Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 653.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 06 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

227 Sotish

Boshlang‘ich ta’limda ona tili - бошланғич таълимда она тили

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “ BOSHLANG ‘ ICH TA’LIMDA ONA TILI” O ‘ QUV QO ‘ LLANMA Bilim sohasi – 100000-Gumanitar fanlar Ta’lim sohasi –110000- Pedagogika Ta’lim yo‘nalishi – 60 11 0500 – Boshlang ‘ ich ta’lim Toshkent – 202 3 1 Mazkur o‘quv qo‘llanma Oliy ta’lim Fan va innnovatsiyalar vazirligining 20 23 yil “___” “____”dagi ___-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan o‘quv reja va dastur asosida tayyorlandi. w1 Tuzuvchi: Djurayeva Shaxnoza Shakirjanovna Taqrizchilar: Axmedova M.E. “Pedagogika ” kafedrasi mudiri , pedagogika fanlari doktor i. Z. O. Hojiyeva Nizomiy nomidagi TDPU “ Pedagogika ” kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari buyicha falsafa doktori, PhD. 2 ANNOTATSIYA Boshlang ‘ ich ta’limda Ona tili moduli shaxsda ona tili ta’lim i jarayonida boshlang ‘ ich ta’limda pedagogik kasb i ga doir bilim, ko‘nikma, malakalarni, ulardagi majvud tushuncha, tasavvurlarini boyitishga xizmat qiladi. Ushbu o‘quv qo‘llanmada “ Boshlang ‘ ich ta’limda Ona tili ” moduli ning asosiy muammosi, predmeti, maqsadi va vazifalari va tadqiqot metodlari va boshlang ‘ ich ta’limda Ona tili ta’lim nazariyasi va amaliyoti shakllan tirilgan. Boshlang ‘ ich ta’limning asosiy vazifasi talabalarni ona tilining nazariy va amaliy ta’lim olishga tayyorlashdan iboratdir. Chunki til kishilarning o‘zaro aloqa vositasi bo‘lib, u barcha kishilar uchun baravar, teng xizmat qiladi, shu bois til ijtimoiy hodisa bo‘lib, jamiyat taraqqiyotidagi o‘zgarishlar, yangilanishlar tilda o‘z aksini topadi fani rivojiga doir masalalar “Boshlang ‘ ich ta’limda Ona tili” o‘quv qo‘llanmasida o‘z aks ini topgan. АННОТАЦИЯ В начальном образовании модуль «Родной язык» служит для обогащения знаний, навыков, умений, представлений и воображения человека в процессе обучения родному языку в начальной школе. В данном учебном пособии сформированы основная проблема, предмет, цели и задачи и методы исследования модуля «Родной язык в начальном образовании», а также теория и практика обучения родному языку в начальном образовании. Основная задача начального образования – подготовить учащихся к теоретическому и практическому изучению родного языка. Поскольку язык является средством общения между людьми, он одинаково служит для всех людей, поэтому язык является социальным явлением, изменения и обновления в развитии общества отражаются в языке.Вопросы, связанные с развитием науки «Старт» Родной язык в внутренне воспитание» отражено в учебнике. ANNOTATION In primary education, the Mother Language module serves to enrich the knowledge, skills, abilities, concepts, and imaginations of a person in the process of mother tongue education in primary education. In this study guide, the main problem, subject, purpose and tasks and research methods of the module "Mother language in primary education" and the theory and practice of mother tongue education in primary education are formed. The main task of primary education is to prepare students for theoretical and practical learning of the mother tongue. Because language is a means of communication between people, it serves equally for all people, therefore language is a social phenomenon, changes and updates in the development of society are reflected in language. Issues related to the 3 development of science "Start "Mother tongue in internal education" is reflected in the textbook. KIRISH “Boshlang ‘ ich ta’limda ona tili” modul i asosida tuzulgan bu o‘quv qo‘llanma O zbekiston Respublikasi oliy o quv yurtlarining bakalavriat bosqichiʻ ʻ uchun Umumiy kasbiy modul lar blogining davlat ta’lim standarti asosida tuzilgan. B o lajak ʻ boshlang ‘ ich ta’lim o qituvchilar ʻ i ni zamonaviy metodik yondashuvlar asosida nazariy va amal iy asoslari hamda boshlang ‘ ich ta’limda ona tili ta’lim mahoratiga doir bilimlar bilan qurollantirish, O zbekiston Respublikasining Ta lim ʻ ʼ to g risidagi Qonuni ʻ ʻ (23.09.2020) da belgilangan talablar asosida ta lim-tarbiya ʼ jarayonini oqilona tashkil etish, pedagogik –didaktik yondashuvdan samarali foydalanish, real boshlang ‘ ich ta’lim amaliyotida yuksak pedagogik madaniyat va pedagogik texnikani namoyon eta olishga o rgatish. ʻ O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev shaxsning har tomonlama kamol topishi va farovonligi, manfaatlari ro‘yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o‘zgartirish mamlakatda amalga oshirilayotgan pedagogik ta’lim islohotlar i ning asosiy maqsadi kuchli raqobatbarsosh pedagogik mutaxassis kadrlarni tayorlash – deb aytgan, fikrlari xalqning boy intellektual merosi va umuminsoniy qadriyatlar asosida zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan-texnika va texnologiyaning yangi yutuqlarini salohiyatli boshlang ‘ ich ta’lim mutaxassislarni tayyorlashning yangi tizimini rivojlantirish O‘zbekiston Respublikasida boshlang ‘ ich ta’lim taraqqiyotining muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. Zero, jamiyatimizning ma’naviy yangilanishida, ijtimoiy yo‘naltirilgan boshlang ‘ ich ta’lim jarayonini rivojlantirishda jahon hamjamiyatiga qo‘shilishini ta’minlaydigan demokratik huquqiy davlat qurish, boshlang ‘ ich ta’lim sohasida pedagogik kadrlar tayyorlashning milliy masalasi ustuvor mezon sifatida muhim rol o‘ynaydi. Boshlang ‘ ich ta’limning asosiy vazifasi maktabda ta’lim olishini yuksallashdan iboratdir. Ya’ni, boshlang ‘ ich ta’limda ona tili aniq bilimlarnigina emas, fikrlash ko‘nikmasini egallashi, tengdoshlari va kattalarning nutqlarini tushunishlari, ular bilan erkin fikr almashish, hamkorlik asosida faoliyat ko‘rsatishi talab etiladi. O ‘ quvchilarning ona tilida obrazli va mantiqiy fikrlashi, tasavvurlarini nutq orqali to‘g‘ri ifodalashi o‘zini nazorat qilishi, boshqarishi, kuzatish, eshitish, eslab qolish, umumlashtirish, solishtirish kabi aqliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi zarur. Bu vazifani bajarishda, albatta, ona tilida nutqi ravon bo ‘ lishi uchun “Boshlang ‘ ich ta’limda ona tili” fanining o‘rni, ahamiyati 4 kattadir. Chunki til kishilarning o‘zaro aloqa vositasi bo‘lib, u barcha kishilar uchun baravar, teng xizmat qiladi, shu bois til ijtimoiy hodisa bo‘lib, jamiyat taraqqiyotidagi o‘zgarishlar, yangilanishlar tilda o‘z aksini topadi. Til birliklari nutqni hosil qiladi, ya’ni har bir inson o‘z fikrini boshqalarga til orqali, til birliklari orqali bayon qiladi, boshqalari fikrini til orqali egallaydi, tushunadi. Nutq tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar haqidagi fikr mulohazalarni boshqalarga yetkazishdir. Shuning uchun til va nutq inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. “Boshlang ‘ ich ta’limda ona tili” fanining o‘qitilishi, nutq o‘stirish usullarini bilish, har bir yosh 1 -4 sinfgacha nutqini o‘stirish vazifalarini to‘g‘ri hal etish imkonini beradi, o‘quvchilarni boshlang ‘ ich ta’limda ona tili kursi vazifasining bajarilishini ta’minlaydi. Yuqorida bayon qilingan fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, o‘zbek tili qadimiy til sifatida taraqqiy etgan, jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida jamiyat a’zolari uchun xizmat qilmoqda. Aytish mumkinki, barkamol insonning rivoj lanishi uning munosib kasb ni egallashi jamiyat taraqqiyoti uchun baholi qudrati o‘z hissasini qo‘shib yashashi va shu orqali jamiyatda o‘zligini namoyon etishi ya’ni shaxsning kamol topishi nazarga olinadi. Komillik sari intilish shaxsning kasbiy rivoj lanishi bilan birgalikda yaxlit holda kechadigan va deyarli bir umr davom etadigan murakkab jarayondir. O‘quv qo‘llanma k eng ma’noda boshlang ‘ ich ta’limda ona tilini ozlashtirilishi boshlang ‘ ich ta’lim pedagogik soha mutaxassislarini rivojlantirishda insonning o‘z aqliy qobiliyatlari jismoniy imkoniyatlari u yoki bu sohaga bo‘lgan layoqatlari, qiziqish va intilishlari, shuningdek qadriyat va dunyoqarashlariga ko‘ra ona tili ta’lim mazmuniga oid ta’lim olish keyinchalik shu sohaga kirishib, moslasha borishi va nihoyat yillar davomida yetuk va malakali boshlang ‘ ich ta’limda pedagogik soha mutaxassis bo‘lib yetishishi tushuniladi. 5 1.Til ijtimoiy doim o‘zgarib rivojlanib turuvchi hodisa. Tayanch so‘z : til, tafakkur, borliq, lison, nutq, davlat tili, tovush tizimi. 1.1.Til ijtimoiy hodisa. Ijtimoiy hodisa deganda nimani tushunish kerak? Eng avval mana shu savolga javob berish lozim. “Ijtimoiy” degani yakka shaxsga emas, balki butun jamiyatga tegishli deganidir. Demak, nimaiki butun jamiyat uchun xizmat qilsa, jamiyat tomonidan rivojlantirilsa, shu narsa ijtimoiy hodisadir. Bunga birinchi navbatda til kiradi. Adabiyot, san’at, madaniyat ham ijtimoiy hodisalardir, lekin bu hodisalarning asosida baribir til turadi. Til odamlarning bir-birlari bilan muomalada bo‘lishi uchun yordam beradigan eng muhim vositadir. Odamlar til vositasida o‘z fikrlarini, his- tuyg‘ularini ifodalaydilar. Insoniyat jamiyatining shakllanishida tilning roli beqiyosdir. Til bo‘lmasa, jamiyatning bo‘lishi mumkin emas, chunki til insonlarni jamiyat sifatida jipslashtirib turuvchi buyuk ne’matdir. Bundan tashqari, til bir millatni boshqa millatdan ajratib turuvchi eng muhim belgilardan biridir. Til taqdiri jamiyat taqdiri bilan chambarchas bog‘liq. Til va tafakkur Tafakkur – bu fikrlash deganidir. Inson gapirishdan oldin o‘ylaydi, fikrlaydi. “Avval o‘yla, keyin so‘yla” degan maqol bejiz yaratilmagan. Demak, til va tafakkur o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Tafakkur borliqning ongda aks etishi bo‘lsa, til tafakkurning muayyan belgilar (masalan, tovushlar) orqali ifoda qilinishidir. Buni quyidagi chizmada aks ettirish mumkin: Yuqoridagi maqolda fikrning so‘zdan oldin kelishiga ishora qilingan. Borliq dastavval so‘zlovchi ongida fikr shaklida namoyon bo‘ladi, keyin bu fikr so‘zlar vositasida gapga aylanib, tinglovchiga yetkaziladi. Tafakkur va tilning o‘xshash va farqli tomonlari bor. O‘xshashligi: 1. Til ham, tafakkur ham insonga xos. 2. Har ikkalasi ham borliqni aks ettiradi. 3. Har ikkalasi ham bir paytda paydo bo‘lgan. Farqlari: 6 1. Tafakkur birliklari tushuncha, hukm, xulosa hisoblansa, til birliklari so‘z, birikma va gapdir. 2. Tafakkurni mantiq fani o‘rgansa, tilni tilshunoslik o‘rganadi. 3. Turli millat vakillari bir xil fikrlashlari mumkin, lekin ular o‘z fikrlarini har xil tillarda ifodalaydilar. Tafakkur va til bir-birisiz mavjud bo‘la olmaydi, chunki til bo‘lmaganida insonning tafakkuri yuzaga chiqmagan bo‘lar edi. Xuddi shuningdek, tafakkur bo‘lmasa, tilga hech qanday ehtiyoj yo‘q. Biz bu o‘rinda til deganda fikrni ifodalovchi har qanday vositani nazarda tutyapmiz: kar-soqovlarning imo-ishora tili, yo‘l harakati belgilari va boshqalar ham shu jumlaga kiradi. 1.2. Til va nutq Til va nutq tushunchalari yaqin-yaqingacha farqlanmasdan kelinardi, bu ikki so‘zni ma'nodosh (sinonim) so‘zlar sifatida ishlataverar edik. Keyingi paytlardagi tadqiqotlar til va nutq tushunchalarini farqlash zarurligini ko‘rsatadi. Til deganda ma'lum xalq tomonidan ishlatiladigan, uzoq tarixga ega bo‘lgan hodisani tushunishimiz kerak. Nutq esa shu tilning ma'lum paytda va ma'lum o‘rinda namoyon bo‘lishidir. Ayrim olimlar til va nutq tushunchalarini farqlashda shaxmat o‘yinini misol qilib keltirishadi . Shaxmat donalari, taxtasi, shaxmat o‘yini qoidalari yig‘indisi tilga qiyos qilinadi. Bu narsalar taxminan to‘rt ming yildan beri o‘zgarishga uchramasdan kelyapti. Har bir shaxmatchining o‘yin uslubi, o‘ziga xos xususiyatlarini esa nutqqa o‘xshatishadi. Muayyan til birliklari vositasida turli fikrni ifoda qilish mumkin. “Ega+to‘ldiruvchi+kesim” ko‘rinishidagi qolip tilga tegishli bo‘lsa, nutqda shu qolip asosida son-sanoqsiz gaplar tuzish mumkin: “Men ukamni ko‘rdim // Sobir akasiga yordamlashdi // Salim opasidan eshitdi...” Bu esa shu nutqning yaratuvchisiga bog‘liqdir. Tilshunos olim Shavkat Rahmatullayev til qurilishida uning ikki holatini - lison va nutq tushunchalarining farqlanishi haqida yozadi. “Lison, - deb yozadi olim, - kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til birliklaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu boylikdan foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi” . Olimning fikricha, bu juftlikda nutq asosiy rol o‘ynaydi, chunki tildagi hodisalar dastlab nutqda yuzaga keladi va keyinchalik lisonga ko‘chadi. O‘z navbatida bu hodisa lisondan nutqqa olib chiqiladi . Til va nutq tushunchalari ikkita har xil hodisalarni ifodalamas ekan, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish mumkin emas, chunki hodisani shu hodisaning namoyon bo‘lishiga qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi. O‘zbek tili – O‘zbekiston Respublikasining davlat tili 7 Til jamiyatsiz mavjud bo‘la olmaydi. Jamiyat a’zolari tilning yashashi, rivojlanishi uchun mas’uldirlar. Shu munosabat bilan, o‘tgan asrning 70-80- yillaridagi o‘zbek tilining ahvolini eslash o‘rinlidir. Bu davrda o‘zbek tilining faoliyat ko‘rsatish doirasi juda torayib, uning butunlay yo‘qolib ketish xavfi paydo bo‘ldi. Ana shunda jamiyatimizning ilg‘or vakillari ona tilimizni himoya qilib, uning taqdiri uchun qayg‘urib, amaliy harakatlarni boshlashdi va buning natijasida 1989-yil 21-oktabrda o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berish haqidagi qonun qabul qilindi. Aytish mumkinki, bu qonunning qabul qilinishi istiqlol tomon qo‘yilgan ilk qadamlardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida shunday deyilgan: “O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir” . Eng avvalo, ”davlat tili” tushunchasiga izoh berib o‘tish lozim. Bu degani til boshqa davlat ramzlari qatorida qonun asosida davlat himoyasiga olingani, til bilan bog‘liq masalalar davlat darajasida hal qilinadi, deganidir. Quyida mazkur qonunni to‘laligicha keltiramiz. 1.3.O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI. DAVLAT TILI HAQIDA (yangi tahrirda) 1-modda: O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir. 2-modda: O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o‘z ona tilini qo‘llashdan iborat konstitusiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi. 3-modda: O‘zbek tilining O‘zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi. Tilning Qoraqalpog‘iston Respublikasida amal qilishiga bog‘liq masalalar, shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo muomalada hamda diniy va ibodat bilan bog‘liq udumlarni ado etishda qo‘llanishini tartibga solmaydi. Fuqarolar millatlararo muomala tilini o‘z xohishlariga ko‘ra tanlash huquqiga egadirlar. 4-modda: O‘zbekiston Respublikasida Davlat tilini o‘rganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo‘lish ta’minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi. Fuqarolarga davlat tilini o‘qitish bepul amalga oshiriladi. 5-modda: O‘zbekiston Respublikasida davlat tilida faoliyat ko‘rsatadigan, milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda esa ularning tillarida faoliyat 8 ko‘rsatadigan maktabgacha tarbiya, bolalar muassasalarini tashkil etish ta’minlanadi. 6-modda: O‘zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslarga ta’lim olish tilini erkin tanlash huquqi beriladi. O‘zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek, boshqa tillarda ham umumiy, hunar-texnika, o‘rta maxsus va oliy ma’lumot olishni ta’minlaydi. 7-modda: Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o‘zbek adabiy tilining amaldagi ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi. Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli qo‘mitasining roziligi bilan o‘zbek tiliga joriy etiladi. 8-modda: O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi. Bu hujjatlarning tarjimalari boshqa tillarda ham e’lon qilinadi. Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari Davlat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi. Muayyan millat vakillari zich yashaydigan joylarda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari respublika davlat tilida hamda mazkur millat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi. 9-modda: Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritiladi va zaruriyatiga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta’minlanadi. O‘zbekistonda o‘tkaziladigan xalqaro anjumanlarda davlat tili, shuningdek, qatnashchilarning o‘zlari tanlagan tillar anjumanning ish tili hisoblanadi. 10-modda: Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi, ishlovchilarning ko‘pchiligi o‘zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkin. 11-modda: Sudlov ishlarini yuritish davlat tilida yoki o‘sha joydagi ko‘pchilik aholi tilida olib boriladi. Ishda ishtirok etayotgan, sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan shaxslarga tarjimon orqali ishga oid materiallar bilan tanishish, sud jarayonida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi. Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar o‘rtasidagi xo‘jalik nizolarini ko‘rib chiqish va hal qilishda davlat tili qo‘llaniladi. Xo‘jalik nizolari taraflarning roziligi bilan boshqa tilda ham ko‘rib chiqilishi mumkin. 12-modda: O‘zbekiston Respublikasida notarial harakatlar davlat tilida amalga oshiriladi. Fuqarolarning talabiga ko‘ra rasmiylashtirilgan hujjat matni davlat notariusi yoki notarial harakatni bajarayotgan shaxs tomonidan rus tilida yoki imkoniyat bo‘lgan taqdirda – boshqa maqbul tilda beriladi. 9 13-modda: Fuqarolik holatini qayd etuvchi hujjatlar, shaxsning kim ekanligini va uning huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar davlat tilida rasmiylashtiriladi, zaruriyatga qarab boshqa tilda tarjimasi takrorlanishi mumkin. 14-modda: O‘zbekiston Respublikasi hududida yashovchi shaxslarga davlat tashkilotlari va muassasalariga, jamoat birlashmalariga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan davlat tilida va boshqa tillarda murojaat qilish huquqi ta’minlanadi. 15-modda: O‘zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslar, o‘z millatidan qat’i nazar, o‘z ismini, otasining ismi va familiyasini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq yozish huquqiga egadirlar. 16-modda: Televideniye va radio eshittirishlari davlat tilida, shuningdek, boshqa tillarda olib boriladi. 17-modda: Noshirlik faoliyati davlat tilida, ehtiyojlarni hisobga olgan holda esa, boshqa tillarda ham amalga oshiriladi. 18-modda: Pochta-telegraf jo‘natmalari davlat tilida yoki fuqarolarning xohishiga ko‘ra boshqa tilda amalga oshiriladi. 19-modda: Muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari muhrlari, tamg‘alari, ish qog‘ozlarining matnlari davlat tilida bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan xalqaro tashkilotlar va muassasalar, qo‘shma korxonalarning, shuningdek, milliy, madaniy jamiyatlar va markazlarning muhrlari, tamg‘alari, ish qog‘ozlari matnlarining tarjimasi davlat tilida takrorlanadi. 20-modda: Lavhalar, e’lonlar, narxnomalar va boshqa ko‘rgazmali hamda og‘zaki axborot matnlari davlat tilida rasmiylashtiriladi va e’lon qilinadi hamda boshqa tillarda tarjimasi berilishi mumkin. 21-modda: Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot davlat tilidagi va boshqa tillardagi yorliqlar, yo‘riqnomalar, etiketkalar bilan ta’minlanadi. 22-modda: Respublikaning ma’muriy-hududiy birliklari, maydonlari, ko‘chalar va geografik obyektlarning nomlari davlat tilida aks ettiriladi. 23-modda: O‘zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasi matnlari, agar shartnomaning o‘zida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, davlat tilida va ahdlashuvchi tomonning (tomonlarning) tilida yoziladi. 24-modda: O‘zbekiston Respublikasida davlat tiliga yoki boshqa tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning o‘zaro muomala, tarbiya va ta’lim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga to‘sqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladilar. 1.4.Tilning tuzilishi va tizim sifatidagi xususiyatlari 10 Tilning tuzilishi. Yer yuzidagi har qanday til tuzilish jihatidan quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi: 1. Tovushlar tizimi. 2. Lug‘at tarkibi. 3. Grammatik qurilishi. Dastlab til og‘zaki shaklda paydo bo‘lgan va bu tilning asosini nutq tovushlari tashkil etgan. Har qanday tilda muayyan miqdordagi nutq tovushlari mavjud bo‘lib, bu shu tilning tovush tizimini tashkil etadi. Shu tovushlarning turlicha birikishi orqali so‘zlar hosil bo‘ladi. Masalan, hozirgi o‘zbek tilida 30 ta nutq tovushi bor. Shulardan a, d, m, o tovushlarining turlicha joylashtirilishi natijasida odam, omad, moda kabi so‘zlarni hosil qilish mumkin. Har qanday tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar yig‘indisi shu tilning lug‘at tarkibi (ayrim darsliklarda leksika) deb yuritiliadi. Lug‘at tarkibi bir tilni boshqa tildan farqlantiradi. Leksika muayyan til paydo bo‘lgan paytdan boshlab shu tilning egasi bo‘lmish xalq tomonidan boyitib borilishi lozim, aks holda bu til iste’moldan chiqib, o‘lik tilga aylanadi. Lug‘at tarkibidagi so‘zlar tarixiy jihatdan aynan shu tilga tegishli bo‘lmasligi mumkin, lekin bu so‘zlar shu tilda so‘zlashuvchi odamlar uchun o‘zaro muloqot vositasi bo‘lib kela olsa, ular mazkur tilning lug‘at tarkibiga mansub bo‘ladi. Masalan, kitob, maktab, a’lo so‘zlari aslan arabcha bo‘lib, o‘zbek tiliga taxminan VII-VIII asrlarda kirib kelgan. Hozirgi paytda bu so‘zlar o‘zbek millatiga mansub barcha odamlar uchun tushunarli va ular shu insonlar tomonidan o‘zbekcha so‘zlar sifatida qabul qilinadi. Hatto bu so‘zlar asosida kitobxon, maktabdosh, a’lochi kabi yangi so‘zlar ham yasalgan. Tovushlar tizimi va leksikaning mavjudligi tilning muloqot vositasi darajasiga ko‘tarilishi uchun yetarli emas. Buning uchun so‘zlar o‘zaro birikib so‘z birikmasi va gaplar hosil qilinishi lozim. Buni esa tilning grammatik qurilishi belgilaydi. Demak, muayyan tilga mansub bo‘lgan so‘z, so‘z birikmasi va gaplarning qurilishi shu tilning grammatik qurilishi deb yuritiladi. ”Bizning fakultetimizda talabalar ko‘p to‘garaklarga qatnashadilar” gapini olib ko‘raylik. Avvalo, so‘zlarning qurilishini tekshiramiz: Biz-ning fakultet-imiz-da talaba-lar ko‘p to‘garak-lar-ga qatnash-a-di-lar”. Ko‘rinyaptiki, ko‘p so‘zidan boshqa barcha so‘zlar turli ma’noli qismlarga ajraladi. Endi so‘z birikmalarining qurilishini tekshiramiz: Bizning fakultetimizda, fakultetimizda qatnashadilar, ko‘p to‘garaklarga, to‘garaklarga qatnashadilar. Va, nihoyat, gap qurilishini tekshiramiz: ”Bizning (aniqlovchi) fakultetimizda (hol) talabalar (ega) ko‘p (aniqlovchi) to‘garaklarga (hol) qatnashadilar (kesim)”. Demak, tildagi har bir birlik o‘zining ichki qurilish qonuniyatlariga asosan tarkib topadi. 