimoiy va axloqiy fazilatlar bilan ham ta’minlaydi. Har bir
vosita o‘z navbatida o‘quvchilarning shaxsiyatini rivojlantirishga yordam beradi,
ularni jamiyatda faol va mas’uliyatli bo‘lishga tayyorlaydi. O‘qitish, tarbiya va
kuzatish bir-birini to‘ldiradigan vositalar bo‘lib, o‘quvchilarning rivojlanishini
kompleks ravishda amalga oshiradi 12
.
Tarbiya jarayoni boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning nafaqat ilmiy, balki
axloqiy, ijtimoiy va ma’naviy rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu
jarayon, o‘quvchilarni jamiyatga mos va mas’uliyatli shaxslar sifatida
tarbiyalashga qaratilgan bo‘lib, o‘qituvchi, o‘quvchi, ota-onalar va maktab jamoasi
12
Jumaniyozova D. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ijtimoiy va axloqiy tarbiyalash metodlari. Pedagogika va
innovatsion ta'lim, 2021, 12(7), 11-19 betlar.
17

o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni o‘rnatish va kuchaytirish orqali amalga oshiriladi.
Tarbiya jarayoni ikki asosiy qismga bo‘linadi: sinf ichidagi va sinfdan tashqari
faoliyatlar. Sinf ichidagi faoliyatlar tarbiya jarayonining markaziy qismi
hisoblanadi. Bu faoliyatlar o‘quvchilarga bilim berishdan tashqari, ularning
axloqiy, ijtimoiy va ma’naviy rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. O‘qituvchi
sinfda dars davomida turli metodlar va uslublardan foydalanadi, ular orasida
muammoli muhokamalar va guruh ishlarini tashkil etish, rol o‘yinlar va
simulyatsiyalar, shaxsiy va jamoaviy mas’uliyatni o‘rgatish kabi faoliyatlar
mavjud. Bu faoliyatlar o‘quvchilarga bir-birini tinglash, hurmat qilish, fikr
almashish va birgalikda yechim topishga o‘rgatadi 13
.
Sinfdan tashqari faoliyatlar ham tarbiya jarayonining muhim qismidir. Bu
faoliyatlar o‘quvchilarning ilmiy va axloqiy rivojlanishini kengaytiradi, o‘z
qobiliyatlarini namoyish etish va ijodiy yondashuvni rivojlantirish imkoniyatlarini
yaratadi. Sinfdan tashqari faoliyatlar orasida sport musobaqalari va jismoniy
tarbiya, ijodiy faoliyatlar, ekskursiyalar va sayohatlar, xayriya ishlarida ishtirok
etish kabi tadbirlar mavjud. Bu faoliyatlar o‘quvchilarga o‘zlarini erkin
ifodalashga, jamoada ishlashga va boshqalarga mehr-shafqat ko‘rsatish
qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Tarbiya jarayonining samarali
bo‘lishi uchun sinf ichidagi va sinfdan tashqari faoliyatlar o‘quvchilarning turli
jihatdan rivojlanishiga yordam beradi. Tarbiya jarayonida o‘qituvchining o‘quvchi
bilan samarali aloqasi, ota-onalar bilan hamkorlik va maktab jamoasi o‘rtasida
o‘zaro qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonni tashkil etishda
faqat o‘qituvchi emas, balki ota-onalar va o‘quvchilarning o‘zi ham faol ishtirok
etishlari kerak. Bunday hamkorlik orqali o‘quvchilarning axloqiy, ijtimoiy va
ma’naviy rivojlanishi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yiladi. Sinf ichidagi va sinfdan tashqari
faoliyatlarni integratsiyalash va o‘quvchilarning shaxsiy ehtiyojlariga moslashtirish
muhimdir. O‘quvchilarning individual xususiyatlari, qobiliyatlari va ehtiyojlarini
13
Xo‘jaeva M. Tarbiya jarayonining strukturalari va uning boshlang‘ich ta'limdagi o‘rni. Boshlang‘ich ta'limdagi
yondashuvlar, 2020, 4(12), 63-70 betlar.
18

hisobga olish orqali ular uchun samarali va qiziqarli tarbiya jarayonlarini tashkil
etish mumkin 14
.
II-BOB. BOSHLANG ICH SINFLARDA TARBIYA JARAYONININGʻ
MAZMUNI
2.1. Boshlang ich sinflarda tarbiyaviy faoliyat turlari
ʻ
Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy faoliyat turlari o‘quvchilarni axloqiy,
ijtimoiy, ma’naviy va estetik jihatlardan to‘g‘ri shakllantirishga yo‘naltirilgan.
Ushbu faoliyatlar o‘quvchilarni jamiyatga mos ravishda tarbiyalashga yordam
beradi va ularga nafaqat bilim, balki hayotiy ko‘nikmalarni ham o‘rgatadi.
Tarbiyaviy faoliyatlar sinf ichidagi darslar, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar,
o‘quvchi-o‘qituvchi hamkorligi va ota-onalar bilan birgalikda amalga oshirilishi
mumkin. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish jarayonida tarbiya elementlarining
qo‘llanilishi o‘quvchilarning faqat ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishiga emas, balki
ularni jamiyatda ijtimoiy va axloqiy jihatdan sog‘lom shaxslar sifatida
shakllantirishga yo‘naltirilgan. Bu jarayon orqali o‘quvchilarda axloqiy qadriyatlar,
ijtimoiy ko‘nikmalar, va mas’uliyat hissi rivojlanadi. Tarbiya elementlari
o‘quvchilarning faqat bilim olishini emas, balki o‘zlarini va atrofdagilarni hurmat
qilish, jamiyatga foydali bo‘lish kabi asosiy tamoyillarni o‘rgatadi 15
.
Axloqiy qadriyatlar o‘quvchilarga halollik, adolat, mehnatsevarlik,
mas’uliyat, boshqalarni hurmat qilish kabi asosiy axloqiy normallarni o‘rgatadi.
O‘qituvchi dars davomida o‘quvchilarga turli vaziyatlar orqali bu qadriyatlarni
tushuntiradi. Masalan, o‘quvchilarni to‘g‘ri va noto‘g‘ri xatti-harakatlarni
ajratishga o‘rgatish, o‘z faoliyatlarida adolatli va halol bo‘lishni targ‘ib qilish, ular
orasida jamoaviy ishda hamkorlikni rivojlantirish, barcha insonlarga hurmat bilan
munosabatda bo‘lishni o‘rgatish kerak. Ijtimoiy ko‘nikmalar o‘quvchilarga
14
Mirkamilov F. Boshlang‘ich ta'limda axloqiy va ma'naviy qadriyatlarni o‘rgatish metodlari. Pedagogik o‘qishlar
jurnali, 2023, 10(18), 72-77 betlar.
15
Abdullayev, I. Boshlang'ich ta'limda tarbiyaviy faoliyat. O'qituvchi, 2010. 256 bet
19

