• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 269.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Boshlangʻich sinflarda tekshiruv diktanti va uni tashkil etish

xil bolalar o‘yini shunday: "Bolalar tiz cho‘kib, dengizlabida o‘tiradilar. Sonlari orasida ho‘l qush solib to‘ldiradilar. Ulardan biri onaboshi “Mo‘ko‘z-mo‘ko‘z” deb, qolganlarni “Mo‘ko‘zni maning mo‘ngusi (shoxi)” deb so‘raydilar. U birin- ketin shoxli hayvonlarni sanab ketadi. Uning ketidan ular ham takrorlaydilar. So‘ng onaboshi va nomlar orasidan tuya, eshak kabi shoxsizlik hayvonlar ismini aytib, chalg‘itadi.” Bolalarning o‘yin tanlashdagi didi o‘zgarmoqda. Endi bolalarimiz jamoa bo‘lib, ahillik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash, birlikda g‘alabani qo‘lga kiritish uchun hamkorlik qilishni talab qiladigan o‘yinlarni o‘ynashmoqda. O‘yinlarda vatanparvarlik ruhi ham ko‘rinib boshladi. O‘yinlarning boshlanishi, tugash shakllari, jazo va mukofotlar ham o‘zgarishga uchradi. Bu o‘zgarishlar bilan, bolalar o‘yin terminologiyasi, milliy so‘zlar hisobiga boyib bormoqda. O‘yinlar xalq bilim va tajribasining bitmas-tuganmas xazinasidir. Bu xazinaning saqlovchilari esa xalq bolalari o‘yinlari materiallarini asosida, shu o‘yinlardagi folklor elementlarini tutgan o‘rni aniqlash muhimdir. Jumladan, o‘yinlar savod o‘rgatish davrida o‘qish darslarida amalga oshirishda muhim ta’limiy ahamiyatga ega. Savod o‘rgatish o‘qish darslarida amalga oshirish bolani ortiqcha jismoniy zo‘riqishdan saqlaydi, ulardan o‘z kuchiga ishonch tuyg‘usini uyg‘otadi. Savod o‘rgatishda bajariladigan analitik va sintetik mashqlarni ham o‘yin tarzida amalga oshirish lozim. Buning zarur o‘quv materiallari bor, ularning ayrimlarini o‘qituvchining o‘zi ota-onalar bilan birgalikda tayyorlaydi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar nutq tovushlari, harflar bilan amaliy tanishibgina qolmay, bo‘g‘inlardan so‘z tuzish, so‘z va qisqa gaplarni o‘qish hamda yozishni o‘rganadilar. O‘quvchilarda birinchi sinfdayoq unli va undosh tovushlarni bir- biridan ajratish, o‘xshash undoshlar va ularning harfini aniqlash, yondoshgan unlilarni, shuningdek tovush va bo‘g‘in tahlili, gap tuzish bilan aloqador bo‘lgan lug‘at imloga doir ishlar, talaffuzdan tushib qoladigan undoshlar, qator keladigan unli va undosh harflar bo‘yicha imlo ko‘nikmalarini o‘stirib boriladi. O‘quvchilarning nutq tovushlarini to‘g‘ri talaffuz etishga, so‘zni o‘rinli va to‘g‘ri ishlatishga, gap va bog‘lanishli nutqqa to‘g‘ri tuzishga yordam berish uchun 33 o‘quvchilarning ko‘rgan, kechirganlarini, taassurotlarini bilan bog‘lash lozim. Shunda o‘quvchida o‘qishga, o‘rganishga qiziqish ortadi. Ongli o‘zlashtirishni amalga oshirishda lug‘at ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, 51-sahifada uvol, rizq-ro‘z so‘zlari bor. Ularning ma’nosi ustida to‘xtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham xizmat qiladi. She’r, tez aytish, topishmoq, qo‘shiq, maqol, hikmatli so‘zlardan o‘qitish, yod oldirish ham o‘quvchilarning o‘qishga qiziqishini oshiradi, o‘qish malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. O‘qish darslarining uchdan ikki qismi o‘qishni mashq qilishga ajratilishi lozim. Demak, o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish, ularning o‘qish sur’atini oshirish, ifodali va ongli o‘qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o‘qish darslarining muhim vazifalari hisoblanadi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod o‘rgatish ham, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish bilan bog‘liq holda uyushtiriladi. Savod o‘rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng bo‘lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet darslar, rasm yuzasidan suhbat va boshqalar bilan bog‘lanadi. Bu davrda o‘quvchilar nutqini o‘stirishning vazifalari: 1. bolalar nutqidagi kamchiliklarni to‘g‘rilash; 2. ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog‘liq holda lug‘atini boyitish; 3. o‘quvchilarning nutqidagi ayrim so‘zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish; 4. gap va uch-to‘rt gapli kichik «hikoyacha» (bog‘lanishli nutq)ni og‘zaki turli tuzish ko‘nikmasini o‘stirishdan iborat. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi predmetlar bilan tanishish yordamida so‘zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli tipdagi sodda iriq gap (Bolalar yugurib yaptirlar), sodda yoyiq gap (Lola magazinga bordi), uyushiq bo‘lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga qaraydi), tuzadilar. Ular bu ko‘nikmalarni amaliy mashqlar yordamida egallaydilar. 9 bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan bir vaqtda imloga oid malakani shakllantirishga ham zamin yaratiladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar: a) Talaffuzi va yozilishi farq qilmaydigan so‘zlarda tovush bilan harfning mosligini; b) So‘zlarni alohida yozishni, ya’ni yozuv vositasida so‘zning ma’no birligini sifatida ajratishni; v) So‘zning satrga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo‘g‘inlab ko‘chirib yozishni, bunda bo‘g‘in hosil qilgan bir unli harfni qatorga ko‘chirib yozib bo‘lmasligini; g) Gap boshida, shuningdek, kishilar ismida, hayvonlarga qo‘yilgan nomlarda bosh harfning ishlatilishini amaliy tarzda o‘rganadilar. Savod o‘rgatish davridayoq ko‘chirib yozish, diktant va ijodiy yozuvlardan foydalaniladi. O‘z-o‘zini tekshirishga o‘rganadilar. Yozuv darslarida ham o‘quvchilar nutqini o‘stirish, fikrlashga o‘rgatish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Shu bilan birga, ushbu davr o‘quvchilarni to‘g‘ri va chiroyli savodli yozishlari uchun asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. 12 tez-tez o‘tkazish o‘quvchilarda izlanish, ijod qilish, mantiqiy fikrlash kabi aqliy faoliyatlarning taraqqiy etishiga katta yordam beradi. Erkin diktant. Erkin diktant ta’limiy diktantlarning bir turi bo‘lib, o‘quvchilar nutqini o‘stirishga, fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Erkin diktant uchun hikoya tarzidagi uncha katta bo‘lmagan matn tanlanadi. Tanlangan bog‘lanishli matnning har bir bo‘limida ikkitadan uchtagacha gap bo‘lishi kerak. Matn da o‘quvchilarga yozishga qiynalayotgan yoki o‘tilmagan imlo ishtirok etgan so‘zlar bo‘lsa, matn mazmuniga halal yetkazmagan holda, boshqa so‘zlar bilan almashtirilishi yoki tushirib qoldirilishi mumkin. Diktantning bu turida o‘quvchilarga o‘qilgan bo‘limning mazmunini buzmagan holda, gaplarning shaklini o‘zgartirib yozish imkoniyati beriladi. Masalan, “Quyosh chiqib, hama yoqqa nurini sochdi” gapining shaklini o‘zgartirib, o‘quvchilar “Quyosh nurini sochdi”, “Quyosh nurini hamma yoqqa sochdi”, “Quyosh chiqib, nurini sochdi” kabi yozishlari mumkin. Yoki “Nosir erta bilan turdi. Yuz-qo‘lini sovunlab yuvdi. Nonushta qildi va maktabga jo‘nadi” kabi uchta gap bilan ifodalangan mazmunni o‘quvchilar “Nosir erta turib, yuz-qo‘lini sovunlab yuvdi. Nonushta qilib, maktabga ketdi” kabi ikki gap bilan yozishlari mumkin. Shuning uchun ham bu diktant “erkindiktant” deb ataladi. Ayrim o‘quvchilar sheva ta’sirida «anor» so‘zini «onor», «kelyaptilar» so‘zini «kevottilar» kabi yozib qo‘yishlari mumkin. Bunday xatoliklarning oldini olish uchun o‘qilgan bo‘lim mazmunini o‘quvchilar erkin ravishda yozganlarida, adabiy til me’yorlariga rioya qilishlari tushuntiriladi. Erkin diktant quyidagicha o‘tkaziladi: 1. O‘qituvchi o‘quvchilarga erkin diktant va uni yozish tartibini qisqacha tushuntiradi. O‘qituvchi yozuv taxtasiga, o‘quvchilar esa daftarlariga sana, ishturi (erkindiktant) va sarlavhasini yozadilar. 2. O‘qituvchi o‘quvchilarning diqqatini jalb qilgan holda matnni bir marta ifodalab o‘qib beradi. Matn mazmunini so‘zlab beradi va o‘quvchilar qanchalik tushungani aniqlanadi. 24 diktantda o‘quvchilarga o‘rganilgan qoidaga mos so‘z, so‘z birikmalari, biror mavzuga oid so‘roqlar beriladi. Ular berilgan so‘z va so‘z birikmalarini qatnashtirib gap yoki hikoya tuzadilar. O‘qituvchi ana shu berilgan so‘zlar yoki so‘z birikmalari yordamida tuzatiladigan hikoya mazmuni va ishni bajarish usuli haqida o‘quvchilarga tushuncha berishi kerak, chunki ijodiy diktant matni aytib turilmaydi, gap yoki matnni o‘quvchilarning o‘zlari ijod qiladilar. O‘qituvchining ko‘rsatmasiga ko‘ra, ungi yozadilar. Shu jihatidan ijodiy diktant inshoga o‘xshab ketadi. O‘quvchilarning ijodkorlik faoliyatini yoshlikdan tarbiyalash maqsadida ijodiy diktantni izchillik bilan, tez-tez o‘tkazib turish lozim. Bu bilan o‘quvchilarni yuqori sinflarda ijodiy xususiyatga ega bo‘lgan yozma ishlarni yozishga, xususan, inshoga tayyorlanadi. Ijodiy diktant 1-4-sinflarda kengaygan holda o‘tkaziladi. Alifbo davridanoq o‘quvchilarni ijodiy diktant yozishga tayyorlab boriladi. Buning uchun quyidagi tayyorgarlik ishlarini olib borish kerak: 1. Berilgan so‘zlardagi tushirib qoldirilgan tovushlarni topib aytish va shu tovushni ifodalovchi harfni tanlab, so‘zni yozish: m.na (mana), bo.o (bobo) singari. 2. Berilgan gapdagi nuqtalar o‘rniga gapning mazmuniga mos so‘z topib aytish va yozish: O‘quv qurollarini … (yaxshi) saqlayman. 3. Berilgan so‘zlardan gap tuzib aytish va uni o‘qituvchi ko‘rsatmasi bilan yozish: Erta, bu yil, keldi, bahor. (Bu yil bahor erda keldi). 