11 Til tizim sifatida. Bu masalaga to‘xtalishdan oldin ”tizim” tushunchasi izohlanishi kerak. Manbalarda bu tushunchaga quyidagicha ta’rif berilgan: ” Tizim - 3. O‘zaro bog‘liq va uzviy tartibda bo‘lgan narsa, hodisalar birligi, majmui” . Yana: ”Sistema (yun.), o‘zaro munosabat va aloqada bo‘lgan, muayyan yaxlitlik, birlik hosil qiluvchi juda ko‘p elementlar” . Demak, tizimning asosiy belgilari, birinchidan, juda ko‘p qismlardan iborat bo‘lishi kerak, ikkinchidan, bu qismlar o‘zaro munosabatda, aloqada bo‘lishi lozim. Tizimga misol keltirish uchun gapni uzoqdan boshlashga to‘g‘ri keladi. Astronomiyadan ma’lumki, Yer sayyorasi Quyosh tizimiga kiruvchi 9 ta sayyoraning biridir. O‘z navbatida, Quyosh tizimi ham kamida xuddi shunga o‘xshagan 100 mlrd. yulduzni o‘z ichiga olgan Galaktika (bizda uni Somon yo‘li deyishadi) tizimi tarkibiga kiradi. Bizning galaktika esa galaktikalar tizimiga mansubdir. Endi ulkan tizimlardan nisbatan kichik tizimlarga, ya’ni Yer sayyorasiga qaytamiz. Yer yuzida yashovchi aholi 5600 dan ortiq tilda so‘zlashadi. Yuqorida aytilganidek, til ijtimoiy hodisalar tizimiga mansub bo‘lib, bu tizimga yana adabiyot, san’at, madaniyat kabi bir qancha ijtimoiy hodisalar kiradi. Til ham o‘z navbatida tizim sifatida o‘zaro bog‘langan va munosabatda bo‘ladigan tovushlar tizimi, lug‘at tarkibi va grammatik qurilishi kabi qismlardan iborat (yuqorida bularning har biriga ta’rif berildi). Bu o‘rinda biz bu qismlarning o‘zaro aloqasi va munosabatini ochishga harakat qilamiz. Yakka olingan nutq tovushi so‘z sifatida shakllanmasa yoki so‘z tarkibiga kirmasa, u oddiy fiziologik hodisa sifatida qolaveradi. Boshqacha aytganda, nutq tovushi ijtimoiy ahamiyat kasb qilishi lozim. Masalan, u tovushi so‘zlashuvchi insonlar uchun ”o‘zga shaxs” ma’nosini ifodalovchi so‘zga aylanmasa, oddiy tovushligicha qolaveradi. O‘z navbatida u so‘zi gap ichida ishtirok etib, ma’lum vazifa bajarmasa, oddiy so‘zligicha qolaveradi. Mazkur so‘z ishtirok etgan gap esa ”gap” deb ataluvchi tizim tarkibiga kiradi. Xullas, tilning tovushlar tizimi, lug‘at tarkibi, grammatik qurilishi til tizimini tashkil etadi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Lug‘at tarkibidagi so‘zlar tarixiy jihatdan izohlab bering 2. Kitob, maktab, a’lo so‘zlari aslanqanday so‘zlar izohlab beringh 3.O‘zbek tilining tarixiy taraqqiyotini izohlang. 4. VII-VIII asrlarda kirib kelgan sozlar tafsiflab bering 5. Tovushlar tizimi va leksika haqida fikringiz 6. Muloqot tilning grammatik qurilishi belgilaydimi, izohlab bering. 12 2.Milliy til va adabiy til. Tayanch so‘zlar: milliy til, adabiy til, jargon, dialekt, tilshunoslik, umumiy tilshunoslik, xususiy tilshunoslik, amaliy tilshunoslik, nazariy tilshunoslik, tovushga taqlid nazariyasi, mehnat qiyqiriqlari nazariyasi, undov nazariyasi, ijtimoiy shartnoma nazariyasi. Qayerda yashashidan qat'i nazar bir millatga mansub bo‘lgan barcha insonlar tomonidan ishlatiladigan til milliy til deb yuritiladi. Milliy til o‘z tarkibiga sheva, so‘zlashuv nutqi, jargonlar, vulgarizm (so‘kish, qarg‘ish so‘zlari), varvarizm (tilda o‘rinsiz ishlatilgan chet so‘zlar) kabi guruh so‘zlarni qamrab oladi. 2.1.Milliy va adabiy til. Ayrim manbalarda milliy til tarkibiy jihatdan jonli xalq tili va adabiy tilga bo‘linib, birinchisi yana jargonlar va dialektlarga, ikkinchisi esa og‘zaki va yozma turlarga ajraladi: Milliy tilning ma'lum qoidalarga bo‘ysundirilgan, muayyan qolipga solingan, olimlar, mutaxassislar tomonidan ishlov berilgan, doim silliqlashtirilib, mukammallashtirilib boriladigan shakli adabiy til deb ataladi. Adabiy til shu tilda gaplashuvchilarning barchasi uchun tushunarli bo‘lishi kerak. Umuman, millatning barcha vakillari uchun tushunarli bo‘lish zarurati adabiy tilning yaratilishiga sabab bo‘lgan. Milliy o‘zbek tilida shevalarning ko‘pligi adabiy tilga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirgan. Ayrim tillarda (misol uchun, fin tilida) shevalar kam bo‘lgani uchun adabiy tilga ehtiyoj yo‘q. Rasmiy hujjatlar, badiiy va ilmiy adabiyot, vaqtli matbuot adabiy tilda yaratiladi, ommaviy axborot vositalari adabiy tilda ish ko‘radi. Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakllari mavjud. Manbalardan ma’lumki, hozirgi zamon fanlarini quyidagi yirik guruhlarga ajratish mumkin: 1. Tabiiy fanlar. 2. Texnika fanlari. 3. Ijtimoiy-gumanitar fanlar. 4. Matematika fanlari . Tilshunoslik fani ijtimoiy-gumanitar fanlar guruhiga mansub bo‘lib, inson tili, ya’ni so‘zlashuv quroli uning o‘rganish obyektidir. “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”da bu fanga shunday ta’rif beriladi: “Tilshunoslik til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati,, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi haqidagi; muayyan tillarning ish ko‘rish (faoliyat) qonunlari va tarixiy taraqqiyoti haqidagi fan” . 13 Tilshunoslik fani yuqoridagi guruh fanlarning ko‘pchiligi bilan aloqadordir. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. Har qanday til tovush tilidir, chunki nutq tovushlarning muayyan ketma-ketligidan iborat bo‘lgan so‘zlardan tashkil topadi. Nutq tovushlari esa fizika fanining akustika bo‘limida ham o‘rganiladi. Nutq faoliyati insonning markaziy asab tizimi yordamida boshqariladi, demak, tilshunoslik fani fiziologiya fani bilan aloqada bo‘lishi lozim. Kimyo fanida valentlik degan tushuncha mavjud. Bu molekula tarkibidagi atomning boshqa atom bilan bog‘lanish xususiyatidir. Xuddi shu xususiyat tildagi so‘zlarda ham mavjuddir. Masalan, qizil, shirin, achchiq, yirik so‘zlari olma so‘zi bilan bog‘lana oladi, lekin yupqa, aqlli, a’lochi, beg‘am, ozg‘in so‘zlari olma so‘zi bilan bog‘lana olmaydi. Tilshunoslik va ijtimoiy-gumanitar fanlar. Har qanday fan falsafa bilan bog‘liq, chunki falsafa barcha fanlarning kelib chiqish manbasi sifatida tan olingan. Tilshunoslik fani, birinchidan, falsafaning bilish nazariyasi bilan bog‘langan bo‘lsa, ikkinchidan, bu fan bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis o‘z tadqiqotlarida muayyan falsafiy yo‘nalishga tayanadi. Ma’lumki, adabiyot so‘z san’ati sifatida tan olingan. Demak, tilshunoslikning markaziy tushunchalaridan bo‘lmish so‘z adabiyot uchun ham asosiy qurol bo‘lib xizmat qiladi. Shunday ekan, tilshunoslik adabiyotni o‘rganadigan adabiyotshunoslik fani bilan chambarchas bog‘liqdir. Tilshunoslik tarix fani bilan bog‘liq, chunki til tarixi shu tilning egasi bo‘lmish millat tarixining bir qismidir. Siz ”mantiqiy fikr”, ”bu mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan fikr” degan gaplarni eshitgansiz. Bu esa tilshunoslik va mantiq fanlarining o‘zaro bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Har ikkala fanni birlashtiruvchi narsa tafakkurdir. Tafakkur tilda so‘z, so‘z birikmasi va gaplar orqali namoyon bo‘lsa, mantiqda hukm, tushuncha va xulosalar ko‘rinishida aks etadi. Tilshunoslik va matematik fanlar. Hozirgi paytda matematika fani aralashmagan fan bo‘lmasa kerak. Oddiy arifmetik amallardan tortib, murakkab matematik formulalar ham barcha fanlardagi hisob-kitoblarda qo‘llanadi. Tilshunoslikda ”Bir bosh bo‘lakli va ikki bosh bo‘lakli gaplar” degan nomlarning mavjudligi oddiy arifmetik sonlarning qo‘llanishiga misol bo‘ladi. Endi quyidagi parchaga e’tibor qiling: ”Vaholanki eng tor tovushni 0 raqami bilan, eng keng tovushni 1 raqami bilan belgilasak, tovushlarning bu jihatdan farqi quyidagicha bo‘ladi: i – u – o – e – â – a 0 – 0,2 – 0,3 – 0,8 – 0,9 - 1” Bu parchada ishlatilgan ifodalar nisbatan murakkabroq formulalarga misol bo‘la oladi. 14 Tilshunoslik va texnik fanlar. Tilshunoslik va texnik fanlardan hisoblangan kibernetikaning o‘zaro bog‘liqligi shundaki, kibernetikaning mahsuli bo‘lmish EHM ham insonga o‘xshab axborot qabul qilib, uni uzatish vazifasini bajaradi. EHM yaratilishi uchun inson organizmi asos bo‘lib xizmat qilgan. EHMning paydo bo‘lishi avtomatik tarjimaning yuzaga kelishiga sababchi bo‘ldi. Tilshunoslik fanining turlari. Tilshunoslik ikkita xususiyatiga ko‘ra turlarga bo‘linadi: 1. O‘rganish obyektining hajmiga ko‘ra: a) xususiy tilshunoslik alohida olingan tilning tovush tizimi, lug‘at boyligi va grammatik qurilishini o‘rganadi, shu sababli bunday tilshunoslik “o‘zbek tilshunosligi”, “rus tilshunosligi” kabi nomlar bilan ataladi. b) umumiy tilshunoslik yer yuzida mavjud bo‘lgan barcha tillarning umumiy xususiyatlarini, kelib chiqishini, dunyo tillarning tasiflanishini o‘rganadi. U o‘z tadqiqotlarida xususiy tilshunoslik yutuqlaridan unumli foydalanadi. 2. O‘rganish maqsadiga ko‘ra: a) nazariy tilshunoslik til hodisalariga nazariy jihatdan yondashadi, ya’ni shu hodisalar bo‘yicha umumlashma tarzida chqarilgan xulosalar, qoidalar yaratadi. b) amaliy tilshunoslik tilga amaliy nuqtai nazardan yondashadi, ya’ni uning insonlar hayotidagi amaliy ahamiyatini o‘rganadi. Masalan, chet tillarni o‘rganish, avtomatik tarjima kabi masalalar bilan shug‘ullanadi. Tilning paydo bo‘lishi Olimlarning taxminiga ko‘ra, til ibtidoiy jamoa tuzumi davrida paydo bo‘lgan. Bunga shubha qilishga o‘rin yo‘q, chunki insoniyat tarixi shu davrdan boshlanadi. Inson inson deb atalishi uchun u hayvonot olamidan ajralib chiqishi lozim edi. Tilning paydo bo‘lishi mazkur jarayonni boshlab berdi. Xo‘sh, eng universal aloqa vositasi bo‘lgan til qanday paydo bo‘lgan? Bu o‘rinda biz hozir yer yuzida mavjud bo‘lgan uch mingga yaqin tilni nazarda tutayotganimiz yo‘q, balki umuman dastlabki tilni nazarda tutmoqdamiz. Dastlabki tilning paydo bo‘lishi haqida hech qanday yozma ma’lumot yo‘q, chunki yozuvning, ya’ni og‘zaki nutqni uzoq masofaga, uzoq davrga yetkazish vositasining o‘zi ancha keyin paydo bo‘ldi. Demak, dastlabki tilning qachon, qayerda va qanday paydo bo‘lganligini faqat taxmin qilish mumkin. Bu uchta savolga taxminan quyidagicha javob berish mumkin: dastlabki til fikrlovchi inson shakllangan paytda, shunday inson paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan joyda va insonlarning bir-birlariga nimanidir aytish istagi yuzaga kelganligi uchun paydo bo‘lgan. 15 Dastlabki tilning paydo bo‘lishi to‘g‘risida aniq moddiy dalillarning yo‘qligi bir qancha farazlarning (ba’zi manbalarda nazariya ham deyiladi) yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. 1. Tovushga taqlid nazariyasi qadimgi Yunonistonda antik davrda (eramizdan oldingi 1-2 asrlarda) stoiklar degan faylasuflar guruhi tomonidan shakllantirilgan bo‘lib, unga ko‘ra inson tili tabiatdagi turli tovushlarga taqlid qilish asosida paydo bo‘lgan emish. Haqiqatan ham, deyarli barcha tillarda tovushga taqlid bildiruvchi so‘zlar mavjud. Masalan, o‘zbek tilida taq-tuq, shitir- shitir; rus tilida gav-gav (it hurishiga taqlid), kva-kva (qurbaqa ovoziga taqlid), ga- ga (o‘rdak ovoziga taqlid) kabi so‘zlar bor va hatto shu so‘zlar asosida bir qancha so‘zlar ham yasalgan: shitirlamoq, taqa, kvakayet, gavknul. Bu nazariyaning g‘ayri-ilmiy nazariya ekanligi quyidalarda namoyon bo‘ladi: 1) tovushga tiqlid so‘zlar barcha tillarda ham juda ozchilikni tashkil etadi va lug‘at tarkibidagi boshqa so‘zlarning qanday kelib chiqqanligini bu nazariya asoslab bera olmaydi; 2) mantiqan fikrlaganda, rivojlangan tillarga nisbatan rivojlanmagan tillarda bunday so‘zlar ko‘p bo‘lishi kerak edi, vaholanki, tekshirishlar buning aksini ko‘rsatadi; 3) qadimgi odamning hali uncha rivojlanmagan hiqildog‘i bunday so‘zlarni talaffuz qilishga moslashmagan. 2. Undov nazariyasi eramizdan oldin yashab o‘tgan Epikur (341-270) degan faylasuf tarafdorlari bo‘lmish epikuristlar tomonidan o‘ylab topilgan nazariya bo‘lib, unga ko‘ra til insonning his-tuyg‘ularini ifodalaydigan oh, uf, dod kabi undov so‘zlar asosida yuzaga kelgan emish. To‘g‘ri, taqlid so‘zlar kabi undov so‘zlar ham har bir tilning lug‘at tarkibida mavjud va ular asosida ham yangi so‘zlar hosil qilish mumkin: uflamoq, dodlamoq kabi. Bu nazariya ham quyidagi kamchliklarga ega: 1) undov so‘zlar ham barcha tillarda juda ozchilikni tashkil etadi va bu nazariya ham lug‘at tarkibidagi boshqa so‘zlarning qanday kelib chiqqanligini asoslab bera olmaydi; 2) inson o‘z his-tuyg‘usini yolg‘iz qolganda ham ifodalashi mumkin, vaholanki, tilning asosiy vazifasi aloqa-aralashuv vositasi bo‘lishdir. 3) bu nazariya tilning paydo bo‘lishini ong bilan emas, his-tuyg‘u bilan izohlab qo‘ya qoladi. 3. Mehnat qiyqiriqlari nazariyasi XIX asrda yashagan fransuz faylasuflari L.Nuare va K.Byuxerlar tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning fikricha, til odamlarning jamoa bo‘lib mehnat qilishi jarayonida chiqaradigan qiyqiriq ovozlari asosida paydo bo‘lgan emish. Masalan, odam yer chopayotganda (hah), og‘ir 16 narsani ko‘tarayotganda (ho‘o‘p) o‘ziga yordam berish uchun turlicha ovozlar chiqaradi. Bu nazariya insonning beixtiyor chiqargan va ma’no ifodalamaydigan ovozlar asososiga qurilganligi bilan undov nazariyasiga o‘xshab ketadi. Bu ovozlar his-tuyg‘u ifodalamaydi, shu bilan bu nazariyalar o‘zaro farq qiladi. Bu nazariyaning g‘ayri-ilmiyligi esa quyidagilarda ko‘rinadi: 1) mehnat qiyqiriqlarining tildagi miqdori o‘ta kamdir; 2) mehnat qiyqiriqlari, yuqorida qayd qilinganidek, his-tuyg‘u ifodalamaydi; 3) bu ovozlar faqat mehnat jarayonini tartibga solish uchungina zarur. 4. Ijtimoiy shartnoma nazariyasi XIX asrda paydo bo‘lgan. Bu nazariyaga ko‘ra, yer yuzidagi odamlar tushunchalarga nom berishda o‘zaro kelishib olishgan emish. Bunga turtki bo‘lgan narsa shuki, 1887-yilda taxallusi Doktor Esperanto (“umidvor shifokor” degani) bo‘lgan polyak ko‘z shifokori Lyudvik Zamenxof tomonidan esperanto tili o‘ylab topilgan . Bu til ko‘pgina Yevropa tillaridan olingan so‘zlar asosida shakllangan. Bundan tashqari, olimlar ayrim ilmiy atamalarni qo‘llashda o‘zaro kelishib olishi ham bunga sabab bo‘lgan. Masalan, 1892-yilda ximiklarning Jeneva shahrida o‘tkazilgan qurultoyida terminologiya masalasida kelishib olingan. Albatta, sun’iy tilning va atamalarning yaratilishi bo‘yicha kelishuv dastlabki tilning paydo bo‘lishini izohlay olmaydi. Buning sabablari quyidagicha oddiydir: 1) bu nazariya ijtimoiy kelishuvgacha tilning mavjudligini inkor qiladi; 2) bu nazariya tabiiy tilning emas, balki sun’iy tilning yaratilishinigina tushuntira oladi. Ko‘rib o‘tilgan barcha nazariyalarning eng asosiy kamchiligi shundaki, ularda insonning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan hodisani, ya’ni tilni shu faoliyatdan ajratgan holda tushuntirishga harakat qilinadi. Inson hayvonot olamidan ajralib chiqqandan keyin ijtimoiy mehnat bilan shug‘ullana boshlagan. Bu jarayon, albatta, juda uzoq davom etgan. Shu davr mobaynida odamsimon mavjudot jamoa bo‘lib yashashni va mehnat qilishni o‘rganadi. Mehnat jarayonida bu mavjudotlarda (ular arxeologlar tomonidan avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal odami kabi nomlar bilan ataladi) tafakkur shakllana boradi. Buni taxminan quyidagicha tushuntirish mumkin. Oldiniga mehnat harakatlari mehnat predmetidan ajralmagan holda amalga oshirilgan. Masalan, biz nafas olish uchun o‘ylab o‘tirmaymiz, ya’ni miyani ishlatmaymiz. Bu instinktiv tarzda yuz beradi. Yuqoridagi jarayon ham shunday bo‘lgan bo‘lishi kerak. Ma’lum bir davrda mehnat harakati va mehnat predmeti bir-biridan ajraladi, chunki mazkur harakatlar odamsimon mavjudotning ibtidoiy xotirasida saqlanib qolgan edi va u endi o‘z tasavvurlariga taqlid qilishi mumkin bo‘ladi, natijada mehnat predmeti bo‘lmasa ham, u bilan qilinadigan harakatlar 17 amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi. Bu esa odamsimon mavjudotda ibtidoiy ongning dastlabki kurtaklari shakllanayotganidan dalolatdir. Hozirgi odamga eng yaqin turgan odamsimon mavjudot fanda homo sapiyens (lot. ongli odam) deb yuritiladi. Ana shu homo sapiyens o‘z taraqqiyotining ma’lum davrida o‘z jamoadoshiga nimanidir aytish istagini sezgan bo‘lishi kerak va natijada dastlabki ibtidoiy so‘zlar talaffuz qilingan. Albatta, ungacha homo sapiyensning nutq a’zolari muayyan tovushlar miqdorini talaffuz qilashga moslashgan bo‘lishi kerak edi. Bizningcha, ana shu tariqa dastlabki til paydo bo‘lgan. Kembridj universiteti professori Jorj Yulning yozishicha, tilning paydo bo‘lishida quyidagi manbalar mavjud bo‘lgan: 1. Ilohiy manba (The divine source). 2. Tabiiy tovush manbasi(The natural sound). 3. Ijtimoiy o‘zaro ta’sir manbasi(The social interaction source). 4. Jismonan moslashish manbasi (The physical adaptation source). 5. Instrumental manba (The tool-making source). 6. Genetik manba (The genetic source). In the biblical tradition, as described in the book of Genesis, God created Adam and “whatsoever Adam called every living creature, that was the name thereof.”Alternatively, following a Hindu tradition, language came from Sarasvati, wife of Brahma, creator of the universe. In most religions, there appears to be a divine source who provides humans with language. In an attempt to rediscover this original divine language, a few experiments have been carried out, with rather conflicting results. 2.2.Til taraqqiy qilib, o‘zgarib boruvchi hodisa Tarixdan ma’lumki, yuqori va quyi paleolit davrida odamlar urug‘-urug‘ bo‘lib yashashgan. Buning sababi shuki, birgalashib ov qilish yolg‘iz faoliyat ko‘rsatishdan afzalroq hisoblangan. Demak, bu davrda urug‘ tili mavjud bo‘lgan va bu til urug‘ a’zolari uchun umumiy til hisoblangan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davriga kelib odamlar qabilalarga birlasha boshlaganlar va natijada qabila tili shakllangan. Qabila tili shu qabila tarkibiga kiruvchi barcha urug‘ a’zolari uchun umumiy til hisoblangan. Odamlar o‘rtasidagi tenglik yo‘qola borishi natijasida, ya’ni ibtidoiy jamoa tuzumining yemirish davrida qabila ittifoqlari paydo bo‘lgan, natijada endi qabila ittifoqi tili paydo bo‘lgan. Keyinchalik ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, qabilalar o‘rtasidagi aloqalarning yo‘qolib, hududiy aloqalarning yuzaga kelishi natijasida xalqlar paydo bo‘lgan. Natijada endi xalq tili shakllanadi, qabila tillari xalq tili tarkibida shevalar ko‘rinishida saqlanib qoladi. Xalqlar yagona hudud, yagona til, yagona madaniyat va yagona ma’naviy birlikka 18 erishgandan keyin millat sifatida shakllanadilar va buning natijasida millat tili paydo bo‘ladi. Bu jarayonni quyidagi chizmada aks ettirish mumkin: Ko‘rinyaptiki, til to‘xtovsiz ravishda o‘zgarib, rivojlanib boruvchi ijtimoiy hodisa ekan. Til taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq. Tildagi o‘zgarishlar birinchi navbatda uning lug‘at tarkibida aks etadi. Kishilar hayotidagi o‘zgarishlar, ilm-fan, madaniyat hamda iqtisodning rivojlanishi tilning lug‘at tarkibini boyitib boradi. Tilning tovushlar tizimi va grammatik qurilishi esa juda sekinlik bilan o‘zgaradi. Buni til tarixini o‘rganish orqaligina sezish mumkin. Tilning muntazam tarzda taraqqiy qilib borishini ona tilimiz bo‘lgan o‘zbek tili misolida ko‘rib chiqamiz. O‘zbek tili ijtimoiy vazifasining kengayishi natijasida uning lug‘at tarkibida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Tilimiz lug‘at tarkibining ichki imkoniyatlar vositasida yangi yasalgan so‘zlar va boshqa tillardan qabul qilingan so‘zlar hisobiga boyib borishi ko‘zga tashlanmoqda. Masalan, aqldosh, telemahmadana, muzlatgich, purkagich kabi yangidan yasalgan so‘zlar, broker, diler, makler, komputer, menejer, fermer, biznes kabi boshqa tillardan olingan so‘zlar bunga misol bo‘la oladi. Ayrim o‘zbekcha so‘zlarning ma’nosida o‘zgarishlar yuz berib, ular boshqa ma’nolarda qo‘llana boshladi. Masalan, ishbilarmon va tadbirkor so‘zlari ilgari sifat turkumiga mansub bo‘lib, belgi ifodalagan bo‘lsa, hozirgi paytda bu so‘zlar ot turkumiga ko‘chib o‘tdi va shaxs ma’nosini ifodalaydigan bo‘lib qoldi. 2.3.O‘zbek tilining fonetik tizimi. O‘zlashma so‘zlarda bo‘g‘inning o‘zbek tiliga xos bo‘lmagan yangi turlari (so‘z boshida va so‘z oxirida ikki yoki undan ortiq undoshning qator kelishi) paydo bo‘ldi: sport, stol, traktor, shkaf, magistr, kongress kabi. Shuningdek, o‘zlashma so‘zlarda ikkita har xil unlining o‘zbek tili uchun xos bo‘lmagan ketma-ket kelish holatlari kuzatiladi: aeroport, poema, geologiya, teatr, bionika kabi (arabcha doim, inshoot, maorif, taassurot, shuur, tabiiy kabi so‘zlar ilgaridan mavjud edi). Ona tilimizning grammatik qurilishida ham juz’iy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Masalan, morfologik o‘zgarishlarga -lar ko‘plik qo‘shimchasi ma’nolari kengayishini (hurmat, kinoya, jamlash, ayirish, noaniqlik, kuchaytirish), egalik qo‘shimchasi ma’nosidagi umumdan ajralganlik (Bobur bog‘i, Navoiy ko‘chasi) kabi ma’noning paydo bo‘lishi kiriritilsa, sintaktik o‘zgarishlarga boshqa tillarning ta’sirida yangicha tarkibdagi to‘liqsiz gaplarning (Tug‘ilgan kuningiz bilan, Bayramlar bilan va h.) yuzaga kelganligini, qo‘shma gaplar tasnifidagi o‘zgarishlarni misol qilib keltirish mumkin. 