boshqalar bilan to‘g‘ri muloqot qilishni, jamoada ishlashni, ijtimoiy mas’uliyatni
o‘z zimmalariga olishni o‘rgatadi. O‘quvchilarga jamiyatda o‘z o‘rnini topish,
jamoaviy faoliyatda ishtirok etish, boshqalar bilan ijobiy va hurmatli munosabatda
bo‘lishni o‘rgatish zarur. O‘qituvchi o‘quvchilarga guruh bo‘lib ishlashni, bir-
birining fikrini eshitishni va hurmat qilishni, shuningdek, muammolarni hal
qilishda jamoa sifatida ishlashni o‘rgatadi 16
.
Fikrlash va qaror qabul qilish o‘quvchilarda mas’uliyatli va mantiqiy
qarorlar qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘quvchilarni
turli vaziyatlarda mantiqiy fikr yuritishga, mas’uliyatli qarorlar qabul qilishga, o‘z
bilimlarini amaliyotda qo‘llashga rag‘batlantirish muhimdir. Shuningdek,
o‘quvchilarni o‘z xatti-harakatlari va qarorlariga javobgar bo‘lishga o‘rgatish,
jamiyatda to‘g‘ri izlanishlar va o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonida mustahkamlash
kerak. O‘qitish jarayonida axloqiy qadriyatlar, ijtimoiy ko‘nikmalar va
mas’uliyatni o‘rgatish o‘quvchilarning umumiy rivojlanishiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. O‘quvchilar nafaqat bilimlar, balki jamiyatda o‘z o‘rinlarini topish,
ijtimoiy mas’uliyatni his qilish va boshqalar bilan muloqot qilishda muhim
fazilatlarni rivojlantiradilar. O‘qituvchilar o‘quvchilarga bu tarbiya elementlarini
nafaqat nazariy, balki amaliy ravishda ko‘rsatishlari zarur. Bu jarayon
o‘quvchilarni jamiyatda hurmatga sazovor, mas’uliyatli, axloqiy va ijtimoiy
jihatdan tayyor shaxslar sifatida tarbiyalashga yordam beradi 17
.
Tarbiyaviy ishlarning sinfda va sinfdan tashqarida integratsiyasi
o‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Sinfda o‘qitish
jarayonida o‘quvchilarga ilmiy bilimlar berish bilan birga, ularning axloqiy va
ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashga alohida e’tibor qaratiladi. Sinf ichidagi
faoliyatlar, masalan, axloqiy muhokamalar, guruh ishlari, va insho yozdirish orqali
o‘quvchilarning muloqot qilish, fikr yuritish, muammolarni hal qilish kabi
ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. Axloqiy muhokamalar o‘quvchilarni turli
axloqiy masalalar bilan tanishtiradi, ularni o‘z fikrlarini aniq ifodalashga,
16
Akhmedov, N. Tarbiyaviy jarayon va uning ahamiyati. Fan va texnologiya, 2018. 312 bet.
17
Karimov, T. Tarbiyaviy ishlarning metodikasi. Sharq, 2015. 198 bet.
20

