Boshlangʻich taʼlim pedagogikasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	203.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Boshlangʻich taʼlim pedagogikasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT
PEDAGOGIKA INSTITUTI
ELLIKQA LA PEDAGOGIKA FAKULTETIʼ
“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI
2-bosqich talabasi Saburova Mashhura ning
“Boshlang ich ta lim pedagogikasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi”
ʻ ʼ
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
Nukus-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIM PEDAGOGIKASINING UMUMIY
ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasining predmeti, maqsad va vazifalar……... 6
1.2. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasining metodologik
asosi…………………... 9
1.3. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasining asosiy tushunchalari va
tarmoqlari …. 12
1.4. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasining ilmiy-tadqiqot
metodlari……………. 17
II-BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIM PEDAGOGIKASINING BOSHQA
FANLAR BILAN ALOQASI
2.1. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va falsafa
………………………………. 21
2.2. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va psixologiy a..
…………………………. 25
2.3. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va tabiiy fanlar………………………….. 27
XULOSA………………………………………………………………………... 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 29
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Ko‘p yillik tajriba shuni ko‘rsatdiki, ta’lim-tarbiya
bilan barcha, ya’ni butun jamiyat a’zolari shug‘ullanishlari zarur. Bu mas’uliyatli
va sharafli ishda bog‘cha tarbiyachisi, maktab va oliy o‘quv yurti muallimlari bilan
bir qatorda jamiyatning bilimli va obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan a’zolari, oliy
ma’lumotli mutaxassis va rahbar xodimlar ham o‘z hissalarini qo‘shishlari kerak.
Chunki ular o‘zlarining bilimlari va yuqori malakalari bilan o‘z mehnat
jamoalarida katta e’tiborga egadirlar, shu bilan birga hamma joyda o‘z nutqlari
bilan insonlarga ta’sir o‘tkaza oladilar. “Ta’lim-tarbiya islohoti haqida gapirar
ekanmiz, — degan edi yurtboshimiz SH.M. Mirziyoyev, — uning mazmunini
lo‘nda qilib ifoda etish mumkin: bizga bitiruvchilar emas, maktab ta’limi va
tarbiyasini ko‘rgan shaxslar kerak... Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har
bir inson erkin fikrlaydigan qilib tarbiyalanadi”
Bozor munosabatlari sharoitida bizga mustaqil fikr yurituvchi, erkin,
tashabbuskor, tadbirkor va milliy g‘ururga ega bo‘lgan shaxslar kerak. Bunday
kishilarni tarbiyalash uchun xalqning tarixiy shakllangan ma’rifiy madaniyatidan
kelib chiqib, umuminsoniy pedagogik qadriyatlarga tayanuvchi milliy pedagogika
fanini shakllantirish va bu fanni barcha oliy o‘quv yurtlarida o‘qitish zarur. Ammo
shu vaqtgacha xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari uchun mutaxassis tayyorlaydigan
oliy o‘quv yurtlarida ta’lim-tarbiya berish sirlarini o‘rgatuvchi pedagogika fani
o‘qitilmagan edi. Bu ijtimoiy hodisani Prezidentimiz Islom Karimov chuqur his
etgan holda jamiyatimiz istiqlolining birinchi yillaridan boshlab nopedagogik oliy
o‘quv yurtlarida pedagogikadan bilim berishni tavsiya etdilar.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 1996-yil
7-avgustidagi 189-sonli buyrug‘iga ko‘ra xalq xo‘jaligi mutaxassislarini
3

tayyorlaydigan barcha oliy o‘quv yurtlarida pedagogika fani o‘qitila boshlandi 1
.
Nopedagogik yo‘nalishlardagi bakalavrlar tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtlarida
pedagogika fanini o‘qitish jarayonida talabalarda quyidagi pedagogik bilim va
ko‘nikmalarni shakllantirish ko‘zda tutiladi:
— talaba o‘z ixtisosligini o‘zlashtirishi davomida hamda ijtimoiy va
gumanitar fanlar bo‘yicha beriladigan bilimlarni ongli egallashi uchun pedagogika
fanning nazariy asoslarini o‘rganishi va bu bilimlarga ko‘nikma hosil qilishi;
— o‘z ixtisosligi bo‘yicha o‘quv va ishlab chiqarish amaliyotlarini to‘g‘ri
tashkil qilish, texnikani o‘rganish, ulardan ehtiyotkorona foydalanish davrida
pedagogikaning asosiy tarbiya metodlarini o‘rganishi va malakalarga ega bo‘lishi;
— mutaxassislik fanlaridan ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida tashkil
qilingan darslarning mohiyatini anglashdan avval pedagogik texnologiya degan
birikmaning ma’no-mazmunini tushunib yetib, o‘z ma’naviyati ustida tinmay
ishlash ko‘nikmasini hosil qilishi;
— mutaxassislik fanlaridan O‘rta Osiyo va jahon xalqlariga xos bo‘lgan
bilimlarni egallash davrida ularning pedagogik merosi bilan tanishib, o‘zida
umuminsoniy qadriyatlarga xos bo‘lgan milliy g‘ururni namoyon qilishi;
— mutaxassislik fanlarini o‘zlashtirish, nazoratlarni vaqtida topshirish,
fanlardan yaxshi natijalarga erishish uchun bilish faolligini oshirishi, bilish
nazariyasi asoslarini o‘rganishi va shu bilan birga ta’lim olish usullari bilan
tanishishi. Mazkur darslik oliy o‘quv yurtini tugatuvchi talaba kelajakda faqat o‘z
sohasining yetuk mutaxassisi bo‘lib qolmasdan, balki ma’naviy-intellektual yetuk
shaxs bo‘lib yetishishini ta’minlash maqsadida uning ko‘z o‘ngida mustaqil fan
sifatida shakllanadigan qilib yozilgan.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich ta’lim darsliklarida pedagogika va
boshqa fanlarning aloqasi o‘rganish va o‘quvchilarni o‘qitish davrida ushbu
fanlarni uzviy bog‘liqligini ko‘rsatish.
Kurs ishining ob’ekti. Boshlang‘ich ta’lim darsliklarida pedagogika va
boshqa fanlarning aloqasi o‘rganiladi.
1
. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. - T.: 1996
4

Kurs ishining amaliy ahamiyati. Mazkur kurs ishi oliy o‘quv yurtini
tugatuvchi talaba kelajakda faqat o‘z sohasining yetuk mutaxassisi bo‘lib
qolmasdan, balki ma’naviy-intellektual yetuk shaxs bo‘lib yetishishini ta’minlash
maqsadida uning ko‘z o‘ngida mustaqil fan sifatida shakllanadigan qilib yozilgan.
Kurs ishining predmeti: Boshlang‘ich ta’limda qilinadigan ishlarning
mazmuni, shakli va metodlaridan foydalanish mazmuni.
Kurs ishining vazifalari:
1. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va falsafa
2. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va psixologiya
3. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va tabiiy fanlar
Kurs ishining tarkibi va hajmi . Kirish, 2 bob, 7 paragrif, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. Barcha ma’lumotlar jami 30
sahifadan iborat.
5

I-BOB. PEDAGOGIKANING UMUMIY ASOSLARI
1.1. Pedagogikaning predmeti, maqsad va vazifalari
Shaxsni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalash insoniyatning azaliy
orzusi bo‘lib kelgan. Ajdodlarimiz ma’rifat va madaniyatni qanday qilib yosh
avlodga o‘rgatish, ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun va qoidalarini
izlaganlar. Darhaqiqat, insonning ma’rifiy va ma’naviy komillikka erishishi
pedagogika fani yetakchiligida amalga oshiriladi. Pedagogika tarbiya haqidagi
fandir. “Pedagogika” grekcha so‘z bo‘lib, “paydogogos” — “bola yetaklovchi”
ma’nosini anglatadi. Insonlarning ma’rifiy va ma’naviy barkamollikka
munosabatlari o‘zgarib borishi natijasida pedagogika (bolani to‘g‘ri yo‘lga solish
san’ati) fani xalq orasida o‘z mavqeyiga ega bo‘ldi. Shu tariqa insonni
tarbiyalovchi fan sifatida pedagogika dunyo fanlari tizimi qatoridan alohida o‘rin
egalladi. Pedagogikaning bosh masalasi — tarbiyadir 2
.
Tarbiyaning keng ma’no-mazmuni — ta’lim, rivojlanish, ma’lumot bilan
bog‘lagan holda barkamol insonni voyaga yetkazishdir. Inson tarbiyasiga oid
g‘oyalar, qoida va qonunlar dastlab qissalarda, pandnomalarda, yozma
yodgorliklarda hamda hadislarda asoslab berilgan. Pedagogikaning fan sifatida
shakllanib, boyib borishida Sharq va G ‘arb qomusiy pedagog-olimlarining o‘rni
kattadir. Faylasuf Forobiy o‘zining “Fozil shahar kishilarining qarashlari” asarida
tarbiya orqali insonga beriladigan 12 fazilatni sharhlab berdi. Ibn Sinoning “Tadbir
al-manzil”, Umar Xayyomning ruboiylari, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”,
Kaykovusning “Qobusnoma”si, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”i ... inson
ko‘nglini turli bilimlar xazinasiga aylantirdi va bu tilsim ichida Tangri o‘zini
yashirdi. Insonning ajoyib jismi bir maxfiy sir xazinasi o‘laroq o‘zida ana shu ganj
tilsimini saqlaydi, ya’ni Ollohning butun olamni yaratishdan ko‘zlagan maqsadi —
Inson bo‘lib, u hamma mavjudotlar ichida tengi yo‘qdir. G‘arbda Suqrot, Aristotel,
Platon o‘z ijodiyotlarida, ayniqsa, Platon “Davlat”, Aristotel “Siyosat” asarida,
2
R , Mavlonova, N. Rahmonqulova “Boshlang‘ich ta’limda pedagogika, innovatsiya, integratsiya” Toshket-2013
6