4. Berilgan savolga mustaqil javob qaytarish va uni yozish: O‘quvchi nima qiladi? (O‘quvchi o‘qiydi, yozadi va dam oladi). Bunday ijodiy diktantga tayyorlov mashqlarida o‘quvchilar ko‘proq noto‘g‘ri talaffuz qilishi sababli xatoga yo‘l qo‘yadigan so‘zlardan tanlash maqsadga muvofiq bo‘lib, foydali natija beradi. Ijodiy diktant quyidagicha o‘tkazilishi mumkin: 1. Berilgan so‘zlardan qatnashtirib gap tuzish va uni yozish. Ijodiy diktantning butun boshli boshlang‘ich sinflarda o‘tkazilishi mumkin. Masalan, 2- 22 3. Tanlangan matnda o‘quvchilarga ma’nosiga tushunmagan yoki imlosi hali yaxshi o‘zlashtirilmagan so‘zlar bo‘lsa, o‘qituvchi yozuv taxtasiga yozib qo‘yadi. Lozim bo‘lsa, shu so‘zlarning ma’nosi, talaffuzi va yozilishi juda qisqa izohlanadi. 4. O‘quvchilarning diqqatini jalb qilgan holda birinchi bo‘lim o‘qib beriladi. O‘quvchilar o‘qilgan bo‘lim mazmunini yozib bo‘lgach, matnning ikkinchi bo‘limi o‘qib beriladi. O‘quvchilar bu bo‘lim mazmunini ham erkin ifodalab yozadilar. 5. Ish shu tarzda davom etadi. Tekshirish diktanti : Tekshirish diktanti o‘quv dasturining biror bo‘limi o‘rganilib, ta’limiy xilma-xil mashqlar bilan mustahkamlangach, ular o‘quvchilar tomonidan qay darajada o‘zlashtirganini sinash maqsadida o‘tkaziladi. Tekshirish diktanti uchun sintaktik tuzilishi jihatidan shu sinf o‘quvchilari saviyasiga mos, o‘rganilgan imlo qoidalari asosida yoziladigan so‘zlar va tinish belgilari ko‘proq bo‘lgan bog‘lanishli matn tanlanadi. Matnda o‘rganilmagan qoida asosida yoziladigan va imlosi qiyin so‘zlar bo‘lmasligi kerak. Tekshirish diktanti uchun bog‘lanishli matnlardan hamda o‘rganilgan qoidalarni o‘z ichiga olgan alohida terma gaplardan ham foydalanish mumkin. Lekin har ikki holda ham gaplardagi so‘zlar soniga e’tibor berish lozim. Tekshirish diktanti uchun tanlangan matnda so‘zlar soni quyidagicha bo‘lishi mumkin:  1-sinf o‘quv yilining oxirida — 15 ta so‘z;  2-sinf o‘quv yilining birinchi yarmi oxirida — 25-30 ta so‘z; o‘quv yilining oxirida — 35-45 ta so‘z;  3-sinf o‘quv yilining birinchi yarmi oxirida — 45-55 ta so‘z; o‘quv yilining oxirida — 55-65 ta so‘z;  4-sinf o‘quv yilining birinchi yarmi oxirida — 65-70 ta so‘z; o‘quv yilining oxirida — 75-80 ta so‘z. 25 O‘yin keyingi darslarda yangi o‘tilgan harflar asosida ham o‘tkaziladi. O‘yinga yetti-sakkiz daqiqa vaqt ketadi. O‘yinni boshqa turli variantlarda ham o‘tkazish mumkin. O‘yin orqali o‘quvchilar harflarni xotirasida yaxshi saqlab qoladi va husnixat asosida yozishga o‘rganadilar. O‘yinning boshqacha varianti. O‘qituvchi o‘quvchilarga istalgan harfni, masalan, A va O harflarini ko‘rsatadi. O‘quvchilarga unli harflarga bog‘lanadigan bo‘g‘in topib, so‘zlar tuzdiriladi. Bu ishlar og‘zaki yoki yozma shaklda bajarilishi mumkin. Masalan:nor na A ri O la li ra rab pa Alifbe darsida bunday o‘yinlarni o‘tkazish orqali o‘quvchilarning faolligi oshirib boriladi. Yozuv darsida esa shu o‘yinlar asosida “Yoddan yozuv” diktantini qo‘llasak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Doskaga alifbe darsida o‘rganilgan harflar terib qo‘yiladi. O‘quvchilar shu harf asosida o‘qigan so‘zlarini yodga olib, daftarlariga yozadilar. Alifbe darsida bunday o‘yinlarni o‘tkazish orqali o‘quvchilarning faolligi oshirib boriladi. Yozuv darsida esa shu o‘yinlar asosida “Yoddan yozuv” diktantini qo‘llasak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Doskaga alifbe darsida o‘rganilgan harflar terib qo‘yiladi. O‘quvchilar shu harf asosida o‘qigan so‘zlarini yodga olib, daftarlariga yozadilar. “So‘zni tez o‘qish” o‘yini. Bu o‘yin orqali o‘quvchilarda so‘zlarni tez o‘qish ko‘nikmalari orttiriladi. O‘qituvchi so‘z yozilgan kartochkalarni tarqatadi. Har bir o‘yin ishtirokchisi o‘ziga ajratilgan kartochkalarni olib, navbati bilan o‘qiydi. Agar o‘quvchi kartochkadagi so‘zni noto‘g‘ri o‘qisa, u boshqa kartochka olmaydi. Qaysi o‘quvchi so‘zni to‘g‘ri o‘qisa, aynan o‘sha o‘quvchi o‘yin g‘olibi hisoblanadi. 35 Masalan, sinfda 24 nafar o‘quvchi bo‘lsa, birinchi kuni 12 nafar o‘quvchi qatnashadi. Ya’ni, o‘qituvchi 12 nafar o‘quvchiga kamida 24 ta kartochka tayyorlaydi. Masalan:  olma  ari  daryo  daraxt  fil  fonar  non  odam  ot  anor  raqam  daftar O‘quvchilar bu so‘zlarni iloji boricha tez va ravon o‘qishga harakat qiladilar. O‘yin jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarning talaffuzi, tezligi va diqqatini kuzatib boradi. Bu esa ularda mustahkam o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Qaysi o‘quvchi so‘zlarni to‘g‘ri va tez o‘qiy olsa, o‘sha rag‘batlantiriladi. So‘zlarni o‘qish uchun 6–8 daqiqa vaqt beriladi. Yozuv darslarida o‘rganilgan harflar asosida so‘zlar o‘qiladi. O‘quvchilarga alohida ta’kidlab aytiladi: faqatgina ko‘rsatilgan harflar ishtirok etgan so‘zlarni yozishlari kerak. Masalan: A: Ana, Ali O: Ona, Ota B: Buvi 36 I-BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT YOZISHGA O‘RGATISH MASALALARI 1.1. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalari Ma’lumki, savod o‘rgatish, o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, mavhum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi. Tayyorgarlik davri o‘qishda o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o‘zgalar nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birikmalarini (tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular o‘quvchilarning o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O‘qishga o‘rgatish uchun avvalo o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo‘nalishda amalga oshirilishi mumkin: 1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog‘lanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so‘ng kerakli so‘z ajratib olinadi, so‘ngra so‘z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi. 2. So‘z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan tovush ajratib olinadi: ot. O‘qituvchi ot rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning nomini — so‘zni aytadilar. O‘qituvchi “o” tovushini cho‘zib (o-o-o-ot) aytadi va qaysi tovushni cho‘zib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi. O‘quvchilar “o” tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob o‘tkaziladi. “O” tovushli so‘zlar o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng “o” harfi kesma harfdan yoki rasmli 6 o‘yinlarni savod o‘rgatishda maqsadga muvofiq ravishda va uyushtirish yangi boshlovchilarni o‘qishni, yozishni o‘rganayotgan bolalarga diqqatlarini asosiy maqsadga qaratgan holda qiziqarli ish bilan band bo‘lishlarini ta’minlaydi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish jarayonida ta’limiy o‘yinlardan foydalanishning ahamiyati kattadir. O‘yinlar oddiy jismoniy harakatdan iborat bo‘lmay, ma’lum ohang, ritm, badiiy so‘z, sujet, kompozitsiyalarga ega bo‘lgan bolalarning moddiy mashg‘ulotidir. Bolalar yoshligidan o‘yinlarga ko‘nikma hosil qiladilar va undan estetik zavq oladilar, uni yordamida aqliy va jismoniy kamolotga erishadilar. Bu borada xalq og‘zaki ijodi salmoqli hissa qo‘shadi. Bolalar o‘yinlarining ruhi, tabiati, harakati, noetikasi, ishtirokchilarning hatti- harakati shu xalqning mehnat va milliy traditsiyalari bilan, turmush kechirish sharoitlari, geografik yashash o‘rni, iqtisodiy va siyosiy talablardan rivojlanadi. Sinchiklab qaralsa, bola o‘yinida kattalarning xulqi odatlari, mehnat qilish usullari, turmushda ko‘zda tutgan maqsadlarning xarakteri belgilari ko‘rinib turadi. Cho‘pon bolasining o‘yinlari ma’lum ma’noda cho‘ponning kasbini eslatadi, desak, xato bo‘lmaydi. Qizlar esa aksariyat onalarning uydagi mashg‘ulotlarini takrorlaydilar. Bugungi bolaning orzusi. Injener bo‘lish, osmono‘par binolar, havo kemalari qurish, dengiz va okeanlarning sirlarini bilish, ularning ixtiyorida turli xil kitoblar, konstruktorlik o‘yinchoqlari, o‘yinlar, gimnastika, futbol, hokkey, tennis, boks, shahmat-shashka, turist bo‘lib tog‘larga, vodiylarga, uzoq shaharlarga borish — bularning hammasi bolaning ertangi taqdiri, tanlaydigan kasb va hunarida ijobiy iz qoldirishi turgan gap. O‘zbeklar va ular bilan birga yashagan xalqlar va qabilalarning milliy o‘yinlari haqidagi dastlabki ma’lumotlar bizgacha XI asrning buyuk lingvisti, tarixchisi, etnografi Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘at ut- turk" kitobi orqali yetib keldi. Devon muallifi O‘rta Osiyo hududida yashaydigan qabila va xalqlarning milliy tillariga, ayrim so‘zlariga izoh berish orqali kishilarning mashg‘ulotlarini va hatto bolalarining o‘yinlarini tilga olgan, ularning qoidalariga ta’rif beradi. Devondan bir misol keltiraman: “Mo‘ko‘z-mo‘ko‘z” bir 32 parcha (yoki biror to‘rtlik) tanlanadi. Tanlangan matn yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. Matnni o‘qituvchi o‘qib beradi. Matndagi izoh talab etiladigan so‘zlar izohlanib, imloga doir qoidalar takrorlanadi. Shundan so‘ng matn 3-4 bolaga o‘qitilgach, yod olishlari uchun bir necha minut vaqt beriladi. O‘quvchilar matnni yod olgach, uni bekitib qo‘yiladi. Ular yodlagan matnlarini mustaqil yozadilar. Keyin yozuv taxtasidagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozgan matnlarini yozuv taxtasidagi matnga taqqoslab tekshiradilar va xatolarini tuzatadilar. Diktant o‘tkazish tartibidan bilib turib, matn aytib yozdirilmaydi, balki matnni o‘quvchilar yodlaydilar va mustaqil yozadilar, shuning uchun ham u o‘z diktant yoki yoddan yozuv deyiladi. O‘z