boshqalar bilan muloqotda hurmatni saqlashga o‘rgatadi. Guruh ishlari
o‘quvchilarni hamkorlikda ishlashga, bir-birining fikriga hurmat bilan
yondashishga o‘rgatadi. Insho yozdirish orqali esa o‘quvchilarni o‘z fikrlarini
tizimli va aniq ifodalashga rag‘batlantirish mumkin. Sinfdan tashqari faoliyatlar
ham tarbiyaviy ishlarning muhim qismidir. Bu faoliyatlar o‘quvchilarga o‘zlarini
amaliyotda sinash, turli vaziyatlarda axloqiy va ijtimoiy mas’uliyatni anglash
imkoniyatini yaratadi. Sport musobaqalari orqali o‘quvchilarga jismoniy faoliyatni
rivojlantirish, mehnatsevarlik, raqobatbardoshlik va mag‘lubiyatni qabul qilishni
o‘rgatish mumkin. Ijodiy faoliyatlar, masalan, musiqiy, raqs yoki drama kabi
san’at turlarida ishtirok etish o‘quvchilarda estetik didni rivojlantiradi va ijodiy
fikrlashga yordam beradi. Ekskursiyalar va sayohatlar o‘quvchilarga yangi joylarni
kashf qilish, tabiiy va madaniy meros bilan tanishtirish imkonini beradi. Bu orqali
o‘quvchilarda tarixiy va madaniy qadriyatlarni shakllantirish mumkin. Xayriya
ishlarida ishtirok etish o‘quvchilarga ijtimoiy mas’uliyatni oshirish, boshqalarga
yordam berish va jamoaviy faoliyatda ishtirok etishning ahamiyatini o‘rgatadi.
Sinfda va sinfdan tashqaridagi faoliyatlar o‘quvchilarning nafaqat ilmiy
bilimlarini, balki axloqiy, ijtimoiy va estetik jihatlarini rivojlantiradi. Bu jarayon
o‘quvchilarni hayotga tayyorlashda muhim rol o‘ynaydi, ularni jamiyatda o‘z
o‘rnini topishga, mas’uliyatli, axloqli va ijtimoiy faol shaxslar bo‘lib yetishishga
yordam beradi. Shuning uchun tarbiyaviy ishlarning sinfda va sinfdan tashqarida
samarali integratsiyasi o‘quvchilarning umumiy rivojlanishini ta’minlaydi va
ularning shaxsiy fazilatlarini shakllantiradi 18
.
Tarbiya jarayonida o‘quvchilarga mas’uliyat, axloqiy qadriyatlar va
jamiyatga nisbatan munosabatlarni shakllantirish o‘quvchilarning nafaqat bilim
olishini, balki ularning shaxsiy fazilatlarini rivojlantirishni ta’minlaydi.
O‘quvchilarni mas’uliyatli, axloqli va jamiyatga foydali shaxslar sifatida
tarbiyalash, ularning kelajakdagi hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mas’uliyatni
o‘rgatish o‘quvchilarga o‘z vazifalarini to‘liq va sifatli bajarish, o‘z xatti-
harakatlariga javobgarlikni olishni o‘rgatadi. O‘quvchilar, o‘z faoliyatlarini
18
G'ulomov, M. O'quvchilarni axloqiy tarbiyalashning zamonaviy usullari. Ma'naviyat, 2017. 220 bet.
21

rejalashtirish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash va natijalarni baholash orqali mas’uliyatli
shaxslar bo‘lib yetishadilar. Bu jarayonda o‘qituvchi ularga o‘z xatti-harakatlariga
qanday ta’sir ko‘rsatishini tushuntirib, ularni o‘z vazifalariga e’tiborli bo‘lishga
rag‘batlantiradi. Axloqiy qadriyatlar o‘quvchilarga hayotda to‘g‘ri yo‘lni tanlashda
yordam beradi. Halollik, adolat, o‘zgalarga yordam berish, o‘z fikrini hurmat bilan
bildirish kabi qadriyatlar o‘rgatiladi. O‘quvchilar bu qadriyatlarni amaliyotda
qo‘llashni o‘rganadilar, bu esa ularga kelajakda jamiyatda hurmatli va to‘g‘ri yo‘l
tutgan shaxslar bo‘lishga yordam beradi 19
.
Jamiyatga nisbatan munosabat o‘quvchilarga jamiyatda o‘z o‘rnini topishga,
boshqalar bilan muloqotda bo‘lishda hurmatni saqlashga yordam beradi.
O‘quvchilarni o‘z jamiyatiga nisbatan mas’uliyatli munosabatda bo‘lishga
o‘rgatish, ularni ijtimoiy faoliyatda ishtirok etishga rag‘batlantirish ham muhimdir.
Jamiyatning turli masalalariga faol munosabatda bo‘lish, o‘zining mas’uliyatini his
qilish va boshqalar bilan ijtimoiy bog‘lanish o‘quvchilarni ijtimoiy jihatdan
rivojlantiradi. Tarbiya jarayonining bu jihatlari o‘quvchilarning umumiy
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va ularni kelajakda nafaqat bilimli, balki
mas’uliyatli, axloqli va jamiyatga foydali shaxslar bo‘lishga tayyorlaydi.
19
Ibragimov, S. Boshlang'ich sinfda tarbiya va ta'lim integratsiyasi. O'quvchi, 2020. 180 bet.
22

2.2. O‘quvchilarni ijtimoiylashuvga tayyorlash
O‘quvchilarni ijtimoiylashuvga tayyorlash — boshlang‘ich ta’lim tizimida
o‘quvchilarning jamiyatga mos va faol fuqarolar sifatida rivojlanishi uchun zarur
bo‘lgan muhim jarayonlardan biridir. Bu jarayonda o‘quvchilarni faqat ilmiy
bilimlarga, balki ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni o‘rgatishga ham alohida e’tibor
qaratiladi. O‘quvchilarda jamiyatga nisbatan to‘g‘ri munosabatlar, o‘zaro hurmat,
hamkorlik va guruhda ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish nafaqat ta’lim
jarayonini boyitadi, balki kelajakda ular uchun ijtimoiy muvaffaqiyatni
ta’minlaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijtimoiy faoliyatlarga kirishishi
o‘quvchilarning ijtimoiy moslashuvini va shaxsiy rivojlanishini ta’minlaydigan
muhim bosqichdir. Bu jarayon o‘quvchilarga jamiyatda o‘z o‘rnini topish va o‘zaro
munosabatlarni shakllantirishda yordam beradi. Ularning ijtimoiy faoliyatlarga
kirishishi bir nechta muhim ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga qaratilgan 20
:
1. Jamoaviy ishlash va hamkorlik qilish . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
uchun guruhlarda ishlash, birgalikda mas’uliyatni baham ko‘rish va birgalikda
maqsadga erishish juda muhimdir. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘z fikrlarini hurmat
bilan ifodalashni, boshqa guruh a’zolarining fikrlarini tinglashni, va o‘zaro
hamkorlikni rivojlantirishni o‘rganadilar. Masalan, guruhdagi topshiriqlarni
taqsimlash, fikrlarni muhokama qilish va umumiy qarorlar qabul qilish orqali
o‘quvchilar o‘zlarining jamiyatdagi rollarini tushunib, mustahkam ijtimoiy
ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.
2. Muloqot qilish va o‘zaro hurmatni shakllantirish . O‘quvchilar ijtimoiy
vaziyatlarda o‘z fikrlarini aniq va tushunarli ifodalashni, boshqalar bilan samarali
muloqot qilishni va turli xil ijtimoiy normallarni hurmat qilishni o‘rganadilar. Bu
jarayon o‘quvchilarda ijtimoiy yutuqlarga erishish uchun zarur bo‘lgan muloqot
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quvchilar o‘zaro muloqotda bo‘lish, turli fikrlarni
hurmat qilish va boshqalar bilan uyg‘un ishlashni o‘rganadilar.
20
Xudoyberganov R. O'qituvchining pedagogik texnologiyalari. "Ma'naviyat", Toshkent, 2018, 240 bet.
23