Yan Amos Komenskiy, I. G. Pistalotssi, Gerbart, K. D. Ushinskiylar o‘z ijodiy
pedagogik faoliyatlarida pedagogikaning bosh masalasi — tarbiya muammosiga
turlicha munosabat bildirib, pedagogika tarbiya haqidagi fan ekanligini asoslab
berdilar 3
.
3
Sh.M. Mirziyoyev-“Erkin va farovon demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2021
7Pedagogikaning maqsad va vazifalari
Pedagogikaning maqsadi – insonlarda yoshlarda, mutaxassislarda komillik
sifatlarini takomillashtirish, yoshlarni zamonaviy, axloqiy- amaliy o'quv,
malaka va ko'nikmalar bilan qurollantirish, har tomonlama yetuk, komil
insonlarni tarbiyalash, ularda har bir sohaga mos ilm, bilim, ko'nikmalar hosil
qilishdan iborat.
O'quv fanining asosiy vazifalari
Yosh avlodni Vatan ravnaqi, yurt
tinchligi, xalq faro- vonligi kabi
oliyjanob g'oya- lar ruhida tarbiyalash.
Yosh avlodda jamiyatimizda qabul
qilingan, odob-axloq qoidalariga mos
keladigan e'tiqodni, axloqiy malaka va
ko'nikmalarni, ehtiyoj va intilishlarni
tarkib toptirish.
O'sib kelayotgan yosh avlod qalbi va
ongida milliy qadriyatlar asoslarini
shakllantirish.Yuksak fazilatlarga ega, ezgu g'oyalar
bilan qurollangan komil insonlarni
voyaga yetkazish. Yoshlarda asosiy konstitutsiyaviy
huquqlardan biri bo'lgan har bir kishining
axloqiy-amaliy imkoniyatlarini ro'yobga
chiqarish.
Yoshlarni jamiyatimizga yot va begona,
zararli g'oyalarga qarshi kurashishga
o'rgatish, ular- da hushyorlik
ko'nikmalarini hosil qilish.Yoshlarning o'zi xohlagan kasbni
tanlashlari, uni mukammal egallab, shu
sohada muvaffaqiyatli faoliyat ko'r-
satishlari uchun moddiy- ma'naviy,
tarbiyaviy didak- tik shart-sharoitlar
yaratish.

81- chizma. Pedagogikaning maqsad va vazifalari.
O’qitishning ta’lim-
tarbiyaing qonuniyatlari
Fanning
metodologik
asoslarini bilishni
o’rganishTa’lim mazmuni,
usullari, vositalari
bilan qurollantirish Pedagogikaning predmeti
Ta’lim-tarbiya
to’g’risidagi g’oyalarni
yoshlar qalbi va ongiga
singdirish sohalari,
usul va yo’llarini,
vositalarini o’rganish Dunyoning milliy-
ma’naviy rivojida
shaxs kamoloti
uyg’unligi
qonuniyatlarini O’rganiladigan
tushunchalar O’rganiladigan
asosiy g’oyalar
Tarbiya
Malaka
Rivojlanish O’qitishKo’nikma Ma’lumot Ta’lim
Odob-axloq Shaxs Bilim
Komil inson
Yurt tinchligi Vatan ravnaqiBarkamol avlod
Odob-axloqqa
o’rgatish
Xalq
pedagogikasidan
foydalanishAxloqiy sifatlar
2- chizma . Pedagogikaning predmeti.

1.2. Pedagogikaning metodologik asosi
Pedagogikaning fan sifatida shakllanib borishi ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat
mahsuli sifatida turli fanlar bilan qadim-qadim zamonlardan bog‘liq. Olloh yer-u
osmonni yaratib, insonni yer yuzida o‘ziga xalifa etib tayinladi. O‘zining
mavjudligi, har bir ishga qodirligini, ilmda tengsizligini, mehr-u muruvvatda
beqiyosligini bildirdi. Islomda ilm berishda bir-biriga bog‘liq bo‘lgan din va dunyo
haqida tushuncha mavjud va ular alohida tushunchalar emasligi isbotlangan.
Dunyoviy deb ataladigan ilmlarning barchasi Qur’oni Karim ta’limoti bilan
bog‘liqdir. Shuni ta’kidlamoq kerakki, pedagogika fanining metodologik asosi
diniy va dunyoviy fanlar tarkibida rivojlangan. Qur’onda «Ilm» so‘zi turli hollarda
765 marta takrorlanadi. G‘arb faylasuf olimlari ham Islom falsafasiga suyangan
holda ijod etganlar. Rivoyatlarga ko‘ra, yunon olimi Batlimus falakiyot ilmiga oid
kitobida ... tuya qanday yaratilganini va osmon qanday ko‘tarilganining sharhini
Qur’oni Karimdan o‘qib, bilib olganligini ta’kidlaydi. Islom ilmi barcha fanlarning
asosiy negizidir. Fransuz faylasufi Jak Kodorse «Inson tafakkuri taraqqiyotining
tarixiy manzarasi chizgilari» nomli asarida: «Pedagogikaning nazariy asoslari
inson kamolotiga qaratilgan, xalq yaratgan boy tajriba, ilmiy tadqiqotga doir
nazariy va metodik manbalarga, O‘rta Osiyo va jahon m a’rifatparvar, mutafakkir
olimlarining asoslariga suyangan holda, komil insonni tarbiyalash, o‘qitishning
qonunqoida va tamoyillarining umumiy qonuniyatlariga asoslanadi. O‘rta asrlarda
musulmon olamida to‘plangan ilmiy bilimlar G‘arbda uyg‘onish davrini
tayyorlashga xizmat qilmaganida insoniyat besamar yo‘qolib ketar edi», — deb
yozadi 4
.
Qadimgi Yunonistonda Suqrot, Aristotel, Platonlar ma’lum g‘oyaga
asoslanib o‘zlarming inson kamoloti haqidagi qarashlarini va tarbiya
masalalarining falsafiy negizini yaratganlar. Aristotel «Iskandarga qilgan
nasihati»da insonning eng yuksak fazilati taqvodor, iymonli, ilmli bo‘lish ekanini
4
. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. I jild, (tuzuvchi-mualliflar: K. Hoshimov va S. Ochil). — T.: “O‘qituvchi”,
1995.
9