19 Ona tilimizning bundan keyingi taraqqiyoti leksikaning yana ham boyishi, grammatik qurilishning ichki qonuniyatlar asosida takomillasha borishi bilan bog‘liq ravishda davom etadi. Tilshunoslik fanining bo‘limlari Tilshunoslik fani quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga qamrab oladi: 1. Leksikologiya tilning lug‘at boyligini o‘rganuvchi bo‘limdir. Uning quyidagi sohalari mavjud: 1) semasiologiya (yun. semasia - belgi, ma’no, logos – ta’limot, fan) so‘zning ma’no tomonlarini o‘rganadi. 2) onomasiologiya (yun. onyma – nom, logos – ta’limot, fan) narsa va hodisalarga nom berish jarayonini o‘rganadi. 3) onomastika (yun. onomastike – nom qo‘yish san’ati) atoqli otlarni o‘rganadigan soha bo‘lib, quyidagi qismlarni o‘z ichiga oladi: a) antroponimika (yun. anthropos –odam, onyma - nom) odam ismlarini o‘rganadi; b) toponimika (yun. topos – joy, onymo - nom) joy nomlarini o‘rganadi; 4) etimologiyada (yun. etymon - haqiqat) so‘zlarning paydo bo‘lish yo‘llari o‘rganiladi. 5) leksikografiya (yun. lexis – so‘z, grafo - yozaman) lug‘at tuzish masalalari bilan shug‘ullanadigan soha. 2. Frazeologiya ko‘chma ma'noli birikmalar, ya'ni iboralarni o‘rganadigan bo‘lim. 3. Shevashunoslikda (dialektologiya) tildagi shevalar o‘rganiladi. 5. Fonetika tilning tovush tizimini, tilda yuz beradigan asosiy tovush jarayonlari o‘rganiladigan bo‘lim. 6. Fonologiya so‘z va so‘zshakllar ma’nosini farqlash uchun xizmat qiladigan tovush turi – fonemalar o‘rganiladigan bo‘lim. 7. Orfoepiya bo‘limida talaffuz me’yorlari o‘rganiladi. 8. Grafika bo‘limida har bir tilning yozuv va harflar tizimi o‘rganiladi. 9. Orfografiya bo‘limida to‘g‘ri yozishning qonun-qoidalari o‘rganiladi. 10. Morfemika bo‘limida so‘zlarning morfologik tarkibi, ya’ni o‘zak va qo‘shimchalar, ularning turlari o‘rganiladi. 11. So‘z yasalishida so‘z yasash usullari o‘rganiladi. 12. Grammatikada tilning grammatik qurilishi o‘rganiladi. U ikki qismdan iborat: 1) morfologiyada so‘z turkumlari o‘rganiladi; 2) sintaksisda so‘z birikmasi va gap turlari o‘rganiladi. 20 13. Punktuatsiya bo‘limida tinish belgilarini ishlatish qoidalari o‘rganiladi. 14. Uslubiyat (stilistika) bo‘limida nutq uslublari o‘rganiladi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.O‘zbek tili ijtimoiy vazifasining kengayishi natijasini izohlab bering 2. Lug‘at tarkibida ichki imkoniyatlar vositasini izohlab bering 3. Yangi yasalgan so‘zlar va boshqa tillardan qabul qilingan so‘zlarni izohlab bering. 4.O‘zbekcha so‘zlarning ma’nosida o‘zgarishlar yuz berib, ular boshqa ma’nolarda qo‘llana boshlasa……..izohlang 3.Fonetika va fonologiya. Nutq apparati. Ona tilining unli tovushlar tizimi Tayanch so‘zlar: fonetika, umumiy fonetika, xususiy fonetika, qiyosiy fonetika, eksperimental fonetika, fonetik birliklar, segment birliklar, ustsegment birliklar, nutq tovushlari, bo‘g‘in, qo‘simcha, so‘z, jumla, urg‘u, ohang (intonatsiya), to‘xtam (pauza) Fonetika trilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, unda nutq tovushlari, ularning hosil bo‘lishi, turlari, o‘zgarishi, so‘z ma’nolarini farqlashdagi roli, shuningdek, urg‘u, intonatsiya(ohang) nutqning fonetik bo‘linishi kabi masalalar o‘rganiladi. Fonetika ham o‘rganish obyektining hajmiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 3.1. Umumiy fonetika. Dunyodagi barcha tillarning tovush tomoni va u bilan bog‘liq hodisalarni o‘rganadi. Bularga barcha tillarda unli va undosh tovushlarning mavjudligi, nutq apparati, tovush o‘zgarishlari kabilar kiradi. Xususiy fonetikada muayyan bir tilning fonetik xususiyatlari o‘rganiladi. Masalan, o‘zbek tili fonetikasi, turkman tili fonetikasi, ingliz tili fonetikasi kabi. Fonetikaning bu turi tilning fonetik tomonini qay tarzda o‘rgashiga qarab ikki turga bo‘linadi: 1) tavsifiy fonetikada muayyan tilning fonetik tizimi tarixiy jarayon va dalillarga bog‘lanmagan holda o‘rganiladi. 2) tarixiy fonetikada ma’lum bir tilning fonetik tizimi til tarixi bilan bog‘liq tarzda o‘rganiladi. 3. Qiyosiy fonetikada bir-biriga yaqin tillarning fonetik xususiyatlari qiyoslab o‘rganiladi. Masalan, o‘zbek va rus tillarini qiyoslab o‘rganish maktablarda shu tillarni o‘qitishning metodik muammolarini hal qilishda yordam beradi. 21 4. Eksperimental fonetikada fonetik biliklar va hodisalar maxsus asboblar yordamida tekshiriladi. Bunda olingan natijalar nazariy xulosalarning ishonchliligi ta’minlanadi. 3.2.Fonetik birliklar va ularning turlari Fonetik birliklar deganda so‘z yoki qo‘shimchalarning shakliy tomonini hosil qiladigan va ularning ma’nolarini farqlash, chegaralash vazifalarini bajariladigan birliklar tushuniladi. Bunday birlikalar so‘z va qo‘shimchalarning qaysi tomoni (shakl va mazmun) uchun muhimligi jihatidan ikki guruhga bo‘linadi: 1. Segment (ingl. qism, bo‘lak ) birliklar so‘z yoki qo‘shimchalar tarkibida birin-ketin kelib, o‘zaro ulanadigan birliklardir. Bularga nutq tovushlari va bo‘g‘in kiradi. 2. Ustsegment (supersegment) birliklar qo‘simcha, so‘z, jumla, gap yoki matnning mazmun tomoniga aloqador birliklardir. Bu guruhga urg‘u, ohang (intonatsiya), to‘xtam (pauza) kiradi. Quyida shu birliklar bilan batafsil tanishamiz. Nutq apparati. Avvalo, nutq tovushlarining anatomik-fiziologik tomonini ko‘rib chiqamiz. Bunda nutq tovushlarining hosil bo‘lishida ishtirok etadigan nutq a’zolari bilan tanishamiz. Bunday nutq a’zolarining jami nutq apparati deb yuritiladi. Nutq apparatiga quyidagilar kiradi: 1. Nafas appa rati: o‘pka, bronxlar (bir juft), nafas yo‘li (traxeya). 2. Bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida xalqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog‘aylar hamda un paychalari joylashgan. 3. Og‘iz bo‘shlig‘ida til, tanglay (qattiq va yumshoq), kichik til, lab va tishlar joylashgan . 4. Burun bo‘shlig‘i. 5. Markaziy asab tizimi. Nutq a’zolarining jami nutq apparati deyiladi. Endi har bir nutq a’zosining vazifasi xususida to‘xtalib o‘tamiz. Nafas apparati: 1 – qalqonsimon tog‘ay; 2 – uzuksimon tog‘ay; 3 – kekirdak(traxeya); 4 – bronxlar; 5 – bronxlarning ichki tarmoqlari; 6 – o‘pkaning tepa qismi; 7 – o‘pkaning tag (ost) qismi . Bo‘g‘iz(hiqildoq): A – bo‘g‘izning old tomoni: 1 – qalqonsimon tog‘ay; 2 – uzuksimon tog‘ay; 3 – til osti suyagi; 4 – qalqonsimon tog‘ayni til osti suyagiga ulab turuvchi pay; 5 – uzuksimon tog‘ayni qalqonsimon tog‘ay orasidagi pay; 6 – kekirdak(traxeya). B - bo‘g‘izning orqa tomoni: qalqonsimon tog‘ay; 2 – uzuksimon tog‘ay; 3 - qalqonsimon tog‘ayning yuqori shoxlari; 4 - qalqonsimon tog‘aynini quyi 22 shoxlari; 5 – cho‘michsimon tog‘aylar; 6 – bo‘g‘iz qopqog‘I; 7 – traxeyaning pardasimon (orqa) qismi. Bo‘g‘izning ko‘ndalang kesilgandagi ko‘rinishi: 1- qalqonsimon tog‘ay; 2- cho‘michsimon tog‘aylar; 3 - un paychalarining qirralari; 4 – ovoz paychalari orasidagi tirqish. O‘pka inson organizmini kislorod bilan ta’minlovchi a’zo ekanligi hammaga ma’lum. Nutq a’zosi sifatida esa o‘pka nutq tovushlarining hosil bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan havo oqimini yetkazib beradi, ya’ni inson nafas olganida o‘pka va undagi bronxlar havoga to‘ladi va bu havo oqimi tashqariga qaytib chiqish jarayonida tovush hosil qiluvchilik vazifasini ham bajaradi. Havo oqimi nafas yo‘li orqali bo‘g‘izga tomon harakatlanadi. Bo‘g‘izdagi cho‘michsimon, uzuksimon, shoxsimon, xalqasimon, piramidasimon, qalqonsimon tog‘aylar un paychalarini ushlab turuvchi a’zolardir. Un paychalari esa ovoz manbai hisoblanadi, chunki ular dutor yoki soz torlariga o‘xshab havo urilishi natijasida ovoz chiqaradi (simyog‘ochga tortilgan simlarning shamol kelib urilishi natijasida chiyillab ovoz chiqarishini ko‘z oldingizga keltiring). Og‘iz bo‘shlig‘i tovushni kuchaytirib berishga yordam beradigan a’zodir. Til juda ko‘p tovushlarni hosil qilishda ishtirok etadigan a’zodir. Tilning turlicha harakati va holati natijasida unli va undosh tovushlar hosil bo‘ladi. Kichik til ham ayrim tovushlarning (q, g‘ , x) hosil bo‘lishida qatnashadi. Lablarning keng ochilishi, cho‘chchayishi, jipslashishi yoki pastki labning ustki tishlarga tegishi natijasida turli tovushlar hosil bo‘ladi. Ayrim tovushlar havo oqimining tishlar orasidan sirg‘alib chiqishi natijasida hosil bo‘ladi. M, n, ng tovushlari hosil bo‘lishida havo oqimining bir qismi burun bo‘shlig‘i orqali o‘tib, tashqariga chiqadi. Markaziy asab tizimi nutq a’zolari harakatini yuzaga keltiradi, bu harakatni bevosita boshqarib turadi. Ana shu tariqa har bir nutq a’zosining tovushlarni hosil qilishda o‘z vazifasi bor. Nutq apparati. Yumshoq tanglay yuqori tomon siljigan: Faol a’zolar: 1- lablar; 2 – tilning old qismi; 3 – tilning o‘rta qismi; 4 – tilning orqa qismi; 5 – til o‘zagi; 6 – kichik til; 7 – yumshoq tanglay; 8 – halqumning orqa qismi. Nofaol a’zolar: 9- old tomondagi yuqori tishlarning uchi; 10 - old tomondagi yuqori tishlarning orqa qismi; 11-12 – qattiq tanglayning old qismi; 13 – tanglayning o‘rta qismi; 14 – yumshoq tanglayning old qismi; 15 - yumshoq tanglayning orqa qismi; Nutq apparati. Yumshoq tanglay quyi tomon siljigan: I – og‘iz bo‘shlig‘i; II – halqum; III – burun bo‘shlig‘i; IV – bo‘g‘iz Fonetik akustika 23 Endi nutq tovushlarining fizik-akustik tomonlari bilan tanishamiz. Bunda fonetikaning fizika fani bo‘limlaridan biri bo‘lmish akustika bilan aloqadorligi namoyon bo‘ladi va natijada fonetikada fonetik akustika degan bo‘lim borligi aniqlanadi. Fonetik akustika nutq tovushlarining fizik xususiyatlarini tekshiradigan sohadir. Akustik jihatdan har qanday tovush havo oqimining tebranishi va bu tebranishning quloqqa eshitilishidir. Nutq tovushlari esa o‘pkadan kelayotgan havo oqimining un paychalari tebranishidan hosil bo‘ladigan ovoz va nutq a’zolarida hosil bo‘ladigan shovqinning quloqqa eshitilishidir. Nutq tovushlari akustikasida ko‘yidagilar farqlanadi: 1. Nutq tovushlarining balandligi yoki pastligi ma’lum vaqt ichida un paychalarining tebranish miqdoriga ko‘ra har xil chiqishidir: un paychalari ko‘p tebransa, tovush baland bo‘ladi, aksincha, un paychalari kam tebransa, tovush past chiqadi. 2. Nutq tovushlarining kuchi ma’lum kenglikdagi maydondan ma’lum vaqtda o‘tadigan energiya miqdoridir. Bu haqda tilshunos olim H.Jamolxonov shunday yozadi: “Tovushning kuchi (intensivligi) - 1 sm2 maydondan 1 sekundda o‘tadigan energiya miqdoridir” Demak, nutq tovushlarining kuchi un paychalari tebranishi kengligiga bog‘liq: tebranish kengligi katta bo‘lsa, tovush kuchli chiqadi, bu kenglik kichik bo‘lsa, tovush ham kuchsiz chiqadi. 3. Nutq tovushlarining tembri (sifati) – asosiy ton bilan hosil bo‘ladi. Tovushlarning tembri og‘iz bo‘shlig‘i va burun bo‘shlig‘ining hajmi, shakliga, tovush paychalarida shovqinning qanday hosil bo‘lishiga bog‘liq. 4. Tovushning cho‘ziqlik darajasi un paychalarining tebranishi davom etgan vaqt bilan o‘lchanadi. Tebranish uzoq davom etsa, tovush cho‘ziq; tebranish qisqa davom etsa tovush qisqa bo‘ladi. Nutq tovushlarining artikulyatsiyasi Har qanday tovushni talaffuz qilishda biror nutq a’zosining faolligi yetarli bo‘lmaydi. Bunda a’zolarning ma’lum izchillikdagi kompleks ishtiroki zarur bo‘ladi. Nutq a’zolarining tovush hosil qilish paytidagi harakati va holati artikulyatsiya (ingl. bo‘g‘im ma’nosi bildiradi ) deyiladi. Artikulyatsiyada ikki narsa farqlanadi: artikulyatsiya o‘rni va artikulyatsiya usuli. Tovush hosil qilishda u yoki bu nutq a’zosining faol qatnashgan qismi artikulyatsiya o‘rni deyiladi. Masalan, b, p kabi tovushlarni hosil qilishda lablar, d, t kabi tovushlarni hosil qilishda esa tilning oldingi qismi qatnashadi. Demak, b, p tovushlarining artikulyatsiya o‘rni lablar, d, t tovushlarining artikulyatsiya o‘rni esa til oldidir. Tovush hosil qilish paytida havo oqimining ikki nutq a’zosining bir-biri bilan jipslashishi natijasida portlab chiqishi yoki a’zolarning jipslashmay, ular 24 orasidan sirg‘alib o‘tishi artikulyatsiya usulu deb ataladi. Masalan, b, p, d, t tovushlarining artikulyatsiya usulu – portlash, v, f, z, s tovushlarining artikulyatsiya usulu sirg‘alishdir. Jorj Yul artikulyatsiya haqida gapirib yozadiki, bitta tovushni talaffuz qilayotgan paytning o‘zida ikkinchi tovushni talaffuz qilish jarayoni koartikulyatsiya deb ataladi. The process of making one sound almost at the same time as the next sound is called coarticulation. 3.3. Fonologiya. Fonologiya haqida umumiy ma’lumot. Fonologiya so‘zi tarjima qilinganda “tovush haqidagi ta’limot” degan ma’noni bildiradi (phone – tovush, logos - ta’limot). “Fonologiya, - deb yozadi Jorj Yul, - aslida tildagi nutq tovushlari tizimi va modellarini tavsiflashdir”. Bu bo‘limda tovushlarning so‘z va qo‘shimchalar ma’nolarini farqlashdagi roli bayon qilinadi. Agar fonetika bo‘limida tovushlarning fiziologik-akustik xususiyatlari tekshirilsa, fonologiyada, ta’bir joiz bo‘lsa, tovushning ijtimoiy mohiyati o‘rganiladi. Fonetika va fonologiyaning o‘zaro munosabatiga kelsak, ikkinchisi birinchisining yuqori bosqichidir, ya’ni fonetika nutqqa daxldor bo‘lsa, fonologiya tilga taxldordir. Tovush va fonema Tovush va fonemaning o‘zaro farqi ham nutq va til o‘rtasidagi o‘zaro farqqa borib taqaladi. Boshqacha aytganda, tovush nutqqa tegishli tushuncha bo‘lsa, fonema tilga tegishli tushunchadir. So‘zlar tarkibidagi nutq tovushlari ularning ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi. Bu ularning asosiy vazifasidir: tob, toj, toy, tok, tol, tom, tor, top, tot, tosh, tog‘, toq. Ko‘rinyaptiki, bu so‘zlar o‘zaro bitta (oxirgi) tovush bilan farq qilyapti. So‘z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladigan tovush fonema deb ataladi. Fonemaning aniq talaffuz qilingan, quloqqa eshitilgan ko‘rinishi tovush yoki fon (allofon) deb yuritiladi . Masalan, bir, bilan so‘zlaridagi qisqa i, biy, tiy so‘zlaridagi cho‘ziq i, qirq, G‘irot so‘zlaridagi ruscha ы ga yaqin aytiladigan i fon (allofon) hisoblanadi. Jorj Yul yuqorida zikr qilingan darsligida yozishicha, fonema ongda mavhum tushuncha sifatida mavjud bo‘lgan paytda, real nutqda uning turli variantlari hosil bo‘ladi. Fonemalarini tasnif qilganda ularni bir-biridan farqlantiruvchi belgilar farqlovchi (differensial) belgilar hisoblansa, shu tovushlar uchun umumiy belgilar esa birlashtiruvchi (integral) belgilar sanaladi: b va p tovushlari uchun lablar ishtirokida hosil bo‘lish va portlovchilik belgilari birlashtiruvchi belgilar sanalsa, jarangli-jarangsizlik belgisi farqlovchi belgidir. 25 3.4. Fonemalarning turlari Fonemalar quyidagi xususiyatlariga ko‘ra ikkita guruhga bo‘linadi: №. Unli fonemalar Undosh fonemalar 1.Unli fonemalar hosil bo‘lishida o‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida hech qanday to‘siqqa uchramasdan o‘tadi. Undosh fonemalarni hosil qilishda o‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida turli to‘siqlarga uchraydi va buning natijasida shovqin hosil bo‘ladi. 2.Unli¬larni cho‘zib talaffuz qilish mumkin. Undoshlarni cho‘zib talaffuz qilib bo‘lmaydi 3.Unlilar talaffuzida un paychalari albatta titraydi. Undoshlar talaffuzida un paychalari titrashi ham (jarangli va sonorlarda), titramasligi ham (jarangsizlarda) mumkin. 4.Unlilar bo‘g in hosil qilib biladi: a-ka, o-i-la, mu-do-fa-a. Undoshlar bo‘g‘in hosil qilib bilmaydi, ular bo‘g‘in tarkibida kelishi mumkin. O‘zbek adabiy tili unli fonemalari va ularning tasnifi Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli fonemalar oltita: i, e, a, u, o‘, o. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (ingl. unli degan ma’noni bildiradi ) deb yuritiladi. Unlilar hosil bo‘lishida til va lablar faol ishtirok etadi, shuning uchun ular tasnifi uch xususiyatga asoslanadi: tilning oldinga yoki orqaga harakat qilish darajasiga, tilning tanglay tomon ko‘tarilish darajasiga va lablarning ishtirokiga ko‘ra. Shu jihatdan unlilar uch tomondan tasnif qilinadi: 1) tilning gorizontal harakatiga ko‘ra; 2) tilning vertikal harakatiga ko‘ra; 3) lablarning ishtirokiga ko‘ra. Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra unlilar ikki guruhga bo‘linadi: 1) old qator unlilar: i, e, a; 2) orqa qator unlilar: u, o‘, o. Og‘iz bo‘shlig‘idagi eng faol a’zo tildir. U unlilarni talaffuz qilishda oldinga yoki orqaga qarab harakat qiladi. Masalan, i, e, a ulilarini hosil qilishda til oldinga siljiydi, u, o‘, o unlilarini hosil qilishda orqaga tortiladi. Tilning vertikal harakatiga ko‘ra unlilar uch turga ajratiladi: 1) yuqori (tor) unlilar: i, u; 2) o‘rta (keng) unlilar: e, o‘; 3) quyi (keng) unlilar: a, o. Unlilar talaffuzida tilning tanglayga tomon ko‘tarilishi va tushishi vertikal harakat sanaladi. Bu harakat tufayli og‘izning ochilish darajasi har xil bo‘ladi. Masalan, i, u unlilarini hosil qilishda til tanglayga yaqin turadi va 26 og‘izning ochilish darajasi tor bo‘ladi; a, o unlilarini hosil qilishda esa til tanglaydan uzoqlashadi va til bilan tanglay o‘rtasidagi oraliq keng bo‘ladi. Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi: 1) lablangan unlilar: u, o‘, o; 2) lablanmagan unlilar: i, e, a. Unlilar talaffuzida lablar ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligi mumkin. Masalan, u, o‘, o unlilarini hosil qilishda lablar cho‘chchayadi, i, e, a unlilarini hosil qilishda bunday holat kuzatilmaydi. Unli fonemalar tasnifi jadvali: Lablarning ishtirokiga ko‘ra Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra Tilning vertikal harakatiga ko‘ra Old qator Orqa qator Yuqori tor unlilar i Lablanmagan u Lablangan O‘rta (keng) unlilar e Lablanmagan o‘ Lablangan Quyi (keng) unlilar a Lablanmagan o Lablangan Ayrim unli fonemalar tavsifi I unlisi quyidagicha tavsiflanadi: 1) so‘z boshida (ipak), so‘z o‘rtasida (tilak) va so‘z oxirida (tulki) keladi. 2) so‘z ichida ikki jarangsiz undosh orasida nihoyatda qisqa aytiladi: bilan, sira. 3) k, g, x undoshlaridan keyin kelganda orqa qator unli kabi aytiladi: qir, G‘irot, oxir. 4) cho‘ziq varianti bor: muhim, musiqa. 5) e(e) tovushiga moyil varianti bor: mix-mex, U unlisi quyidagicha tavsiflanadi: 1) so‘z boshida (urmoq), so‘z o‘rtasida (tugun) va so‘z oxirida (urg‘u) keladi. 2) til oldi varianti ham uchraydi: kuch, gul; 3) qulf, g‘ulg‘ula, tuxum so‘zlarida esa til orqa varianti qo‘llangan. 4) i tovushi kabi kuchsizlanishi, ya’ni qisqarishi ham mumkin: tuxum, bulbul, tutun kabi. E unlisi quyidagicha tavsiflanadi: 1) so‘z boshida, so‘zning birinchi bo‘g‘inida keladi: eshik, elak, e’tibor, kel, bet kabi. 27 2) jonli nutqda sheva ta’sirida i tovushiga moyillashadi: deydi – diydi. 3) o‘g‘uz shevalarida a tovushiga o‘tish holati ham mavjud: eshik – ashik, deb – dab, kel – gal kabi. Lekin adabiy tilda e tarzida talaffuz etiladi. A unlisi quyidagicha tavsiflanadi: 1) so‘z boshida (ari), o‘rtasida (daftar) va so‘z oxirida (qora) keladi. 2) q, x, g‘ tovushlaridan keyin kelganda til orqaroq - orqa qator unlisi kabi talaffuz qilinadi: qaxr, g‘azab, xabar. 3) ba’zi so‘zlarda sheva ta’sirida o tovush kabi aytiladi: baho – boho, shavla – shovla. Adabiy tilda a tarzida talaffuz etiladi. O unlisi quyidagicha tavsiflanadi: 1) so‘z boshida (olim), o‘rtasida (toza) va so‘z oxirida (bobo) keladi. O‘ unlisi quyidagicha tavsiflanadi: 1) sodda so‘zlarning asosan birinchi bo‘g‘inida uchraydi: o‘g‘il, bo‘ri, to‘g‘ri, o‘rin, bo‘yin. 2) o‘zlashma so‘zlarning oxirgi bo‘g‘inida ham keladi: ro‘baro‘, xushro‘y, gulro‘, kubok, (kubo‘k). 3) til oldi varianti ham bor: o‘rik, ko‘l, cho‘l. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Fonologiya haqida umumiy ma’lumot 2.Fonetika va fonologiyaning o‘zaro munosabatiga izoh bering? 3.Tovush va fonemaning farqi nimada? 4.So‘zlar tarkibidagi nutq tovushlarini izohlang? 4.Ona tilining vokalizmi va konsonantizmi. Tayanch so‘zlar: unli, undosh, hosil bo‘lish o‘rni, hozil bo‘lish usuli, ovoz va shovqinning ishtiroki, vocal, consonant, lab undoshlari, til undoshlari, til undoshlari, portlovchi, sirg‘aluvchi, jarangli, jarangsiz. 