3. Muammolarni hal qilish va qarorlar qabul qilish . O‘quvchilarga
o‘zaro muammolarni hal qilishda va qarorlar qabul qilishda qanday yondashuvlarni
qo‘llashni o‘rgatish kerak. Bu, ayniqsa, guruh ishlarida muhimdir, chunki guruhda
turli fikrlar va nuqtai nazarlar bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar bu jarayonda
o‘zlarining fikrlarini erkin ifodalashni, boshqa guruh a’zolarining fikrini tinglashni,
kelishuvlarga erishishni va umumiy maqsadga erishish uchun qarorlar qabul
qilishni o‘rganadilar.
4. Ijtimoiy rollar va jamiyatga moslashish . O‘quvchilar ijtimoiy
faoliyatlarga kirishishda turli ijtimoiy rollarni o‘zlashtiradilar. Masalan, ular
oiladagi, maktabdagi, yoki keng jamiyatdagi o‘z rollarini tushunadilar va bu
rollarga moslashadilar. Ijtimoiy rollarni bilish va ularni bajarish o‘quvchilarga
jamiyatdagi o‘z o‘rinlarini aniqroq tushunishga yordam beradi.
5. Guruhdagi axloqiy muhokamalar . Axloqiy va ijtimoiy masalalarni
guruhda muhokama qilish o‘quvchilarda axloqiy qarashlarni shakllantiradi.
O‘quvchilar guruhda boshqalarning nuqtai nazarini hurmat qilishni, turli ijtimoiy
masalalarga nisbatan o‘z fikrlarini aniq va mulohazali ifodalashni o‘rganadilar.
Bunday faoliyatlar ularni jamiyatga moslashishga tayyorlaydi va ular axloqiy
mas’uliyatni anglaydilar.
6. Empatiya va o‘zaro yordam . O‘quvchilarga boshqalar bilan hamdardlik
qilish va o‘zaro yordamni rivojlantirish zarur. Bu o‘quvchilarni ijtimoiy va axloqiy
mas’uliyatni anglashga o‘rgatadi. Misol uchun, o‘quvchilar yordamga muhtojlarga
yordam berish, ijtimoiy muammolarga ijobiy munosabatda bo‘lishni o‘rganadilar.
7. O‘qituvchining roli . O‘qituvchilar bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi.
Ular o‘quvchilarga jamiyatga moslashish jarayonida yordam beradi, axloqiy
qadriyatlarni shakllantiradi va o‘quvchilarda mas’uliyatni rivojlantiradi. O‘qituvchi
o‘quvchilarga o‘zaro hurmatni, jamoada ishlashni va boshqalar bilan yaxshi
munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi.
O‘quvchilar ijtimoiy faoliyatlarga kirishishda faqat bilimlarni o‘rganish
bilan cheklanmaydilar. Ular turli ijtimoiy vaziyatlarda o‘zlarining o‘rinlarini
24

topishga, jamiyatda o‘zaro hurmat va muomala qilishni o‘rganadilar. Bu jarayon
ularni o‘z shaxsini anglashga, boshqalarga yordam berishga, ijtimoiy jihatdan faol
va mas’uliyatli fuqarolar bo‘lishga tayyorlaydi 21
.
O‘quvchilarda jamiyatga nisbatan to‘g‘ri munosabat va o‘zaro hurmatni
shakllantirish, ularning ijtimoiy faoliyatlarga moslashishi va jamiyatning faol
a’zolari bo‘lishi uchun zarurdir. O‘quvchilarni axloqiy qadriyatlar, o‘zaro hurmat,
va jamiyatga nisbatan mas’uliyatni o‘rgatish orqali ular jamiyatda o‘z o‘rnini
topishga va jamiyatga foydali bo‘lishga o‘rganadilar. Bu jarayon o‘quvchilarni
ijtimoiy munosabatlarda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga tayyorlaydi. O‘quvchilarni
jamiyatda hurmat va adolatga asoslangan munosabatlar o‘rnatishga undash,
ularning boshqalar bilan samarali muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Shuningdek, axloqiy qadriyatlar, halollik, adolat, yordamlashish kabi muhim
qadriyatlarni o‘rgatish orqali o‘quvchilarni jamiyatda mas’uliyatli va yaxshi
insonlar bo‘lishga yo‘naltiradi. Jamiyatga nisbatan to‘g‘ri munosabatni
shakllantirish jarayonida o‘quvchilarga boshqalar bilan birgalikda ishlashni,
jamoaviy mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishni, va turli ijtimoiy vaziyatlarda o‘z
fikrlarini muloyim tarzda bildirishi kerakligini o‘rgatish zarur. Buning uchun
o‘qituvchilar o‘quvchilarga o‘zaro hurmatni saqlash, turli fikrlarni tinglash va
madaniyatli muloqot qilishni o‘rgatadilar. Shu bilan birga, o‘quvchilarga jamiyatga
foydali bo‘lish, ijtimoiy mas’uliyatni anglash va jamiyatda o‘z o‘rnini topishga
yordam beradigan faoliyatlar orqali axloqiy qadriyatlarni o‘rgatish muhimdir.
O‘quvchilarga o‘z harakatlarining jamiyatga ta’sirini tushuntirish, ularni ijtimoiy
mas’uliyatni his qilishga o‘rgatadi.
Bu jarayon o‘quvchilarda ijtimoiy qadriyatlarni shakllantirish va boshqalar
bilan hamkorlikda ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
O‘quvchilar o‘zaro hurmatni va jamiyatda bir-biriga yordam berishni o‘rgatish,
ularning jamiyatga bo‘lgan mas’uliyatini oshiradi. Sinfdagi va sinfdan tashqari
faoliyatlar orqali o‘quvchilarga jamoaviy ishlash, muloqotda bo‘lish, ijtimoiy
muammolarni hal qilishda birgalikda harakat qilish kabi ko‘nikmalarni
21
Mahmudov A. Boshlang'ich ta'limda ijtimoiylashuv. "O'zbekiston", Toshkent, 2017, 150 bet.
25