alohida ta’kidlagan edi: «Taqvodorlik iymon vositasida kamol topadi. Iymon esa
fikr-u andisha soyasida hosil bo‘ladi». Falsafa G ‘arbdan Sharqqa tomon yurdi.
Forobiy «Sharh»lar yozishi orqali Sharq falsafasi bunyodga keldi. Ibn Sinoning
«Tib qonuni» asarida ham inson kamolotining qonun-qoidalari, falsafasi yoritib
beriladi. Pedagogika ilmining asosini yaratishda Qur’oni Karim, Hadis, ya’ni Islom
ta’limoti katta rol o‘ynadi. Xalq og‘zaki va yozma ijodiyoti, xalq yodgorlik
obidalari, nasihatnoma, pandnoma va vasiyatnomalarda ham komil insonni
tarbiyalash qonun, qoida va usullari o‘z aksini topgan.Pedagogika fani
metodologiyasining yaratilishida qomusiy mutafakkir va pedagoglarning
xizmatlari diqqatga sazovordir. Al-Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy,
Rudakiy, Firdavsiy, Alisher Navoiy, Voiz Koshifiy, chex olimi Yan Amos
Komenskiy, shveysariyalik pedagog Iogann Genrix Pestalotssi, nemis pedagogi
Adolf Disterverg, rus pedagogi K. D. Ushinskiy kabilar o‘z ijodiyotlarida
pedagogikaning metodologik asosini yaratib, komil insonni tarbiyalashdagi qonun-
qoidalarni asoslab berdilar.
10Fanni o'rganishdagi alohida ahamiyat
berish lozim bo'lgan jihatlar
Dars (mashg'ulotlar)ni olib
borishda o'quvchilarning
yoshi, tafakkuri, dunyo-
qarashi va qiziqishlarini
hisobga olish Ta'lim-tarbiyaning ilg'or,
ta'sirchan vositalaridan,
zamonaviy o'qitish texno-
logiyasi imkoniyatlaridan keng
foydalanish
Sharq mutafakkirlarining
ta'lim-tarbiyaga oid
g'oyalarini insonparvarlik
mohiyatini ko'rsatish asosida
mustaqillik eng oliy qadriyat,
uni asrab-avaylash muqaddas
burch ekanini o'quvchi-
larning qalbi va ongiga
singdirish Mavzuning tushuncha va
tamoyillarini sharhlashda
hayotiy misollar, bugungi
dunyoda ro'y berayotgan
voqealar tahlilidan, matbuot
materiallaridan keng
foydalanishTa'lim jarayonida tazyiq
o'tkazmasdan, ma'rifiy asosda
ish tutish, yoshlarning
mustaqil va erkin fikrlariga
e'tibor qaratish Ayrim tushunchalarni haddan
ziyod soddalash- tirishga,
ta'limning eskicha uslublarini
qo'llash natija- sida fanning
qadrsizlani- shiga yo'l
qo'ymaslik

3- chizma. Pedagogika fanini o‘rganishda zarur bo‘ladigan
muhim jihatlar tizimi.
O‘tmish ajdodlarimizning barkamol inson tarbiyasiga oid g‘oya va
ta’limotlarini o‘rganib, unga suyangan holda aytish mumkinki, yangicha sharqona
pedagogikaning metodologiyasi milliy istiqlol mafkurasini mustahkamlash va unga
amal qilishdir. Pedagogika fanining mazmuni, maqsad va vazifalari, tamoyil, usul
va vositalari, umuman, har bir inson uchun zarur bo‘lgan tarbiyaviy ta’sirlar
yangicha asosga ega bo‘lishi kerak. Prezidentimiz I. A. Karimov bu borada
shunday degan edi: «O‘zbekistonning yangilanish va rivojlanish yo‘li to‘rtta asosiy
negizga asoslanadi: — umumiy qadriyatlarga sodiqlik; — xalqimizning ma’naviy
merosini mustahkamlash va rivojlantirish; — insonning o‘z imkoniyatlarini erkin
namoyon qilishi; — vatanparvarlik (I. A. Karimov. «O‘zbekistonning o‘z istiqlol
va taraqqiyot yo‘li. Toshkent, «O‘zbekiston», 1992-y., 65-bet). O‘zbekistonda
mustaqillikni saqlab qolish va uni mustahkamlashda pedagogika fani metodologiya
asoslari muhim ahamiyatga ega va unga bevosita bog‘langan holda har bir pedagog
masalalarga ijodiy, taraqqiyot nuqtayi nazardan yondashishi zarurdir (3- chizma) 5
.
5
N. G‘aybullayev va boshq. Pedagogika. — T.: O‘MU, 2005.
11

1.3. Pedagogikaning asosiy tushunchalari va tarmoqlari
Pedagogika fanida bir-biri bilan uzviy bog‘langan quyidagi tushunchalar
mavjud: tarbiya, ta’lim, ma’lumot. Tarbiya ijtimoiy hayot uchun juda zarur va
yuksak ma’naviy-jismoniy barkamollikka yetaklovchi vosita bo‘lib, yaxshini
yomondan farqlash, buyuk insoniy fazilatlarni shakllantirish qudratiga egadir.
Tarbiya kishilik jamiyatining hamma bosqichlarida rivojlanib, o‘sib,
avloddanavlodga vorislik vositasida o‘tib boradi. Lekin har bir jamiyatda
tarbiyaning maqsadi, vazifasi, mazmuni o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Xalqning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy zaruriyatidan kelib chiqib, yosh avlodni
tarbiyalash muammolari dastlab xalq og‘zaki ijodiyoti pedagogikasi, yozma
yodgorlik, pandnomalarda, tafakkur qilishga va ma’rifatparvarlikka undovchi
asarlarda bosh mavzu bo‘lib kelgan va insonni komillikka yetaklovchi zaruriy
hodisa sifatida talqin etilgan. Axloq va odob, vatanga cheksiz muhabbat, adolat,
insof, rostgo‘ylik, botirlik, vafodorlik, mehnatsevarlik, ilm, bilimdonlik kabi
g‘oyalar tarbiya vositasi hamdir: Vatan qadrini bilmagan o ‘z qadrini bilmas,
Vatanga kelgan — iymonga kelar. Bola tug‘ganniki emas, tarbiyalaganniki. Ota g
‘ayratli bo‘lsa, bola ibratli bo‘lar va hokazo 6
. Hadis ilmida ham tarbiyaning inson
kamoloti uchun naqadar zarurligi, ota-ona, oila, qarindoshlar hamjihatligi, ilm,
bilimdonlik, mehnatsevarlik, vatanga cheksiz muhabbat kabi sifatlar ulug‘lanadi:
Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloqodobini ham yaxshilangiz.
Otaga itoat qilish Tangriga itoat qilishdir... Xalq og‘zaki ijodiyoti va
pedagogikasida tarbiya muammosi iqtisodiy, ijtimoiy, jismoniy, ma’naviy
qarashlarni o‘ziga qamrab olgan bo‘lib, ular tarbiya orqali amalga oshirilishi
ko‘zda tutiladi. Tarbiyaning kuch-qudratini Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub»
asarida quyidagicha ta’riflaydi:
Qobilga tarbiyat erur ul nav’kin guhar,
Tushsa, najosat ichra yugay kimsa ani rok.
6
. Z. K. Ismailova, A. A. Shayusupova. Pedagogikadan ma’ruzalar matni. — T.: TlMl, 2005
12

Gar it uzumiga kishi may birla bersa suv,
Bu tarbiyat bila qila olgaymu ani toq.
Alisher Navoiy mazkur she’rida tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etish va
uning qonun-qoidalariga amal qilishga chorlaydi. Mustaqil O‘zbekiston
Respublikasining milliy pedagogika fanida tarbiya inson muammolari,
ajdodlarimiz g‘oyalariga suyangan holda, quyidagi qonunlarga asoslanishi zarur
deb hisoblanadi: — Tarbiya inson faoliyati jarayonida tartibli ta’sir etuvchi hodisa
bo‘lib, natijasini insonning yashab turgan ijtimoiy sharoiti belgilaydi. — Inson
kamolotini xarakterlovchi kuch o‘rtasidagi qaramaqarshiliklarning mavjudligi
uning shaxsiy hayotida namoyon bo‘ladi. — Tarbiya jarayonida
tarbiyalanuvchining atrofdagi narsa va hodisalarga qiziqishini uyg‘otish va uni
e’tiqodga aylantirish kerak. — Tarbiya yoshlarning kattalar bilan, kattalarning
yoshlar bilan qonuniy munosabati natijasida amalga oshiriladi.Tarbiya
jarayonining qonun, qoida, tamoyil va usullarini pedagogikaning tarbiya nazariyasi
qismi chuqur va atroflicha o‘rganadi. Bilimni tartibli bayon qilish ta’lim-tarbiya
bilan uzviy bog‘- langan jarayon bo‘lganligi sababli o‘quvchilarning aqliy
kamolotiga tartibli ta’sir ko‘rsatish orqali ular ilmli, barkamol inson bo‘lib
yetishadilar. Ta’limning ahamiyati, insonga beradigan foydalari haqida Yusuf Xos
Hojib o‘zining «Qutadg‘u bilig» asarida shunday yozgan edi:
O‘quv qayda bo‘lsa, ulug‘lik bo‘lar,
Bilim qayda bo‘lsa, buyuklik olar.
O‘quvli tirikdir, o‘quvsiz — o‘lik,
Kelu, ey o‘quvsiz, uquv ol o‘lik.
Pedagogikada bir qancha tushunchalar mavjud bo‘lib, ular bir-biri bilan
uzviy bog‘liqdir. Chunonchi:
Bilim — bir butunni tashkil qiluvchi qismlar orasidagi, ularning ichki
ziddiyatlaridan kelib chiqqan bog‘liqlik. Uni qonuniyat deb ham yuritiladi. Ya’ni
bilim insoniyat tomonidan mustaqil hayotda, faoliyatda, jumladan, ishlab
13