4.1.Unli va undoshlar tasnifi. Og‘iz va bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida hech qanday to‘siqqa uchramay hosil bo‘ladigan, tarkibi ovozdan iborat (shovqin deyarli ishtirok etmaydigan) tovushlar. Har bir til o‘ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm deyiladi. Unli tovushlar soni turli tillarda turlichadir. Masalan, hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli tovushlar 6 ta bo‘lsa, boshqa turkiy tillarda 8 ta, 10 ta va undan ham ortiqdir. Bu miqdor rus tilida 5 tani, fransuz tilida 18 tani tashkil etadi. Unli tovushlar bir necha jihatdan tasnif qilinadi. Bu tasniflarni o‘zbek tilidagi 6 ta unli fonema (i, e, a, o, u, o‘) misolida ko‘rib chiqish mumkin. Unlilar dastlab tilning harakati va labning holati (ishtiroki) nuqtai nazaridan turlarga ajratiladi. Tilning harakatida 2 ta hodisa farqlanadi: tilning yotiq (yonlama) harakati; tilning tik (vertikal) harakati. Tilning 28 yotiq harakatida hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra unlilar 2 turga bo‘linadi; tiloldi (yoki old qator) unlilari – i, e, a hamda tilorqa (yoki orqa qator) unlilari – o, u, o‘. tilning tik harakatiga ko‘ra unli tovushlar 3 turga bo‘linadi: yuqori ko‘tarilish unlilari (i,u), o‘rta ko‘tarilish unlilari (e,o‘), quyi ko‘tarilish unlilari (a, o). Labning holati (ishtiroki)ga ko‘ra unlilar 2 ga bo‘linadi: lablangan unlilar (u, o‘), va lablanmagan unlilar (i, e, a, o). Lablangan unlilar talaffuz qilingan vaqtda lablar faol ishtirok etadi: lab oldinga chiqadi, dumaloq shakl oladi. Lablanmagan unlilar talaffuzida lablar ishtirok Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 24 ta undosh fonema bo‘lib, bular b, d, f, g, h, j (jurnal, vijdon kabi so‘zlardagi birinchi va ikkinchi undosh), dj (jumla, joy kabi so‘zlaridagi birinchi undosh), k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g‘, sh, ch, ng fonemalaridir. Undosh fonemalar tizimi tilshunoslikda konsonantizm (ingl. undosh degan ma’noni ifodalaydi ) deb ham yuritiladi. Undosh fonemalar ham uch tomondan tasnif qilinadi: 1) hosil bo‘lish (artikulyatsiya) o‘rniga ko‘ra; 2) hosil bo‘lish (artikulyatsiya) usuliga ko‘ra; 3) ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra. Hosil bo‘lish (artikulyatsiya) o‘rniga ko‘ra undoshlar uch guruhga bo‘linadi: 1) lab undoshlari; 2) til undoshlari; 3) bo‘g‘iz undoshi. Lab undoshlari bevosita lablar ishtirokida paydo bo‘luvchi undoshlar bo‘lib, ularga b, n, m, v, f undoshlari kiradi. Lab undoshlaridan b, p, m undoshlari, shuningdek, ov, qovun, vodiy, voris, birov kabi so‘zlaridan v undoshi hamda pufak, tufli, juft, Fotima kabi so‘zlaridagi f undoshi ikki lab orasida paydo bo‘ladi; vatan, va’da, vafo, vagon, arava kabi so‘zlar tarkibidagi v undoshi, fazo, farzand, fitna, telefon kabi so‘zlar tarkibidagif undoshi pastki lab bilan ustki tishlar orasida hosil bo‘ladi. Shunga ko‘ra lab undoshlarini ikki guruhga ajratish mumkin: 1) lab-lab undoshlari: b, p, m, v, f; 2) lab-tish undoshlari: v, f. Til undoshlari bevosita til ishtirokida hosil bo‘lib, ularga g, d, j (jurnal so‘zidagi undosh), dj (jilo so‘zidagi undosh), z, y, k, l, n, ng, r, s, m, x, ch, sh, q, g‘ undoshlari kiradi. Undoshlar tilning qaysi qismida hosil bo‘lishiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi, masalan, z, s, sh kabi undoshlar tilning old qismida, y undoshi tilning o‘rta qismida, k, g, ng kabi undoshlar tilning orqa qismida hosil bo‘ladi. Shunga ko‘ra til undoshlari to‘rt guruhga ajratiladi: 29 1) til oldi undoshlari: d, j (jurnal so‘zidagi kabi), dj (jiyda so‘zidagi kabi) z, l, n, r, s, t, ch, sh: 2) til o‘rta undoshi: y; 3) til orqa undoshlari: k, g, ng; 4) chuqur til orqa undoshlari: q, g‘, x. Bo‘g‘iz undoshi faqat bitta – h dan iborat bo‘lib, u bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida paydo bo‘ladi. Hosil bo‘lish (artikulyatsiya) usuliga ko‘ra undoshlar uch guruhga bo‘linadi: 1) portlovchilar; 2) sirg‘aluvchilar; 3) portlovchi – sirg‘aluvchilar. Portlovchi undoshlar ikki nutq a’zosining o‘zaro jipslashuvi va o‘p kadan chiqayotgan havo oqimining ana shu a’zolarga zarb bilan urilib, portlab o‘tishidan hosil bo‘ladigan undoshlar bo‘lib, ularga b, g, d, dj (jilva so‘zidagi) k, p, t, ch, q undoshlari kiradi. Bular orasida dj (jajji so‘zidagi) va ch undoshlari o‘ziga xos artikulyatsiyasi bilan boshqalaridan ajralib turadi. Shu jihatdan portlovchilar ikki turga ajratiladi: a) sof portlovchilar: b, g, d, k, p, t, q; b) qorishiq portlovchilar (affrikatlar): dj (jahon so‘zidagi) dj (d+j), ch (t+sh). Sirg‘aluvchi undoshlar ikki nutq a’zosining bir-biriga yaqinlashishi va havo oqimining ana shu a’zo orasidan sirg‘alib chiqishi bilan hosil bo‘ladigan undoshlar bo‘lib, ularga v, j (jirafa so‘zidagi), z, y, s, f, x, sh, g‘, h undoshlari kiradi. Portlovchi – sirg‘aluvchilar undoshlar bir vaqtning o‘zida ham portlash, ham sirg‘alish ro‘y berishi natijasida hosil bo‘ladi. Ularga m, n, ng, l, r undoshlari kiradi. Bunday undoshlar hosil bo‘lish usuliga ko‘ra boshqa undoshlar (portlovchilar, sirg‘aluvchilar)dangina emas, balki o‘zaro ham farq qiladi. Chunonchi, m undoshining hosil bo‘lishida o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining bir qismi og‘iz bo‘shlig‘idan lablarning to‘siqligiga uchrab, qisman portlab, havo oqimining qolgan qismi burun bo‘shlig‘idan sirg‘alib, n undoshining hosil bo‘lishida esa til uchi yuqori tishlarga va milkka tegib, qisman portlab, havo oqimining qolgan qismi burun bo‘shlig‘i orqali sirg‘alib chiqadi. Portlovchi- sirg‘aluvchilardan bo‘lmish ng undoshining talaffuzida tilning orqa qismi qattiq tanglayning orqa qismiga tegib, yarim portlash yuz beradi va havo oqimining bir qismi burun bo‘shlig‘idan sirg‘alib chiqadi. Demak, m, n, ng undoshlari talaffuz qilinganda, havo oqimining bir qismi burun bo‘shlig‘i orqali sirg‘alib chiqqani uchun ular burun undoshlari deb ataladi. L undoshini hosil qilishda til uchi milkka tegadi, ammo havo oqimining milkning 30 ikki yonidan sirg‘alib o‘tishi uning og‘iz bo‘shlig‘idan qisman portlab, qisman sirg‘alib chiqishiga sabab bo‘ladi, shuning uchun u yon tovush deb ataladi; r undoshini hosil qilishda o‘pkadan chiqayotgan havo oqimi tilning uchiga zarb bilan uriladi va uni titratadi, tilning titrab turishi havo oqimining og‘iz bo‘shlig‘idan yarim portlab, yarim sirg‘alib chiqishiga olib keladi. Shuning uchun u titroq tovush deyiladi. Shu jihatdan portlovchi-sirg‘aluvchi tovushlar uch turga ajratiladi: a) burun undoshlari: m,n,ng; b) yon undoshi: l; d) titroq undosh: r. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra undoshlar dastlab ikki turga bo‘linadi: 1. Sonor yoki shovqin ishtirok etqan ovozdor undoshlar; 2. Shovqinli undoshlar. Sonor (ingl. sonorous - jarangdor degani ) undoshlar tarkibiga ovozning miqdori shovqinga nisbatan ortiq bo‘ladi, ularga m, n, ng, l, r undoshlari kiradi. Bunday undoshlarning hosil bo‘lishida o‘pkadan chiqayotgan havo oqimi bo‘g‘iz bo‘shlig‘idagi un (ovoz) paychalarini faol ishtirok ettiradi, shuning uchun bu undoshlar unlilarga yaqin turadi. Lekin bu undoshlar havo oqimining og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchrab, qisman shovqin hosil qilishi natijasida yuzaga keladi. Shovqinli undoshlar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko‘p bo‘ladi yoki ovoz mutlaqo qatnashmaydi. Ularga b, v, g, d, j, dj (jiyan so‘zidagi kabi), z, y, k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h undoshlari kiradi. Bunday undoshlar tarkibida ovozning ishtirok etish-etmasligiga ko‘ra, ikki turga bo‘linadi: 1) jarangli undoshlar tarkibida qisman bo‘lsa-da ovoz qatnashgan shovqinli undoshlardir: b, v, g, d, j, dj (jilg‘a so‘zidagi kabi) z, y, g‘. 2) jarangsiz undoshlar faqat shovqinning o‘zidan iborat bo‘lgan, tarkibida ovoz mutlaqo qatnashmagan undoshlardir: k, p, s, t, f, x, ch, sh, h. Undosh fonemalar tasnifi jadvali Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra Lab undoshlari Til undoshlari Bo‘g‘iz undoshi, lab-lab, lab-tish, til oldi, til o‘rta, til orqa, chuqur til orqa qismlarga ajratiladi. Portlovchilar jarangli b, m d, r, n g, ng 31 jarangsiz p t k q Sirg‘aluvchilar jarangli v z, j,l y g‘ jarangsiz f s, sh x h Qorishiqlar jarangsiz ch jarangli Ĵ Undosh tovushlar tavsifi 1.Lab undoshlari B fonemasi - lab-lab, sof portlovchi, jarangli undosh fonemasi bo‘lib, so‘z boshida (bahor), o‘rtasida (abadiy) va oxirida (kitob) uchraydi. Bu fonema so‘z oxirida kelganda jarangsizlashadi va p fonemasi bilan almashadi: maktab – maktap, odob- odop. Bu fonema ko‘pincha ikki unli orasida kelganda yoki ikki fe’l birikib talaffuz qilinganda, v fonemasi kabi aytiladi va ba’zan shunday yoziladi: kabob – kavob, qobirg‘a - qovurg‘a, sabil – savil, qurbaqa – qurvaqa, ko‘ra ber – ko‘raver kabi. So‘z boshida kelgan b fonemasi ayrim shevalarda talaffuz paytida m fonemasiga o‘tadi: murch > burch (garmdori – Xorazm shevasida). Tarixan b va m fonemalarining almashinuvi turkiy tillarda kuzatiladi: ben – men, bunga – munga va h. V fonemasi – lab-lab va lab-tish, sirg‘aluvchi, jarangli undosh fonemasi. So‘zning boshida (vazifa, vafo), o‘rtasida (sovun, lavlagi, taqvim) va oxirida (o‘tov, birov) kela oladi. Sof o‘zbekcha so‘zlarda bu fonema so‘z boshida deyarli qo‘llanmaydi. M fonemasi - lab-lab, portlovchi-sirg‘aluvchi, burun, sonor, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (mehr, mo‘ylov, mulk), o‘rtasida (omon, umr) va oxirida (tom, bodom, qadam) kela oladi. P fonemasi – lab-lab, sof portlovchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (pilla, po‘choq, parda), o‘rtasida (opa, qipiq, to‘piq) va oxirida (cho‘p, top, sop) kela oladi. Ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning oxirida bu fonema deyarli uchramaydi. F fonemasi - lab-tish, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, faqat o‘zbek tiliga arab, fors va rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlarning boshida (faqir, oftob, fabrika), o‘rtasida (qofiya, iffat, kofe) va oxirida (sarf, urf) kela oladi. Ba’zi so‘zlarda talaffuzda p fonemasi bilan almashadi: foyda > poyda, Farida > Parida. Bunday o‘zgarishlar hozirgi orfografiyada aks ettirilmaydi. 4.2.Til undoshlari T fonemasi til oldi, portlovchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (to‘ti, tuxum), o‘rtasi (katta, vatan) va oxirida (savat, qavat, harakat) kela 32 oladi. O‘zbek milliy tilining o‘g‘uz lahjasiga mansub shevalarda t ba’zan d ga o‘tadi: tuz > duz, o‘t > o‘d kabi. Bu o‘tishlar adabiy orfografiyada ifodalanmaydi. Arab, rus yoki fors-tojik tillaridan o‘zlashtirigan so‘zlardagi qo‘sh undoshlar tarkibidagi t fonemasi talaffuzda ko‘pincha tushib qoladi: g‘isht > g‘ish, pastqam > pasqam, taksist > taksis kabi. Bu o‘zgarish yozma imloda aks etmaydi. D fonemasi til oldi, portlovchi, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (devor, do‘kon, dala), o‘rtasida (shabada, sodda, to‘da) va oxirida (qasd, hudud, gard ) kela oladi. So‘z oxirida kelgan d fonemasi talaffuzda hamma vaqt jarangsizlashadi va t fonemasiga o‘tadi: Asad>Asat, Samarqand>Samarqant, Xo‘jand>Xo‘jant kabi. Bu fonema ham o‘zlashma so‘zlar tarkibidagi qo‘sh undoshlar ichida kelganda tushib qolishi mumkin: farzand>farzan, baland>balan. N fonemasi til oldi, portlovchi-sirg‘aluvchi, burun, sonor, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (nom, nima, nusxa), o‘rtasida (aniq, tiniq) va oxirida (un, to‘n, son) kela oladi. Bu fonema ayrim so‘zlar tarkibida b yoki m fonemalaridan oldin kelganda, shu fonemalar ta’sirida talaffuzda (yozuvda aslicha yoziladi) m fonemasiga o‘tadi: manba>mamba, tanbal>tambal, ko‘nmadi > ko‘mmadi kabi. S fonemasi til oldi, sirg‘aluvchi, shoqinli, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (soat, semiz, sabr), o‘rtasida ( asar, mustaqil, osma) va oxirida (tus, mos, tovus) kela oladi. Bu fonema o‘zbek tilidagi eng faol qo‘llanadigan fonemalardan biridir. Z fonemasi til oldi, sirg‘aluvchi, shovqinli, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (zahar, zehn, zina), o‘rtasida (Aziza, andoza, qiziq) va so‘z oxirida (tig‘iz, qarz, yulduz) kela oladi; bu fonema sof o‘zbekcha so‘zlarda so‘z boshida deyarli qo‘llanmaydi. Ayrim so‘zlar tarkibida yonidagi jarangsiz fonemalar ta’sirida ko‘pincha s fonemasiga o‘tadi: rizq > risq, tuzsiz>tussis. Bu fonema ba’zi so‘zlarda y fonemasiga mos kelishi mumkin: sizlamoq>siylamoq, so‘zlamoq > so‘ylamoq, yozmoq > yoymoq kabi. Sh fonemasi til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh fonemas bo‘lib, so‘z boshida (shart, shahar, sholi), o‘rtasida (hashar, o‘sha) va oxirida (qish, yosh, tashvish) keladi. Bu fonema so‘zlarning turli o‘rinlarida ko‘p qo‘llanadi. J til oldi, sirg‘aluvchi, jarangli undosh fonema arab, fors-tojik va rus tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarning boshida (janr), o‘rtasida (vijdon, sajda, furajka) oxirida (garaj) uchraydi. Ĵ til oldi, qorishiq portlovchi, jarangli undosh fonema so‘zning boshida (jamalak, jabr, jilov), o‘rtasida (kajava, ojiz, o‘jar) va oxirida (xorij, xiroj, saj) keladi. Bu fonema o‘zbekcha so‘zlar oxirida deyarli qo‘llanmaydi. O‘zlashma 33 so‘zlar oxirida qo‘sh undoshlar tarkibida kelgan Ĵ fonemasi ch fonemasiga o‘xshab talaffuz qilinadi: mavj>mavch, avj>avch. Ch fonemasi til oldi, qorishiq portlovchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (chaqa, chigit, chuqur), o‘rtasida (achchiq, ochiq, ko‘cha) va oxirida (och, uch, kech ) keladi. Ayrim so‘zlarda o‘zidan keyingi jarangsiz undoshlar ta’sirida talaffuzda sh fonemasiga o‘tadi: kechdi>keshti, qochdi>qoshti, sochdi>soshti. L fonemasi til oldi, portlovchi-sirg‘aluvchi, jarangli (sonor) undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (lagan, latifa, lof), o‘rtasida (olis, uloq, belgi ) va oxirida (kasal, kel, yol) keladi. Bu fonema so‘z o‘rtasida kelganda so‘zlashuv nutqida ko‘pincha tushib qoladi: olsa>osa, kelsa>kesa, bo‘lsa>bo‘sa, kelgan>kegan. R fonemasi til oldi, portlovchi-sirg‘aluvchi, titroq, sonor, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (randa, rang, ruh), o‘rtasida (arra, mo‘ri, baraka) va oxirida (bozor, hozir, huzur) keladi. Bu fonema sof o‘zbekcha (turkiycha) so‘zlar boshida qo‘llanmaydi. Y fonemasi til o‘rta, sirg‘aluvchi va jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (yigit, yo‘l, yil), o‘rtasida (sayr, qayir) va oxirida (to‘y, uy, oy) keladi. K fonemasi til orqa, sof portlovchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (katta, kim, ko‘p), o‘rtasida (ikki, aka, uka) va oxirida (tilak, yuk, to‘k) keladi. Bu fonema bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga unli bilan boshlanuvchi qo‘shimcha qo‘shilganda, k fonemasi g fonemasiga o‘tadi va bu holat yozuvda ham aks etadi: malak>malagi, ko‘ylak>ko‘ylagim. G fonemasi til orqa, sof portlovchi, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (gulxan, gilam, go‘zal), o‘rtasida (tugun, agar, egri) va oxirida (barg, biolog, pedagog) keladi. Bu fonema sof o‘zbekcha so‘zlar oxirida deyarli qo‘llanmaydi. G fonemasi bilan boshlanadigan qo‘shimchalar k fonemasi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda k fonemasiga, q fonemasi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda esa q fonemasiga aylanadi: ko‘k+ga > ko‘kka, boq+gan >boqqan. O‘zlashma so‘zlarda bunday o‘zgarish bo‘lmaydi: geologga, biologga. Ng fonemasi til orqa, portlovchi-sirg‘aluvchi, burun, jarangli, sonor undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida mutlaqo uchramaydi. So‘z o‘rtasida (yangi, bangi) va oxirida (bodring, ong) keladi. Q fonemasi chuqur til orqa, sof portlovchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (qadr, qovoq, qo‘l), o‘rtasida (oqil, baqir, chuqur) va oxirida (o‘roq, yo‘q) keladi. Bu fonema ayrim ko‘p bo‘g‘inli so‘zlar oxirida kelganida unli bilan boshlangan qo‘shimchalar qo‘shilsa, g‘ fonemasiga almashadi: quloq+im>qulog‘im, to‘yoq+i >tuyog‘i. To‘qson, maqtov, maqsad kabi so‘zlarda esa x fonemasiga o‘xshab talaffuz qilinadi. 34 G‘ fonemasi chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangli undosh fonemas bo‘lib, so‘z boshida (g‘azab, g‘ildirak, g‘o‘za), o‘rtasida (dag‘al, og‘ir, o‘g‘ri) va oxirida (tog‘, bug‘, tig‘) keladi. X fonemasi chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (xabar, xurjun, xol), o‘rtasida (paxta, axir) va oxirida (six, mix) qo‘llanadi. 3. Bo‘g‘iz undoshi H fonemasi bo‘g‘izda hosil qilinadigan, sirg‘aluvchi, jarangsiz fonema bo‘lib, so‘z boshida (halol, hikoya, hukumat), o‘rtasida (sayohat, ohu) va oxirida (sayyoh, eh) qo‘llanadi. Bu fonema asosan arab, fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda uchraydi. 4.3.Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishi Ma’lumki, unli fonemalar so‘zlarni shakllantirishda yakka holda, qo‘sh holatda va ketma-ket holda qo‘llanadi. Unlilarning yakka holatda kelishi o‘zbek tili tabiatiga xos bo‘lib, turli tipdagi ikki unli ketma-ket bir o‘rinda kelishi yoki bir xil unlining bir o‘rinda qo‘sh holda qo‘llanishi (poema, doim, sanoat, taajjub, matbaa) turkiy tillar taraqqiyotining keyingi davrlarida boshqa tillarning ta’siri, xalqlarning o‘zaro aloqasi tufayli paydo bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ao, oa, oi, ia, io kabi turli unlilarning ketma-ket bir o‘rinda kelish hollari mavjud: jamoat, faol, doira, Bir xil unlilarning aa, uu, ii, oo kabi qo‘sh kelish hollari uchraydi: taalluqli, shuur, badiiy, inshoot. Deyarli barcha undoshlar qo‘sh holatda (g, x, h, g‘ undoshlari bundan mustasno) qo‘llanadi: qubba, avval, sodda, mijja, lazzat, tayyor, ikki, alla, omma, anneksiya, oppoq, burro, issiq, o‘ttiz, iffat, achchiq, ishshaymoq, to‘qqiz. Bu undoshlar talaffuzda ham qo‘sh tarzda aytiladi. Bu hodisa aloqalarning kengayishi tufayli yangi so‘zlar hisobiga boyimoqda: musson, Anna, Emma, milliard, affiks. Qo‘sh unlilar so‘zning o‘rtasida (manfaat), so‘z oxirida (mutolaa), qo‘sh undoshlar esa so‘z boshida (ssenariy), o‘rtasida (qattiq) va oxirida (kongress) qo‘llanadi. Turkiy tilga turli tipdagi undoshlarning so‘z oxirida ketma-ket (qator) kelishi qo‘sh undoshlarga nisbatan ancha ilgari o‘zlashdi: daraxt, g‘isht, payvand, Samarqand, baxt, xursand kabi. O‘zbek tilida oldin so‘z boshida undoshlarning ketma-ket kelish hollari yo‘q edi, rus tili va boshqa tillarning ta’sirida adabiy tilimizda bu holat ham paydo bo‘ldi: brom, drezina, ftor, grek, krem, stol, traktor, xrom, shkaf kabi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 35 1. Portlovchi – sirg‘aluvchilar undoshlar haqida ma’lumot bering? 2 Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishini izohlang?. 3 Fonemalar so‘zlarni shakllantirishda qanday qo’llaniladi? 4. Unlilarning yakka holatda kelishini tavsiflang? 5. Qo‘sh unlilar haqida ma’lumot bering? 5. Nutqning fonetik bo‘linishi. Fraza, takt, fonetik so‘z, bo‘g‘in, tovush. Urg‘u va uning turlari nutq tovushlarining fonetik o‘zgarishlari. Tayanch so‘zlar: jumla (fraza), takt, fonetik so‘z, bo‘g‘in va tovush, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in, berkitilgan bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, leksik urg’u, logik urg’u. 5.1.Nutqning fonetik bo‘linishi. Nutqimiz tovushlar oqimidan, tovush zanjiridan iborat. Bu zanjir turlicha hajmdagi fonetik bo‘laklarga ajratiladi. O‘zbek tilida bunday bo‘laklarga jumla (fraza), takt, fonetik so‘z, bo‘g‘in va tovush kiradi. 1. Jumla (fraza) nutq oqimida kattaroq pauza (to‘xtam) bilan ajratib aytiladigan nutq birligidir. Masalan, Kech kuz edi.// Qo‘qqisdan boshlangan qora sovuq cho‘ponlarni tashvishga solib qo‘ydi (M.Qoriyev). Mazkur tovushlar zanjiri pauzalar vositasida ikki jumlaga bo‘linadi (ular orasidagi chegara ikki vertikal chiziqlar (//) bilan belgilangan. Jumla intonatsion va fikriy tugallikka ega bo‘lgani uchun ko‘pincha gapga teng keladi. Lekin jumla va gap bir xil tushunchalar emas. Jumla - fonetik birlik, gap grammatik birlik. Ular tilning har xil sathlariga mansubdir. Jumla taktlarga bo‘linishi mumkun . 2. Takt – jumla (fraza) ichida qisqa pauza bilan ajratib aytiladigan nutq birligi. Masalan , yuqorida keltirilgan nutq zanjiridagi birinchi jumla (Kech kuz edi) bitta taktga teng. Ikkinchi jumla – (Qo‘qqisdan boshlangan qorasovuq / cho‘ponlarni tashvishga solib qo‘ydi) ikki taktdan iborat bolib (ular orasidagi chegara bir vertikal chiziq bilan belgilangan), birinchi takt uch fonetik so‘zdan, ikkinchi esa ikkita fonetik so‘zdan tashkil topgan. Birdan ortiq fonetik so‘zdan tuzilgan taktlar ma’no va sintaktik jihatdan yaxlitlikka ega bo‘ladi. Shunday qilib, jumla va takt ritmik-intonatsion vositalar orqali ajratiladi. Takt bir fonetik so‘zdan yoki bir necha fonetik so‘zdan iborat bo‘lishi mumkin. 3. Fonetik so‘z o‘z urg‘usiga ega bo‘lgan so‘z yoki bir urg‘uga birlashadigan ikki va undan ortiq so‘z shakllaridir. Takt tarkibidagi fonetik so‘zlar soni undagi so‘zlarning umumiy miqdori bilan emas, balki urg‘uli so‘zlar miqdori bilan belgilanadi, boshqacha aytganda, takt ichida urg‘uli so‘z qancha bo‘lsa, fonetik 36 so‘z ham shuncha bo‘ladi. Masalan: Qalamkashga / qishloqning qalbi, / shaharning aqli kerak. // (O‘. Hoshimov). Bu jumlada uchta takt bo‘lib, birinchi taktda bitta, ikkinchi taktda ikkita, uchinchi taktda uchta fonetik so‘z qatnashgan. Bu jumladagi so‘zlarning umumiy soni fonetik so‘zlarning umumiy soniga teng. Mustaqil urg‘uga ega bo‘lmagan yordamchi so‘zlar o‘ziga aloqador bo‘lgan so‘z bilan birga bir urg‘uga ega bo‘lib, bir fonetik so‘zni tashkil etadi. Masalan: Mevali daraxt o‘ziga ishongani uchun, yonidan yangi nihol o‘sib chiqsa, quvonadi. (O‘. Hoshimov). Mazkur jumlada 9 ta fonetik so‘z bo‘lib, bularning ikkitasi tarkibida ko‘makchi (ishongani uchun) va ko‘makchi fe’l (o‘sib chiqsa) qatnashgan. Bir tushunchani ifodalaydigan qo‘shma so‘zlar ham bir fonetik so‘z sanaladi. Masalan: Badiiy asar o‘quvchining ongiga ta’sir qiladi, biroq qalbi orqali ta’sir qiladi. (O‘.Hoshimov). Bu jumla tarkibidagi ta’sir qiladi qo‘shma fe’li bitta fonetik so‘z deb qaraladi. 5.2.Fonetik so‘z bo‘g‘inlarga bo‘linishi 4. Bo‘g‘in o‘pkadan chiqib kelayotgan havo oqimiga berilgan bir zarb bilan aytiladigan fonemalar yoki ayrim bir fonemadir. Fonologiyada bo‘g‘in sillabema (ingl. sillable – bo‘g‘in degani ) deb ataladai. Unli bo‘g‘in hosil qiluvchi fonema sanaladi. Shuning uchun ham so‘z tarkibida nechta unli bo‘lsa, bo‘g‘inlar soni ham shuncha bo‘ladi. Masalan: adolat so‘zida (a-do-lat) uch bo‘g‘in bo‘lib, birinchi bo‘g‘in bir fonemadan, ikkinchi bo‘g‘in ikki fonemadan, uchinchi bo‘g‘in uch fonemadan iborat. Shuning uchun bo‘g‘inlar bir fonemali, ikki fonemali va ko‘p fonemali bo‘lishi mumkin. Bir fonemali bo‘g‘inlar unlidan iborat bo‘lsa, ikki fonemali va ko‘p fonemali bo‘g‘inlar unli va undoshlardan tuziladi. Bo‘g‘inlar qanday tugashiga yoki boshlanishiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) ochiq bo‘g‘in – bir fonemali yoki oxiri unli bilan tugagan bo‘ladi: o – na, o – ta, a – ka, bo – la, ja – zi – ra – ma, Ma – li – ka; 2) yopiq bo‘g‘in undosh bilan tugagan bo‘g‘in: mak – tab, kap – tar, daf – tar, shuh – rat, gul – zor, Tosh – kent. 3) berkitilgan bo‘g‘in – undosh bilan boshlanadigan bo‘g‘in: mak-tub, poch- ta, te-leg-ram-ma, sez-gir, ziy-rak, ja-sur; 4) berkitilmagan bo‘g‘in – unli bilan boshlanadigan bo‘g‘in: o-i-(la), ol-, il-, ot-, o‘t-. Hozirgi o‘zbek tilida tarkibiy jihatdan quyidagi bo‘g‘inlar uchraydi (bunda V (vokal) – unli fonema, C (consonsnt) – undosh fonema belgisi hisoblanadi): V – u, a; 37 VC – ish, oq, ek…; CV – shu, ma, be…; VCC – aft, ishq, ilm…; CVC – bor, gul, dog‘…; VCCC – Orsk, Omsk, …; CCCV – Brno, …; CVCC – barg, vazn, gard…; CCVC – kran, stol, xrom…; CCVCC – kross, sport, spirt…; VCCCC – Ernst,…; CCVCCC – Dnestr, spektr…; CCCCCCVC – Mkrtchyan,…; So‘zlarni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri ajrata bilish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunonchi: 1) yozuvda so‘zning bir qatorga sig‘may qolgan qismi ikkinchi qatorga bo‘g‘in asosida ko‘chiriladi; 2) birinchi sinf o‘quvchilarini savodga o‘rgatish davrida asosiy diqqat so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qish va yozishga qaratiladi. 