diktanti imlodan berilgan ma’lumotlarni singdirish, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirish, xotiralarni mustahkamlashga yordam beradi. “Diktantlar to‘plami”da yoddan yozuv uchun matnlar berilgan. O‘rganilgan mavzuni mustahkamlash uchun “O‘qish kitobi” va “Ona tili” darsliklarida hamma matnlar mavjud. Darslikdagi matndan foydalanib o‘z diktant o‘tkazilganda, matnni yozuv taxtasiga yozish shart emas. O‘z diktant o‘tkaziladigan matnni uyda yodlab kelishga topshirish ham mumkin. O‘z diktantda o‘qituvchi quyidagi kabi qo‘shimcha topshiriqlarni berishi ham mumkin: matndagi otlarning tagiga to‘g‘ri chiziq chizish, ayrim bir yoki ikki so‘zni bog‘in ko‘chirish qoidasiga ko‘ra bo‘laklarga ajratib yozish, matndagi fe’llarni aniqlab, tagiga chizish va hokazo. O‘z diktant o‘quvchilarda matn ustida ishlash malakasini shakllanishiga ham yordam beradi. Ta’kidiy diktant . Ta’kidiy diktant uchun tanlangan matnni yozdirishdan oldin o‘quvchilarga o‘rganilgan qoidalar eslatilib, ayrim so‘zlarning yozilishi tushuntiriladi, sharoit talab qilsa, ayrim so‘zlarni grammatik tahlil qilib, umumiy yozish jarayonida nimalarga e’tibor berish kerakligi ta’kidlanadi. Shuning uchun ham mazkur ish turini ta’kidiy diktant deyiladi. Ta’kidiy diktant uchun matnni “Diktantlar to‘plami”dan nafaqat “Ona tili”, “O‘qish kitobi”dan tanlash ham mumkin. Chunki o‘qituvchi ta’kidiy diktant o‘tkazishdan bir necha kun oldin 19 qilsa, doskada doira shaklida turib olish ham mumkin. Buning uchun hamma o‘quvchilar ko‘zlarini yumib turadilar, o‘qituvchi o‘quvchilarning har birining orqasiga ma’lum bir yozuvni yopishtirib qo‘yadi. Ushbu yozuvlarni umumlashtiruvchi so‘zlar xona devorlariga ilib qo‘yiladi. Ko‘zlarini ochishga ruxsat berilgandan so‘ng, gapirishda aniqlik yuzaga keladi. O‘quvchilar gapirmasdan, o‘zlarining orqalariga qanday yozuv ilinganligini bilmasdan, xonaning qaysidir tomonidan o‘ziga joy topishi kerak bo‘ladi. O‘quvchilar gapirmasdan bir-biriga yordam berib joylarini topishadi. Quyidagi misolni keltirishimiz mumkin: 1-sinf ona-tili darslarida alifbo mavzusini quyidagi tarzda o‘tkazish mumkin. Buning uchun alifbodagi harflar alohida qilib kesib olinadi va konvertga solib, har bir guruhga beriladi. Guruh qatnashchilari konvert ichidagi harflarni partaga yoyib, so‘ng bir chekkadan tartib bilan yig‘ishlari kerak. Boshqa guruhlarga nisbatanishni oldinroq yakunlagan guruhga quyidagi qo‘shimcha vazifalarni berish mumkin. Qo‘shimcha topshiriqlar: 1. Unli tovushlarni alohida yig‘ing. 2. Undosh tovushlarni alohida yig‘ing. 3. Ismingizni yig‘ishga harakat qiling. 4. Yig‘ilgan so‘zlarni bog‘inga ajrating. Berilgan barcha topshiriqlar daftarga yozilishi kerak. Hamma vazifalar bajarilib bo‘linganidan so‘ng, guruhlar nima ish bilan shug‘ullanganliklari va nimalarni bilib olganliklari so‘raladi va umumlashtiriladi. So‘ng uyga vazifa beriladi. Harf yozilgan varaqlarni o‘quvchilarga tarqatiladi. Uyga shu harflarga so‘zlar yozib kelishadi, keyingi darsda esa bu varaqlar doskada alifbo tartibida yopishtiriladi va muhokama qilinadi. Yangi pedagogik texnologiyalar o‘quvchilar bilimlarni oson va to‘liq o‘zlashtirishlariga yordam beradi, bunda o‘yinlarga alohida e’tibor qaratiladi. Bugungi kunda qo‘llanilayotgan o‘yinlar pedagogik texnologiyalarning bir qismi sifatida darslarni yanada qiziqarli va samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Ta’limda 31 Kichik guruhlarga bo‘lish metodikasi – o‘qituvchining tajribasi, mahorati, va ijodiy yondashuvi asosida turli xil usullar bilan bo‘lishi mumkin. Masalan: Sinf o‘quvchilarini ranjitmaslik, kamsitmaslik, ularni estetik did nuqtai nazaridan kelishmovchiliksiz guruhlarga bo‘lish maqsadida turli rivojlantiruvchi o‘yinlar asosida bo‘lish mumkin. Bunday usullardan biri – o‘quvchilarni rangli qog‘ozlar va kesma shakllar asosida guruhlarga ajratishdir. Misol uchun: 1. Rangli qog‘ozlar tayyorlanadi: 6 xil rangda, har xil shaklda va kichkina hajmda (doira, uchburchak, to‘rtburchak, beshburchak va hokazo). 2. Shakllar sinf o‘quvchilarining jami sonini hisobga olgan holda tayyorlab qo‘yiladi. 3. O‘quvchilarga bu rangli shakllar taqsimlanadi, va har bir o‘quvchi o‘z xohishiga ko‘ra rangni tanlaydi. 4. O‘quvchilar tanlagan ranglarga asoslangan holda, o‘qituvchi guruhlarni shakllantiradi. Masalan: o Oq rang – 1-guruh o Yashil rang – 2-guruh o Ko‘k rang – 3-guruh o Jigarrang rang – 4-guruh o Sariq rang – 5-guruh o Qizil rang – 6-guruh Bu metod o‘quvchilarga o‘z fikrlarini bemalol bayon etish va ochiq o‘ylash uchun zarur sharoit yaratadi. Kichik guruhlarda ishlash jarayonida o‘quvchilar bir- birlari bilan fikr almashishadi, bir-birini tinglashadi va o‘zaro hamkorlikda ishlashadi. Bu metod, shuningdek, guruh ichidagi jamoaviy ishni rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarni oshirish uchun ham foydalidir. “Kim–qayerda?” usuli “Kim–qayerda?” usuli barcha fanlarda qo‘llanilishi mumkin. Bunda o‘quvchilar 30–40 nafarni tashkil etsa, o‘tirgan joylarida 20–25 nafarni tashkil 30 1. O‘quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko‘nikmaga ega ekanligiga ishonch hosil qilaman. 2. Guruhda sust o‘quvchilar va bilimi kuchli o‘quvchilar teng bo‘lishiga e’tibor beraman. 3. Jamoa bo‘lib o‘rganish yoki muhokama vaqtida shovqin bo‘ladi, bunga e’tibor bermayman. 4. Har bir guruhning ishiga e’tibor beraman, kerak bo‘lsa yordam beraman. 5. Mustaqil fikr va g‘oyalarni olqishlab, rag‘batlantiraman. 6. Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo‘riqnomalar beraman. Vazifani tez bajargan guruhga qo‘shimcha topshiriq tayyorlab qo‘yaman. 7. Guruhlarda ishlayotganda ularni kuzataman, eshitaman. Passiv o‘quvchilarni qiziqtirib, mavzuga jalb qilishga harakat qilaman. Interfaol metod sinfda o‘tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni muhokama qilishda, “Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Burchaklar metodi”, “Kubiklar” bahs-munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yordam beradi. Aqliy hujum - muammolarni hal qilishda keng qo‘llaniladigan samarali metoddir. U qatnashchilarni o‘z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi. U berilgan har qanday muammoga ko‘p sonli to‘g‘ri yechimlar topishda yordam beradi. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobillarini aniqlashga yordam beradi. Dars mashg‘ulotlarida o‘tiladigan mavzuni, turli xil tomonlarini, qirralarini, qarama-qarshiliklarini ko‘rsata olish, sinf o‘quvchilarining mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o‘zaro bahs-munozara yuritish, muloqotga chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning o‘quvchilar tomonidan qanchalik qabul qilinganligini, o‘zlashtirilganligini bilish, baholash maqsadida ushbu metodni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu darsning maqsadi - birgalikda o‘qitish ko‘maklashuvchi uslubiy yo‘llar, ya’ni o‘quvchilarning jamoada o‘qitish yo‘li bilan bilim olishlari to‘g‘risida tasavvur berishdir. 29 3. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida yozish. 4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlar bilan tekshirish. Analitik-sintetik tovush metodi tamoyiliga muvofiq, o‘qish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya’ni o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar, yozuv darsida esa shu harflar so‘zini yozadilar. Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka, birinchidan, qo‘l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o‘zlashtirilgan birligi bo‘lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi. Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba’zan birinchi sinfda o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab, bir chiziqli daftarga yozishga o‘tiladi. Daftar tutishda bolalarni xoshiyaga qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavxani aniq va to‘g‘ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda saranjomsarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o‘quvchilar “Yozuv daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo‘lgani ma’qul. O‘qituvchi yozish vaqtida 65 gradus qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustiga 25 gradus qiyalikda qo‘yilishini ta’kidlab turadi. Orfografiya, yunoncha “to‘g‘ri” va “yozaman” so‘zlaridan olingan bo‘lib, adabiy tilning yozma shakli bilan bog‘liq. Orfografiya to‘g‘ri yozish haqidagi qoidalar ko‘nikmasidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til normalari asosida yozma ifodalab bo‘lmaydi. O‘quvchilarning orfografik savodxonligi haqida g‘amxo‘rlik qilish, tilning aniqligi, fikrni to‘g‘ri ifodalash, kishilar bilan o‘zaro xatosiz muomala qilish uchun ham g‘amxo‘rlik demakdir. Savod o‘rgatishda 11 yozdiriladigan matnni o‘qib kelish uchun topshiradi. Bundan maqsad o‘quvchilarning o‘rgangan imlo qoidalarini mustahkamlash, undan amalda foydalanish ko‘nikmasini hosil qilishdir. Ta’kidiy diktant quyidagi tartibda o‘tkaziladi: tanlangan matn bir marta o‘qib eshittiriladi. Matn mazmuni o‘quvchilarga savol-javob yordamida tushuntiriladi. Mazmuni ikki-uch o‘quvchiga so‘zlatiladi. Mustahkamlanishi ko‘zda tutilgan imlo yoki tinish belgilariga oid qoidani takrorlab, ta’kidlab eslatiladi; matndagi shu qoida asosida yoziladigan so‘z yoki qo‘yish lozim bo‘lgan tinish belgilari aniqlanadi, o‘quvchilar mustaqil misol