chiqarishda zarur bo‘lgan fan asoslarini, qonun va tushunchalarni o‘zlashtirish
natijasidir.
Tarbiya — keng qamrovli tushuncha bo‘lib, avloddan-avlodga ijtimoiy-
tarixiy tajribalarni yetkazish, shaxs shakllanishiga uzluksiz, maqsadga muvofiq,
izchil ta’sir etish orqali uni mustaqil harakatga, ishlab chiqarish, foydali, unumli
mehnatga tayyorlashdir. Tarbiya ta’limsiz amalga oshmaydi. Ta’lim berishdan
maqsad, uning ketidan tarbiya berishdir, ya’ni ta’lim orqali egallangan bilimlarni
amaliyotda qo‘llay olishga o‘rgatiladi. Tarbiyaning uch xil talqini mavjud: 1. Bola
boqib katta qilish. 2. Parvarish, qarov, tarbiyalab voyaga yetkazish. 3. Inson olgan
bilimlarini amaliyotda qo‘llay bilishi. Masalan: odob-axloqqa o‘rgatish — axloqiy
tarbiya, kasb-hunarga o‘rgatish — kasb tarbiyasi, atrof-muhitni e’zozlashga
o‘rgatish — ekologik tarbiya va hokazo.
Ma’lumot — o‘qish jarayoni va uning natijasi hisoblanib, o‘quvchining
bilim, iqtidor va ko‘nikmalarni o‘zlashtirganligi, bilish qobiliyatining o‘sganligi va
ular asosida ilmiy dunyoqarashi, shaxsiy sifatlari shakllantirilganligini, ularning
ijobiy xislatlari va qobiliyatlari qay darajada rivojlanganligini anglatadi. U ikki
ma’noda ishlatilib, ikkisi ham pedagogikaga tegishli: 1. Xabar — o‘qitish
jarayonini amalga oshiruvchi vosita. Bilimli kishilarning unga talabgor
bo‘lganlarga bilim berishlari, yetkazishlari. Ma’lum qilish, ya’ni til va
ko‘rgazmalar yordamida uni boshqalarga bildirish. 2. Bilim darajasi — o‘qitish,
bilish, borliqdagi obyektiv qonuniyatlarni his qilish natijasida olingan bilimlar
yig‘indisi: past, o‘rta va yuqori ma’lumotli va hokazo.
Ko‘nikma — malakaning tarkibiy qismi bo‘lib, harakatning ayrim
qismlarini nihoyatda tez, aniq va maqsadga muvofiq ravishda bajarilish
qobiliyatini ifodalaydi. Ko‘nikma o‘quvchilarda ko‘p marotaba takrorlanadigan
mashqlar natijasida yuzaga keladi. Malaka — o‘quvchilarning mehnat
jarayonidagi harakatini (yoki harakatlar majmuasini) muayyan sharoitda maqsadga
muvofiq shakllantirish va shu oqrali mehnatda ijobiy natijalarga erishib, uni ongli
va to‘g‘ri bajarishga tayyor bo‘lishdir. Mahorat — turli malakalardan ishonchli,
ijodiy foydalanish hamda kasbiy malakalar rivojlanishining yuqori darajasi va
14

kasbiy ta’limning mutloq maqsadidir. Mahorat — bu murakkab ishni tez, aniq
bajarishning yengilligi, mehnatning yuqori sifati va barqaror ritmidir.
Odob-axloq — shaxsning o‘ziga va dunyoga nisbatan munosabatlaridagi
xatti-harakatlarning belgilangan, aniqlangan usuli bo‘lib, tasavvurlar va qarashlarni
o‘z ichiga oladi, ya’ni shaxs shakllanadigan manba hisoblanadi.
Shaxs — jamiyat a’zosi sifatida o‘z-o‘zini anglashi va tafakkur faoliyatining
obyektivligi. Muloqotda hamda kamolga yetishishda nasl (irsiyat), biologik,
ijtimoiy muhit, maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya va nihoyat,
o‘zining faoliyati ham muhim ahamiyatga ega.
Shaxsning axloqiy sifatlari — shaxsning aqliy jihatdan kamolotga
yetishuvi uning aqliy, zehniy sifatlari, fazilatlari orqali namoyon bo‘ladi:
bilag‘onlik, obyektivlik, fikrlovchilik, qobiliyatlilik va h. k.
Tizim — yunoncha «sistema» so‘zidan olingan bo‘lib, bo‘laklardan hosil
bo‘lgan, birikish ma’nosini anglatadi. Ya’ni yaxlit, butunlikda faoliyat ko‘rsata
oladigan o‘zaro bog‘liq elementlarning yig‘indisidir 7
7
. A. Q. Munavvarov. Pedagogika. — T.: “O‘qituvchi”, 1996.
15Pedagogikaning asosiy tarmoqlari
Umumiy pedagogika
Yoshlar
pedagogikasi
Maktab pedagogikasi
Katta yoshdagilar
pedagogikasi
Maxsus
pedagogika
Pedagogik fanlar
tizimi Metodika
Pedagogika tarixiSurdo
pedagogika
Tiflopedagogika
Oligofrendo

4- chizma. Pedagogikaning asosiy tarmoqlari tizimi.
Intizom — maqsadga erishishda, qilinayotgan ishlarda keragicha va
maslahatga muvofiq doimiy ravishda bajariladigan xattiharakatlar yig‘indisidir.
Pedagogika fanlari tizimida tarbiyalanuvchilarning yoshlariga mos pedagogika
tarmoqlari mavjud (4- chizma). Jumladan, maktabgacha ta’lim pedagogikasi,
umumiy ta’lim pedagogikasi, o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi pedagogikasi, oliy
ta’lim pedagogikasi, ishlab chiqarish ta’limi pedagogikasi, pedagogik menejment,
davolash pedagogikasi, gerontopedagogika, harbiy pedagogika, yangi pedagogik
texnologiya kabilar. Bulardan tashqari, defektologiya deb ataluvchi maxsus
pedagogika fani ham shakllandiki, bu maxsus o‘quv maskanlari o‘qituvchi,
tarbiyachilar tayyorlashda surdopedagogika (soqov bolalarni o‘qitish va
tarbiyalash), tiflopedagogika (ko‘zi ojiz bolalarni o‘qitish), oligofrenapedagogika
(aqliy rivojlanishdan orqada qolgan bolalarni tarbiyalash va o‘qitish), logopediya
(nutqi yaxshi rivojlanmagan bolalarni o‘qitish) masalalari bilan shug‘ullanadi.
Pedagogika fanlar tizimining muhim tarmog‘i bo‘lgan aniq fanlarni o‘qitish va
o‘rganish qonuniyatlarini o‘rgatuvchi uslubiyot fanining ham xizmatlari
beqiyosdir. Har bir fanning o‘ziga xos usullari mavjud. Ba’zan bu fanni xususiy
metodika, ya’ni uslubiyot deb atashlari ham bejiz emas. Keyingi yillarda oila
pedagogikasi, kasb-hunar ta’limi pedagogikasi, harbiy pedagogika, sport
pedagogikasi kabilar shakllanmoqda. Pedagogika bundan keyin ham mustaqil fan
sifatida shakllanib boraveradi 8
.
8
Ziyomuhamedov, Sh. Abdullayeva. Pedagogika. — T.: O‘ME davlat ilmiy nashriyoti, 2000
16