3) barmoq vaznida yoziladigan she’r misralari bo‘g‘in sonining teng bo‘lishiga asoslanadi. 5. Tovush bo‘g‘in (yoki so‘z) tarkibidagi eng kichik, fonetik jihatdan bo‘linmaydigan fonetik birlikdir. 5.3.Urg‘u So‘z (fonetik so‘z) tarkibidagi bo‘g‘inlardan birining yoki (jumla) tarkibidagi so‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi urg‘u deyiladi. Fonologiyada urg‘u aksentema (ingl. accent – urg‘u degani ) deb yuritiladi. Urg‘u so‘z tarkibidagi biror bo‘g‘inga ham, gap tarkibidagi biror so‘zga (bo‘lakka) ham tushishi mumkin. Shunga ko‘ra urg‘u ikki turga ajratiladi: 1. So‘z urg‘usi (yoki leksik urg‘u); 2. Gap urg‘usi (yoki logik urg‘u). So‘z bo‘g‘inlaridan biriga tushadigan urg‘u so‘z urg‘usi (yoki leksik urg‘u) deyiladi. Leksik urg‘u so‘zning qaysi bo‘g‘iniga tushishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi. 1) bog‘liq urg‘u; 2) erkin urg‘u. So‘zning biror bo‘g‘ini bilan bog‘liq bo‘lgan urg‘u bog‘liq urg‘u deyiladi. O‘zbek tilida urg‘u asosan, so‘zning asosiy bo‘g‘iniga tushadi, shuning uchun 38 so‘zlarga affikslar qo‘shilishi bilan urg‘u ham oxirgi bo‘ginga ko‘cha boshlaydi. Masalan: uzúm- uzumzor-uzumzorlár-uzumzorlarní́. O‘zbek tilida urg‘usi birinchi bo‘g‘inga, ba’zan ikkinchi bo‘g‘inga tushadigan so‘zlar ham bor. Quyidagi so‘zlarda urg‘u birinchi bo‘g‘inga tushadi: hámma, bárcha, dóim, hózir, álso, gárchand, lékin, gárchi, hátto. Ko‘rinadiki, bunday so‘zlar ayrim olmoshlarda, ravishlarda, bog‘lovchilarda, yuklamalarda uchraydi. Ba’zi ravishlarda, modal so‘zlarda urg‘u ikkinchi bo‘g‘inga tushadi: hamí ́sha, albátta, afsúski. O‘zbek tilida urg‘u olmaydigan affikslar va affiks yuklamalar ham borki, ular quyidagilardan iborat: a) fe’lning bo‘lishsizligini ifodalovchi – ma affiksi: bórma, yózma, ishláma; b) o‘xshtish ma’nosini ifodalovchi – cha, - day (- dek) affikslari: qúshcha (Uning qúshcha kuchi qolmadi), qúshday (U qúshday yengil his qildi o‘zini); d) ot kesim tarkibidagi - man, -san, -miz, -siz kabi shaxs-son affikslari, shuningdek, -dir affiks bog‘lamasi: Men o‘qituvchí ́man. Kitob bilim manbaí ́dir. e) –ku, -ki, -mi, -chi, -a (-ya), -u (yu), -da, gina kabi affiks yuklamalari: bordí ́-ku, nimaí ́ki, ulárgina, bórmi, ú-chi? So‘zning turli bo‘g‘inlariga tushishi mumkin bo‘lgan urg‘u erkin urg‘u deyiladi. Bu urg‘u asosan, ruscha – baynalminal so‘zlarga xos. Masalan, fábrika, kómpas, tráktor, sí ́ntaksis (birinchi bo‘g‘inda); proféssor, kompyúter, trolléybus, kikbóksing (ikkinchi bo‘g‘inda); displéy, futból, telegráf, telefón (oxirgi bo‘g‘inda). Leksik urg‘u muhim amaliy ahamiyatga ega. Birinchidan, u talaffuz qilish me’yorlarini belgilaydi, ikkinchidan, so‘z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi: fí ́zik – shaxs oti, fizí ́k – sifat, olmá – mevali daraxt ma’nosini bildiruvchi ot, ólma – bo‘lishsizlik ma’nosidagi fe’l. Logik urg‘u (yoki gap urg‘usi) gap tarkibidagi so‘zlardan (gap bo‘laklaridan) biriga tushadigan urg‘udir. Bunda so‘zlovchi o‘ziga muhim sanagan so‘zni boshqalariga nisbatan kuchliroq aytadi va bu bilan tinglovchining diqqatini shu so‘zga qaratadi. Masalan: Adab aqilning tashqi suratidir. (“Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur”.) gapida logik urg‘u quyidagicha tus olishi mumkin: Adab (boshqa narsa emas) aqlning tashqi suratidir. Adab aqlning (boshqa narsaning emas) tashqi suratidir. Adab aqlning tashqi (ichki emas) suratidir. Ohang 39 Fonetik-fonologik tizimning ustsegment birliklaridan biri ohangdir. Ohang - bu nutq melodikasi, gap urg‘usi, to‘xtam(pauza), sur’at, ritm va tembr yig‘indisidir. 1. Nutq melodikasi deganda og‘zaki aytilgan gapda ovozning ko‘tarilishi va pasayishini tushunish lozim. Masalan, darak, so‘roq va buyruq gaplarning ohangi bir-biridan farq qiladi. Darak gap tinch ohang bilan, so‘roq gap ko‘tariluvchi ohang bilan, buyruq gap esa buyruq ohangi bilan aytiladi. 2. Nutq ritmi deganda badiiy matndagi vazndoshlikni, ohangdoshlikni tushunish kerak. Masalan, quyidagi misralarni tekshirib ko‘ramiz: Vodiylarni / yayov kezganda, Bir ajib his / bor edi menda. (H.Olimjon) Birinchidan, har ikkala misra ham 9 ta bo‘g‘indan iborat. Ikkinchidan, har ikkala misradagi turoqlar bir xil miqdordagi bo‘g‘inlardan tashkil topgan: 4 + 5 = 9. Uchinchidan, har ikkala misra ham o‘zaro qofiyadosh so‘zlarga ega: kezganda / menda. Bularning barchasi nutq ritmini hosil qiladi. 3. Nutq tempi deganda gap tarkibidagi tovushlarni talaffuz qilishdagi sur’at, daraja va tezlikni tushunish kerak. Masalan, darak gaplarda gap boshida sekin, oxiriga borib tezlashadi, so‘roq gaplarda teskarisi – gap boshida tez, oxirida sekinlashadi, buyruq gaplarda esa gap oxiriga qarab tezlashib boradi, lekin oxirgi so‘z tezligi keskin pasayadi. 4. Nutq intensivligi talaffuzning kuchli va kuchsiz bo‘lishidir. Masalan, uy ichidagi nutq ko‘chadagiga nisbatan kuchsiz bo‘ladi. 5. Nutq tembri nutqning bo‘yoqdorligidir. Nutq quvnoq, shodon, ma’yus, g‘amgin bo‘lishi mumkin. 6. To‘xtam (pauza) nutq paytida nafasni rostlash uchun yoki ma’lum bir so‘zni ta’kidlash uchun qilingan to‘xtashlardir. Ohangning tugallangan, tugallanmagan, darak, so‘roq, undov chaqiruv, sanash ohangi kabi turlari mavjud. Ohang gapning yaxlitligini, gap turlarin farqlashda katta ahamiyatga ega. Nazorat savollari. 1.Nutqning fonetik bo‘linishi nima? 2.Fonologiyada bo‘g‘in nima deb ataladi? 3.Bo‘g‘inlar qanday tugashiga yoki boshlanishiga qarab nechi turga bo’linadi? 4. O‘zbek tilida urg‘u asosan, so‘zning qaysi bo‘g‘iniga tushadi? 5. Nutq melodikasi deganda nima tushuniladi? 6.Nutq tovushlarining fonetik o‘zgarishlari . 40 Tayanch so’zlar: kombinator o’zgarishlar, pozitsion o’zgarishlar, sinkopa, prokopa, apkopa, metateza, sandxi, elliziya, spirantizatsiya, assimilyatsiya, dissimilyatsiya, akkomodatsiya, distant, kontakt, regressiv, progressiv, sinerezis, aferezis. 6.1.Fonemalar. Fonemalar bo‘g‘in, so‘z va jumla tarkibida qo‘llanib, bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi va buning natijasida xilma-xil o‘zgarishlarga uchraydi. Nutq zanjiridagi fonemalarning turlicha o‘zgarishlari fonetik o‘zgarishlar deb ataladi. Fonetik o‘zgarishlar fonemalarning o‘zaro ta’siri natijasida yoki fonemalarning so‘z tarkibidagi o‘rniga qarab ro‘y berishi mumkin. shunga ko‘ra ular ikki xil bo‘ladi: 1. Kombinator o‘zgarishlar. 2. Pozitsion o‘zgarishlar. Masalan: ketdi va obod so‘zlaridagi d undoshi t undoshi kabi talaffuz qilinadi. [ketti], [obot]; birinchi holatda jarangli d undoshi jarangsiz t undoshi ta’sirida o‘zgaradi (kombinator o‘zgarish yuz beradi); ikkinchi holatda so‘z oxirida kelgan jarangli d undoshi jarangsizlashadi (demak, pozitsion o‘zgarish yuz beradi). 6.2. Kombinator o‘zgarishlar So‘z tarkibidagi fonemalarning o‘zaro‘ta’siriga ko‘ra o‘zgarishi kombinator o‘zgarishlar deyiladi. Bunga assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza kabi hodisalar kiradi. 1. Assimilyatsiya (ingl. assimilation - o‘xshatish degani ) hodisasiga ko‘ra so‘z tarkibidagi bir xil toifadagi fonemalardan biri ikkinchisini o‘ziga aynan yoki qisman o‘xshatib oladi. Masalan: chiq+gan → chiqqan. Bunda o‘zak tarkibadagi q fonemasi affiks tarkibidagi g fonemasini aynan o‘ziga o‘xshash fonema q ga aylantiriladi; tosh+gan → toshkan. Bunda o‘zakdagi jarangsiz sh fonemasi affiks tarkibidagi g fonemasini o‘ziga qisman o‘xshatadi, yozilishi: toshgan. Shunga ko‘ra assimilyatsiya ikki turga bo‘linadi: 1) to‘liq assimilyatsiya; 2) to‘liqsiz assimilyatsiya. So‘z tarkibidagi bir fonemaning boshqasini aynan o‘zi kabi fonemaga aylantirishi to‘liq assimilyatsiyadir: bir+ta =bitta, tuz+sa = tussa, ayt+di=aytti, (yozilishi tuzsa, aytdi). So‘z tarkibidagi bir fonemaning boshqasini qisman o‘xshatib olishi to‘liqsiz assimiltatsiya bo‘ladi: ish+ga=ishka, osh+di=oshti, shan+ba=shamba, (yozilishi: ishga, oshdi, shanba). Oldin kelgan fonema o‘zidan keyin kelgan fonemani (masalan, bilak+ga=bilakka) yoki aksincha keyin kelgan fonema o‘zidan oldin kelgan 41 fonemani (masalan, non+voy novvoy) o‘ziga aynan yoki qisman o‘xshatishi mumkin. Shunga ko‘ra assimilyatsiya yana ikki turga ajratiladi: 1) progressiv assimilyatsiya; 2) regressiv assimilyatsiya. Progressiv assimilyatsiyada oldingi fonema o‘zidan keyin fonemani o‘ziga o‘xshatadi: qishloq+ga→qishloqqa, idish+da→idishta, ko‘k+ga→ko‘kka (yozilishi qishloqqa, idishda, ko‘kka). Regressiv assimilyatsiyada keyingi fonema o‘zidan oldingi fonemani o‘ziga o‘xshatadi: tanbur→tambur, mazkur→maskur, (yozilishi: tanbur, mazkur). O‘zgargan fonemalar orasidagi masofa jihatidan assimilyatsiya ikkiga bo‘linadi: 1) kontakt assimilyatsiya yonma-yon kelgan undoshlarning o‘zaro o‘xshash bo‘lib qolishidir: oq+gan→oqqan; 2) distant assimilyatsiya uzoqda joylashgan fonemalarning o‘zaro ta’sir natijasida o‘zgarishidir: soch→choch. 2. Akkomodatsiya (ingl. accommodation – moslashuv degani ) hodisasida unli va undosh tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida o‘zaro moslashuvidir. Masalan, go‘zal so‘zidagi o‘ orqa qator unlisi g undoshi ta’sirida old qator unliga aylanadi. Bunda ikki holat kuzatiladi: 1) unli undoshga moslashadi (misol yuqorida); 2) undosh unliga moslashadi: shafqat so‘zidagi f undoshi lab-tish undoshi hisoblansa, pufak so‘zida bu fonema u unlisining ta’sirada lab-lab undoshiga o‘zgaradi, uni lab va tish orqali talaffuz qilishning iloji yo‘q. Akkomodatsiya ham moslashgan tovushlarning o‘rniga qarab ikki xil bo‘ladi: a) progressiv akkomodatsiyada oldingi tovush keying tovushga ta’sir qiladi: gul so‘zidagi oldingi g tovushi keyingi orqa qator u unlisini old qator unliga aylantiradi; b) regressiv akkomodatsiyada keyingi tovush oldingisini o‘zgartiradi: bukmoq so‘zidagi k undoshi o‘zidan oldingi orqa qator u unlisini old qator unliga o‘zgartiradi. 3. Dissimilyatsiya (ingl. dissimilation - noo‘xshashlik deganidir) hodisasiga ko‘ra ikkita aynan yoki qisman bir xil fonemadan biri o‘zgarib, noo‘xshash fonemaga aylanadi: zarur→zaril, mabodo→nabodo, bebosh→bevosh (yozilishi: zarur, mabodo, bebosh). Dissimilyatsiya ham o‘zgarishning yo‘nalishiga qarab ikki xil bo‘ladi: a) progressiv dissimilyatsiyada keyingi tovush o‘zgarishga uchraydi: birorta → bironta; b) regressiv dissimilyatsiyada oldingi tovush o‘zgarishga uchraydi: to‘qson → to‘xson. 4. Metateza (ingl. metathesis – o‘rin almashish deganidir ) hodisasiga ko‘ra so‘z tarkibidagi tovushlar o‘rin almashadi: daryo→dayro, ahvol→avhol, tuproq→turpoq, yomg‘ir→yong‘ir (yozilishi: daryo, ahvol, tuproq, yomg‘ir) 2.Pozitsion o‘zgarishlar 42 So‘z tarkibidagi tovushlarning o‘rniga ko‘ra o‘zgarishi pozitsion o‘zgarishlar deyiladi. Bunga quyidagi hodisalar kiradi: 1. Aferezis – keyingi so‘z boshidagi unlinking tushirilishi: ne uchun→nechun. 2. Apokopa – so‘z oxiridagi tovushning tushirib qoldirilishi: do‘st →do‘s, farzand →farzan, Toshkent →Toshken, Samarqand →Samarqan. 3. Eliziya – unli tovush bilan tugagan so‘zga unli bilan boshlanadigan so‘zning qo‘shilishi natijasida birinchi so‘z oxiridagi unlining tishishi: yoza oldi →yozoldi, bora oldi →boroldi kabi. 4. Epenteza – so‘z o‘rtasida tovush orttirilishi: sinf→sinif, fikr →fikir, aql →aqil kabilar. 5. Epiteza – so‘z oxirida tovush orttirilishi: otpusk→ otpuska, kiosk →kioska, tank →tanka kabi. 6. Geminatsiya – so‘zdagi bir undoshning ikkilantirilishi: maza→mazza, achi+q→acchiq, isi+q→issiq. 7. Degeminatsiya - geminatsiyaning teskarisi: sen+ni→seni, qay+yoqqa→qayoqqa. 8. Prokopa – so‘z boshida tovush tushirilishi: yilon →ilon, yigna→igna. 9. Proteza – so‘z boshida tovush orttirilishi: rus →o‘ris, shkaf →ishkaf, stol →ustol kabi. 10. Reduksiya – unli tovushning urg‘usiz bo‘g‘inda kuchsizlanishi: bilan→blan, biroq →broq, birikma →brikma kabi. 11. Sandxi - to‘liqsiz fe’llarning birinchi tovushi tushirib, oldingi fe’lga qo‘shib yozilshi: kelar edi→kelardi. 12. Singarmonizm - unli tovushlarning moslashuvi, ohangdoshligi, uyg‘unligi demakdir. Bu hodisa faqat turkiy tillarda uchraydi. Bunga ko‘ra so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida qanday unli kelsa, keyingi bo‘g‘inida ham shunday unli kelishi kerak: burun, quruq, uzun. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida singarmonizm qonuniyati buzilgan. Masalan, bola so‘zida birinchi unli til orqa bo‘lsa, ikkinchisi til oldi unli. 13. Sinkopa – so‘z o‘rtasidagi tovushning tushib qolishi: sust+ay→susay, pastqam →pasqam (pastqam), o‘gil →o‘g‘li, burun →burni, shahar →shahri kabi. 14. Sinerezis - ketma-ket kelgan unlilarning bir cho‘ziq unli sifatida aytilishi: mudofaa→mudofa:, maorif→mo:rif. 15. Spirantizatsiya – ayrim jarangsiz undoshlarning jaranglilashuvi: ko‘ylak+i→ko‘ylagi, o‘choq+i→o‘chog‘i. Nazorat savollari. 1. Fonemalar so‘z tarkibidagi o‘rniga qarab nechi turga bo’linadi? 43 2. Assimilyatsiya nima? 3. Akkomodatsiyaga izoh bering? 4. So‘z tarkibidagi tovushlarning o‘rniga ko‘ra o‘zgarishi qanday o‘zgarishlar deyiladi? 5. Dissimilyatsiya o‘zgarishning yo‘nalishiga qarab nechi xil bo‘ladi? 7. Orfoepiya va uning tamoyillari Tayanch so’zlar: orfoepiya, fonemalar orfoepiyasi, transkripsiya, sheva, lahja, qipchoq, o’guz, qarluqchigil. 7.1.Orfoepiya adabiy til talaffuz me’yorlarini o‘rganuvchi tilshunoslikning sohasi. Orfoepiya milliy til uchun yagona talaffuz me’yorlarini belgilaydi. Ma’lumki, o‘zbek milliy tili dialektik tarkibi jihatdan rang-barang bo‘lib, u uch katta lahja(dialekt)ni o‘z ichiga oladi: 1. Qipchoq lahjasi. 2. O‘g‘uz lahjasi. 3. Qarluq – chigil – uyg‘ur lahjasi. Bu lahjalar ba’zi leksik, fonetik va morfologik belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, qipchoq lahjasida so‘z boshida adabiy tildagi y undoshi o‘rnida j undoshi (yo‘q→jo‘q, yigirma→jigirma) talaffuz qilinadi: ch undoshi o‘rnida sh undoshi (kech→kesh, kechir→keshir) aytiladi. O‘g‘uz lahjasida so‘z boshida kelgan t, k jarangsiz undoshlari d, g jarangli undoshlari tarzida aytiladi: tog‘→ dog‘, keldi→galdi. Qarluq – chigil – uyg‘ur lahjasida esa so‘z ohiridagi q undoshi g‘ tarzida talaffuz qilinadi yoki umuman talaffuz qilanmaydi, k undoshi y tarzida aytiladi: qishloq→qishlog‘, (yoki qishlo:), iliq→ilig‘ (yoki ilu:), qatiq→qatig‘ (yoki qatu:), kesak→kesay, kepak→kepay, telpak→telpay. Lekin, so‘zlar tarkibidagi tovushlar har xil lahjalarda turlicha talaffuz qilinsa ham, adabiy til an’analariga mos keladiganlari tanlab olinadi. 7.2.Adabiy talaffuz me’yorlari tilning tovushlar tizimi Adabiy talaffuz me’yorlari tilning tovushlar tizimi (sistemasi) asosida yaratiladi, bu esa talaffuz me’yorlarini belgilashda tilning tovush tarkibi, ularning nutqdagi turli kombinator va pozitsion o‘zgarishlarini hisobga olishini taqozo etadi. Masalan, so‘z oxirida kelgan b undoshining jarangsiz p tarzida aytilishi: kitop, maktap, kelip (yozilishi: kitob, maktab, kelib), q undoshining so‘z o‘rtasida s yoki sh undoshidan oldin kelib, x tarzida talaffuz qilinishi: oxsil, oxshom, taxsim (yozilishi: oqsil, oqshom, taqsim), ba’zan so‘z oxirida kelgan d, t undoshlarining 44 talaffuzda tushib qolishi: xursan, monan, farzan, do‘s, sus, g‘ish (yozilishi: xursand, monand, farzand, do‘st, sust, g‘isht) adabiy talaffuz me’yorlariga mos. Ko‘rinadiki, so‘zning talaffuzdagi shakli yozuvdagi shakliga hamma vaqt to‘g‘ri kelavermaydi. Orfoepiya unlilar talaffuzi, ayrim undoshlar talaffuzi, o‘zlashma so‘zlar talaffuzi, ayrim grammatik shakllar talaffuzi qoidalarini o‘z ichiga oladi. 1. Unlilar orfoepiyasi i unlisi: 1) bir , bitta , kir, tiq kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda, kishi, bilan, bilak, tila , firibgar kabi ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa aytiladi; 2) chuqur til orqa undoshlari q, g‘, x dan keyin kelganda , qisqa til orqa unlisi kabi talaffuz qilinadi: qish, qirg‘iz, qirmizi, og‘iz, g‘irrom, xira, axir kabi; 3) bino, ahil , do‘stlik, birja kabi so‘zlarda, shuningdek, y undoshdan oldin kelganda, cho‘ziq talaffuz qilinadi: ziyrak, tiyrak, biyron, tiyin kabi. U unlisi: 1) kun, tun, buvi, buloq kabi so‘zlarda qisqa aytiladi; 2) maxsus, mag‘rur, masrur, urg‘u, yozuv kabi so‘zlarda, shuningdek,y undoshlaridan oldin kelganda , cho‘ziq talaffuz qilinadi: tuyg‘u, buyruq, uyg‘ur kabi; 3) tugun, tutun, tuzum, tushuncha, ustun kabi so‘zlarning ikkinchi bo‘g‘inida qisqa i tarzida aytiladi. O‘ unlisi: 1) bo‘r, zo‘r, o‘t, do‘st, to‘rva, sho‘rva, ko‘lanka kabi bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa talaffuz qilinadi 2) zo‘rg‘a, lo‘nda kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarda, shuningdek, takroriy so‘zlarning birinchi qismida cho‘ziq aytiladi: zo‘r-bazo‘r, mo‘l-mo‘l, ko‘p-ko‘p kabi. E unlisi: 1) ertalab, erta, erka, ertak kabi so‘zlarda kengroq talaffuz qilinadi; 2) gerdaymoq, keksa, men, sen, kema kabi so‘zlarda bir oz torroq talaffuz qilinadi; 3) attestatsiya, delegatsiya, injener, metro,metafora, metonimiya kabi ruscha-baynalminal so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida i tarzida aytiladi. O unlisi: 1) ong, tong, son, ot, ol kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda, ona, ota, xola, tog‘a, bola kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida, bahor, qaror, daho, baho, davo kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarning ikkinchi bo‘g‘inida, obod, ozod, ozor, omon, 45 olomon, oshqozon kabi ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning hamma bo‘g‘inlarida keladi; 2) hamma bo‘g‘inida o keladigan tolqon, to‘polon, poymol so‘zlarining birinchi yoki ikkinchi bo‘g‘ini tarkibidagi o unlisi a tarzida aytiladi; 3) ocherk, kosmos, tonna kabi ruscha-baynalminal so‘zlarning urg‘uli bo‘g‘inida o‘ tarzida aytiladi; 4) kometa, komediya, botanika, geologiya kabi ruscha-baynalminal so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida a tarzida talaffuz qilinadi; 5) direktor, traktor, auditor kabi ruscha-baynalminal so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida qisqa i tarzida aytiladi. A unlisi: 1) kam, sal, chang kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda, dada, aka, katta, kaltak kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarda, arava, pakana, mastava kabi ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda yumshoq aytiladi; 2) chuqur til orqa undoshlari q, g‘, x undoshlaridan keyin kelib, til orqa unlisi tarzida talaffuz qilinadi: qarg‘a, qalam, g‘arb, g‘laba, xalta, xabar; 3) a’lo, ma’no, da’vo, ta’sir, ma’rifat kabi arab tilidan o‘zlashgan so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida cho‘ziq talaffuz qilinadi; 4) mudofaa, mutolaa, murojaat kabi arab tilidan o‘zlashgan so‘zlardan bir unli bilan talaffuz qilinadi. 2. Ayrim undoshlar orfoepiyasi 1. So‘z oxirida kelgan jarangli b, v, g, d, j, j, z undosh tovushlar jarangsiz p, f, k, t, ch, sh, s tarzida talaffuz qilinadi: maktab→[maktap], Salimov →[salim f], pedagog→[pidagok],ɔ zavod→[zavot], avj→[avch], garaj[garish], faraz→ [faras]. 2. ba’zan so‘z o‘rtasida jarangsiz undoshlardan oldin kelgan v, z jarangli undoshlar ham jarangsiaz f, s tarzida aytiladi: avtobus →[aftobus], mazkur→ [maskur]. 3. Ayrim undoshlardan (g, s, t, sh) oldin qo‘llangan chuqur til orqa portlovchi q undoshi sirg‘aluvchi x tarzida talaffuz qilinadi: naqd → [naxt], maqsad→ [maxsat], vaqt→ [vaxt], qaqsha→ [qaxsha]. 4. kombinator o‘zgarishga uchragan ayrim so‘zlar talaffuz me’yorlariga mos deb qaraladi: manba→[mamba], tanbur→ [tambur], karnay→[kannay], bebosh→[bevosh], buncha→[muncha]. 3. Ayrim affikslar orfoepiyasi 1. Hozirgi o‘zbek tilida qaratqich va tushum kelishigi affikslari (-ning va - ni ) bir xil -ni tarzida aytiladi. Qiyoslang : maktabni (hovlisi ), maktabni (esladi), kitobni (muqovasi), kitobni (o‘qidi). 46 2. Men, sen olmoshlariga qaratqich kelishigi affiksi (-ning ), tushum kelishigi affiksi (-ni) hamda qarashlilik affiksi (-niki) qo‘shilganda , n undoshi bitta talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Masalan: men+ning = meni, sen+ ni = seni, men+ niki = meniki. 3. Oxiri b, p, d, t, s, f, x, ch, sh, h undoshlari bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilgan jo‘nalish kelishigi affiksi –ka tarzida aytiladi: kitobka (kitobga), kanopka (kanopga), avlotka (avlodga), tutka (tutga ), giloska (gilosga), insofka (insofga ), mixka (mixga), sochka (sochga), idishka (idishga). 4. Oxiri k yoki g bilan tugagan so‘zlarga g undoshi bilan boshlanadigan –ga , -gan, - gach, -guncha, -gin affikslar qo‘shilganda, affikslardagi g undoshi k tarzida aytiladi : etak-etakka , barg - barkka , ek - ekkan , tug – tukkan kabi. 5. Oxiri q yoki g‘ bilan tugagan so‘zlarga g undoshi bilan boshlanadigan - ga, -gan, gach,- gunsha, -gin kabi affikslar qo‘shilganda, affikslardagi g‘ undoshi q tarzida talaffuz qilinadi: qishloq –qishloqqa, tog‘ - toqqa, chiq – chiqqan , sog‘ – soqqach kabi. 6. Oxiri b, p, d, t, s, f, x, ch, sh, h undoshlari bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilgan o‘rin payt va chiqish kelishigi affikslari -ta , -tan tarzida aytiladi: kitopta (kitobga), kanoptan (kanopdan), zavottan (zavotdan), muhlatta (muhlatda), gilostan (gilosdan), takliftan (taklifdan), cho‘michta (chomichda). 