tanlaydilar va qoidani tushuntirib beradilar. O‘quvchilarning javoblari xulosalanadi. Shundangina matn aytib yozdiriladi. O‘quvchilar matnni yozib bo‘lgach, o‘z ishlarini tekshirib chiqishlari uchun vaqt beriladi. Masalan, 2-sinfda yumshatish belgisining yozilishini mustahkamlash maqsadida quyidagi matndan foydalanib ta’kidiy diktant o‘tkazish mumkin. Buyuk Ipak Yo‘li asrlar davomida qit’alarni bir-biri bilan bog‘lagan. Yo‘l o‘tgan o‘lkalarda savdo-sotiq rivojlangan, ma’rifat-madaniyat ravnaq topgan. Bu muqaddas yo‘l O‘zbekistonning shaharlari va talay salobatli qal’alari orqali o‘tar edi. Bozorlarni noz-ne’matlar bilan to‘ldirgan. Elatlarga to‘kin-sochqin hayot baxsh etgan. Xalqlar bir-birlar bilan do‘stlikda, tinchlikda barqaror hayot kechirishga intilganlar. Hozir ham ajdodlar asos solgan bu tabarruk yo‘l o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Matn bir marta o‘qib berilgandan keyin, tutuq belgisining yozilishi haqidagi qoida takrorlanadi: o‘quvchilar qoidani aytadilar, misollar keltiradilar. Keyin o‘quvchilar qit’alarni, ma’rifat, qal’alari, noz- ne’matlari so‘zlaridagi tutuq belgisining yozilishi haqidagi qoidani eslaydilar. O‘quvchilar daftarlari gazasavamatn sarlavhasini yozib olgach (bular yozuv taxtasiga yozib qo‘yildi), matn aytib yozdiriladi. Matn yozib bo‘lingach, o‘qituvchi matnni boshidan oxirigacha o‘qib berishi, o‘quvchilar yozganlarini kuzatib borib, yo‘l qo‘ygan xatolarini tuzatishlari mumkin. Ayrim hollarda matnni o‘qituvchi o‘qib berganidan keyin o‘quvchilardan biri daftari da o‘qitish ham foydalidir. 20 sinfda "Harakatni bildirgan so‘zlar" mavzusi o‘tilganda, harakatni bildirgan bir necha so‘z yozuv taxtasiga yoziladi: ma’raydi , kishnaydi , qichqiradi . O‘qituvchi yozuv taxtasiga yozilgan so‘zlardan qatnashtirib gap tuzish kerakligini tushuntiradi. Buning uchun vaqt ajratiladi. Berilgan vaqt o‘tgach, o‘qituvchi o‘quvchilardan tuzgan gaplarini so‘raydi. O‘quvchilar tuzgan gaplarini aytadilar: Sigir ma’raydi . Ot kishnaydi . Xo‘roz qichqiradi (Xo‘roz ertalab tongda qichqiradi). O‘quvchilarning talaffuzida yo‘l qo‘ygan xatolar tuzatilib, o‘qituvchi o‘quvchilar aytganlaridan ma’qulini tanlab, aytib yozdiradi. Ish shu tarzda davom etadi. O‘quvchilarda ijodiy diktant yozish malakasi hosil bo‘lgach, tanlangan gapni tuzgan o‘quvchining o‘zi yozishi ham mumkin. Masalan, 3-sinfda o‘qituvchi quyidagi so‘zlarni yozuv taxtasiga yozib berib, “Oromgohda” mavzusida gaplar yoki hikoya tuzishni topshiradi: O‘quvchi, yoz, oromgoh, jismoniy tarbiya, shug‘ullan, kinofilm, ko‘r, albom, tuz, hayot, tog‘, yaqin, sayohat, turli barg, bola, suv, muzdek, maza, ta’til, ko‘ngilli, o‘tkaz . Bolalar tuzgan gaplarini aytadilar. O‘qituvchi ular yo‘l qo‘ygan xatolarni tuzatadi va “Oromgohda” mavzusida hikoya hosil qiladigan gaplarni tanlab, puxta qilib boradi. Buning uchun u berilgan so‘zlardan hikoya tuzib qo‘ygan bo‘lishi kerak. Aks holda kuzatilgan maqsadga erishib bo‘lmaydi. O‘quvchilar tuzgan gaplarini – hikoyalarini aytib bo‘lgach, o‘qituvchi o‘zi tayyorlagan yoki ma’qul bo‘lsa, o‘quvchilar mustaqil tuzgan hikoyani bir martalab o‘qib berishi, keyin mustaqil yozishga topshirishi lozim. Ijodiy diktantning bu turida bir mavzuda hikoya tuzish uchun o‘rganilgan qoidalarga mos so‘z birikmalarini berish ham mumkin. Bunda ham o‘quvchilar yozuv taxtasiga yozilgan so‘z birikmalarini qatnashtirib hikoyacha tuzadilar. Ta’limiy-ijodiy diktantni har bir mavzudan so‘ng o‘tkazish maqsadga muvofiq. Ijodiy diktant o‘tkazilganda, gap yoki matn tuzish uchun zarur bo‘lgan so‘zlar, so‘z birikmalari yoki gaplar yozuv taxtasiga yozilib, o‘quvchilar diktant yozayotgan vaqtda yozuv taxtasi vaqtincha parda bilan berkitib qo‘yiladi. Ular diktantni yozib bo‘lgach, yozuv taxtasidagi yozuv ochiladi. O‘quvchilar yozganlarini solishtirib, xatolarini tuzatadilar. Diktantning bu turini 23 O‘quvchilar ushbu matnni bir necha marta o‘qib, yod oladilar va daftarlariga yozadilar. Bundan tashqari, o‘quvchilar bilan tabiat qo‘yniga sayohat uyushtirish, muzey va istirohat bog‘lariga, qo‘g‘irchoq teatrlariga borish orqali u yerda ko‘rganlarini daftarlariga tushirish topshirig‘i beriladi. Bu holatda biz ijodiy diktant usulidan foydalanishimiz mumkin. O‘quvchilarda diktant yozish orqali shakllangan malaka keyinchalik bayon va insho yozishga mustahkam zamin yaratadi. Savod o‘rgatish davrida alifbe darslarida tovushlar va harflarga oid qiziqarli she’rlar, rasmlar, diktant va ijodiy topshiriqlardan foydalanish — o‘quvchilarning tovush, harf, bo‘g‘in va so‘zlarni oson va qiziqarli tarzda o‘zlashtirishlarida muhim vosita bo‘ladi. XULOSA Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish jarayoni o‘quvchining shaxs sifatida shakllanishidagi eng muhim bosqichlardan biri sanaladi. Bu davrda o‘quvchilarda nafaqat o‘qish va yozish ko‘nikmalari shakllanadi, balki ular orqali tartiblilik, diqqatlilik, mustaqil fikrlash, tilga hurmat, ifoda madaniyati kabi fazilatlar ham qaror topadi. Ayniqsa, savod o‘rgatishning ajralmas qismi bo‘lgan tekshiruv diktantlari bu maqsadlarga erishishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Tekshiruv diktanti orqali o‘quvchilarning imloviy, grammatik, punktuatsion bilimlari tekshiriladi, shu bilan birga, ular tomonidan o‘zlashtirilgan materialning sifati, yozuv malakalari darajasi ham aniqlanadi. Bu jarayon o‘quvchi bilimi ustidan nazorat o‘rnatish, kamchiliklarni tahlil qilish va ularni bartaraf etish imkonini beradi. Tekshiruv diktanti nafaqat nazorat funksiyasini, balki ta’limiy va 39 Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi). ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Ishdagi kamchiliklar:________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ KOMISSIYA XULOSASI Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi). ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ 43 Mazkur ishda boshlang ich sinflarda tekshiruv diktanti va uni tashkil etishʻ masalasi yoritiladi. Savod o‘rgatish jarayonida diktantlar o‘quvchilarning yozuv malakalarini rivojlantirish, to‘g‘ri va tez yozish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun muhim vositalardan biridir. Diktantlar nafaqat o‘quvchilarning xatolarini aniqlash, balki ularning lug‘at boyligini, grammatika va imlo qoidalarini puxta o‘zlashtirishini ta’minlaydi. Kurs ishida tekshiruv diktanti turlari, ularning maqsadi va mazmuni haqida batafsil ma'lumot beriladi. Diktantni tashkil etish jarayonidagi pedagogik yondoshuvlar, metodik tavsiyalar hamda o‘quvchilarning tayyorgarligini oshirish uchun ishlatiladigan interaktiv va didaktik vositalar tahlil qilinadi. Shuningdek, tekshiruv diktantini o‘tkazishda e’tibor beriladigan asosiy jihatlar, shu jumladan, o‘quvchilarni o‘zlashtirgan materialga nisbatan baholash me'yorlari ko‘rib chiqiladi. Ishning maqsadi — boshlang‘ich ta’lim jarayonida tekshiruv diktanti yordamida o‘quvchilarning yozma tilni o‘zlashtirishdagi o‘zgarishlarni tahlil qilish va ularning didaktik jarayonda samarali qo‘llanilishini ko‘rsatishdir. Kurs ishida bu jarayonning pedagogik jihatlari hamda amaliyotga ta’siri muhokama qilinadi, shuningdek, ta’lim metodikalarida yangi yondoshuvlarni joriy etishning zarurligi ta’kidlanadi. Kalit so‘zlar: boshlang‘ich sinflar, tekshiruv diktanti, savod o‘rgatish, metodik yondoshuv, yozma til, didaktik vositalar, pedagogik baholash. 2 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ORIENTAL UNIVERSITETI «Himoyaga ruxsat etilsin» “ Pedagogika” fakulteti menejeri _____________ M. Meliboyev «____» ________2025-yil «Himoyaga tavsiya etilsin» “Uzluksiz ta’lim pedagogikasi” kafedrasi mudiri:_________ T. Isaqulov «____» ________2025-yil PEDAGOGIKA FAKULTETI 60110500 – “ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI UZLUKSIZ TA’LIM PEDAGOGIKASI KAFEDRA SI Sirtqi talim shakli, 105-guruh talabasi Rizayeva Jumasultonning “ ONA TILI O QITISH METODIKASI”ʻ fanidan Mavzu: Boshlang ich sinflarda tekshiruv diktanti va uni tashkil etish ʻ Ilmiy rahbar: Hojiyeva Zulfiya O‘ktamovna Talaba: Rizayeva Jumasulton TOSHKENT - 2025 ANNOTATSIYAKURS ISHI alifbodan ko‘rsatiladi. Bunda “o” harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor beriladi. 