1.4. Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari
Pedagogika muammolarini hal qilishda turli-tuman tadqiqot metodlari
mavjud. Metod lotincha «mitodos» — yo ‘l so‘zidan olingan. Ilmiy tadqiqot shu
metod orqali nazariy, siyosiy, ilmiy, milliy va ijtimoiy hayot hodisalarini,
qonuniyatlarini bilishga xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqot metodlarini tavsiflash olimlar
tomonidan turlicha asoslab berilgan. Akademik S. Rajabov tahriri ostidagi
«Pedagogika»da kuzatish, suhbat, maktab hujjatlarini tahlil qilish, eksperimentlar
metodi, statistika ma’lumotlarini tahlil va sintez qilish, anketalar, hisoblash,
matematika va kibernetika metodlari asoslab berilgan.I.F.Xarlamov «Pedagogika»
o‘quv qo‘llanmasida pedagogik kuzatish, suhbat, tajriba-eksperiment, maktab
hujjatlarini o‘rganish, ilg‘or tajribalarni umumlashtirish, ijtimoiy-sotsiologik
tadqiqot, matematik hisoblash metodlari haqida to‘xtaladi. S. P. Baranov va
boshqalar yaratgan «Pedagogika» qo‘llanmasida esa kuzatish, savol-javob,
hujjatlarni o‘rganish, eksperiment-tajriba, modellashtirish metodlari beriladi. A.
Munavvarov tahriri ostidagi «Pedagogika» o‘quv qo‘llanmasida kuzatish, suhbat,
bolalar ijodini o‘rganish, test-so‘rovnomalar, maktab hujjatlarini tahlil qilish,
matematika va kibernetika metodlari haqida so‘z boradi. Mavjud pedagogika
darslarining deyarli barchasida metodlarni tavsiflab chiqishda bir xillik mavjud.
Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlaridan talaba, o‘qituvchi-tarbiyachi, aspirant-
tadqiqotchi va ilmiy xodimlar biror pedagogik muammoni hal qilish maqsadida
foydalanadilar. Bulardan foydalanish ijodiy yondashishni talab qiladi. Ilmiy
izlanishning dastlabki debochasi adabiyotlarni o‘rganib, tahlil qilishdan iboratdir
(5- chizma) 9
.
Adabiyotlarni o‘rganish metodi . Pedagogika adabiyotlarini o‘rganish
jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiruvchi, mutafakkir va
ma’rifatparvar pedagogik olimlarning asarlari, Mustaqil O‘zbekistonning iqtisodi,
siyosati va ma’naviyatiga doir adabiyotlar, O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov
9
K. Y. Habibullin Tomonidan. Samarali boshqaruv usullari/ K. ya. Habibullin / 7 zamonaviy maktabda ta’lim. - 2005.
-- № 7. 3-sahifa.
17

asarlari, tadqiqot mavzusiga doir pedagogik, psixologik tadqiqotlar, dissertatsiyalar
o‘rganiladi.
Kuzatish metodi . Kuzatish adabiyotlarni o‘rganishdan keyin boshlanadi.
Kuzatish biror maqsadni ko‘zda tutgan holda tashkil etiladi va rejalashtiriladi,
uning dasturi tuziladi. Bunda kuzatish tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyati,
materiallarni qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish muddati ikki turga ajraladi:
qisqa va uzoq muddatli kuzatish. Qisqa kuzatish — obyektning kundalik
faoliyatidagi o‘zgarishlaridan ma’lum xulosalarga kelish. Uzoq muddatli kuzatish
— qo‘yilgan maqsad, reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy, yakuniy
xulosaga kelinadi, kuzatishning yakunini qayd etishda kinosyomka, videoyozuv,
televideniye va boshqa texnik vositalardan foydalanish mumkin. Kuzatish
metodidan to‘g‘ri foydalanish o‘quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi.
Yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi.
Suhbat metodi — tadqiqot mavzusining biror tomoni yoki hodisalari haqida
bilib olish maqsadida ma’lum va mas’ul shaxslarga og‘zaki savollar berilib,
ulardan axborot olish jarayonidir. So‘roqlar mavzu doirasida mantiqli, mazmunli,
tartibli, aniq ifodaga ega bo‘lishi lozim. Uning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligiga qarab
jadval tuziladi. Suhbat metodi jarayonida intervyu olish ham mumkin. O‘rinli,
mantiqan yuksak javoblar yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib boriladi va
tahlil qilinadi. Yozma javoblarni ommaviy ravishda yig‘ib olish muddati anketa
metodi deb ataladi. Anketalar ishlab chiqish murakkab ilmiy jarayon hisoblanadi.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi anketalar mazmuniga, berilgan savollar
shakliga, to‘ldirilgan anketalar soniga bog‘liqdir. Odatda, anketalar anketa
ma’lumotlarini EHMda qo‘llab, matematik statistika metodlari bilan ishlashga
imkon beradigan qilib tuziladi. Hujjatlarning yetarli darajada aniqlik bilan bunday
tahlil qilinishi aniq pedagogik jamoalarning real faoliyatidagi sababli
bog‘lanishlari va bog‘liqliklarini aniqlashga imkon beradi.
Pedagogik eksperiment — har qanday ilmiy-pedagogik tadqiqotning
asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy gipotezalarning ishonchliligi
tekshiriladi, pedagogika tizimlarining ayrim elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlik va
18

munosabatlar aniqlanadi. Tabiiy eksperiment va laboratoriya eksperimenti
pedagogik eksperimentning asosiy turlari bo‘lib, ular o‘z ichida yana turlarga
bo‘linadi. Tabiiy eksperiment sharoitida yangi o‘quv rejalari, dasturlar, darsliklar
va hokazolar odatdagi o‘quv jarayonini buzmay turib tekshiriladi. Pedagogik
eksperiment ham kuzatish, lekin u pedagogik jarayonning o‘tish sharoitlarini
muntazam o‘zgartirish munosabati bilan maxsus tashkil etilgan bo‘ladi. Buni
aniqroq o‘rganish uchun eksperimentator o‘zi tashkil etgan pedagogik jarayonni
kuzatadi. Unga aralashadi, tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyati uchun
muayyan sharoitlarni yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlabki ma’lumotlarni,
aniq sharoitlarni va o‘qitish usullarini yoki tadqiq qilinadigan materiallarni aniq
belgilashni, shuningdek, ekperiment natijalarini har tomonlama hisobga olishni
talab etadi. Laboratoriya eksperimenti ilmiy tadqiqotning ancha qat’iy shakli
bo‘lib, juda keng pedagogik kontekstdan uning muayyan bo‘lagi ajratib olinadi.
Natijalarni aniq tekshirib borishga va o‘zgaruvchan kattaliklar o‘rnini
almashtirishga imkon beradigan sun’iy sharoit yaratiladi. Pedagogik eksperiment
uch bosqichda amalga oshiriladi: eksperimentni rejalashtirish, eksperiment
o‘tkazish va natijalarni sharhlash. Rejalashtirish eksperimentning maqsadi va
vazifalarini belgilash, eksperiment natijasiga ta’sir etuvchi omillar va ularning
darajasi miqdorini aniqlash, kerakli kuzatishlar soni, eksperiment o‘tkazish tartibi,
olingan natijalarni tekshirish metodlarini o‘z ichiga oladi. Eksperimentni tashkil
etish va o‘tkazish belgilangan rejaga qat’iy amal qilgan holda olib borilishi kerak.
Sharhlash bosqichida esa ma’lumotlar yig‘iladi va qayta ishlanadi. Eksperiment
o‘tkazish tezkorlik tamoyillariga javob berishi uchun quyidagi shartlarga rioya
qilish kerak, ya’ni:
1. Tekshiruvchilar soni va tajribalar miqdorining optimal bo‘lishi.
2. Tadqiqot metodlarming ishonchliligi.
3. Farqlarning statistik jihatdan ahamiyatliligini hisobga olish.
Turli metodlarning o‘zaro qo‘shib olib borilishi pedagogik tadqiqotlarning
samaradorligini va sifatini oshirishga imkon beradi. Bunda pedagogikaga kirib
19

kelgan matematika metodlarining hamda hisoblash, yechish qurilmalari
yordamidagi eksperiment natijalaridan foydalaniladi.
Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi . Pedagogik hodisalar va faktlarni
tekshirishda maktab hujjatlarini mukammal va chuqur o‘rganmoq va ularni tahlil
qilishda ta’lim qonuniga amal qilmoq shart. Maktab hujjatlarini tahlil qilish
o‘quvchilarning ijodiy faolligi va mustaqilligi, iqtidori hamda ilg‘or pedagogik
tajribalar umumlashtirilishi va joriy etilishi ko‘rsatilgan taqdirdagina to‘liq
qiymatga ega bo‘ladi.
Bolalar ijodini o‘rganish metodi . Maktab o‘quvchilari ijodi hamda
ularning turli-tuman ishlarini o‘rganish va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning
samarali metodlaridan biridir. Iqtidorli o‘quvchilar aqliy qobiliyatlari, oliyjanob
axloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinchkovliklari va qiziquvchanliklari bilan ajralib
turadilar. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ga
ko‘ra pedagogika fani bolalar ijodining manbalari va faktorlarini chuqur o‘rganish
hamda ularni yanada taraqqiy ettirish va takomillashtirishning to‘g‘ri yo‘llarini
ko‘rsatib berishi kerak. Metodik-pedagogik tadqiqot, statistika ma’lumotlarini
analiz va sintez qilish, ularni ma’lum bir maqsad bilan sistemali o‘rganish mustaqil
O‘zbekistonda fan, madaniyat, ta’lim-tarbiyaning taraqqiy etishiga salmoqli hissa
qo‘shadi.
Anketalar metodi — bu o‘quvchilardan so‘rash usulidir. Anketalar
o‘quvchilar jamoasining saviyasi to‘g‘risidagi kerakli ma’lumotlarni olish,
ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash hamda kasbga yo‘llashni belgilash uchun
maxsus formada ishlangan bo‘lishi lozim. Anketada ko‘zlangan maqsadga
muvofiq savollar bo‘lib, ularning javoblaridan pedagogik natijalar kelib chiqishi
lozim.
Hisoblash matematikasi va kibernetika metodi . Hozirgi zamon sanoat
ishlab chiqarishi, fan va texnikasi turmushda sinalgan texnika vositalarini,
hisoblash matematikasi va kibernetika usullarini maktab ishida va pedagogikada
qo‘llashni talab qiladi. Pedagogik kibernetika o‘qitish, bilim berish jarayonini
boshqarishning alohida formasi sifatida o‘ziga xos xususiyatga ega. Shuning uchun
20