7. Dorboz, ishqiboz, kaptarboz, bog‘bon, darvozabon, tarozibon so‘zlari tarkibidagi –bos, - bon shaklida talaffuz qilindi: dorvos, ishqivos, kaptarvos, bog‘von, darvozabon , tarozibon kabi. Transkripsiya(fonetik yozuv) 7.3.Og‘zaki nutqda fonemalarning turlicha o‘zgarishlari. Og‘zaki nutqda fonemalarning turlicha o‘zgarishlarini, har xil variantlarda talaffuz etilishini aniq aks ettiradigan yozuv fonetik yozuv yoki transkripsiya (ingl. transcription – qayta yozish degani ) deyiladi. Bu yozuvda harflardan tashqari, maxsus belgilar ham ishlatiladi. Transkripsadagi ko‘pchilik belgilar alfavitdagi harflardan farq qilmaydi, ayrim o‘rinlarda ba’zi qo‘shimcha belgilar olinadi. Lekin transkripsiyada alfavitda bo‘lmagan ba’zi belgi – harflar ham qo‘llanadi. Transkripsiyaning asosiy qoidalari va unda ishlatiladigan belgi – harflar quyidagilardan iborat: 1. Transkripsiya qilinadigan tovush yoki nutq parchasi kvadrat qavslarga olinadi: kitob –[kit p], telefon – [tilifon].ɔ 2. Transkripsiyada nutqiy taktlar bir – biridan bitta vertikal chiziq bilan, jumlalar esa ikkita vertikal chiziq [ // ] bilan ajratiladi. Katta harflar ishlatilmaydi. 47 3. Ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u belgisi qo‘yiladi, bir bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u qo‘yilmaydi: [paxtá], [paxtakór], [gap]. 4. [ ] belgisi o unlisini ifodalaydi: [q p], [ z t], [ b t].ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ 5. [o] harf belgisi o‘unlisini ifodalaydi: [ozar ], [kon], [sozlar]. ɔ 6. [] belgisi bilan, chigit, kishi kabi ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi hamda tik, bir, chit kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa til oldi unlisini ifodalaydi: blan, chgit, kshi, tk, br, cht. 7. [‘] belgisi qish, g‘isht, xirmon kabi q’sh, g‘‘sht, x’rmon. 8. b, g, d, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, x, q, g‘, h harflari o‘z vazifasida ishlatiladi. 9. [v] belgisi vaza, vazir, zavod kabi so‘zlarda lab-tish undoshini ifodalaydi: vaza, vazi:r, zavot. 10. [w] belgisi vodiy, sovuq, saylov kabi so‘zlarda lab – lab v undoshini ifodalaydi: [w di:],[ s w’q],[ sayl w]. ɔ ɔ ɔ 11. [ f ] belgisi fazo, fabrika, fil kabi so‘zlarda lab – tish undoshini ifodalaydi: [faz ], [fabrika], [fil]. ɔ 12. [ f'] belgisi tufli, tuf, uf kabi so‘zlarda lab-lab f undoshini ifodalaydi: [tuf’li],[tuf’], [uf’]. 13. [ ĵ ] belgisi juda, jazo, jilva kabi so‘zlarda jarangli qorishiq portlovchi undoshini ifodalaydi:[ ĵuda],[ ĵazo], [ĵilva] 14. [ ņ] belgisi ng til orqa burun tovushini ifodalaydi: [oņ], [eņ],[ miņ]. 15. [ç] belgisi til oldi jarangsiz qorishiq portlovchi ch undoshini ifodalaydi: [çdam], [çaros]. 16. [ş] belgisi til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi sh undoshni ifodalaydi: [şaşmaq m], [şaşka], [şar yit]. ɔ ɔ 17. Unli tovushning cho‘ziqligi [:] belgisini unlinking o‘ng tomoniga qo‘yilishi bilan ko‘rsatiladi [ilmi:], [me:mor], [a:lo]. 18. Undosh tovushning yumshoq talaffuz qilinishi [‛] belgisini undoshning o‘ng tomoniga, teparoqqa qo‘yilishi bilan ko‘rsatiladi: [aprel‛], [iyun‛], [iyul‛]. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.So‘zning biror bo‘g‘ini bilan bog‘liq bo‘lgan urg‘u haqida ma’lumot bering? 2.Orfoepiya haqida ma’lumot bering? 3.O‘zbek milliy tili dialektikga izoh bering? 4.Lahjalarni izohlang 5.O‘g‘uz lahjasiga izoh bering? 8. Grafika (yozuv) va orfografiya 48 Tayanch so’zlar: grafika, grafema, monografema, digraf, piktografiya, ideogramma, iyeroglif. 8.1.Ona tili grafikasi (yozuv tizimi) haqida ma’lumot. Ona tili imlosi va uning asosiy tamoyil (prinsip)lari; morfologik, fonetik, an’anaviy-etimologik, differensiyalash, grafik tamoyillar. Grafika (grekcha grapho – yozmoq degani) tilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, unda fonetik-fonologik, leksik va morfologik birliklarni ifodalash uchun qo‘llanadigan optik-grafik (ingl. optic – qaraydigan, ko‘radigan degani ) belgilar haqida so‘z yuritiladi. Bu belgilar grafema deb ataladi. Masalan, fonetik birlik bo‘lgan fonemani ifodalash uchun harflardan (a fonemasi uchun a grafemasi olingan va h.), leksik birlik bo‘lgan leksemalarni farqlash uchun tutuq belgisidan (sher – hayvon, she’r – adabiy atama, janr turi), morfoloik birlik bo‘lgan morfemani ifodalash uchun raqamdan (son turkumiga mansub “olti” so‘zini ifodalash uchun “6” raqami olingan) foydalaniladi. Grafemalar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1. Harflarga asoslangan grafemalar tilda mavjud bo‘lgan fonetik-fonologik birliklarni ifodalovchi grafemalardir. Masalan, nodir so‘zidagi beshta fonemani ifodalash uchun beshta grafema [n], [o], [d], [i], [r] ishlatiladi. Bunday grafemalar tarkibiga ko‘ra bir necha guruhlarga ajraladi. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek grafikasidagi grafemalar tarkiban ikki guruhga bo‘linadi: 1) monografemalar bir harfdan iborat bo‘ladi: a, b, d… 2) digraflar ikki harf qo‘shilmasidan iborat: ng, ch, sh. 2. Tinish belgilariga asoslangan grafemalar nutqning mazmuniy tomonini yozuvda ifodalash uchun qo‘llanadigan belgilardir. Bu belgilar quyidagi vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan: 1) muloqot jarayonini yozuvda to‘g‘ri aks ettiradi: Bahor! (his-hayajon); Bahor? (so‘roq). 2) gaplarni tarkib jihatidan farqlashga xizmat qiladi: Karimjon (ega) bugun ham kelmadimi? Karimjon (undalma), bugun ham kelmadimi? 3) uslubiy qulaylikka xizmat qiladi: “Toshkentdan Nukusga qatnaydigan poyezd keldi” deyish o‘rniga “Toshkent - Nukus” poyezdi keldi” deb yozilsa, tire tufayli usluban qulay, ixcham bo‘ladi. 4) yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalashga xizmat qiladi: Agronom? Nima?! - Nosirov shunaqangi qattiq baqirdiki, nazarimda olis- olislardagi tog‘lar ham larzaga kelib silkingandek bo‘ldi.(X.To‘xtaboyev) So‘roq va undov belgilarining birga qo‘llanishi shu so‘z orqali ham so‘roq, ham taajjublanish, ham hayajon ifodalanganini aks ettirgan. 49 Shuni aytish joizki, “Grafika” bo‘limida tinish belgilari faqat grafemalar sifatida tasnif qilinadi, ularning qo‘llanish o‘rinlari “Punktuatsiya” bo‘limida o‘rganiladi. 3. Raqamlarga asoslangan grafemalar miqdor va tartib tushunchalarini yozuvda aks ettirish uchun qo‘llanadigan grafemalardir. Hozirgi o‘zbek yozuvida ishlatiladigan raqamlar ikki guruhga bo‘linadi: 1) arab raqamlari avval Hindistonda yaratilib, keyinchalik buyuk vatandoshimiz Muhammad Xorazmiy xizmatlari tufayli Arabiston, Ispaniya va butun Yevropaga tarqalgan raqamlardir: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 100, 1000, 100000, 1000000, 1000000000 kabi. 2) rim raqamlari eramizdan besh asr oldin etrusk qabilalari tomonidan yaratilgan va qadimgi rimliklar qo‘llagan raqamlardir: I (bir), V (besh), X (o‘n), L (ellik), C (yuz), D (besh yuz), M (ming). Raqamlarga asoslangan grafemalar asosan matematika faniga tegishli bo‘lsa ham, tilga oid leksema va morfemalarni ifodalash uchun xizmat qilganligi tufayli “Grafika” bo‘limida ham o‘rganiladi. 4. Ramziy belgilarga (simvollarga) asoslangan grafemalar ilm-fan (shu jumladan, tilshunoslikda ham) sohasida qo‘llanadigan maxsus belgilar tizimi: 1) matematik faniga oid ramziy belgilar - √ (ildiz), - (ayiruv), + (qo‘shuv), x (ko‘paytiruv), : (bo‘luv), x (iks), (katta), < (kichik) va boshqalar; b) astronomiyaga oid ramziy belgilar - (Quyosh), ♂ (Mars), ♀ʘ (Venera), ђ (Saturn) va boshqalar; d) tilshunoslikka oid ramziy belgilar - < > (o‘tish belgisi), // (ajratish belgisi), : - fonemaning cho‘ziqlik belgisi; e) moliyaga oid ramziy belgilar – $ (dollar), € (yevro), £(funt sterling). Kompyuterning yozuv vositasi sifatida qo‘llanishi natijasida juda ko‘p miqdordagi ramziy belgilar yozuv tizimiga kirib keldi. Bu compyuter bilan ishlaydigan har bir insonga tanishdir, shuning uchun ularning barchasini keltirishga hojat yo‘q deb hisoblaymiz. 8.2.Yozuv haqida umumiy ma’lumot Yozuv insoniyat tomonidan qilingan buyuk kashfiyotlardan biridir. U insonga oz fikrini uzoq masofaga va uzoq davrga yetkazishda yordam beradigan qulay vositadir. Demak, yozuv insonning ma’lum axborotni zamon va makon ichida bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga yetkazish zaruriyatidan kelib chiqqan. Albatta, yozuv birdaniga paydo bo‘lgan emas. Dastlabki “maktub”lar hozirgi yozuvdan juda katta farq qilgan. Buyuk bobokalonimiz, g‘azal mulkining sultoni Alisher Navoiy o‘zining “Saddi Iskandariy” dostonida ana shunday “maktub”lardan biri haqida hikoya qiladi. Eron shohi Doro Iskandarga o‘z elchisi orqali uchta narsa: chavgon tayog‘i, koptok va bir idishda kunjut donalarini 50 jo‘natadi. Bunda chavgon tayog‘i va koptokning ma’nosi: “Sen, Iskandar , hali men bilan jang qilishga yoshlik qilasan, yaxshisi, chavgon (hozirgi chim ustidagi xokkeyga o‘xshagan o‘yin) o‘ynab yuraver”. Idishdagi kunjutning ma’nosi: “Mening qo‘shinim shu idishdagi kunjut donalaridek son-sanoqsiz, sen unga bas kelolmaysan”. Iskandar esa bularni boshqacha talqin qiladi: “Koptok - yer shari va u mening qo‘limda”. Iskandar, shunday deya, bir necha tovuq keltirishni buyuradi va ular kunjut donalarini bitta qo‘ymay yeb tugatishadi. Ma’nosi: “Mening qo‘shinim senikini bitta qoldirmay qirib tashlaydi”. Bu yerda har bir narsa ramziy ma’noga ega: koptok va chavgon – o‘yin yoki koptok – yer shari; kunjut donalari – askarlar va h. 1. Piktografik yozuv Piktografik (lot. pictus – chizilgan va yunon. grapho – yozaman) yozuv rasmlarga asoslangan yozuv turidir va uning birliklariga piktogramma deyiladi. Bu yozuv namunalari quyidagi rasmlarda berilgan: Piktogramma. Eskimos-ovchining “kundaligi”. Mazmuni: “Odam ovga chiqqan, hayvon terisini qo‘lga kiritgan, keyin yana bittasini topgan, morj ovlagan, boshqa ovchi bilan qayiqda suzgan, tunni o‘tkazgan”. Piktogramma. Hindularning prezidentga “arznomasi”. Mazmuni: “Turna, Uchta suvsar, Ayiq, Dengiz odami va Dengiz mushugi qabilalari yagona qalb jo‘shqinligi ila Turna qabilasi boshlig‘iga ko‘llar hududiga ko‘chib o‘tishga ruxsat berish haqida prezidentdan iltimos qilishni topshiradi”. Ikkinchi piktogrammani o‘qish qiyinroq, chunki unda “yagona qalb jo‘shqinligi ila”, “prezidentdan iltimos qilishni” kabi mavhum tushunchalar ham berilgan. Piktografik yozuv quyidagi xususiyatlarga ega: 1) piktogrammalarda hayotiy vaziyatlarni (ov, safar) aks ettiruvchi rasmlar ifodalanadi; 2) rasmlarning badiiy tomoni ahamiyatsiz; 3) mavhum tushunchalarni ifodalay olmaydi; 2. Ideografik yozuv Ideografik (yun. idea – tushuncha; grapho - yozaman ) yozuvni “tushunchaviy yozuv” desa bo‘ladi, uning birligi ideogramma deb ataladi. Bunda rasmlar orqali bevosita narsa, hayvon yoki boshqalarning o‘zi emas, balki shu rasmlar ta’sirida inson ongida aks etgan tushuncha muhimdir. Masalan, piktografik yozuvda ifodalangan yurak va unga sanchilgan o‘q ideografik yozuvda muhabbat ma’nosini ifadalaydi. Demak, bu yozuv orqali mavhum tushunchalarni ham ifodalash imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu yozuvning quyidagi belgilari mavjud: 51 1) qo‘llangan rasmlar so‘z ma’nosini ifodalaydi; 2) voqelik haqida ancha kengroq ma’lumot berish mumkin; 3) rasmlar barqarorlashgan, ya’ni bir tushunchani ifodalash uchun bir xil rasm ishlatilgan; 4) rasmlar o‘z va ko‘chma ma’nolarida maydonga chiqadi. 3. Iyeroglifik yozuv Iyeroglifik (yun. hieroglyphoi – muqaddas yozuvlar) yozuv ideografik yozuvrning mukammalashgan shakli sifatida yuzaga kelgan. Bu yozuvda ideografik yozuvda qo‘llangan rasmlar shartli belgilarga – iyerogliflarga aylantirilgan. Demak, bu yozuvning birligi iyeroglif deb ataladi. Bu yozuvning quyidagi belgilari mavjud: 1) bu yozuvda tez yozish mumkin, chunki endi rasmlardagi ortiqcha qismlarni aks ettirish shart emas; 2) mazmunan ancha murakkab matnlarni yaratish mumkin, chunki mavhum tushunchalarni ifodalasa ham bo‘ladi; 3) hajm jihatdan yirik matnlar yaratish mumkin, chunki ixchamlik bunga imkon beradi. Iyeroglifik yozuvdan kelib chiqqan qadimgi Misr sodda yozuvi (iyeratik yozuv). Xitoyliklarning leksik-figurali yozuvi. Eski, yangi, Quyosh, Oy, Tog‘, Daraxt , It. Ko‘rinyaptiki, rasmlar vaqt o‘tishi bilan asta-sekin shartla belgilarga aylana brogan. Bunda, yuqorida aytilganidek, rasmlardagi ortiqcha detallar tushirilgan. Qadimgi Messopotamiyada assiriyaliklar va vavilonliklar qo‘llagan mixxat ana shu yo‘l bilan yaratilgan. Mixxat deyilishiga sabab shundaki, bu yozuvning belgilari mixga o‘xshab yozilgan. Quyidagi rasmga e’tibor bering: Assiriyaliklar va vavilonliklarning mixxati. 4. Fonografik yozuv Fonografik (yun. phone – tovush, grapho – yozaman degani) yozuv eng mahsuldor yozuv sifatida yuzaga keldi, chunki bu yozuv tilning fonetik tomonlarini ham aks ettirishga imkon yaratdi. Buning mohiyati shundaki, endi so‘zlar bo‘g‘inlarga bo‘linib, har bir bo‘g‘in ayrim iyeroglif yordamida ifodalangan. Bu fonografik yozuv taraqqiyotining birinchi – sillabik (yun. sillabe – bo‘g‘in degani) bosqichi hisoblanadi. Qadimgi hind yozuvi bo‘lmish devanagari bunga yaxshi misol bo‘la oladi: Devanagari yozuvida har bir belgi undosh tovushlarning a unlisi bilan qo‘shib aytilgan: ba, va, ga, da va h. Bu yozuv birligi sillabema hisoblanadi. Kirill yozuvidagi ye, yo, yu, ya harflarini eslasangiz, ular ye, yo, yu, ya kabi bo‘g‘inlarni aks ettiradi. Fonografik yozuvning bu bosqichida muayyan 52 miqdordagi unli tovush ishtirok etadigan belgilar talab qilingan, demak, ularning soni ko‘p bo‘lmaydi. ﺐﺂﻴﮐ Arab yozuvi (kitob). Fonografik yozuvning ikkinchi bosqichi consonant (undosh) bosqich hisoblanadi, chunki bu yozuvda o‘zak hosil qiluvchi undoshlargina harflar bilan ifodalanadi, unlilar esa diakritik (yun. diakritikos – farqlovchi degani) belgilar yordamida aks ettiriladi. Bunga arab yozuvi misol bo‘la oladi. Fonografik yozuvning uchinchi bosqichi fonematik bosqich deb atalishi mumkin, chunki bu bosqichda har bir tovush uchun bitta harf qo‘llangan. Bu yozuvning yuzaga kelishida qadimgi yunonlarning xizmatlari kattadir. Ular qadimgi finikiyaliklardan grafik belgilarni o‘zlashtirib oldilar va unli tovushlar uchun ham harf qo‘shdilar. Bunda ham ular finikiyaliklar alifbosidagi ortiqcha undosh harflardan foydalanganlar. Alifbo so‘zi haqida quyidagi fikrlar mavjud: finikiyaliklar tilida aleph (yunoncha alpha) “ho‘kiz”, beth (yunoncha betha) “uy”, gimel (yunoncha gamma) “bo‘yinturuq”, daleth (yunoncha delta) “eshik” degan ma’nolarni ifodalagan. Dastlabki ikkita harf nomidan alifbo so‘zi paydo bo‘lgan. Shunday qilib, yunon alifbosi birinchi harf-tovush alifbosi hisoblanadi va u lotin, slavyan va boshqa ko‘pgina alifbolar yaratilishi uchun asos bo‘ldi. Alifbo taraqqiyoti: Misr iyerogliflaridan to lotin alifbosigacha. O‘zbek yozuvi tarixidan O‘zbek xalqi o‘z tarixi davomida Markaziy Osiyo xalqlari bilan bir qatorda quyidagi yozuvlardan foydalanib kelgan: 1. Mixxat. Eramizdan oldin VI-IV asrlarda Markaziy Osiyoning Eronga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida ishlatilgan yozuv (namunasi oldingi bo‘limda berilgan). 2. Oromiy yozuvi. Finikiy yozuvi asosida eramizdan oldin 1-ming yillikda oromiy davlatida shakllangan consonant yozuvdir. Uning namunalari oromiylar shohi Farasman tomonidan chiqarilgan tangalar orqali bizgacha yetib kelgan. 3. Yunon va karoshta yozuvlari. Eramizdan oldingi III-I asrlarda ishlatilgan yozuvdir. 4. So‘g‘d yozuvi. Hozirgi eramiz boshidan VI asrlargacha ishlatilgan yozuv. 5. Xorazm yozuvi. II asr oxiri III asr boshlarida Xorazm shohi chiqargan tangalarda uchraydigan yozuv bo‘lib, oromiy yozuviga o‘xshash bo‘lgan. 6. O‘rxun-enasoy yozuvi. Namunalari Mo‘g‘ulistonning O‘rxun (yoki O‘rxon) vodiysidan hamda Rossiyaning Enasoy (Yenisey) daryosi havzasidan topilgan yozuv. 53 7. Uyg‘ur yozuvi. VI asrdan XV asrgacha turkiy xalqlar va mo‘g‘ullar tomonidan qo‘llangan yozuv. 8. Arab yozuvi. VIII asr boshlaridan 1930-yilgacha O‘zbekiston hududida amalda bo‘lgan yozuv. 9. Lotin yozuvi. 1929-yildan 1940-yilgacha O‘zbekistonda amal qilingan yozuv. Maktablarda bu alifboga o‘tish 1927-28 o‘quv yilidan boshlanib, 1929-30 o‘quv yilida tugallangan. Davlat idoralarida esa 1928-1930-yillarda to‘liq o‘tib bo‘lingan. Quyida shu yozuvga asoslangan alifbo berilgan: Aa Bb Cc Ҫҫ Dd Ee Əǝ Ff Gg Ƣƣ Aa Bb Cc Ҫҫ Dd Ee Ə ǝ Ff Gg Ƣƣ Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ņņ Oo Pp Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ņņ Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Vv Xx Zz Ƶƶ Qq Rr Ss Şş Tt Uu Vv Xx Zz Ƶƶ 10. Kirill yozuvi. 1940-yil 6-8-may kunlari bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Oliy Soveti III sessiyasida qabul qilingan qarorga binoan joriy qilingan yozuv bo‘lib, unga to‘liq o‘tish 1942-yil boshlarida yakunlandi. harf nomi harf nomi harf nomi harf nomi harf nomi harf nomi Aa a Yoyo yo Ll el Ss yes Chch che Yaya ya Bb be Jj je Mm em Tt te Shsh she O‘o‘ o‘ Vv ve Zz ze Nn en Uu u ‘‘ ayirish belgisi Qq qe Gg ge Ii i Oo o Ff ef yumshatish belgisi G‘g‘ g‘e Dd de Yy ye Pp pe Xx xe Ee e Hh he Yee ye Kk ka Rr er Ss se Yuyu yu 11. Yangi lotin yozuvi. 1991-yil 31-avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi e’lon qilingandan keyin yangi yozuvga o‘tish masalasi kun tartibiga qo‘yildi. Bunga quyidagilar sabab bo‘ldi: 1. Dunyo tamadduniga qo‘shilish zaruriyati: dunyo aholisining 30% foizi shu yozuvdan foydalanadi. 2. Hayotimizga computer texnologiyasining shiddat bilan kirib kelishi: computer dasturlari asosan shu yu yozuvda yaratiladi. Ana shular hisobga olingan holda, ancha muhokamalardan keyin 1993-yilda maxsus qonun qabul qilindi. Mazkur Qonunni quyida to‘liq keltiramiz. O‘zbekiston respublikasining qonuni 54 Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida O‘n ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o‘n uchinchi sessiyasida 1993-yil 2-sentabrda qabul qilingan. Ushbu Qonun O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib va o‘zbek yozuvining lotin alifbosiga o‘tilgan 1929-1940-yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib, keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishni jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi. 1-modda. O‘zbekiston Respublikasida lotin yozuviga asoslangan quyidagi 31 harf va 1 tutuq belgisi (apostrof)dan iborat o‘zbek alifbosi joriy etilsin: 2-modda. Lotin yozuvi asosidagi o‘zbek yozuvini joriy etish bilan birga O‘zbekiston xalqining milliy iftixori bo‘lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o‘rganish va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi. O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonuniga o‘zgartirishlar kiritish haqida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qaror qiladi: O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentabrida qabul qilingan “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonuniga (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Axborotnomasi, 1993-yil, 9-son, 331- modda) quyidagi o‘zgartirishlar kiritilsin: 1. 1-moddadagi “31 harf va 1 tutuq belgisi (apostrof)dan” so‘zlari “26 harf va 3 ta harflar birikmasidan” so‘zlari bilan almashtirilsin. 2. Cc, J j harflari mustaqil harf belgisi sifatida alifbodan chiqarilsin. 3. Ōō harfi O‘ o‘ shaklida, harfi G‘g‘ shaklida, Şş harfi Sh sh shaklida,Ḡḡ Çç harfi Ch ch shaklida, Ñ ñ harfi Ng ng shaklida, harf belgisi q shaklida ǫ ifodalansin. 4. Aa, Ii, Gg, G‘g‘, Qq, O‘o‘, Zz harflari va Ch ch harflar birikmasining yozma shakli tegishlicha Aa Ii Gg Ğğ Qq Oo Zz Ch ch tarzda ifodalansin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti: I. KARIMOV Toshkent shahri, 1995-yil 6-may Demak, barcha o‘zgarishlardan keyin lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi quyidagi shaklni oldi: Aa (1) Bb (2) Dd (3) Ee (4) Ff (5) Gg (6) Hh (7) Ii (8) Jj (9) Kk (10) Ll (11) Mm (12) Nn (13) Oo (14) Pp (15) Qq (16) Rr (17) 55 Ss (18) Tt (19) Uu (20) Vv (21) Xx (22) Yy (23) Zz (24) O‘o‘ (25) G‘g‘ (26) Sh sh (27) Ch ch (28) Ng ng (29). Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Fonografik yozuvga izoh bering? 2. Yangi lotin yozuviga izoh bering? 3 Yunon alifbosiga izoh bering? 4. Dastlabki “maktub”lar haqida ma’lumot bering? 5.1993-yilda qanday qonun qabul qilindi? 9. Orfografiya va uning tamoyillari Tayanch so’zlar: orfografiya, orfoepiya, qoida, tamoyillar, fonetik, morfologik, tarixiy-an’anaviy, etimologik, differensial, 9.1.Orfografiya so’zlar va ularning shakllari. Orfografiya ( grekcha orphos – to‘g‘ri, grapho- yozaman) so‘zlar va ularning shakllarini yozish haqidagi qoidalar tizimidir. Qoidalar o‘z navbatida yirik qoidalar yig‘indisiga jamlanadi. Bu jamlanma tamoyillar (prinsiplar) deb yuritiladi. Bu qoidalar orfografiyaning quyidagi tamoyillari asosida yaratiladi : fonetik tamoyil, morfologik tamoyil, etimologik tamoyil, tarixiy-an’anaviy tamoyil, differensiatsiya tamoyili. Fonetik tamoyil. Bu tamoyilga ko‘ra so‘zlar va so‘z tarkibidagi affikslar qanday talaffuz qilinsa, xuddi o‘shanday yoziladi. Masalan, 1) ong so‘ziga –la affiksini yoki son so‘ziga -a affiksini qo‘shish bilan yasalgan so‘zlar ongla yoki sona tarzida emas, angla, sana tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 2) oxiri a unlisi bilan tugagan so‘zlarga v yoki q undoshi bilan boshlanadigan affikslar qo‘shilganda, a unlisi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi: tanlov (tanla+v), ishlovchi (ishla+ vchi), taroq (tara+q),qaynoq (qayna +q), sayroqi (sayra +qi); 3) oxiri i unlisi bilan tugagan so‘zlarga v undoshi bilan boshlanadigan affikslar qo‘shilganda, i unlisi u tarzida aytiladi va shunday yoziladi: o‘quv (o‘qi +v), to‘quvchi (to‘qi+vchi ); 4) q yoki k undoshi blan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda, q undoshi g‘ tarzida, k undoshi g tarzida aytiladi va shunday yoziladi: qishlog‘i (qishloq+i), etagi (etak+i); 5) o‘g‘il, og‘iz, singil, burun, zahar, shahar kabi so‘zlarga egalik affikslari qo‘shilganda, ikkinchi bo‘g‘indagi a, i, u unlilari talaffuzda ham, yozuvda ham tushub qoladi: o‘g‘li, burni, shahri kabi. 56 Ko‘rinadiki, orfografiyaning fonetik tamoyili yozuvni jonli talaffuzga yaqinlashtiriladi. Morfologik tamoyil. Bu tamoyilga ko‘ra so‘zlar va ularning tarkibiy qismlari talaffuz qilinishiga qarab emas, asliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) maktab, kitob, borib, kelib, yuzlab, kuylab, ozod, obod kabi so‘zlarning oxiridagi b va d undoshlari p va t tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq b va d yoziladi; 2) bog‘bon, kaptarboz kabi so‘zlar tarkibidagi yasovchilardan b undoshi v tarzida aytilsa-da, asliga muvofiq b yoziladi; 3) shanba, manba, sunbul kabi so‘zlar tarkibidagi n undoshi m tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq n yoziladi; 4) do‘st, past, sust, farzand, xursand kabi so‘zlarda yonma-yon kelgan undoshlarning oxirgisi talaffuz qilinmaydi, ammo yozuvda saqlanadi. 