3. O‘rganilgan harflar ichiga bugun o‘rganiladigan harf aralashtirib qo‘yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so‘ng o‘qituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O‘quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko‘rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga o‘rgatish ustida ishlanadi. O‘qishga o‘rgatishda bo‘g‘in asos qilib olinadi. Buning uchun o‘qituvchida bo‘g‘in jadvali bo‘lishi lozim. Bo‘g‘in jadvali asosida o‘qish namunasi ko‘rsatiladi, ya’ni harfla bemas, ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib, uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko‘rish va ikkalisini bog‘lab, unlini mo‘ljallab, uhlab aytish tushuntiriladi. Bo‘g‘in o‘qish o‘qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish mumkin. Bunda “Alifbe” sahifalaridagi so‘zlarni oldin bo‘g‘inga bo‘lish, so‘ng o‘qishni mashq qilish yaxshi samara beradi. O‘qituvchining namunali o‘qishidan so‘ng xor bilan o‘qish, yakka-yakka o‘qish, shivirlab o‘qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o‘qiydigan o‘quvchilar bo‘lgan sinflarda xor bilan o‘qitish o‘qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o‘quvchilarining o‘qish ko‘nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so‘zlarni harf taxtasiga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, o‘rganilgan harflarni hisobga olgan holda qo‘shimcha so‘z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o‘qitish usulidan ham foydalaniladi. Ma’lumki, “Alifbe” sahifalarida bo‘g‘in tuzilishi murakkablashib boradi. Shuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘g‘in tuzilishining murakkabligiga qarab ish usullarini belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to‘rt tovushdan tuzilgan bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatish ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda o-lam, Man-non, tipidagi bo‘g‘inlarda — o-la:m, Ma: n-no:n tarzidagi qo‘shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo‘g‘inlarda ng, st 7 tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So‘zlarni o‘qishga o‘rgatishda bilib o‘qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi. Umuman olganda, har bir o‘qish darsida albatta bo‘g‘in tuzilishi murakkab so‘zlarni o‘qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul o‘quvchilarda o‘qish malakasining takomillashuviga yordam beradi. O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va gaplarni to‘ldirib o‘qish ko‘nikmalarini hosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo‘naltiradi. O‘quvchi tushirib qoldirilgan harf va so‘zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e’tibor beradi, o‘rtoqlariga nisbatan tez topib, o‘qituvchining rahmatiga sazovor bo‘lishga intiladi. “Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular shu bilan ohang tanlashni, to‘xtash, pauza qilish o‘rinlarini belgilab olishni taqozo etadi. Bunda ham o‘qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgisini izohlashi) va ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatish katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali o‘qilgan matngina tushunarli tuziladi. Har bir predmetda bo‘lgani kabi o‘qish darslarida ham ta’lim-tarbiya birligiga e’tibor beriladi. O‘qish darslarida tarbiya o‘qilgan matnning ongli o‘zlashtirilishiga bog‘liq. O‘quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan esa yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun ongli o‘qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, matndan nima haqida gap boradi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog‘lanish bormi? Matn mazmunini rasmga qarab so‘zlab bering. Yoki: Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi? Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar? Demak, o‘qish o‘qiganlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim, shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g‘oya o‘qituvchilar tomonidan o‘zlashtiriladi. So‘ng so‘z va matnlarni yodlaganda ham o‘quvchining kibi qoladi. O‘qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn mazmunini 8 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Bugungi globallashuv va axborot texnologiyalari jadal rivojlanayotgan davrda ta’lim sohasini zamon talablariga mos ravishda isloh qilish, yangilash va takomillashtirish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Xususan, boshlang‘ich ta’lim tizimi — bolaning shaxs sifatida shakllanishida poydevor vazifasini bajaradi. Shu bois, ushbu bosqichda o‘quvchilarning savod o‘rganish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, ularda mustahkam o‘qish va yozish malakalarini shakllantirish, fikrlash va nutq madaniyatini rivojlantirish eng muhim yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Ilm-fan va innovatsiyalar yili” doirasida ilgari surilayotgan islohotlar, Prezident farmon va qarorlarida belgilangan vazifalar, jumladan, 2022-yil 28-yanvardagi “2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF–60-sonli farmonda ta’lim sifatini oshirish masalasi alohida e’tiborga olingan. Aynan boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish, darsliklar va metodik qo‘llanmalarni yangilash kabi vazifalar belgilangan. Savod o‘rgatish davrida diktant — o‘quvchilarning imlo, tinish belgilari, savodxonlik va nutq malakasini mustahkamlovchi asosiy metodlardan biridir. Diktantlar orqali bolalarning mustaqil fikrlashi, eslab qolish qobiliyati, yozma nutqi rivojlanadi. Bugungi ta’lim jarayonida faqat an’anaviy diktant turlari bilan cheklanib qolmasdan, ta’limiy, tushuntirishli, ijodiy diktantlardan, hamda AKT vositalari asosida tashkil etiladigan interfaol metodlardan foydalanish pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi. Shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlari, psixologik holatlari, bilimni o‘zlashtirish darajalari hamda mustaqil ishlash ko‘nikmalarini hisobga olgan holda darslarni loyihalashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Diktant yozishga o‘rgatishda bolalar qiziqishini uyg‘otish, muloqot madaniyatini rivojlantirish, ular bilan teng huquqli, faol hamkorlik muhitini yaratish o‘qituvchining asosiy vazifasidir. Zero, bugungi 4 ularning bilimni qanday o‘zlashtirganliklarini sinash maqsadida ham foydalanish mumkin. Savod o‘rgatish davrida “Bilimdon” jurnalidan ham unumli foydalanish mumkin. Jurnal sahifalarida tovush va harflarning xususiyatlariga oid qiziqarli she’rlar, rasmlar keltirilgan. Masalan: L — Lobar bozorga bordi, l — Laylo galenta oldi. B — Bog‘bon bog‘qa boradi, b — Bog‘da behi teradi. K — Kosa – kosa suv ichdim, k — Sohilni uzoq kechdim. J — Jo‘ja bo‘ladi otin, j — Halinim jon qanotim. Yozuv darslarida esa bu o‘yinni davom ettirish uchun “Yoddan yozuv” diktantidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu turdagi diktantni o‘quvchilar juda sevib, katta qiziqish bilan bajaradilar. Kichik hajmdagi she’r, matn yoki topishmoq doskaga chiroyli husnixat bilan yozib qo‘yiladi. Uni bosma harflarda slayd orqali ekranda ko‘rsatish ham mumkin. Tushunarsiz so‘zlar izohlab tushuntiriladi. 38 tarbiyaviy vazifalarni ham bajaradi: o‘quvchi fikrini to‘g‘ri ifodalashga, chiroyli yozishga, e’tiborli bo‘lishga, mustaqil ishlashga o‘rganadi. Tekshiruv diktantlarini tashkil etishda o‘qituvchi tomonidan metodik yondashuv muhim o‘rin tutadi. Diktantning matni o‘quvchilarning yoshi, o‘zlashtirish darajasi, o‘rganilgan mavzulari asosida tanlanishi lozim. Matn o‘quvchida qiziqish uyg‘otishi, tushunarli va uslubiy jihatdan silliq bo‘lishi kerak. Diktantlar muntazam o‘tkazib borilganda, o‘quvchilarning yozuv savodxonligi bosqichma-bosqich yuksalib boradi. Diktantlarning turli shakllarda – tayanchli, lug‘aviy, tahlilli, esda saqlashga oid, ijodiy va rasmli diktantlar sifatida qo‘llanilishi o‘quvchilarda yozuvga nisbatan qiziqish uyg‘otadi, zerikishni oldini oladi, darsni samarali o‘tishiga xizmat qiladi. Diktantlar natijasi asosida o‘qituvchi o‘quvchilar individual yondashuvni talab etayotgan nuqtalarni aniqlaydi va bu orqali har bir o‘quvchiga yo‘naltirilgan ta’lim berish imkonini qo‘lga kiritadi. Xulosa qilib aytganda, tekshiruv diktanti boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining savodli yozuv malakasini shakllantirishda, bilimini tahlil qilishda va nazorat qilishda o‘ta muhim o‘rin tutadi. Bu jarayonni metodik jihatdan to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish boshlang‘ich ta’lim samaradorligini oshirishda muhim vosita sanaladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Akhmedova, R. Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish metodikasi. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2015, 142 bet. 2. Karimova, M. Boshlang‘ich sinflarda yozuv malakalarini shakllantirish usullari. Navro‘z nashriyoti, 2017, 165 bet. 3. Raxmatullaeva, G. Pedagogik texnologiyalar va interaktiv metodlar. Fan va texnologiya, 2018, 158 bet. 4. Ismailov, A. Savod o‘rgatish va yozuv malakalari. Tarbiya nashriyoti, 2019, 120 bet. 5. Mamatqulov, A. Boshlang‘ich sinflarda ta’limni tashkil etish. O‘zbekiston Kitob nashriyoti, 2016, 150 bet. 40 O‘quvchilar o‘z ishlarini mustaqil o‘qib, yo‘l qo‘ygan xatolarini tekshirganlaridan keyin daftarlari yig‘ib olinadi. Izohli Diktant . Izohli diktant boshlang‘ich sinflarning barchasi uchun mos bo‘lib, o‘quvchilarga yozdirilgan matn tarkibidagi imlosi qiyin so‘zlarning yozilishini eslatish va ta’kidlash maqsadida o‘tkaziladi. Belgilangan matn o‘quvchilarga yozdiriladi. Undagi so‘zlarning imlosi eslatilmaydi. O‘quvchilar matnni yozib bo‘lganlaridan keyin undagi matnni qanday yozganliklari so‘raladi. Albatta, o‘quvchilar yozuvida ayrim xatolarning bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar yozuvidagi xatolarni turli tartibda tuzatilib izohlanadi: A) o‘quvchilardan biri aytgan so‘zdagi xato ni boshqa bir o‘quvchi tuzatadi; B) o‘quvchi xatosini o‘qituvchi og‘zaki izohlaydi; D) o‘quvchi yozgan xato so‘zni o‘qituvchi yozuv taxtasiga yozib ko‘rsatadi. Shu tartibda o‘quvchilar yozgan xato so‘zlarini o‘zlari tuzatadilar. Bu bilan o‘quvchilarning imlo savodxonligini aniqlash va kamchiliklarini to‘ldirish mumkin. Izohli diktant uchun to‘la bir dars ajratilishi shart emas. Ta’limiy diktantning boshqa turlari kabi yozuv darsining ma’lum bir qismida o‘tkazish mumkin. Izohli diktant uchun matnni o‘quvchilarning darsliklaridan ham tanlash mumkin. Bunday holatda matnni o‘quvchilarga