pedagogik jarayon bilan ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish o‘rtasida
katta farq bor. Pedagogik tadqiqotlarda kino, ovoz texnikasi, foto, televideniye
singari texnika vositalaridan ham keng foydalaniladi.
II-BOB. PEDAGOGIKANING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI
2.1. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va falsafa
Falsafa bilan aloqadorlik pedagogik fikrni rivojlantirishning zaruriy
shartidir. Oldingi bo‘limlarda ta’kidlanganidek, pedagogik tadqiqotlarni uslubiy
ta’minlashga kiritilgan me’yoriy hujjatlar ichida falsafa qoidalari birinchi va
birinchi o‘rinda turadi. Falsafiy bilim pedagogik nazariyani qurishda zarur, chunki
nazariy tadqiqot voqelikni o‘rganish bilan bilvosita bog‘liq; nazariy bilim tajriba
ma’lumotlari bilan emas, balki falsafiy bilimlar bilan bevosita bog‘liqdir.
Shu bilan birga, pedagogika va falsafa o‘rtasidagi munosabatlar masalasida
hamma narsa aniq, deb taxmin qilish noto‘g‘ri bo‘ladi. Muammolar sezilarli
bo‘ladi
Muayyan tadqiqot ishi bilan shug‘ullanayotganimizda. Bu erda ko‘p narsa
tadqiqotchining aniq ifodalangan yoki ongsiz ravishda qabul qilingan umumiy
pozitsiyasiga bog‘liq. Bugungi kunga qadar, shu jumladan, eng so‘nggi pedagogik
tadqiqotlarda, falsafiy umumlashmalarning pedagogikadagi o‘rni haqidagi tarixiy
jihatdan aniqlangan ikkita qarashning namoyon bo‘lishini u yoki bu shaklda
kuzatish mumkin. Birinchidan, bu pedagogikani “amaliy falsafa”ga qisqartirish
istagi, ikkinchidan, pedagogikani falsafadan ajralgan holda ko‘rib chiqishga
urinishlar.
Tarixiy jihatdan bu ekstremal qarashlar tushunarli. Pedagogika ham boshqa
fanlar kabi qadimdan falsafiy tizimlarning bir qismi bo‘lib kelgan. Uning fan
sifatida identifikatsiyasi boshqa bilim sohalari falsafasidan "aylanish" bilan birga
boshlandi. Biroq, falsafiy fanlar - axloq, mantiq, estetika - ta’lim maqsadlari
masalasini eng umumiy shaklda ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, pedagogika, bu
pozitsiyalarning birinchisi tarafdorlariga ko‘ra, faqat amaliy amaliy bilim
sohasidir. . Ikkinchi pozitsiya pozitivistik munosabat bilan bog‘liq. Pedagogikada
pozitivizm ruhida falsafadan voz kechishga urinishlar 19-asr oxirida, birinchi
21

tendentsiya hali bartaraf etilmagan paytda amalga oshirildi. U yoki bu shaklda bu
ikkala pozitsiya hamon pedagogikada yonma-yon mavjud bo‘lib, vaqti-vaqti bilan
to‘qnash keladi 10
.
Bularning barchasi pedagogik tadqiqotlarning borishi va natijalariga sezilarli
ta’sir ko‘rsatishini hisobga olgan holda, ushbu pozitsiyalarning bizning fan
sohamizdagi namoyon bo‘lishini batafsil ko‘rib chiqish kerak.
Sovet pedagogikasi mavjudligining dastlabki yillarida vulgar sotsiologizm
ruhida pedagogika fanini falsafadan to g ridan-to g ri xulosa chiqarishga va undanʻ ʻ ʻ ʻ
to g ridan-to g ri chiqarishga urinishlar bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Demak, masalan, S.Ya.Volfson
pedagogika tizimini shunday tuzish kerakligini yozgan edi: “Biz marksizmning
asosiy nazariy-kognitiv va metodologik tamoyillarini olib, ularni pedagogika
sohasiga kiritishimiz kerak.Bizning umumiy formulalarimizni olaylik.
algebraiklardan - mos keladigan maxsus elementlarni almashtirish orqali - ularni
arifmetik qiling.
Bizning falsafiy va sotsiologik tamoyillarimizni oling va ularni pedagogika
tiliga tarjima qiling, so‘ngra ularni sof pedagogik sohada tekshirishga
topshiring". Ushbu soda qarash e’tirozlarga sabab bo‘ldi.I.F.Svadkovskiy
ta’kidlagan edi: “Dialektikani mexanistik tushunishdan kelib chiqadigan eng keng
tarqalgan mantiqiy xato dialektik mantiqning umumiy qoidalari va tarixiy
materializm qonunlaridan deduksiya yordamida pedagogik masalalarni yechish
mumkin, degan fikrdir... Mavzuning dialektik rivojlanishining o‘ziga xosligi
ma’lum fanda hali ko‘rsatilmagan, dialektikaning umumiy kategoriyalari ma’lum
fanning o‘ziga xos kategoriyalarida konkretlashtirilmaguncha, dialektik
mantiqning umumiy kategoriyalaridan har qanday “deduktsiya” mavjud bo‘ladi.
bo‘sh sofizmni ifodalaydi va fanning o‘ziga xos mazmuni empirizm kuchida
qoladi. Aynan shu kungacha pedagogikada falsafiy tamoyillar boshqa
maqsadlarda, sodda tarzda, oddiy isbotlash quroliga aylanib kelinayotgan bo‘lsa,
ularni, birinchi navbatda, yangi natijalarni topish, o‘z nuqtai nazaridan o‘tish usuli
10
. A. V. Xutorskaya Tomonidan Yaratilgan. Ta’limning shaxsiy yo‘nalishi pedagogik yangilik sifatida / A. V.
Xutorskaya / 7 maktab texnologiyalari. - 2006,
22

sifatida ko‘rish kerak. noma’lumga ma’lum. Pedagogik adabiyotlarda
pedagogikaning maxsus ilmiy qoidalarini falsafa va uning qonuniyatlariga
havolalar bilan asoslash amaliyotiga nisbatan adolatli e’tirozlarni uchratish
mumkin. Pedagogika ma’lum bir falsafiy dunyoqarashdan kelib chiqadi va ilmiy
tadqiqotlarni tashkil etishda yuqorida ta’kidlanganidek, falsafadan o‘zining uslubiy
vazifasida foydalanadi. Biroq pedagogika fani falsafiy tamoyillardan bevosita
ta’lim qonuniyatlarini chiqarib ololmaydi, u bu o‘ziga xos qonuniyatlarni aniqlashi
kerak.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, inson bilishining umumiy yo‘li bilan bog‘liq
qoidalarni pedagogik amaliyotda mavjud bo‘lgan o‘quv ishining o‘ziga xos
shakllariga bevosita o‘tkazishga bo‘lgan takroriy urinishlar samarasiz
ko‘rinadi. Bilish nazariyasida jonli tafakkur, mavhum tafakkur, amaliyot kabi
kategoriyalar butun insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasini xarakterlaydi va biz
katta ijtimoiy guruhlar amaliyoti haqida bormoqda. Bu o‘qituvchi yoki alohida
o‘quvchining amaliy faoliyati bilan bir xil emas. Shuning uchun ular, masalan,
jonli tafakkur orqali biz o‘quvchilar darsda nimani bevosita idrok etayotganini
tushunishimiz kerakligini va amaliyot orqali - o‘rganilayotgan hodisa va
qonunlarning insonning amaliy faoliyatida qo‘llanilishini ko‘rsatishimiz, ayrim
hodisalar va xususiyatlarni tushuntirishimiz kerakligini ta’kidlaganlarida. jismlar
asosida yarimo‘zlashtirilgan nazariy bilimlar - tushunchalar almashtiriladi,
metodologiya metodologiya darajasiga tushiriladi va uslubiy texnikalar uslubiy
kategoriyalar sifatida izohlanadi. Bunday g‘oyalarning haqiqati haqidagi savolni
chetga surib qo‘ysak ham, bu asoslash usuli na o‘qitishning o‘zi, na uni qanday
o‘rgatish kerakligi haqidagi bilimlarga hech qanday yangilik qo‘shmasligini
sezmaslik mumkin emas.Bizni qiziqtirgan jihatda, pedagogik amaliyotni falsafiy
asoslash bo‘yicha oldingi urinishlarni hozirgi, dunyo, inson va inson haqidagi
g‘oyalar tubdan yangilanayotgan davrda amalga oshirilayotgan urinishlar bilan
solishtirish uchun yanada qadimiy tarixga murojaat qilaylik. ta’lim 11
.
11
O. G. Homeriklar. Ta’lim amaliyotida yangilik. Pedagogika. - 1993.№2.
23