9.2. Morfologik tamoyil. Morfologik tamoyil orfografiyaning yetakchi tamoyili sanaladi. Tarixiy-an’anaviy tamoyil. Bu tamoyilga ko‘ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) o‘zlashgan so‘zlar hozir ham o‘tmishdagi shakliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) muomala, muhokama, munosabat kabi so‘zlar arab tilidan o‘zlashgan bo‘lib, ularning uchinchi bo‘g‘inidagi a unlisi i tarzida aytiladi, ammo yozuvda tarixiy-an’anaviy shaklini saqlaydi; 2) rus tilidagi schyot, shyotka so‘zlari o‘zbek tiliga cho‘t, chotka tarzida o‘zlashtirilgan. Bu so‘zlarning manba tilda asli qanday yozilishi ma’lum bo‘lsa ham, an’anaga muvofiq cho‘t, chotka tarzida yoziladi. Etimologik (yoki grafik) tamoyil. Bu tamoyilga ko‘ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) kirgan so‘zlar o‘zi mansub bo‘lgan tildagi shaklini o‘zbek imlosida ham saqlagan holda yoziladi. 1) ocherk, tonna, kosmos, pochta kabi so‘zlarning urg‘uli bo‘g‘inidagi o unlisi o‘zbekcha o‘ tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga mos ravishda o yoziladi. 2) samolyot, kometa, morfema, direktor, traktor kabi so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inidagi o unlisi a yoki i tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga muvofiq ravishda o tarzida yoziladi; 3) televizor, telefon, gerbariy kabi ruscha– baynalminal so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inlarida kelgan e unlisi i tarzida talaffuz qilinadi, lekin rus tilidagi shakliga mos ravishda e saqlanadi. Differensiatsiya tamoyili. Bu tamoyilga ko‘ra, shakli yoki talaffuzi bir xil bo‘lgan so‘zlar yozuvda turli shartli belgilar vositasida (yoki ba’zan ma’noga ko‘ra) farqlanadi. Masalan: 1) urg‘u vositasida farqlash: atlás – mato, átlas – geografik atlas, – ot, fizík – sifat (fizik hodisalar); 2) unlining qisqa yoki cho‘ziqligini farqlash : she’r –sher, ta’na –tana , da’vo - davo (she’r, ta’na, da’vo so‘zlaridagi a unlisining cho‘ziqligi ayirish (tutuq) belgisi orqali ko‘rsatilgan; 57 3) boshqa-boshqa tovush ifodalovchi harflar vositasida farqlash: shoh – podshoh, shox – daraxtning shoxi, urush – jang, urish – qo‘l bilan urmoq. Ko‘rinadiki, fonetik va morfologik tamoyillar o‘zbek orfografiyasining asosiy tamoyillari bo‘lib, morfologik tamoyil yetakchi, chunki imloga oid ko‘pchilik qoidalar ana shu tamoyil asosida yaratiladi. 1995-yil 24-avgustda qabul qilingan asosiy imlo qoidalari quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1. Harflar imlosi: a) unlilar imlosi (1-7-bandlar); b) undoshlar imlosi (8-32-bandlar). 2. Asos va qo‘shimchalar imlosi (33-37-bandlar) 3. Qo‘shib yozish (38-50-bandlar) 4. Chiziqcha bilan yozish (51-56-bandlar) 5. Ajratib yozish (57-65-bandlar) 6. Bosh harflar imlosi (66-74-bandlar) 7. Ko‘chirish qoidalari (75-82-bandlar) O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari tasdiqlansin (ilova qilinadi). 2. Respublika vazirliklari, idoralari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari, ommaviy axborot vositalari lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosidagi barcha turdagi yozishmalarda, matbuotda, ish yuritishda ushbu qoidalarni joriy qilish yuzasidan tegishli tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga oshirsinlar. 3. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, Davlat matbuot qo‘mitasi uch oy muddat ichida maktablar uchun qo‘llanma sifatida o‘zbek tilining imlo lug‘atini, kishi ismlari va joy nomlari lug‘atlarini tayyorlasinlar va nashr etish choralarini ko‘rsinlar. 4. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasi¬ning Ta’lim va fan hamda Ijtimoiy masalalar va madaniyat bo‘limlariga yuklansin. 9.3.O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari Harflar imlosi. Unlilar imlosi 1. Aa harfi: 1) aka, alanga, aloqa, og‘a; sentabr, noyabr kabi so‘zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 58 2) bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida, vaqt, vahm kabi so‘zlarda a aytiladi va yoziladi. 2. Oo harfi: 1) ona, omon, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi so‘zlarda orqa qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) boks, poyezd, tonna, talon; agronom, mikrofon; direktor, termos kabi o‘zlashma so‘zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi. 3. Ii harfi: 1) ish, iz, qil; xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira, qishloq, chiroq kabi so‘zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) o‘tin, o‘rik, bo‘lim kabi oldingi bo‘g‘inida o‘ unlisi keladigan so‘zlarning keyingi bo‘g‘inida i aytiladi va yoziladi. 4. Uu harfi: 1) uy, kun; buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq, usul, yulduz; mafkura; ko‘zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi so‘zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg‘ovul, chirmovuq kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bo‘g‘in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi. 5. O‘o‘ harfi o‘t, o‘q, o‘zbek, o‘simlik, do‘ ppi; bo‘tako‘z, semizo‘t, gulko‘rpa, noo‘rin kabi so‘zlarda orqa qator o‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 6. Ee harfi ekin, esla, evara, ekran, eksport; kel, zehn; kecha, behi; telefon, teatr; poyezd, atelye; e’lon, ne’mat, she’r kabi so‘zlarda old qator o‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 7. Yonma-yon keladigan unlilar imlosi: 1) unlilar orasiga ba’zan y undoshi qo‘shib aytilsa ham, yozilmaydi: a) ia: material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi; b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi; d) ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi; e) oi: alkoloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi; f) ea: teatr, okean, laureat kabi; 2) ae, oe unlilar so‘z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aerostat, poema kabi. Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yozila- di: manfaat, kauchuk, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, va¬kuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar. 59 Undoshlar imlosi 8. Bb harfi: 1) bobo, bahor, bir, majbur, zarb kabi so‘zlarda jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) kitob, yuzlab, kelib kabi so‘zlar oxirida p aytilsa ham, b yoziladi; 3) qibla, tobla kabi so‘zlarda ba’zan v aytilsa ham, b yoziladi. 9. Pp harfi paxta, pichoq, opa, tepa, tup, yop kabi so‘zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi. 10. Vv harfi: 1) ov, suv, kuyov; ovoz, savol; volida, vatan kabi so‘zlarda ovozdor sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) avtobus, avtomat kabi o‘zlashma so‘zlarda v ba’zan f aytilsa ham, v yoziladi. 11. Ff harfi: 1) fan, fe’l, futbol, fizika; asfalt, juft; insof, isrof kabi so‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) fasl, fayz, Fotima, fursat kabi so‘zlarda f tovushi ba'zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f yoziladi. 12. Mm harfi moy, muborak, tomon, ilhom kabi so‘zlarda ovozdor lab-¬lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi. 13. Dd harfi: 1) dala, odat, bunyod, modda, jiddiy kabi so‘zlarda til oldi jarangli port- lovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) odob, savod, marvarid; zavod, pud, sud; badqovoq, badxo‘r kabi so‘zlarda t aytilsa ham, d yoziladi. 14. Tt harfi tong, tun; butun, o‘tin, o‘t, kut kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 15. Zz harfi: 1) zar, zamon; toza, o‘zbek; yoz, g‘oz kabi so‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) iztirob, izquvar, bo‘zchi, tuzsiz kabi so‘zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi. 16. Ss harfi sog‘, somon, oson, asos, olmos kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 17. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik; ishq, pishiq; bosh, tosh kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. S h harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasiga tutuq (’) belgisi qo‘yiladi: Is'hoq, as'hob kabi. 60 18. Jj harfi: 1) jon, jahon, jiyda, tijorat; rivoj, vaj kabi so‘zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) jurnal, projektor; gijda, ajdar, tiraj kabi o‘zlashma so‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 19. Ch ch harflar birikmasi choy, chevar, chiroyli, chaman; achchiq, uchun, bichiqchi; kuch, kech kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz qorishiq un¬doshni ifodalash uchun yoziladi. 20. Rr harfi rahmat, rohat, orom, doira, bor, diyor kabi so‘zlarda til oldi ovozdor titroq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 21. Ll harfi lola, loyiq, la’l; iloj, mahal kabi so‘zlarda sirg‘aluvchi ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi. 22. Nn harfi: 1) non, nomus; ona, tana; bilan, tomon kabi so‘zlarda til oldi ovozdor burun undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) shanba, yonbosh, jonbozlik; yonma-yon, ko‘rinmaslik kabi so‘zlarda n tovushi ba’zan m aytilsa ham, n yoziladi. 23. Gg harfi gul, go‘zal; ega, gugurt; teg, eg kabi so‘zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 24. Kk harfi ko‘l, ko‘ylak; uka, moki; tok, bilak kabi so‘zlarda til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 25. Yy harfi yo‘l, yigit, yetti, yaxshi, yoz, yulduz; tuya, dunyo, tayyor; soy, tuy kabi so‘zlarda til o‘rta sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 26. Ng ng harflar birikmasi yangi, ko‘ngil, dengiz, singil, keling, bor¬dingiz; tong, ming, teng kabi so‘zlarda til orqa ovozdor burun tovushini ifo¬dalash uchun yoziladi. 27. Qq harfi qizil, qimiz, qirq, haqiqiy, aql kabi so‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 28. G‘g‘ harfi g‘oz, bag‘ir , tog‘ kabi so‘zlarda chuqur til orqa jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 29. Xx harfi xabar, xo‘roz, xohish, xushnud, baxt, axborot, mix kabi so‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 30. Hh harfi hosil, hamma, bahor; isloh, nikoh kabi so‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi bo‘g‘iz undoshini ifodalash uchun yoziladi. 31. Yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi: 1) baland, Samarqand, poyezd; do‘st, artist, g‘isht kabi so‘zlarda d, t tovushi ba'zan aytilmasa ham, yoziladi; 61 2) metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi o‘zlashma so‘zlar oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday so‘zlarga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qo‘shilsa, so‘z oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall+lar=metallar, kilogramm+mi=kilogrammi kabi. 32.’ – tutuq belgisi: 1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim, ra’y, ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l; Nu’mon, shu’la kabi o‘zlashma so‘zlarda unlidan keyin shu unli tovushning cho‘ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi; mo‘jiza, mo‘tadil, mo‘tabar kabi so‘zlarda o‘ unlisi cho‘ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo‘yilmaydi; 2) in’om, san’at, qat’iy, mas’ul kabi o‘zlashma so‘zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi. Asos va qo‘shimchalar imlosi 33. Qo‘shimcha qo‘shilishi bilan so‘z oxiridagi unli o‘zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qo‘shimchasi qo‘shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz; so‘ra- so‘roq, bo‘ya-bo‘yoq; o‘yna-o‘ynoqi, sayra-sayroqi kabi; 2) i unlisi bilan tugagan ko‘pchilik fe’llarga -v, -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: o‘qi - o‘quvchi, qazi - qazuvchi, sovi - sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’llarga -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri-og‘riq, qavi-qaviq kabi. Eslatma: 1) undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv qo‘shiladi: ol-oluv, yoz¬-yozuv kabi; 2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qo‘shiladi: uz - uzuq, yut - yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq) kabi so‘zlarning uchinchi bo‘g‘inida i aytiladi va shunday yoziladi. 34. k, q undoshi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga, shuningdek, bek, yo‘q kabi ayrim bir bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g‘ undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak - tilaging, yurak-yuragim, kubok-kubogi, bek-begi; tayoq-tayog‘i, qo‘shiq-qo‘shig‘i, yaxshiroq-yaxshirog‘i, yo‘q-yo‘g‘i kabi. Lekin ko‘p bo‘g‘inli o‘zlashma so‘zlarga, bir bo‘g‘inli ko‘pchilik so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok-ishtiroki, ocherk¬-ocherki, erk-erki, huquq- huquqim, ravnaq-ravnaqi, yuq-yuqi kabi. 35. Quyidagi qo‘shimchalar qo‘shilishi bilan so‘zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi: 62 1) o‘rin, qorin, burun, o‘g‘il, bo‘yin, ko‘ngil kabi ba’zi so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda, qayir, ayir kabi fe’llarga nisbat shaklini yasovchi -il qo‘shimchasi qo‘shilganda, ikki, olti, yetti so‘zlariga -ov, -ala qo‘shimchalari qo‘shilganda ikkinchi bo‘g‘indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o‘rin-o‘rnim, qorin-qorni, burun-burning, o‘gil-o‘g‘ling, ko‘ngil-ko‘ngli, yarim-yarmi; qayir- qayril, ulug‘ - ulg‘ay, sariq-sarg‘ay, ikki-ikkov, ikki-ikkala, yetti¬-yettov kabi; 2) u, bu, shu, o‘sha olmoshlariga -da, -dan, -day, -dagi, -da, -gach, -cha qo‘shimchalari qo‘shilganda n tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: unda, bunday, shunda, o‘shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qo‘shimchalari quyidagicha qo‘shiladi: buningiz, o‘shanisi kabi; 3) o, o‘, u, e unlilari bilan tugaydigan so‘zlarga egalik qo‘shimchalari quyidagicha qo‘shiladi: a) ko‘pchilik so‘zlarga egalik qo‘shimchalari -m, -ng, -si; -miz, -ngiz, -si (yoki -lari) shaklida tovush orttirmay qo‘shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung, orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi kabi; b) parvo, obro‘; mavqe, mavzu, avzo so‘zlariga I, II shaxs egalik qo‘shimchalari qo‘shilganda bir y tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obro‘yim, obro‘ying; obro‘yimiz, obro‘yingiz kabi; III shaxs egalik qo‘shimchasi parvo, avzo, obro‘ ; mavqe so‘zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so‘zlariga esa -si shaklida qo‘shiladi: avzoyi, mavzusi kabi (dohiy kabi y undoshi bilan tugagan so‘zga ham III shaxsda -si qo‘shiladi: dohiysi kabi); 4) men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo‘shimchalari qo‘shilganda qo‘shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, seniki kabi. 36. Quyidagi qo‘shimchalarning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham, bir xil yoziladi: 1) -bon, -boz qo‘shimchalari ba’zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt - bon, -boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi. Lekin -vachcha qo‘shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi; 2) o‘rin kelishigi va chiqish kelishigi qo‘shimchasining, o‘tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko‘rsatkichi -di qo‘shimchasining boshidagi undosh ba’zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi. 37. Quyidagi qo‘shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: 63 1) taqlid so‘zlardan fe’l yasovchi -illa (chirilla, taqilla) qo‘shimchasi so‘z tarkibida v yoki u tovushi bolganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi; 2) nisbat shaklini yasovchi -dir qo‘shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli so‘zlarga (kel so‘zidan boshqa) , shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo‘shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir; o‘tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qo‘shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; 3) jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga, chegara bildiruvchi -gacha, ravishdosh shaklini yasovchi -gach, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, buyruq maylining II shaxs ko‘rsatkichi -gin, shuningdek, -gina qo‘shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalaming bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yo‘lakkacha, ko‘nikkach, zerikkuncha, to‘kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi; b) q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qo‘rqqudek, achchiqqina kabi; d) qolgan barcha hollarda, so‘z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo‘shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’i nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘guncha kabi. Qo‘shib yozish 38. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mi¬joz, sifat, talab kabi so‘zlar yordamida yasalgan qo‘shma ot va qo‘shma sifat¬lar qo‘shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, omma¬bop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bug‘doyrang, umum¬xalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi. 39. -(a) r (inkori -mas) qo‘shimchasi bilan tugaydigan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlar qo‘shib yoziladi: o‘rinbosar, otboqar, cho‘lquvar, ishyoqmas, qushqo‘nmas kabi. 40. Takror taqlid so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shish bilan yasalgan ot va fe’llar qo‘shib yoziladi: pirpirak (pir-pir+ak), hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la) kabi. 41. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash (qiyoslash), o‘xshatish yo‘li bilan bildiruvchi qo‘shma ot va qo‘shma sifatlar qo‘shib yoziladi: karnaygul, qo‘ziqorin, otquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodom-qovoq, qirg‘iyko‘z kabi. 64 42. Narsani uning rangi, mazasi, o‘zidagi biror narsasi va shu kabi belgilari asosida bildiruvchi qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: olaqarg‘a, qizil¬ishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi. 43. Narsaning biror maqsad, ish uchun mo‘ljallanganligini bildiruvchi qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, molqo‘ra, nosqovoq, ko‘zoynak kabi. 44. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: tog‘olcha, cho‘lyalpiz, suvilon, qashqargul kabi. 45. Marosim, afsona kabilarni bildiruvchi qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: kiryuvdi, kelintushdi, qoryog‘di, Urto‘qmoq, Ochildasturxon kabi. 46. Qaratuvchili birikmaning bir so‘zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: mingboshi, so‘zboshi, olmaqoqi kabi. 47. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki obod so‘zi bilan ifodalangan joy nomlari qo‘shib yoziladi: Yangiyo‘l, To‘rtko‘l, Mirzaobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo‘lgan joy nomlari ajratib yoziladi: O‘rta Osiyo, Ko‘hna Urganch, O‘rta Chirchiq kabi. 48. Rus tilidan aynan o‘zlashtirilgan yoki so‘ma-so‘z tarjima qilish yo‘li bilan hosil qilingan qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi: kinoteatr, radiostan¬siya, fotoapparat, elektrotexnika, teleko‘rsatuv, yarimavtomat, bayramoldi, suvosti kabi. 49. Qisqartmalaming barcha turlari va ularga qo‘shiladigan qo‘shimchalar qo‘shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: O‘zXDP MK (O‘zbekiston Xalq demokratik parti¬yasi markaziy kengashi) kabi. 50. Bir tovush ikki yoki undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan ko‘rsatiladi: yo‘o‘q , nimaa, himm, ufff kabi. Chiziqcha bilan yozish 51. Juft so‘z va takror so‘z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehr- shafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta¬-sekin, uch- to‘rt, o‘n-o‘n beshta (10-15 ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuy¬di-pishdi, don- dun, oz-moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, o‘ylab-netib, so‘ramay-netmay, kiyim- kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, yop-qop, ming-ming (ming- minglab), bitta-bitta (bitta-bittalab), baland¬-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin-yaqinlargacha, hamma-hamma¬si, uy-uyiga, ich-ichidan kabi. Eslatma: 1) juft so‘zdan qo‘shimcha yordamida yasalgan so‘zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: baxt-saodatli, xayr-xo‘shlashmoq kabi; 65 2) juft so‘z qismlari orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qo‘yiladi va juft so‘z qismlari ajratib yoziladi: do‘st-u dushman (do‘st- dushman), kecha-yu kunduz (kecha-kunduz) kabi; 3) yetakchi va ko‘makchi fe’l bir xil shaklda bo‘lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qo‘yasan, uxlabman-qolibman kabi. 52. Belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kup¬pa- kunduzi, to‘ppa-to‘g‘ri, bab-barobar kabi so‘z shakllari chiziqcha bilan yoziladi (lekin oppoq so‘zi qo‘shib yoziladi). 