yozdirib bo‘linganidan keyin ular kitoblarini ochib, yozganlarini taqqoslab ko‘radilar. O‘zlari sezgan xatolarini tuzatadilar. Lekin hamma o‘quvchilar ham o‘z xatolarini topa olmaydilar. Ayniqsa, bo‘sh o‘zlashtirayotgan o‘quvchilar bu ishga qiynaladilar. Shuning uchun ular bilan alohida ishlashga to‘g‘ri keladi. Ya’ni, o‘quvchilar o‘z yozuvlarini kitobdagi matnga taqqoslab xatolarini tuzatayotganlarida, o‘qituvchi bo‘sh o‘zlashtirayotgan o‘quvchi bilan ikki tartibda ishlashi lozim. Ijodiy Diktant . Ijodiy diktant o‘rganilgan qoidalarni o‘zlashtirish va yozuvda o‘rinli qo‘llash malakalarini mustahkamlash bilan birga, o‘quvchilar og‘zaki va yozma nutqining rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi, ularda ijodkorlik, mustaqillik kabi zaruriy malakalarning shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Ijodiy 21 Saylanma diktant. Saylanma diktant o‘rganilgan grammatika va imlo qoidalarini mustahkamlashga, ularni amalda qo‘llashga yordam berish bilan birga, o‘quvchilar mavzuni qanchalik o‘zlashtirganliklarini aniqlashga ham imkon beradi. Diktantning bu turida o‘quvchi o‘qituvchi aytgan matnning yoki gapning hammasini yozmay, o‘rganilgan qoida asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalarinigina saylab yozadi, shuning uchun ham bu diktant saylanma diktant deyiladi. Saylanma diktant quyidagi tartibda o‘tkaziladi: O‘qituvchi «Diktantlar to‘plami»dan o‘rganilgan qoidaga mos, shu yozuv ko‘proq ishtirok etgan matnni tanlaydi. Matn darsdan oldin yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi (ko‘chma yozuv taxtasidan foydalanish ham mumkin). O‘qituvchi matnni bir marta o‘qib bergach, matn tahlil qilinib, o‘rganiladigan qoida asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalari aniqlatiladi, hamda qoida takrorlab mustahkamlanadi. Keyin matn bir o‘quvchiga o‘qitilib, bolalar diqqatini shu yozuvga jalb qilinadi. Matn parda bilan berkitib qo‘yiladi va o‘qituvchi bolalarga ta’kidlaydi:  Men matndagi gaplarni tartib bilan o‘qiyman. Sizlar men o‘qigan gaplarni to‘liq yozmasdan, takrorlangan qoidaga muvofiq bo‘lgan so‘zlar va so‘z birikmalarinigina saylab yozasizlar. Agar gapda shu qoida asosida yoziladigan so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘lmasa, uni butunlay yozmasligingiz kerak. O‘quvchilar saylanma diktantni yozib bo‘lgach, yozuv taxtasidagi matn ochiladi va ish o‘qituvchi rahbarligida tekshiriladi. O‘qituvchi saylab yozish kerak bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarining tagiga chizadi, o‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi matn bilan solishtiradilar. Saylanma diktantni 3-4-sinflarda o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Diktantning bu turini yozish uchun o‘quvchi grammatika va imlo qoidalarini puxta bilishi kerak. Saylanma diktant o‘quvchilarni har bir gapga, so‘z birikmasiga, har bir so‘zga diqqat bilan qarashga odatlantiradi, kerakli so‘zni, grammatik shaklni, qoidaga mos yozuvni tezroq topa bilishga, ziyraklikka o‘rgatadi. 16 Savod o‘rgatish jarayoni o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham g‘oyat mas’uliyatli davr bo‘lib, ulardan kuch, g‘ayratni, bilimni talab etadi. Bu davrdagi darslar qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa, bolaning savodini chiqarish shunchalik oson kechadi. Ularning o‘qishni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlari ortadi. Buning uchun o‘qituvchilar bolada motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga undovchi, da’vat, turtki. Motiv bolada bilim olish ishtiyoqini va qiziqish uyg‘otadi. O‘qituvchilar bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o‘quchilarga beriladigan mustaqil ishlar tizimini ishlab chiqishlari foydadan holi bo‘lmaydi. Motiv hosil qilishga ta’limiy o‘yinlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr bo‘lib, bolalar jiddiy sinovdan o‘tadi. Bola yangi jamoa — maktab jamoasiga kirib boradi va endi shu jamoaning asosiy ekanini his etishga, intizomga yangisharoyatiga moslashishiga ham majbur bo‘ladi. Bola kichkina bo‘lishiga qaramay, uni bajaradigan ishlari ko‘p: maktab, o‘qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab vazifalarni bajarish va boshqalar. Muhimi o‘yindan maktabga, kundalik majburiy va uzoq mehnatga o‘tish bola hayotida tub burilishdir. Buning o‘zi bo‘lmaydi; hatto maktabgacha tarbiyalash muassasalaridan bolalarga ham bu oson emas. Uydan maktabga kelgan bolalar uchun yana ham qiyinroq. Ayniqsa, 40-45 minutlik darsda o‘tirish, tinglash va topshiriqlarni bajarish aqliy mehnat bolani tez toliqtiradi. Bola o‘qishida maktabdan sovushi mumkin. Shuning uchun ham o‘qituvchilar bola faoliyatini qiziqarli tashkil etishga intilishlari, motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga harakat qilishlari lozim. Motiv o‘z-o‘zidan hosil bo‘lmaydi. Uni bolalar yoshiga, psixologik xususiyatlariga mos didaktik o‘yinlar va mustaqil ishlar vositalari orqali nazariy bo‘limlar oson egallanadi; o‘quvchilarning bilim olishda qiziqishlari ortadi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday usul o‘quvchilarga tayyor bilimlarni o‘zlari qidirib 27 20. Xolmatov, F. Boshlang‘ich ta’limda imlo nazorati. Samarqand: Darslik, 2020, 110 bet. 21. Yuldashev, T. Diktant va yozuv malakalarini rivojlantirish. Farg‘ona: Bunyodkor, 2017, 128 bet. 22. Karimov, J. Diktantlar va o‘quvchilarda yozuv malakalarini shakllantirish. Samarqand nashriyoti, 2016, 135 bet. 23. Cyberleninka 24. Ziyouz 25. Arxiv.uz 26. ResearchGate 27. Academia 28. Kundalik.uz 29. Pedagogika.uz _________________________________________________________ ta’lim yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________ guruh talabasi __________________________________________________ ning__________________________________________________________ ______________________________________________________________ _________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga. RAHBAR XULOSASI 42 Ko‘rsatish diktanti. Ko‘rsatish diktanti boshlang‘ich sinflarning hammasida o‘tkaziladi. Buning uchun o‘tilgan mavzu ga doir matn “Diktantlar to‘plami”dan tanlanadi va darsdan oldin husnixat qoidalariga rioya qilgan holda yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. Matn bir martashoshmasdan ifodali qilib o‘qib beriladi. Suhbat (savol-javob) yordamida tushuntiriladi va o‘rganilgan qoidalar eslatilib, matn mazmuni mustahkamlanadi. Shundan keyin matn parda bilan bekitib qo‘yiladi va aytib yozdiriladi. Matnni aytib yozdirib bo‘lingach, parda ochiladi. O‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga taqqoslab, yo‘l qo‘ygan xatolarini to‘g‘rilaydilar. Masalan, 2-sinfda nutq va gap haqida tushuncha hosil qilinganidan keyin, shu ga oid birorta matn yuzasidan ko‘rsatish diktanti o‘tkaziladi. Yozuv taxtasidagi matn ifodali qilib o‘qilgach, gapning oxirida ovozning pasayishi, yozuvda nuqta qo‘yilishi, gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanishi suhbat yordamida tushuntiriladi. So‘ng matn ustini parda bilan berkitib, aytib yozdiriladi. O‘qituvchi birinchi gapni (Tongotdi) aytadi, nuqta qo‘yilishi aytmaydi. O‘quvchilar gapni yozib, oxiriga nuqta qo‘yadilar. O‘qituvchi keyingi gaplarni ham shu tartibda aytib yozdiradi. Matn yozdirib bo‘lingach, yozuv taxtasidagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga taqqoslab, xatolarini tekshirib to‘g‘rilaydilar. O‘qituvchi o‘quvchilarda haftaning oxirida yig‘ib bo‘ladi, tekshirib, mustaqil ishlar singari baholaydi. 2-sinfda so‘z oxirida jarangsiz jufti eshitiladigan maktab , maqsad kabi so‘zlarning yozilishini mustahkamlash uchun quyidagi to‘rtlikni ko‘rsatish diktanti qilib yozdirish mumkin: Bizlar yosh avlod, Yashaymiz hur, Shod. Mehnat-la obod, Mening Vatanim. Bundamatn ifodali o‘qib berilgach, savol-javob yordamida o‘quvchilar shod , avlod , obod so‘zlarining oxirida kelgan undoshning jarangsiz jufti t talaffuz qilinishini, ammo yozuvda d harfi bilan yozilishini aytib, tekshirish yo‘lini (bunday 17 Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiatini, kuzatishlarini nutq o‘stirish uchunasosiyman bahisoblanadi. Predmetlar, uy-ro‘zg‘or asboblari, o‘simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzubo‘lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o‘quvchilari nutqni o‘stirishda bolalarning o‘yin va ertaklari, rasm ko‘rish va “Bu nima?”, “Bu kim?”, “Bu qanday predmet?”, “Kim nima qilmoqda?” kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetlarni ma’lum belgilar asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o‘qituvchining topshirig‘iga muvofiq ma’lum bir temada (kuz, mevali bog‘, oila, sinf, maktab haqida) ikki so‘zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, ularni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. O‘rgangan harflaridan so‘zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. O‘qish darslarida rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o‘qituvchining savollariga to‘liq javob berishga o‘rganadilar. Alifbe darsligidagi rangli, chiroyli rasmlar tevarak-atrofdagi predmetlar va xodisalar, hayvonlar va o‘simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi. Savod o‘rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy o‘zlashtirish ham muhim ahamiyatga ega. Savod o‘rgatish jarayonida bolalar grammatika va imlodan ayrim materiallarni amaliy asosda o‘zlashtira boradilar, ya’ni ularga mavzu tushuntirilmaydi, nazariy ma’lumot berilmaydi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar o‘qishga o‘rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim: 1. Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, xoshiyaga rioya qilish. 2. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha kattalikda va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yozish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. 10 6. Tursunov, M. Diktantlar va ularni o‘tkazish metodikasi. O‘quvchi, 2020, 130 bet. 7. Mavlonov, S. Yozuv o‘rgatish metodikasi. Moliya nashriyoti, 2017, 145 bet. 8. Xodjaeva, L. Boshlang‘ich ta’limda metodik yondashuvlar. O‘qituvchi, 2018, 135 bet. 9. Ruzimova, D. Adabiyot va til metodikasi. Iqtisodiyot va ta’lim, 2019, 165 bet. 10. Bakhtiyorov, R. Yozuv va imlo nazorati. O‘zbekiston ta’limi, 2020, 112 bet. 11. Akbarov, J. Ta’lim jarayonida interaktiv metodlar. O‘zbekiston ta’limi, 2017, 140 bet. 12. Abdullayeva, S. Yozuv darslarida kreativ yondashuvlar. Tabiat nashriyoti, 2019, 118 bet. 13. Safarova, N. Interaktiv metodlar va ta’lim samaradorligi. O‘zbekiston yoshlar nashriyoti, 2018, 125 bet. 14. Bahramov, S. Ta’limda yozuv malakalarini shakllantirish. Nukus: Qaraqalpaqstan nashriyoti, 2016, 140 bet. 15. Mirzaeva, D. Yozuv texnikasi va metodikasi. Ma’naviyat nashriyoti, 2017, 150 bet. 16. Qodirov, U. Yozuv va diktant metodikasi. Nafis nashriyoti, 2019, 132 bet. 17. Fayzullaeva, A. Ta’lim jarayonida axborot texnologiyalari. Iqtidor nashriyoti, 2020, 144 bet. 18. G‘ulomova, M. O‘quvchilarga yozuvni o‘rgatish bo‘yicha yangi metodlar. Mahalliy nashriyot, 2019, 120 bet. 19. Baxtiyorov, A. Savodli yozuvni rivojlantirish metodikasi. Ijodkor, 2018, 115 bet. 41 Tekshiruv diktantida yaqinda yoki ilgari o‘rganilib, mashqlar bilan mustahkamlangan qoidalarni o‘quvchilar qay darajada o‘zlashtirganliklari aniqlanadi. Tekshiruv diktanti biror bo‘lim o‘rganilgandan so‘ng yoki chorak oxirida o‘tkaziladi. Tekshiruv diktanti o‘quv yili davomida 5-6 marta o‘tkaziladi. Diktantning bu turida yolg‘on qo‘yilgan xatolar chuqur tahlil qilinadi, ulardan xalos bo‘lish usullari belgilanadi. Shu jihatdan tekshiruv diktantining ta’limiy ahamiyati katta. Imloviy mashq sifatida diktantning xilma-xil turlaridan foydalaniladi. Izohli diktant o‘quvchilarning qobiliyatiga qarab ikki xil o‘tkaziladi. O‘quvchi, odatda, o‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan ma’lum so‘zning yozilishini diktant yozishdan oldin yoki keyin izohlaydi. So‘zning yozilishini bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tomondan tahlil qiladi, unga qoidani tatbiq etadi. Masalan, “Kitob — bilim manbai” — Kitob: Ki-tob. Ikki bo‘g‘in. Birinchi bo‘g‘inida k, i; ikkinchi bo‘g‘inida t, o, b tovushlari bor. Oxirgi b tovushi p tovushi tarzida talaffuz qilinadi. Unda yozilishni tekshirib aniqlaymiz: Kitobi. B tovushi yozilar ekan, “kitobi” tarzida izohlanadi. Bu diktantda o‘quvchilar qoidalarga oid so‘zlarning tagiga chizadilar. Saylanma diktant da o‘quvchilar diktovka qilinayotgan gaplar yoki matnning hammasini yozmaydilar. Uning o‘qituvchining topshirig‘iga mos qismini (o‘rganilgan qoida asosida yoziladigan so‘zlarni, so‘z birikmalarini) yozadilar. Masalan, bosh harf bilan yoziladigan so‘zlarni yozish (1-sinf), qaratqich kelishigidagi so‘zni u bog‘langan ot bilan yoki tushum kelishigidagi so‘zni u bog‘langan fe’l bilan birga yozish (4-sinf) kabi. Saylanma diktant o‘quvchilarda imloviy ziyraklikni o‘stiradi. Erkin diktant. Erkin diktantda o‘quvchilarga mazmunni buzmasdan, gap tuzilishini o‘zgartirish, bir so‘zni unga yaqin ma’noli so‘z bilan almashtirish erkinligi beriladi. Diktant uchun 3—5 qismli matn tanlanadi. O‘qituvchi avval matnni bir marta ifodali o‘qib beradi, so‘ngra matn mazmuni yuzasidan suhbat o‘tkazadi. Ayrim qoidalarni eslatadi. Keyin matnning bir qismi qayta o‘qib beriladi, o‘quvchilar uning mazmunini yozadilar. 14 MUNDARIJA: KIRISH................................................................................................................. 4 I-BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT YOZISHGA O‘RGATISH MASALALARI 1.1. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalari………………………………………………………………………... 6 1.2. Diktant turlari haqida ma’lumot…………………………………………….. 13 II-BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT YOZISHGA O‘RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYADAN FOYDALANISH 2.1. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati va o‘ziga xos tomonlari ……………………………………………………………... 26 2.2. Savod o‘rgatish davrida ta’limiy diktantlardan foydalanish usullari ………… 34 XULOSA……………………………………………………………………….. 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 40 3 so‘zlar oxirida qanday harf yozilishini aniqlash uchun shu so‘zga unli qo‘shib o‘qilishi kerakligini) eslatadilar. Matnni bekitib aytib yozdiriladi. O‘quvchilar matnni yozib bo‘lgach, parda ochiladi. Ishning davomi yuqoridagi tartibda davom ettiriladi. So‘z oxirida jarangsiz jufti eshitiladigan so‘zlarning yozilishini mustahkamlash maqsadida ko‘rsatish diktantining ikkinchi usulidan ham foydalanish mumkin. Bunda matn to‘liq yozilmay, balki o‘rganilishi lozim bo‘lgan mavzuga doir so‘zlargina (shod, avlod, obod) yoziladi. O‘qituvchi shu so‘zlar ishtirok etgan she’rni bir marta o‘qib beradi. Matn mazmuni ikki-uch o‘quvchiga so‘zlatiladi va matndagi shod , avlod , obod so‘zlari yozuv taxtasiga yoziladi. Yozuv taxtasiga so‘zlar ikki-uch o‘quvchiga o‘qitilgach, suhbat yordamida o‘quvchilar shu so‘zlarning aytilishi va yozilishini, so‘zlarning oxirida qanday harf yozilishini tekshirish yo‘lini tushuntiradilar yoki o‘qituvchining o‘zi tushuntiradi. Shundan so‘ng matn aytib yozdiriladi. Matn yozib bo‘lingach, yozuv taxtasidagi so‘zlar ochib qo‘yiladi, o‘quvchilar yozganlarini tekshiradilar. O‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan o‘quvchilar kitobning shu betini ochadilar. O‘qituvchi matnni o‘qiydi, o‘quvchilar kitoblaridan kuzatib boradilar. Matndagi unli tovushli so‘zlar ikki-uch o‘quvchiga o‘qitilgach, kitoblar yoptirib qo‘yiladi. O‘quvchilar yozuv taxtasiga oldindan yozib qo‘yilgan sana va matn sarlavhasini daftarlariga yozadilar. Shundankeyin “O‘yinchoqlar” matni aytib yozdiriladi. O‘quvchilar yozganlarini avval mustaqil, keyin kitoblarini ochib, yozganlarini tekshirib bo‘qiydilar va hokazo. “Diktantlar to‘plami”da ko‘rsatilgan diktantlar uchun tavsiya etilgan matnlardan o‘qituvchi o‘z sinfi o‘quvchilarining bilim saviyasi va qabul qilish darajasiga qarab foydalanishi, ayrim matnlarga ijodiy yondashishi mumkin. Ko‘rsatish diktanti o‘quvchilarning ko‘rish, idrok etish sezgilariga va eshituv sezgilarining taraqqiy etishiga yordam beradi. O‘z diktant yoki yoddan yozuv . O‘z diktant yoki yoddan yozuv boshlang‘ich sinflarda o‘tkaziladi. Diktantning bu turini o‘quvchilar juda sevib bajaradilar. O‘z diktant uchun sinf o‘quvchilarining saviyasiga mos kichik bir 18 M: Momo O‘yinning boshqa variant. O‘qituvchi bir nechta so‘zlarga oid rasmlarni tayyorlaydi. Masalan: kabutar, lola, o‘rik, banan va boshqalar. O‘qituvchi darsda lola rasmini ko‘rsatadi. O‘quvchilar esa qo‘llaridagi so‘zlar yozilgan kartochkalardan “lola” deb yozilganini topib, ko‘rsatadilar. Bu o‘yin orqali o‘quvchilar:  so‘zlarni rasmlar bilan bog‘laydi,  o‘qish va yozish malakasini mustahkamlaydi,  e’tibor, tezkorlik va vizual eslab qolish qobiliyatini rivojlantiradi. Yozuv darsida bu o‘yin rasm diktanti orqali davom ettirilishi mumkin. O‘quvchilarga yakka narsalarning rasmlari ko‘rsatilib, ularning nomlari ayttiriladi va daftarlariga vergul qo‘yib yozdiriladi. Yana bir turida quyidagicha tashkil etish mumkin: rasm ko‘rsatiladi va o‘quvchilarga “Rasmda nimalar tasvirlanganini yozing” deb aytiladi. Shuningdek, “Rasmdagi kishilarga ism tanlang va yozing” degan topshiriq ham berilishi mumkin. O‘quvchilar rasmdagilarni quyidagicha yozishlari mumkin: buvi, aka, uka, kitob, qora, oq, ko‘k, pushti, zangor, havorang. Ismlarni esa bosh harflar bilan quyidagicha yozadilar: Adiba buvi, Ahror aka va Abror. Bu rasm diktanti orqali o‘quvchilar o‘quv yili davomida o‘rganiladigan imloviy jihatdan qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozishni puxtalashtiradilar, shuningdek, 37 ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ _____________________________________________________________ Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball ______________ Jami ball ________________________ Komissiya raisi: ________________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi: ______________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi: ______________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) 44 1.2. Diktant turlari haqida ma'lumot O‘quvchilarning savodxonligini oshirishda foydali mashqlardan biri diktantdir. Diktant o‘tkazishda o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish, ishda aniqlikka e’tibor berish, soddadan murakkabga borish muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z-o‘zini tekshirishga odatlantirish zarur. O‘quvchi diktant yozishda so‘zning harfiy ifodasini ko‘rmay, eshitish sezgisi orqali tovushlar majmuasini tasavvur etadi, tovushlarni harflar bilan almashlab yozadi. Bunda psixologik jarayon bilan fiziologik jarayonning birgalikda harakatlanishi so‘zlarning shaklining bolada mustahkamlanib borishiga imkon beradi. Shuning uchun ham diktant imlo o‘rgatish da’vosi tabiati bo‘yicha to‘la ta’limiy yozma ish hisoblanadi. Diktant turlari maqsadiga ko‘ra ikki turga bo‘ladi: Ta’limiy diktant . Diktantning bu turi o‘rganilgan mavzularni mustahkamlash maqsadida yozuv darsining biror qismida o‘tkazilib, unga alohida soat ajratilmaydi. Ta’limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Ta’kidiy diktant 2. O‘z diktant yoki oddiy yozuv diktanti 3. Izohli diktant 4. Saylanma diktant 5. Erkin diktant 6. Rasm diktant 7. Lug‘at diktant 8. Ijodiy diktant Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma’lum o‘zgarishlar bilan yoziladi. 