Bunday urinishlar mamlakatimiz o‘qituvchilarining keng ko‘lamli ilmiy
yo‘nalish – xorijda, asosan AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarda
ishlab chiqilgan falsafa, psixologiya va pedagogika bilan chegaradosh ta’lim
falsafasiga bo‘lgan qiziqishi fonida amalga oshirilmoqda. Kanada.Ushbu mavzu
bo‘yicha eng puxta ishlardan biri Komenskiy, Froebel, Gerbart, Disterveg va Dyui
g‘oyalari ta’sirida shakllangan ta’limning klassik modeli o‘zining foydaliligini
eskirgan va endi talablarga javob bermaydi, degan fikr ilgari surilgan. jamiyat
tomonidan maktab va ta’limga qo‘yilgan yangi talablar. Siz bunga rozi bo‘lishingiz
yoki qo‘shilmasligingiz mumkin. Ammo muallifning yangi maktab uchun
intellektual asosni yaratadigan boshqa darajadagi g‘oyalarni ishlab chiqish
zarurligi to‘g‘risidagi ko‘rsatmasiga qarshi chiqish qiyin. Savol boshqacha:
“ta’lim, maktab, o‘qitish shakllari va boshqa pedagogik voqeliklar haqidagi boshqa
tushunchalar” (o‘sha yerda) maqolada taklif qilinganidek, maxsus ilmiy fan –
ta’lim falsafasi orqali ishlab chiqiladimi yoki yo‘qmi. bularning barchasini falsafiy
tahlilga bo‘ysundirib, pedagogik voqelikni ularning barcha tarkibiy qismlarining
birligida va boshqa fanlar ob’ektlari bilan bog‘liq holda maxsus o‘rganuvchi
pedagogika fanining predmetidagi bunday tahlil natijalarini tushunadi. Bu
masalani hal qilish uchun, bir tomondan, zamonaviy ta’lim falsafasi vakillari,
ikkinchi tomondan, J.A. Komenskiy tomonidan o‘qitish amaliyotini asoslash
usullarini taqqoslash foydalidir.
Klassik hisoblangan ushbu masalalarga bag‘ishlangan maqolasida P. Xirst
ta’lim fani yagona ilmiy fan sifatida mavjud emasligini, falsafa esa bir necha
fanlardan biri bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos tarzda o‘ziga xos tarzda
bog‘liqligini ta’kidlaydi. ta’lim tamoyillari va amaliyoti.
Haqiqat bu pozitsiyalarga mos keladi. Hatto tashqi tomondan "ta’lim
falsafasi" nomi bilan birlashtirilgan muammolarni yuzaki ko‘rib chiqish ham uni
ichkaridan birlashtiradigan tizim yo‘q degan xulosaga kelishga asos beradi. Bu
boradagi ish mavzulari: “Axloq, axloqiy rivojlanish va tajriba”, “Nima uchun
ratsionalizm kerak: tanqidiy fikrlash haqida tanqidiy fikrlash haqida”. Ushbu
asarlar falsafa bo‘limida keltirilgan ta’lim, aslida, "sof" falsafa sohasiga tegishli,
24

garchi printsipial jihatdan bu material pedagogik tushunishga yordam beradi
(mohiyatan har qanday boshqa kabi) 12
.
2.2. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va psixologiya
Pedagogika esa psixologik tushunchalarni amaliyotga o‘tkazishda
o‘qituvchilarga yordam beradi. O‘qituvchilar psixologik tushunchalarni
o‘quvchilar bilan ishlash va ularga qo‘llab-quvvatlash jarayonlarida ishlatish orqali
o‘quvchilarning o‘zlashtirishini oshirish, motivatsiyalarini oshirish va o‘qishga
qiziqishlarini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Psixologiya va pedagogika
o‘rtasidagi bog‘liqlilikning boshqa bir aspekti, o‘qituvchilar uchun o‘quvchilarning
o‘zlarini tushunish va ularga moslashishga oid psixologik tushunchalar va
prinsiplarni o‘rganishdir. Bu o‘qituvchilar uchun qadr-qimmatli bo‘lib, ularga o‘
quvchilarning maqsadlarini, talabalarning shaxsiy taraqqiyotlarini, o‘quv
jarayonida qiyinchiliklarga duch kelsa ham ularni qo‘llab-quvvatlash imkonini
beradi. Psixologiya va pedagogika o‘rtasidagi bog‘liqlik talabalar uchun ham
muhimdir. O‘quvchilar, o‘zlarining o‘ziga maxsus xususiyatlari, talabalik
tajribalari va rivojlanish darajalari bilan qo‘shilishini his qilish, shaxsiy
rivojlanishlarini tushunish va o‘zlashtirish jarayonlarini o‘rganishda o‘qituvchilar
tomonidan o‘zlashtirilgan psixologik va pedagogik usullardan foydalana oladi.
Psixologiyaning pedagogika bilan bog‘liqligi o‘quvchilar uchun o‘zaro tafakkur
oshiradi. O‘quvchilar o‘qish faoliyati va o‘rganish jarayonida o‘qituvchilar bilan
munosabatlarda yaxshi o‘zaro hamkorlik qilish, o‘z fikrlarini ifoda qilish, o‘z
hissiyotlarini ifodalash va o‘z fikrlarini rivojlantirishga imkon beradi. Umumiy
holatda, psixologiyaning pedagogika bilan bog‘liqligi o‘quvchilar va o‘qituvchilar
uchun muhimdir. Bu o‘qitish va o‘rganish jarayonlarini yuqori darajada
efektivlashtiradi, o‘quvchilarning rivojlanishini oshiradi va o‘qituvchilarning
12
O. G. Homeriki, M. M. Potashkin. - qaniydi? S. L. Lorensov Tomonidan. Maktabni qanday rivojlantirish
innovatsion jarayon. M., 1994 yil
25

talabalarga yaxshi o‘zaro munosabatlarini shakllantiradi. Psixologiya va
pedagogika o‘rtasidagi bu bog‘liqlik, o‘quv jarayonlarini insoniy taraqqiyotining
eng yuqori yo‘llariga yo‘naltiradi va har bir talabani o‘z potensialiga erishishga
yordam beradi. Bu erda o‘qituvchilar o‘quvchilar bilan mas’uliyat va ko‘rsatilgan
e’tiborga muvofiq o‘zaro ishlashlari, talabalarni o‘zlarini rivojlantirishga
yondashishlari va ularga qo‘llab-quvvatlashlari bilan muvaffaqiyatli pedagogik
jarayonlarni o‘rganishlari kerak.
Psixologiyaning pedagogika bilan bog‘liqligi o‘quvchilarning o‘zlarini
tushunish, rivojlantirish va o‘rganishlariga yordam beradi, shuningdek,
o‘qituvchilarni o‘quvchilar bilan munosabatda mas’uliyatli va murojaatkor
bo‘lishga intiladi. Bu bog‘liqlik o‘quvchilar va o‘qituvchilar orasidagi o‘zaro
fikrlash va bir-biriga qarashlarni qo‘llashni oshiradi, shuningdek, psixologik va
pedagogik ilm-fanlardan foydalanib, o‘quv jarayonlarini yaratuvchi, samarador va
tarbiyalovchi qilishda muhim ahamiyatga ega. Jamiyatimizda o‘qish va o‘rganish
jarayonlarida psixologiya va pedagogika sohasidagi bilimlarning yaratilgan
imkoniyatlardan yuqori darajada foydalanish zarur. Bu bilimlar
o‘quvchilarimizning shaxsiy, ma’naviy va o‘zlashtirish jarayonlarini yaxshilashda
qo‘llaniladigan tajribaviy metodlarni o‘rganishda yordam beradi. Psixologiya va
pedagogika o‘rtasidagi bog‘liqlik, o‘quvchi-talaba hamda o‘qituvchilar uchun eng
yaxshi natijalarni ko‘rish va o‘zlashtirishda ularga to‘g‘ri yo‘nalishni belgilash
imkonini beradi. O‘quvchilarimizning har birining o‘zga moslashtirish va
o‘zlashtirish jarayonlari o‘ziga xosdir. Shuning uchun o‘qituvchilarimiz
o‘quvchilarni tushunish, ulardagi muammolarni tahlil qilish, qo‘llab-quvvatlash va
uning natijalariga qarab o‘z ishlarini boshlashlari kerak. Bunday holatlarda,
psixologiya va pedagogika bilimlaridan foydalanib, o‘quvchilarni yaxshi
tushunish, ularga kerakli qo‘llab-quvvatni berish va ularning maqsadlariga mos
ravishda yordam berishning yo‘llarini topish zarur 13
.
13
X. X. Tilashev Tomonidan. O‘rta asrlarga yaqin va O‘rta Sharq entsiklopedistlarining umumiy pedagogik va
didaktik g‘oyalari .
26