rivojlantirish imkoniyati beriladi. kelajakda ijtimoiy mas’uliyatli va hurmatli
shaxslar bo‘lishga tayyor bo‘lishadi.
O‘quvchilarda guruhda ishlash, hamkorlik qilish, va jamoa ruhini
rivojlantirish ko‘nikmalarini shakllantirish, ijtimoiy faol va mas’uliyatli shaxslar
sifatida ularni tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayon o‘quvchilarga nafaqat
bilimlarni o‘zlashtirishda, balki ijtimoiy muloqot va hamkorlikda ham
muvaffaqiyatli bo‘lishga yordam beradi. Guruhda ishlash ko‘nikmalarini
rivojlantirish, o‘quvchilarga o‘zaro yordam va birgalikda ishlashning ahamiyatini
tushuntiradi.
Guruh ishlarida ishtirok etish . O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lib, birgalikda
ishlashga o‘rgatish orqali ularning hamkorlikda ishlash ko‘nikmalari rivojlanadi.
Har bir o‘quvchi guruhning umumiy maqsadiga erishish uchun o‘zining
mas’uliyatlarini bajarishga o‘rganadi. Bu o‘z navbatida o‘quvchilarda birgalikda
ishlash, javobgarlikni bo‘lishish va jamoaviy maqsadga intilish kabi ko‘nikmalarni
shakllantiradi.
Muloqot va muammolarni hal qilish . O‘quvchilarga guruh bo‘lib
ishlashda o‘zaro muloqot qilish va fikrlarni tinglashni o‘rgatish, shuningdek,
birgalikda muammolarni hal qilishni o‘rgatadi. Bu jarayon o‘quvchilarda ijodiy
fikrlash va muammolarni turli nuqtai nazardan ko‘rishga yordam beradi.
O‘quvchilar turli ijtimoiy vaziyatlarda o‘z fikrlarini ifodalashni o‘rganadilar va
boshqalarning fikrlarini hurmat qilishni biladilar.
Jamoa ruhini rivojlantirish . Jamoa ruhini rivojlantirish, o‘quvchilarga
o‘zaro yordam, qo‘llab-quvvatlash va bir-biriga hurmat ko‘rsatishning ahamiyatini
o‘rgatadi. Jamoaviy muvaffaqiyatga erishish uchun har bir o‘quvchi o‘z roli va
vazifasini bajarishga tayyor bo‘lishi kerak. Bu o‘quvchilarda hamkorlikda
ishlashning va umumiy maqsadga erishishning ahamiyatini tushuntiradi 22
.
22
Karimov F. Tarbiya jarayonida o'quvchilarni axloqiy tarbiyalash. "O'zbekiston nashriyoti", Toshkent, 2020, 180
bet.
26

2.3. Tarbiya jarayonida ota-onalar va o‘qituvchining roli
Tarbiya jarayonida ota-onalar va o‘qituvchining roli juda muhim, chunki bu
ikki tomonning hamkorligi o‘quvchilarning ijtimoiylashuvi va shaxs sifatida
shakllanishida katta ahamiyatga ega. Ota-onalar va o‘qituvchilar birgalikda ishlash
orqali o‘quvchilarning axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarni o‘zlashtirishini
ta’minlashlari mumkin. Ota-onalar va o‘qituvchilarning hamkorligi tarbiya
jarayonida juda muhim o‘rin tutadi, chunki bu ikki tomonning faoliyatlari
o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga va umumiy tarbiyaviy muhitning
shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ota-onalar uyda o‘z farzandlarini
tarbiyalashda, o‘qituvchilar esa maktabda bilim va axloqiy qadriyatlarni
o‘rgatishda qatnashadilar. O‘zaro hamkorlik bu jarayonni yanada samarali qiladi,
chunki har ikki tomon farzandning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishga intiladi.
Ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi aloqalar o‘quvchining ta’lim va tarbiya
jarayonida eng muhim o‘rni tutadi. Agar ota-onalar o‘z farzandlarining maktabdagi
faoliyatini, o‘qituvchilarning baholarini, har bir o‘quvchining yutuqlarini va
kamchiliklarini bilib borishsa, o‘zaro tushunish va qo‘llab-quvvatlash yanada
samarali bo‘ladi. O‘qituvchilar, ota-onalar bilan muntazam ravishda aloqa o‘rnatib,
o‘quvchilarni yanada yaxshiroq tushunib, ularning o‘zaro aloqalarini
mustahkamlashadi. Ota-onalar esa o‘qituvchilar bilan fikr almashish orqali
farzandlarining ta’limdagi muvaffaqiyatlarini va muammolarini o‘z vaqtida hal
qilishadi.
Pedagogik jihatdan, ota-onalar va o‘qituvchilarning hamkorligi
farzandlarining rivojlanishiga qo‘shimcha yordam beradi. O‘qituvchilar ota-
onalarni dars jarayonlari, o‘quvchilarning ijtimoiy faoliyati va o‘qishdagi
muvaffaqiyatlari haqida muntazam ravishda xabardor qilib turishlari kerak.
Shuningdek, ota-onalar o‘z farzandlari haqida o‘qituvchidan fikr olish, darslarda
o‘z farzandining qaysi sohalarda yaxshi yoki kam rivojlanganligini bilib turishlari
kerak. Bu orqali ota-onalar o‘z farzandlari bilan bo‘lgan munosabatlarni
mustahkamlaydi va ularni o‘qituvchining maslahatlari asosida qo‘llab-quvvatlaydi.
27