13 II BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT YOZISHGA O‘RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH 2.1. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati va o‘ziga xos tomonlari Bolalarni o‘qish va yozishga o‘rgatish davrida savod o‘rgatish darslarini to‘g‘ri tashkil etish ham muhim ahamiyatga ega. Analitik-sintetik tovush metodida o‘qish va yozish darslari bir vaqtning o‘zida, parallel olib boriladi. Bir soatda tovush-harf o‘rganilsa, keyingi darsda o‘sha tovushni ifodalovchi harfning yozilishi o‘rgatiladi. Har ikki turdagi darsni to‘g‘ri tahlil qilish uchun quyidagilarga e’tibor beriladi: 1. Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so‘nggi yutuqlar bilan to‘ldirib borish. 2. O‘quvchilarni yosh va fiziologik jihatlariga e’tibor berish. 3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo‘llash. 4. O‘qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish. 5. Alifbo va unga qo‘shimcha materiallardan unumli foydalanish. 26 Bayon. Bayon o‘quvchilarning lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirishga qaratilgan orfografik mashq turlaridan biri hisoblanadi. Bayon orfografik mavzularni o‘rganishning yakunlovchi bosqichida, o‘quvchilar qoidalarni bilib olib, uni tatbiq qilishga o‘rganganlaridan so‘ng o‘tkaziladi. Bayon yozganda o‘rganilgan imlo qoidalarini to‘g‘ri tatbiq etish ularning ongli o‘zlashtirilganligini ko‘rsatadi. Tekshirish diktanti. Diktantning bu turi o‘rganilganlarni o‘quvchilar qanchalik o‘zlashtirganini sinash, tekshirish maqsadida o‘tkaziladi. Shu o‘rinda biz bu aytib o‘tgan diktant o‘tkazish usullari xususida to‘xtalishni joiz deb bildik. Lug‘at diktanti. Lug‘at diktanti o‘rganilgan imlo qoidalarini mustahkamlash, o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish maqsadida o‘tkaziladi. Bundan tashqari, o‘rganilgan imlo qoidalarini o‘quvchilar tomonidan qanchalik o‘zlashtirilganini sinash va hisobga olish maqsadida ham o‘tkazilishi mumkin. Lug‘at diktanti uchun o‘rganilgan imlo qoidasi asosida yoziladigan so‘zlar, so‘z birikmalari yoki turlaridan foydalaniladi. Agar tayyor so‘z va so‘z birikmalari yozdiriladigan bo‘lsa, dastlab ularning ma’nosi, talaffuzi va yozilishi suhbat orqali izohlab tushuntiriladi. Diktantda turli narsalar yoki ularning rasmlaridan foydalaniladigan bo‘lsa, ish quyidagicha tashkillashtiriladi: tanlangan narsalar rasmlari yoki o‘zi tartib bilan o‘quvchilarga ko‘rsatiladi. O‘quvchilar rasmda ifodalangan narsaning nomini yozib, vergul qo‘yadilar. Ish shu tarzda davom etadi. O‘qituvchi birinchi so‘zni bosh harf bilan boshlash va oxirgi so‘zdan keyin nuqta qo‘yish kerakligini ta’kidlaydi. O‘quvchilar yozganlarini imlo lug‘atiga yoki o‘zlarining lug‘at daftarlariga solishtirib tekshiradilar. Yo‘l qo‘ygan xatolarini mustaqil ravishda to‘g‘rilaydilar, keyin esa o‘qituvchi tomonidan tekshirib baholanadi. Lug‘at diktantini yozish uchun:  2-sinfda 3 ta so‘z  3-sinfda 10 so‘z  4-sinfda 12–15 ta so‘z bo‘lishi mumkin. 15 o‘qituvchi dars davomida qiziqarli o‘yinlarning xilma-xil usullaridan foydalanishi zarur. Savod o‘rgatish davrida asosiy metod analitik-sintetik metodidir. Qiziqarli o‘yinlar shu metodga asoslangan bo‘lishi lozim. Qiziqarli o‘yinlar 3-5 minut davom etishi mumkin. Birinchi o‘yin bo‘g‘in ko‘chirishga doir bo‘ladi. Unda o‘qituvchi tomonidan tuzilgan “Bo‘g‘in jadvali”dan hohlagan bo‘g‘in ko‘rsatiladi. O‘quvchilar shu bo‘g‘inni kesma bo‘g‘indan tuzadilar. 2.2. Savod o‘rgatish davrida ta’limiy diktantlardan foydalanish usullari Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni bilim olishga qiziqtira olish, ularni yaxshi tarbiyalay olish muhimdir. Buning uchun ta’limiy o‘yinlardan foydalanish o‘rinlidir. Ta’limiy o‘yinlar bolalarni ham aqliy, ham jismoniy jihatdan rivojlantirish bilan birga, ularning qiziqib o‘zlashtirishlariga, ma’naviy barkamol bo‘lishlarida ahamiyatlidir. “Harfni esda saqlash” o‘yini. Bu o‘yinning asosiy maqsadi – o‘quvchilarni tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va to‘g‘ri yozish, eslab qolishga o‘rgatish hisoblanadi. O‘qituvchi o‘yinning o‘tkazilishi haqida tushuncha beradi va u oldingi darslarda o‘rganilgan O, A, D, F harflari ishtirok etgan rasmli kartochkalarni tarqatadi. O‘zida esa O, A, D, F harflari yozilgan kartochkalarni olib qoladi. O‘quvchilarga olcha, olma, ot, anor, ari, archa, ayiq, delfin, daraxt, fil, fontan rasmlari tasvirlangan kartochkalar tarqatiladi. O‘qituvchi stolga O harfi yozilgan kartochkani qo‘yadi. O‘quvchilar shu harfga mos rasmli kartochkani harf yoniga qo‘yadilar va rasm nomini xorda aytadilar. Aytgan so‘zlarini daftarga yozadilar. O‘yin shu tarzda davom etadi. 34 kunda ta’limda natijadorlik va sifatni ta’minlash eng muhim mezon bo‘lib xizmat qilmoqda. Shunday ekan, savod o‘rgatish davrida diktant yozish bo‘yicha zamonaviy metodika va texnologiyalar asosida darslarni tashkil qilish — o‘quvchilarning mustahkam yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim vositaga aylanadi. Kurs ishining maqsadi . Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatishning amaliy va nazariy asoslarini aniqlash hamda ta’limiy o‘yinlar yordamida mazmunli darslarni loyihalash metodikasini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining obyekti . Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalarini takomillashtirish jarayoni hisoblanadi. Kurs ishining predmeti . Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida diktant mavzusidagi darslarda ta’limiy o‘yinlardan foydalanish orqali darslarning shakli, metodi va mazmunidir. Kurs ishining vazifalari:  mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganish va uning ilmiy-nazariy asoslarini aniqlash;  mavzuga doir o‘quvchilar bilimini o‘rganuvchi metodlarni tahlil qilish;  savod o‘rgatish darslarida mustaqil fikrlash kontseptsiyasiga mos biluv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish;  biluv topshiriqlari va ta’limiy o‘yinlarni o‘quv jarayoniga tatbiq etish va ularning samaradorligini tahlil qilish;  2-sinf o‘qish darslarida ertak o‘qitishda ijodiy topshiriqlarni joriy etish usullarini asoslash;  o‘quvchilarning mustaqil ishlash faoliyatini shakllantirishga xizmat qiluvchi vositalarni amaliyotda sinab ko‘rish. Kurs ishining hajmi : kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqazishlariga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olish va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shubha bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyalarini bajaradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchi asosiy figura bo‘lib qoladi. Darslarda yangi pedagogik texnologiyalar shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o‘quvchilar faol ishtirok etishlari zarur, ya’ni dars o‘qitish jarayonida o‘quv materiallarining ma’lum bir qismi o‘quvchilar tomonidan mustaqil o‘rganiladi, so‘ngra sinfda barcha tomonidan muhokama etiladi. O‘qituvchi o‘quv jarayonining tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir. O‘quvchining sinfda o‘zini erkin his qilishi va o‘quv faoliyati uni emotsional jihatdan qoniqtirishi lozim, ana shunda u o‘zining fikrlarini erkin bayon qila oladi. Yangi pedagogik texnologiyalar xilma-xil bo‘lib, qaysi metodni tanlash o‘qituvchining o‘tgan mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog‘liq. Interfaol mashg‘ulot – o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘zaro faol ishtirok etadigan, hamkorlikda kechadigan jarayondir. Interfaol metodlarning qo‘llanishi darslarda beixtiyor psixologik o‘yin yoki musobaqaga aylantirib, yuqorida tilga olingan bo‘sh o‘quvchilarni ham, bir oz bo‘lsa ham, o‘z fikrlarini keng ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-munozaralarga befarq bo‘lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O‘quvchilarni faollashtirish uchun dars jarayonida qo‘llaniladigan usullarni to‘g‘ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga qo‘yilgan maqsad aniq belgilanib, shu maqsadga erishish yo‘li va usullari puxta ko‘rib chiqilishi lozim. Demak, o‘qituvchi har bir foydalanadigan interfaol usulni o‘quvchiga nima berishini oldindan ko‘ra olishi va darsni to‘g‘ri tashkil qilish kerak. Shuningdek, siz qo‘llanmoqchi bo‘lgan interfaol usulni ko‘rib bo‘lgach, o‘zingizga kerakli rasm, tarqatma material ko‘rgazmalarni qirqib olib, konvertga solib qo‘yishingiz va mavzularni o‘rgatishda ishlatishingiz mumkin. Interfaol usullardan foydalanishda quyidagilarga e’tibor berish lozim: 28
Купить