2.3. Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi va tabiiy fanlar
Pedagogika insonni shaxs sifatida o‘rganuvchi fanlar bilan chambarchas
bog‘liq. Bular anatomiya va fiziologiya, antropologiya va tibbiyot kabi fanlardir.
Anatomiya va fiziologiya insonning individual rivojlanishini o‘rganadi.
Pedagogikaning markaziy muammolaridan biri inson rivojlanishining tabiiy va
ijtimoiy omillari o‘rtasidagi bog‘liqlikdir. Ta’limda ijtimoiylashuv jarayoni inson
va uning rivojlanishi tabiiy omillarning ta’siriga bog‘liqligini hisobga olishi kerak.
Antropologiya insoniyatning biologik tabiati nuqtai nazaridan rivojlanishi haqidagi
fandir. Insoniyat tomonidan to‘plangan tajribani "inson-shaxs" tizimidagi o‘zaro
ta’sir jarayonida keyingi avlodlarga o‘tkazish antropologik qonunlarga muvofiq
sodir bo‘ladi. Pedagogika va antropologiya o‘rtasidagi bog‘liqlik quyidagicha:
 jamiyatda shaxs bo‘lish jarayoni qanday kechayotganini va turli yoshdagi
odamlarning bir-biriga qanday ta’sir qilishini tushunish;
 insonparvarlikka yo‘naltirilgan o‘quv jarayonini tashkil etishning
qonuniyatlari, yo‘llari, shakllari va usullarini aniqlash;
 shaxsni o‘qituvchi va ta’lim oluvchi shaxs sifatida tan olish va tushunish;
 inson hayotining turli bosqichlarida ta’lim va tarbiya olishga qanchalik
mos ekanligini aniqlash;
 antropologik ta’lim tizimlari mezonlari va ularni amalga oshirish
usullarini ishlab chiqish.
Antropologiya metodologik jihatdan hech narsani kashf etmaydi, aksincha,
inson haqidagi bilimlarning allaqachon ma’lum sohalariga vektorlarni
joylashtiradi, antropologik xarakterdagi eng zamonaviy ma’lumotlarni
27

tizimlashtiradi va pedagogik sohaga birlashtiradi. Bu rivojlanayotgan shaxsning
jismoniy va ma’naviy o‘zini o‘zi kashf etishi uchun eng maqbul pedagogik va
didaktik sharoitlarni aniqlashga yordam beradi. Pedagogik bilimlarning alohida
yo‘nalishi o‘rganishda qiyinchiliklarga duch keladigan ruhiy nuqsonlari bo‘lgan
bolalarga qaratilgan 14
.
XULOSA
Pedagogika fani ham boshqa fanlar singari yakka holda mukammallikka
erisha olmaydi. «Pedagogika» tarbiya jarayonini ijtimoiy hodisa sifatida o‘rganar
ekan, tabiiy ravishda jamiyatdagi barcha fanlar bilan bog‘liqdir. U ham ijtimoiy fan
yutuqlaridan foydalanadi va mazmunan boyib boradi. Boshqa fanlar kabi
pedagogika har bir insonning ijtimoiy kamolotiga xizmat qiladi. Tabiat va
jamiyatning rivojlanish qoidalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslanadi va o‘zi
ham ijtimoiy fan sifatida rivojlanib boradi. Komenskiy asarlarining pedagogika
fanining shakllanishi va rivojlanishidagi shak-shubhasiz ahamiyati hamda uning
insonparvarlik g‘oyalarining o‘zgarmas ahamiyatiga to‘xtalmasdan, shuni
ta’kidlaymizki, tabiatni hisobga olgan holda.
“Buyuk didaktika”da keltirilgan ayrim tavsiyalarni asoslash uchun bir qator
mualliflar Komenskiy asos qilib keltirgan umumiy falsafiy tamoyillar va
pedagogik xulosalar o‘rtasida mantiqiy bog‘liqlik yo‘qligini haqli ravishda
ta’kidlaydilar.
A.A. Krasnovskiy Ya.A. Komenskiy asarlarining so‘zboshisida va uslubiy
xarakterdagi fundamental asarlardan biri mualliflarining8 ta’kidlashicha, argument
Komenskiy didaktika tamoyillarini tabiatni kuzatishdan olgandek tuzilgan, garchi
haqiqatda u o‘zining didaktik tamoyillarining mohiyatini pedagogik jarayonga jalb
qilingan shaxsga tashqi sohadan olmaydi. Bu holda ilmiy asoslash funktsiyalari
faqat o‘qitish qanday amalga oshirilishi kerakligi haqidagi mavjud g‘oyalarning
maqsadga muvofiqligi va haqiqatini tasdiqlash uchun qisqartiriladi.
14
R.A. Mavlyanova. N.X. Raxmankuiova. “Boshlang‘ich ta’limda innovatsiya”. T.. TDPU 2007-y.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. - T.: 2020.
2. Shavkat Mirziyoyev “ Yangi O‘zbekistonda erkin va farovon yashaylik ”. -
T.: 2021
3. R, Mavlonova, N. Rahmonqulova “Boshlang‘ich ta’limda pedagogika,
innovatsiya, integratsiya” Toshket-2013
4. Sh а vk а t Mirziyoyev “insonp а rv а rlik, ezgulik v а bunyodkorlik – milliy
g‘oyamizning poydevoridir ”. - T.: 2021
5 .Sh. Mirziyoyev “ Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi ” - T.: 2021
6.Sh.M. Mirziyoyev- “ Erkin va farovon demokratik o‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz ” - T.: 2021
7.Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q
8. I. Karimov. “Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”. —
T.: 1997
9.Islom Karimov. “ Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida
xizmat qilish eng oliy saodatdir ”. — T.: 1997
10.Islom Karimov. “ O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda ”. — T.: 1997
11. Islom Karimov. “ O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida ” . — T.: 1997
12. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. I jild, (tuzuvchi-mualliflar: K.
Hoshimov va S. Ochil). — T.: “O‘qituvchi”, 1995.
13 . N. G‘aybullayev va boshq. Pedagogika. — T.: O‘MU, 2005.
29

14. Z. K. Ismailova, A. A. Shayusupova. Pedagogikadan ma’ruzalar matni.
— T.: TlMl, 2005
15. A. Q. Munavvarov. Pedagogika. — T.: “O‘qituvchi”, 1996.
16. B. Ziyomuhamedov, Sh. Abdullayeva. Pedagogika. — T.: O‘ME davlat
ilmiy nashriyoti, 2000
17. K. Y. Habibullin Tomonidan. Samarali boshqaruv usullari/ K. ya.
Habibullin / 7 zamonaviy maktabda ta’lim. - 2005. -- № 7. 3-sahifa.
18. A. V. Xutorskaya Tomonidan Yaratilgan. Ta’limning shaxsiy yo‘nalishi
pedagogik yangilik sifatida / A. V. Xutorskaya / 7 maktab texnologiyalari. - 2006,
19. O. G. Homeriklar. Ta’lim amaliyotida yangilik. Pedagogika. - 1993.№2.
20. O. G. Homeriki, M. M. Potashkin. - qaniydi? S. L. Lorensov Tomonidan.
Maktabni qanday rivojlantirish innovatsion jarayon. M., 1994 yil
21. X. X. Tilashev Tomonidan. O‘rta asrlarga yaqin va O‘rta Sharq
entsiklopedistlarining umumiy pedagogik va didaktik g‘oyalari.
22. O‘zbek pedagogikasining pedagogik fikr antologiyasi. M.. 143 s.1959 yil
23. R.A. Mavlyanova. N.X. Raxmankuiova. “Boshlang‘ich ta’limda
innovatsiya”. T.. TDPU 2007-y.
30

Sotib olish