Ayniqsa, ota-onalar o‘zlarining tarbiyaviy usullarini o‘qituvchilar bilan
muvofiqlashtirishga harakat qilishlari lozim. Bu usullarni to‘g‘ri tanlash va amalga
oshirish, farzandlarning xulq-atvoriga, uning ta’lim va tarbiya ehtiyojlariga mos
kelishi kerak. Ota-onalar o‘z farzandlari uchun o‘qituvchilar tomonidan
ko‘rsatilgan ma’lumotlarni uydagi tarbiyaviy jarayonlar bilan uyg‘unlashtirishlari
kerak. Shuningdek, ota-onalar o‘qituvchilar bilan pedagogik masalalarda
maslahatlashib, farzandning o‘qish va tarbiya jarayonida yuzaga kelgan
muammolarni hal qilishda birgalikda faoliyat olib borishlari muhimdir. Bu
hamkorlik nafaqat o‘quvchining akademik muvaffaqiyatlariga, balki uning axloqiy
va ijtimoiy rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Ota-onalar va o‘qituvchilarning
birgalikda amalga oshiradigan ishlari o‘quvchining ijtimoiy mas’uliyatni o‘z
zimmasiga olishiga, jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga, o‘zaro hurmat va hamkorlik
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. O‘qituvchilar va ota-onalar bir-
biriga qo‘llab-quvvatlash va hamkorlikda bo‘lsalar, farzandlarining shaxs sifatida
mukammal rivojlanishiga yordam berishadi.
O‘qituvchining boshlang‘ich sinfda tarbiya jarayonidagi roli juda katta
ahamiyatga ega, chunki ular nafaqat bilim, balki axloqiy qadriyatlar, jamiyatga
nisbatan to‘g‘ri munosabat va ijtimoiy mas’uliyatni shakllantirishda ham
o‘quvchilarga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadilar. O‘qituvchilar o‘quvchilarning shaxsiy
rivojlanishiga, ularning jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga, o‘zaro hurmat va
hamkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirishga hissa qo‘shadilar. O‘qituvchilar
o‘quvchilarni teng ravishda yondashib, ularning individual xususiyatlari va
ehtiyojlariga mos ravishda tarbiyaviy faoliyatlarni olib borishlari lozim. Bu,
o‘quvchilarni bir-biriga hurmat ko‘rsatish, jamoaviy ishlashga o‘rgatish va o‘zaro
muammolarni hal qilishda yordam berish demakdir. O‘qituvchi o‘z xulq-atvori
bilan o‘quvchilarga namuna bo‘lishi kerak. Ular o‘quvchilarga jamiyatda o‘z
o‘rnini topishda yordam beradi, ularni halol, adolatli va mas’uliyatli shaxslar
sifatida tarbiyalaydi 23
.
23
Xujayev, D. Pedagogik tarbiya asoslari. Tashkent: O'qituvchi, 2018. 320 bet.
28

O‘qituvchining tarbiya jarayonidagi o‘rni o‘qish jarayoniga taalluqli
bo‘lmagan ko‘plab boshqa faoliyatlarni ham o‘z ichiga oladi. O‘qituvchi, masalan,
sinfda o‘quvchilarning shaxsiy munosabatlarini, guruhda ishlashini, o‘zaro
muloqot qilishlarini nazorat qiladi. O‘qituvchilar tarbiyaviy tadbirlar va
faoliyatlarni tashkil etish orqali o‘quvchilarga ijtimoiylashuvni rag‘batlantiradi,
ularni bir-biriga yordam berishga, birgalikda ishlashga o‘rgatadi. O‘qituvchining
boshlang‘ich sinfda tarbiyaviy faoliyatini o‘zlashtirishi o‘quvchilarning
muvaffaqiyatli rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Ular o‘qituvchidan ko‘plab ijtimoiy
ko‘nikmalarni o‘rganadilar, va bu ularga nafaqat o‘quv jarayonida, balki hayotda
ham kerakli sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. O‘qituvchi va o‘quvchilar
o‘rtasidagi o‘zaro hurmat va ishonch tarbiya jarayonining muvaffaqiyatini
ta’minlaydi.
Tarbiya jarayonini samarali tashkil etish uchun ota-onalar va o‘qituvchilar
o‘rtasidagi muloqot va hamkorlik juda muhimdir. O‘qituvchilar va ota-onalar
o‘quvchilarning o‘qishdagi yutuqlari, muammolari va ijtimoiy rivojlanishi haqida
muntazam ravishda ma’lumot almashishlari kerak. Bu, o‘quvchilarning tarbiyasi
va bilim olish jarayonini yaxshilash uchun zarurdir. O‘qituvchilar ota-onalar bilan
uchrashuvlar va konsultatsiyalar orqali o‘quvchilarning umumiy rivojlanishiga doir
fikrlar almashishi, birgalikda maslahatlar berishlari mumkin. Ota-onalar va
o‘qituvchilar o‘quvchilarning akademik yutuqlari, xulq-atvori, ijtimoiy faoliyati va
axloqiy qadriyatlar bo‘yicha bir-birlariga ma’lumot taqdim etishlari, bu orqali
o‘quvchilarning kamchiliklarini va yutuqlarini aniqlashlari zarur. Ota-onalar, o‘z
farzandlarining maktabdagi faoliyatlarini kuzatishlari, ularning sinfdagi
muammolarini bilishlari va o‘qituvchilarga kerakli yordamni taqdim etishlari
mumkin. O‘qituvchilar esa, o‘z navbatida, ota-onalarga tarbiyaviy masalalar
bo‘yicha maslahatlar berishlari, ularning farzandlarini samarali ravishda o‘qitish
uchun qanday usullarni qo‘llashni tushuntirishlari lozim.
Bu hamkorlik o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga katta yordam beradi.
O‘qituvchilar va ota-onalar o‘quvchilarning o‘qishdagi muvaffaqiyatlarini, ijtimoiy
29

o‘zgarishlarini va axloqiy o‘zgarishlarini birgalikda nazorat qilishadi. Bu jarayonni
samarali tashkil etish uchun ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasida muloqot va
hamkorlikning doimiy ravishda amalga oshirilishi zarur.
O‘qituvchilar ota-onalar bilan uchrashuvlar, seminarlar va pedagogik
tadbirlar orqali o‘quvchilarning tarbiyasi haqida fikr almashishlari mumkin. Bu esa
o‘quvchilarning o‘zini tutish qobiliyatlarini, axloqiy qadriyatlarini va jamiyatda
o‘z o‘rnini topishlarini yanada mustahkamlashga yordam beradi. O‘qituvchilar va
ota-onalar o‘quvchilarni birgalikda tarbiyalashga hissa qo‘shishlari,
o‘quvchilarning ijtimoiy faoliyatlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishlarini
ta’minlashadi. Bu hamkorlik nafaqat o‘quvchilarning bilim olishiga, balki ularning
axloqiy rivojlanishiga, ijtimoiylashuviga va jamoada ishlash ko‘nikmalarini
shakllantirishga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi
bu hamkorlik jarayoni, shuningdek, farzandlarining ijtimoiy hayotdagi
muvaffaqiyatlariga ham katta hissa qo‘shadi. Ota-onalar va o‘qituvchilarning
o‘zaro hamkorligi o‘quvchilarning o‘qishdagi muvaffaqiyatlarini oshirish, axloqiy
qadriyatlarini rivojlantirish va ijtimoiy mas’uliyatni shakllantirishda juda muhim
rol o‘ynaydi.
30

XULOSA
Boshlang ich sinflarda tarbiya jarayoni, o‘quvchilarning nafaqat bilim olish,ʻ
balki ijtimoiy, axloqiy va madaniy jihatdan to‘liq rivojlanishiga yo‘naltirilgan
muhim bir bosqichdir. Ushbu jarayonning mohiyati, birinchi navbatda,
o‘quvchilarning turli ko‘nikmalarini shakllantirish, ularning jamiyatga
moslashishiga yordam berish va axloqiy qadriyatlarni o‘rgatishdan iboratdir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun tarbiya jarayoni, o‘quvchilarni nafaqat
akademik bilimlar bilan ta’minlash, balki ularga ijtimoiy va madaniy vazifalarni
tushunish, o‘zaro hurmat, jamoaviy ishga kirishish, hamkorlik qilish va
mas’uliyatni bo‘lishish kabi ko‘nikmalarni ham o‘rgatadi. Tarbiya jarayonini
samarali tashkil etish uchun ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasida yaqindan
hamkorlik qilish zarur. Ota-onalar farzandlarining uyda tarbiyaviy faoliyatlarini
qo‘llab-quvvatlaydi, o‘qituvchilar esa maktabda o‘z o‘quvchilarining akademik va
ijtimoiy rivojlanishlarini kuzatib boradilar. Bu ikki tomonlama hamkorlik
o‘quvchilarni yaxshiroq tarbiyalash va ularni jamiyatda o‘z o‘rnini to‘liq topishga
yo‘naltirish uchun zarurdir.
O‘qituvchilarning boshlang‘ich sinflarda tarbiya jarayonidagi roli juda
muhimdir. O‘qituvchi o‘quvchilarni bilim olish bilan birga, ularning shaxsiyati va
axloqiy qadr-qimmatlarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Ularning axloqiy va
ijtimoiy qadriyatlarni shakllantirish, jamoada ishlash va muloqot qilish
ko‘nikmalarini o‘rgatish orqali, o‘qituvchilar nafaqat bilim berish, balki
o‘quvchilarni to‘liq shaxslar sifatida tarbiyalashga yordam beradi. Ota-onalar va
o‘qituvchilarning birgalikda olib boradigan faoliyati orqali, tarbiya jarayoni
nafaqat o‘quvchilarning bilim olishiga, balki ularning jamiyatda muvaffaqiyatli
o‘rnini topishiga ham xizmat qiladi. Shuning uchun, tarbiya jarayonini samarali
tashkil etishda o‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasida doimiy va samarali muloqot
31

o‘rnatish zarur. Bu hamkorlik o‘quvchilarga ijtimoiy mas’uliyatni, o‘zaro
hurmatni, jamiyatga foydali bo‘lishni o‘rgatishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar.
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 15-iyuldagi
Boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish to‘g‘risidagi qarori. Tashkent: O‘zbekiston
Respublikasining Adliya vazirligi, 2020. 35 bet.
2. Mahmudova, F. O‘quvchilarda ijtimoiy axloqiy qadriyatlarni
shakllantirish metodikasi. Tashkent: Moliya nashriyoti, 2018. 215 bet.
3. Zaynutdinov, A. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi: O‘qituvchilar uchun
qo‘llanma. Tashkent: «Ma’rifat» nashriyoti, 2016. 180 bet.
4. Mavlonov, D. O‘quvchilarda tarbiyaning zamonaviy metodlari. Tashkent:
«O‘qituvchi» nashriyoti, 2019. 210 bet.
5. O‘qituvchining pedagogik faoliyati. Boshlang‘ich sinflar uchun metodik
qo‘llanma. Tashkent: «Nihol» nashriyoti, 2017. 160 bet.
6. Abdullaeva, N. O‘quvchilarda axloqiy va ijtimoiy ko‘nikmalarni
rivojlantirish metodikasi. Tashkent: «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2020. 190
bet.
7. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim vazirligi. Boshlang‘ich ta’limni
boshqarish va tashkil etish: Usul va ko‘rsatmalar. Tashkent: «O‘zbekiston»
nashriyoti, 2015. 120 bet.
8. Sirojiddinov, M. O‘quvchilarni guruhda ishlashga o‘rgatish metodlari.
Tashkent: «Navbahor» nashriyoti, 2018. 140 bet.
II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar.
9. Mahmudov, U. «Boshlang‘ich ta’limda axloqiy qadriyatlarni
shakllantirishning pedagogik aspektlari.» Pedagogika ilmiy to‘plami , Tashkent:
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi, 2021, 45-63 betlar.
32

10. Rakhimov, A. «Boshlang‘ich sinfda jamiyatshunoslik fanini o‘qitish
metodikasi.» Ilmiy maqola , O‘zbekiston pedagogika jurnali, 2019, 12 (2), 114-119
betlar.
11. Yuldashev, R. «Boshlang‘ich sinfda tarbiya jarayonini optimallashtirish
usullari.» Monografiya , Tashkent: «Pedagogika» nashriyoti, 2017. 250 bet.
12. Mustafaev, S. «O‘quvchilarni guruhda ishlashga o‘rgatish
metodologiyasi.» Ilmiy maqola , Ta’lim tizimi jurnali, 2020, 15 (4), 87-93 betlar.
13. Tursunov, A. «Boshlang‘ich sinfda tarbiya jarayonini yangi pedagogik
texnologiyalar bilan boyitish.» Monografiya , Tashkent: «Ma’rifat» nashriyoti,
2018. 220 bet.
14. Ruziev, B. «Pedagogik faoliyatda axloqiy qadriyatlarni shakllantirish.»
Ilmiy maqola , O‘zbekiston pedagogika ilmiy to‘plami, 2021, 19 (1), 49-55 betlar.
15. Nematova, Sh. «Boshlang‘ich sinfda tarbiya jarayonini tashkil etishning
ilmiy asoslari.» Monografiya , Tashkent: «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2019.
180 bet.
16. Mukhammadiev, Z. «Pedagogik tahlil va boshlang‘ich sinfda tarbiya
jarayonini boshqarish.» Ilmiy maqola , O‘zbekiston ta’limi jurnali, 2020, 9 (3), 78-
85 betlar.
17. Rafiyev, D. «Pedagogik va ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishda
o‘qituvchining roli.» Ilmiy to‘plam , Toshkent: «O‘qituvchi» nashriyoti, 2018. 124-
128 betlar.
18. G‘ulomov, I. «Boshlang‘ich sinflarda tarbiya jarayonini yangi pedagogik
yondoshuvlar bilan to‘ldirish.» Patent , 2017, № 12345.
III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar.
19. Xudoyberganov, F. «O‘zbekiston pedagogikasining tarixiy rivojlanishi.»
Tashkent: «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2020, 310 bet.
20. Jumaev, M. «Boshlang‘ich ta’limda innovatsion texnologiyalar.»
Tashkent: «Ma’rifat» nashriyoti, 2018, 250 bet.
33

21. Shodmonov, R. «O‘quvchilarni tarbiyalashda zamonaviy pedagogik
metodlar.» Tashkent: «O‘qituvchi» nashriyoti, 2019, 180 bet.
22. Baxramov, A. «Pedagogik texnologiyalarni o‘qitish jarayoniga joriy
etish.» Tashkent: «Nashriyot» nashriyoti, 2021, 220 bet.
23. Saidov, A. «Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarni axloqiy tarbiyalash.»
Tashkent: «Tafakkur» nashriyoti, 2019, 150 bet.
24. Qodirov, T. «Ta’lim va tarbiya tizimi: nazariya va amaliyot.» Tashkent:
«O‘zbekiston» nashriyoti, 2020, 200 bet.
25. Jabborov, E. «Pedagogik faoliyatda axloqiy muammolar.» Tashkent:
«O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi» nashriyoti, 2021, 185 bet.
26. Karimov, B. «Boshlang‘ich sinflarda tarbiya jarayonini boshqarish
metodikasi.» Tashkent: «O‘qituvchi» nashriyoti, 2018, 210 bet.
27. Sultonov, H. «Pedagogik jarayonlarda yangi yondashuvlar.» Tashkent:
«Fan» nashriyoti, 2020, 190 bet.
28. Abdullayev, D. «Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik
metodlar.» Tashkent: «Innova» nashriyoti, 2021, 250 bet.
IV. Internet saytlari.
29. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi – www.uzedu.uz
30. Pedagogik.uz – www.pedagogik.uz
31. Xalq ta’limi bo‘yicha ilmiy izlanishlar – www.edu.uz
32. Tarbiya.uz – www.tarbiya.uz
33. O‘zbek pedagogik jurnali – www.pedagog.uz
34. Innova.uz – www.innova.uz
35. Ta’limda yangiliklar – www.talim.uz
36. O‘zbekiston pedagogika ilmiy-akademik jurnali – www.academped.uz
37. Xalqaro ta’lim resurslari – www.edutrust.uz
38. Pedagogik tahlil – www.pedanalysis.uz
34

Sotib olish