53. So‘zning -ma, ba- qo‘shimchalari yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi: ko‘chama-ko‘cha, uyma-uy, rang-barang, dam¬-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday so‘zlar qo‘shib yoziladi: ro‘baro‘, darbadar kabi. 54. Rus tilidan aynan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish yo‘li bilan olin¬gan so‘zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt¬-soat kabi. 55. -chi, -a (-ya) , -ku, -u (-yu), -da, -e, -ey (-yey) yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi- ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo‘y-e, yashang-e, o‘g‘lim-ey, keldi-yey kabi. Ammo -mi, -oq (-yoq), -ov (-yov), -gina (-kina, -qina) yuklamalari o‘zidan oldin kelgan so‘zga qo‘shib yoziladi: keliboq, o‘ziyoq, ko‘rganov, ko‘rdiyov, mengina, qo‘shiqqina kabi. 56. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo‘shimchasi o‘miga chiziqcha (-) qo‘yiladi: 7- sinf, 5-“A” sinfi, 3-, 7-, 8- sinf o‘quvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1-sentabri kabi. Tartib sonni ko‘rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi. Ajratib yozish 57. Qo‘shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi: sarf qil, ta’sir et, tamom bo‘l, sotib ol, olib kel, olib chiq, miq etma kabi. 58. Ko‘makchi fe’l va to‘liqsiz fe’l mustaqil fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko‘r, so‘rab qo‘y, ko‘ra qol, bera boshla, yiqila yozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush o‘zgarishi bolsa, bunday qismlar qo‘shib yoziladi: ay¬taver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi. 59. Ko‘makchilar ajratib yoziladi: shu bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun bo‘yi kabi. Lekin bilan ko‘makchisining -la shakli, uchun ko‘makchisining -chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi. 60. Hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, o‘sha so‘zlari o‘zidan keyingi yoki oldingi so‘zdan ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, o‘sha yoqqa kabi. Lekin birpas, birato‘la, birvarakayiga, 66 birmuncha, buyon so‘zlari qo‘shib yoziladi. Shuningdek, qay so‘zi yoq, yer so‘zlari bilan ishlatilganda bir y tovushi tushsa, bu so‘zlar qo‘shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi. 61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to‘q, jiqqa, tim, liq, lang, och kabi so‘zlar ajratib yoziladi: to‘q qizil, jiqqa ho‘l, tim qora, liq to‘la, lang ochiq, och sariq kabi. 62. Murakkab son qismlari ajratib yoziladi: on bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yetti yuz sakson beshinchi kabi. 63. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo‘nalish kelishigida bo‘lgan birikmalar ajratib yoziladi. 64. Belgining ortiqlik darajasini bildiruvchi ko‘pdan ko‘p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajratib yoziladi. 65. Izofali birikmalar ajratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan so‘zlarga i shaklida, unli bilan tigagan so‘zlarga yi shaklida qo‘shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan so‘zlar, shuningdek, qismlaridan biri yoki har ikkisi o‘zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan so‘zlar qo‘shib yoziladi: gulbeor (guli beor), dardisar kabi. Bosh harflar imlosi 66. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, O‘rinova Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat o‘g‘li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif So‘fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig‘ichxon, Salomjon Alikov kabi. 67. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyo‘l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloqlar), Bodomzor, Chig‘atoy (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog‘, Pomir (tog‘lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon, Sirdaryo (daryolar), Yoyilma (kanal); Turkiya, Hindiston (mamlakatlar) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi. 68. Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo‘lib kelgandagina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi. 69. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san’at asar¬lariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vosi¬talari, sport inshootlariga qo‘yilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi: “Tong” (mehmonxona), “Saodat” (firma), „Navro‘z” (xayriya jamg‘armasi), “Kamalak” (matbaa birlashmasi), „G‘uncha” (bog‘cha), “Botanika” (san-atoriy), “Paxtakor” (stadion), 67 “Qutlug‘ qon” (roman), “Dilorom” (op¬era), “Tanovar” (kuy), “Ozodlik” (haykal), “Jasorat” (yodgorlik), “Sino” (sovutgich) kabi. 70. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro‘z bayrami kabi. 71. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: O‘zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O‘zbekison Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashki¬loti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi. Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning o‘rinbosari; Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi. Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi bi¬rinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi: Sog‘liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qo‘mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunosl instituti kabi. 72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: “O‘zbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yul¬duz” (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birin¬chi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: “Sog‘lom avlod uchun” (orden), “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), “Matbaa a’lochisi” (nishon) kabi. 73. Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim. Eslatma: 1) ko‘chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so‘zi (agar u atoqli ot bo‘lmasa) kichik harf bilan yoziladi: “Bu men”, – qo‘rqibgina javob berdi ko‘laga (O.Yoqubov); 2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qism¬lar oldidan chiziq qo‘yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalalarni: – mazkur ishni ko‘rib chiqish uning huquq doirasiga kirish-kirmasligini; – ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi protokol va ishga oid boshqa materiallar to‘g‘ri tuzilgan-tuzilmaganligini ... hal qiladi; 3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo‘yib sanalsa, bun¬day qismlar ham kichik harf bilan yoziladi: 68 Hozirgi o‘zbek adabiy tilining lug‘at boyligi asosan besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy so‘zlar; 2) o‘zbekcha so‘zlar; 3) tojik tilidan kirgan so‘zlar; 4) arab tilidan kirgan so‘zlar; 5) rus tilidan kirgan so‘zlar (“O‘zbek tili” darsligidan). 74. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bo‘lmagan ba'zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qo‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo‘g‘inga teng qism bo‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent dav¬lat texnika universiteti) kabi. Ko‘chirish qoidalari 75. Ko‘p bo‘g‘inli so‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bo‘g‘inlab ko‘chiriladi: to‘q-son, si-fatli, sifat-li, pax-ta-kor, paxta-¬kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo‘g‘inda qoldiriladi: va’-da, ma’-rifat, mash’al, in’-om kabi. 76. So‘zning bosh yoki oxirgi bo‘g‘ini bir harfdan iborat bo‘lsa, ular quyidagicha ko‘chiriladi: 1) so‘z boshidagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi; 2) so‘z oxiridagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi keyingi satrga ko‘chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi. 77. O‘zlashma so‘zlarning bo‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki un¬dan ortiq undosh quyidagicha ko‘chiriladi: 1) ikki undosh yonma-yon kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko‘chiriladi: dia-gramma, mono-grafiya kabi. 2) uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldi¬rilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko‘chiriladi: silin-drik kabi. 78. Bir tovushni ko‘rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda ko‘chiriladi: pe-shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiq-chi, si-ngil, de-ngiz kabi. 79. Bosh harflardan yoki bo‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, ko‘p xonali raqamlar satrdan satrga bo‘lib ko‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. 80. Harfdan iborat shartli belgi o‘zi tegishli raqamdan ajratib ko‘chirilmaydi: 5 - “A” sinf, V “B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga ko‘chirilmaydi: “Navro‘z-92” (festival), “O‘qituvchi-91” (ko‘rik tanlov), 69 “Andijon-9”, “Termiz-16” (g‘o‘za navlari), “Boing-767” (samolyot), „Foton-774” (televizor) kabi. 82. A.J.Jabborov, A. D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib ko‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartma¬lar ham oldingi so‘zdan ajratib ko‘chirilmaydi. Eski (1956-y.) va yangi (1995-y.) imlo qoidalari o‘rtasidagi ayrim farqlar haqida Yangi alifboga o‘tilgandan keyin 1995-yil 24-avgustda “O‘zbek alifbosining yangi imlo qoidalari” qabul qilindi. Oldingi imlo qoidalari bilan hozirgi imlo qoidalari o‘rtasida quyidagi ayrim o‘zgarishlar mavjud: 1) juft so‘zlar orasida bog‘lovchi bo‘lib kelgan yuklamalar o‘zi bog‘langan so‘zdan chiziqcha bilan ajratiladi: dost-u dushman, kecha-yu kunduz; 2) yil, oyni ko‘rsatuvchi raqamlardan keyin ham chiziqcha qo‘yiladi: 1995- yil 24-avgust, 1993-yil 2-sentabr; 3) kirilchadagi ts harfi so‘z boshida va oxirida s harfi bilan beriladi: sirk – sirk, abzas – abzas. So‘z o‘rtasida unlidan keyin ts harfiy birikmasi, undoshdan keyin esa s harfi bilan beriladi: litsey – litsey, aksiya – aksiya. 4) -ga qo‘shimchasi g‘ tovushi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda morfologik yozuv bo‘yicha asliga muvofiq yoziladi: bog‘+ga= bog‘ga, tog‘+ga= tog‘ga. 5) oldin shakliy yozuv qoidasiga muvofiq yozib kelingan juda ko‘p chet tili so‘zlari endilikda fonetik yozuv bo‘yicha yoziladigan bo‘ldi: sentabr (sentyabr), oktabr (oktyabr), budjet (byudjet), rejissor (rejissyor), likor (likyor). 6) ayrim so‘zlar esa oldin fonetik yozuv bo‘yicha yozilgan bo‘lsa, yangi alifboda morfologik yozuvga ko‘ra yoziladigan bo‘ldi: ertalabki emas ertalabgi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Morfologik tamoyil haqida ma’lumot bering? 2.Tarixiy-an’anaviy tamoyilga. izoh bering 3.Etimologik (yoki grafik) tamoyilga izoh bering? 4.Differensiatsiya tamoyilga izoh bering? 5.1995-yil 24-avgustda qabul qilingan asosiy imlo qoidalari qaysi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi? 10.leksikologiya, uning obyekti, turlari, vazifalari. Ona tili lug‘at tarkibining ma’no jihatdan tavsiflanishi . Tayanch so’zlar: leksikologiya, so’z, leksema, leksika, umumiy leksikologiya, xususiy leksikologiya, tavsifiy leksikologiya, tarixiy leksikologiya, konotativ, denotativ, nomema, semema, metafora, metonimiya, sinekdoha. 70 10.1.Lug‘at tarkibi Oldingi bo‘limlarda ta’kidlanganidek, tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar yig‘indisi lug‘at tarkibi yoki leksika deb yuritiladi. Lug‘at tarkibni o‘rganadigan bo‘lim esa leksikologiya (yun. lexikos – lug‘atga oid, logos – ta’limot) deb ataladi. Lug‘at tarkibiga mansub bo‘lmish birlik so‘z tilshunoslik fanining asosiy birligi bo‘lib, u tilning boshqa bo‘limlarida, jumladan, morfologiya, so‘z yasalish va uslubiyat bo‘limlarida ham o‘rganiladi. Morfologiyada so‘zning qaysi leksik-grammatik guruhga mansubligi o‘rganilsa, so‘z yasalishi bo‘limida u yasalgan yoki yasalmagan birlik sifatida tekshiriladi. Uslubiyat bo‘limida esa so‘z qo‘llanish ma’qulligi yoki ma’qul emasligi jihatidan tekshiriladi. Leksikologiya bo‘limida so‘zning ifodalagan ma’nosi, lug‘at tizimida tutgan o‘rni, kelib chiqishi, qo‘llanish darajasi o‘rganiladi. Bu bo‘limda so‘z lug‘aviy birlik sifatida o‘rganiladi. So‘z muayyan tilning lug‘at tarkibiga mansub bo‘lganligi uchun leksikologiya mazkur tilning lug‘at tarkibini tizim sifatida tekshiradi. Yuqorida aytilgan fikrlarni inson so‘zi misolida isbotlashga harakat qilamiz: Morfologik nuqtai nazardan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) ot turkumiga tegishli; 2) turdosh ot, aniq ot, yakka ot; 3) bosh kelishikda; 4) birlikda. So‘z yasalish nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) tub so‘z; 2) sifat yasalishi uchun asos bo‘la oladi: insoniy, insonparvar; Uslubiyat nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) kitobiy uslubda qo‘llanadi; 2) hissiy- ta’siriy bo‘yoqqa ega. Leksikologiya nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) lug‘aviy manoga ega; ongli mavjudot; 2) bu so‘z odam, kishi, bashar so‘zlariga ma’nodosh hisoblanadi; 3) o‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan; 4) nisbatan faol so‘z hisoblanadi; Demak, tilnshunosliking har bir bo‘limida so‘zning turli qirralari tadqiq qilinar ekan. Ilmiy adabiyotlarda leksikologiya bir qancha turlarga bo‘linadi. O‘rganish obyektining hajmiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1. Umumiy leksikologiya dunyodagi barcha tillarning lug‘at trkibini tekshiradi. 2. Xususiy leksikologiya ma’lum bir tilning lug‘at tarkibini o‘rganadi va lug‘at tarkibini qay holatda o‘rganishiga qarab ikki turga bo‘linadi: 1) tavsifiy leksikologiya ma’lum bir tilning lug‘at tarkibini statik (turg‘un) holatda, ya’ni uning tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘lanmagan holatda o‘rganadi. Bu 71 yana sinxronik (yun. sin – “birga”, chronos – “vaqt” degani) leksikologiya deb ham ataladi. 2) tarixiy leksikologiya ma’lum bir tilning lug‘at tarkibini dinamik (harakatli) holatda, ya’ni uning tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘langan holatda o‘rganadi. Bu esa diaxronik (yun. dia– “orqali”, chronos – “vaqt” degani) leksikologiya deb ham ataladi . 10.2. Leksikologiya vazifalari. Leksikologiya quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Tilning lug‘at tarkibini ma’no jihatidan tavsiflaydi. 2. Lug‘at tarkibidagi so‘zlarni kelib chiqishi jihatidan tavsiflaydi. 3. Tilning lug‘at tarkibini ijtimoiy guruhlar qo‘llashi jihatidan tavsiflaydi. 4. Tilning lug‘at tarkibini faolligi yoki nofaolligi jihatidan tavsiflaydi. 5. Tilning lug‘at tarkibini hissiy-ta’siriy bo‘yoqdorligi jihatidan tavsiflaydi. 6. Tilning lug‘at tarkibidagi ajralmas birikmalar – frazeologik birikmalarni ma’no va tarkib jihatdan tavsiflaydi. Quyida ana shu vazifalarni batafsil ko‘rib chiqamiz. So‘z va leksema munosabati Tilshunoslikda so‘zning markaziy birlik ekanligi haqida yuqorida aytib o‘tgan edik. Bunda muayyan tilning lug‘at tarkibiga kiruvchi barcha so‘zlar nazarda tutiladi. Lug‘at tarkibidagi so‘zlarni ikkita katta guruhga bo‘lish mumkin: 1. Atash xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlar. Bular, shaxs (odam, bola), narsa (kitob, daftar), belgi (yaxshi, go‘zal), miqdor (olti, yettinchi), holat (tez, oson), payt (hozir, bugun), harakat (yurmoq, yozmoq), ishora (bu, shu) kabi tushunchalarga nom bo‘lib keladi. 2. Atash xususiyatiga ega bo‘lmagan so‘zlar. Bular so‘zlarni bir-biriga bog‘laydigan (va, uchun), so‘zlarga qo‘shimcha ma’no kiritadigan (faqat, xuddi), tovush va harakatlarga taqlid bildiradigan (gurs, jimir-jimir), inson his-tuyg‘ularini aks ettiradigan (oh, voy), aytilgan fikrga munosabat bildiradigan (shekilli, menimcha) kabi so‘zlardir. Ma’no jihatidan birinchi guruhga mansub so‘zlar lug‘aviy birlik hisoblanadi va leksikologiya bo‘limida o‘rganiladi, ikkinchi guruh so‘zlar esa grammatik so‘zlar hisoblanadi va ular faqat grammatika bo‘limida o‘rganiladi. Ilmiiy adabiyotlarda atash xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlar leksema termini bilan atalmoqda. “O‘zbek tili system leksikologiyasi asoslari” nomli o‘quv qo‘llanmada leksemaga quyidagicha ta’rif beriladi: “Jamiyat a’zolari uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan, shakl va mazmunning barqaror birikuvidan tashkil topgan, voqelikdagi narsa, belgi, xususiyat va munosabatlarni shakllantiruvchi, 72 nutq va lug‘atda grammatik morfemalarni o‘ziga biriktira oladigan morfema turi leksemadir”. Leksema va so‘zning o‘zaro munosabati fonema bilan tovush o‘rtasidagi munosabatga o‘xshaydi, ya’ni leksema til birligi hisoblansa, so‘z nutq birligidir. Boshqacha aytganda, so‘z leksemaning nutqda voqelashgan shaklidir. Masalan: Bolalar keldi gapini olaylik. Bu gapda bola- (kichik yoshdagi odam) va kel- (harakat) birliklari leksema hisoblansa, bolalar va keldi qismlari so‘z hisoblanadi. Leksemaning ifoda va mazmun tomoni Falsafa fanida shakl va mazmun birligi haqida so‘z yuritiladi. Bu narsa tilshunoslik faniga ham taalluqli bo‘lib, u leksemaning tashqi (shakliy) va ichki (mazmuniy) tomonlarida o‘z aksini topadi. Leksemaning ifoda (tashqi) tomoni deganda quyidagilar nazarda tutiladi: 1. Leksema tarkibidagi tovushlar: maktab- leksemasi m, a, k, t, a, b tovushlaridan iborat. 2. Leksema tarkibidagi harflar: maktab- leksemasi m, a, k, t, a, b harflaridan iborat. 3. Leksema tarkibidagi bo‘g‘inlar: maktab- leksemasi mak-tab kabi ikki bo‘g‘indan iborat. 4. Leksema tarkibidagi ma’lum bir unli tovushga tushadigan urg‘u: maktáb. Xulosa shuki, leksemaning inson sezgi a’zolari yordamida sezish mumkin bo‘lgan tomonlari uning ifoda (moddiy) tomoni deb yuritiladi. Ilmiy adabiyotlarda bu nomema deb ham yuritiladi. Leksemaning mazmun (ichki) tomoni deganda quyidagilar nazarda tutiladi: 1. Leksema ifodalagan lug‘aviy ma’no, ya’ni leksemaning borliqdagi shaxs (odam), narsa (kitob), belgi (yomon), rang (yashil), hajm (katta), miqdor (olti), harakat (yugur) kabi tushunchalarni nomlashi. 2. Leksema orqali ifodalangan uslubiy belgi: ona (uslubiy betaraf), volida (uslubiy xoslangan). 3. Leksema orqali ifodalangan hissiy-ta’siriy bo‘yoq: chehra (ijobiy bo‘yoq), bashara (salbiy bo‘yoq). Ba’zi ilmiy adabiyotlarda lug‘aviy ma’no denonotativ ma’no , uslubiy belgi va hissiy-ta’siriy bo‘yoqlar esa birgalikda konnotativ ma’no ham deyiladi. 10.3Lug‘aviy ma’no va uning tarkibiy qismlari Leksemaning lug‘aviy ma’nosi quyidagicha shakllanadi: inson o‘z sezgi a’zolari orqali borliqdagi narsa, hodisa, belgi, harakat va boshqalar haqida tushuncha hosil qiladi. Bu tushuncha inson ongida muhrlanib qoladi. Xuddi shu 73 tushunchaga atab qo‘yilgan nom ham inson ongida saqlanib qoladi va natijada nom va tushuncha o‘rtasida mustahkam aloqa yuzaga keladi. Semasiologiya fanida leksemaning lug‘aviy ma’nosi semema atamasi bilan ham beriladi. Semema ham o‘z navbatida qismlarga bo‘linadi. Bu qismlar semalar deb ataladi. Har bir sema tushunchaning turli belgilarini aks ettiradi. Masalan, quyosh leksemasining lug‘aviy ma’nosini, ya’ni sememasini quyidagi semalar tashkil etadi: 1) yulduz; 2) issiqlik tarqatuvchi osmon jismi; 3) yorug‘lik tarqatuvchi osmon jismi; 4) bir qancha sayyoralarni o‘ziga birlashtirgan tizim markazi; 5) Yer sayyorasidagi hayot manbasi; Bu ro‘yxatni o‘z bilimimizga tayangan holda yana davom ettirish mumkin. Semalar ma’no xususiyatlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Atash semalari narsa, belgi, harakat, miqdor kabi tushunchalarni nomlaydigan semalardir. Masalan, ruchka, qalam, bo‘r, flomaster kabi leksemalar uchun “yozish va chizish quroli “ semasi atash semasi bo‘lib hisoblanadi. 2. Ifoda semalari atashdan tashqari tushunchaga munosabatni ifodalaydigan semalardir. Masalan, lab- leksemasidagi “betaraflik” semasi, dudoq leksemasidagi “kitobiylik” semasi ifoda semalariga misol bo‘la oladi. 3. Vazifa semalari leksemalarning gapda qanday vazifa bajarishini, ya’ni qanday leksemalar bilan birika olishini belgilaydigan semalardir. Masalan, Bola kitob o‘qidi gapidagi leksemalarni tahlil qilib ko‘ramiz. Bola- leksemasi sememasida shu gap ichida “harakatni bajaruvchi” semasi bor, shuning uchun bu leksema ega bo‘lib kelgan. Kitob- leksemasida “harakat o‘tgan narsa” degan sema mavjud, shuning uchun u to‘ldiruvchi bo‘lib kelgan. O‘qi- leksemasida esa “bajarilgan harakat” degan sema bor, shuning uchun u kesim vazifasida kelgan. 10.4.Leksemalarda bir ma’nolilik va ko‘p ma’nolilik Til birligi sifatida tan olingan leksemalarda ham bir ma’nolilik va ko‘p ma’nolilik mavjuddir. Boshqacha aytganda, bitta leksema bir sememaga, boshqa leksema esa bir necha sememaga ega bo‘lishi mumkin. Til va nutq birliklarini barcha sathlarda farqlay borish lozim. Shunday ekan, bir ma’nolilik va ko‘p ma’nolilik hodisalarini ta’riflashda ham shunday yo‘l tutish kerak bo‘ladi. Tilshunos olimlar bu o‘rinda lisoniy ma’no va nutqiy ma’nolarni farqlaydilar. Lisoniy ma’no deganda til birliklariga xos bo‘lgan ma’no nazarda tutiladi. Nutqiy ma’no esa leksemaning nutqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda ifodalaydigan ma’nosidir. Masalan, Poyida yig‘laydi kumush qor yum-yum (Oybek) gapidagi kumush leksemasi til biligi sifatida “oq-ko‘kish rangli yaltiroq, asl metall” ma’nosini bildirsa, atoqli adibimiz Oybek bu leksemani “oq rangli” ma’nosida qo‘llagan. Shuni ta’kidlash lozimki, nutqiy ma’no leksemaning 74 ko‘chma ma’nosi emas, chunki bu ma’no hali til vakillarining barchasi tomonidan tan olinmagan, umumlashmagan ma’nodir. Shunday ekan, biz bu o‘rinda leksemadagi lisoniy ma’noning bitta yoki bittadan ortiq ekanligi haqida so‘z yuritamiz. Agar leksema bittagina ma’noga ega bo‘lsa, bunday leksemalarga bir ma’noli leksemalar deyiladi. Bu hodisa tilshunoslikda monosemiya (yun. mono – bir, sema - belgi) deb ham yuritiladi. Masalan, ko‘l leksemasining yagona sememasi quyidagi semalarni qamrab oladi: 1) suvga to‘lgan havza; 2) atrofi berk suv havzasi; 3) chuqurlikdan iborat tabiiy suv havzasi; Shu leksemaning gap tarkibidagi hosilasi bo‘lgan ko‘l so‘zida ham shu ma’nolar mavjud: Ko‘l juda katta edi. Ko‘pincha lmiy atamalar, atoqli otlar, yangilik bo‘yog‘i o‘chmagan leksemalar bir manoli hisoblanadi. Agar leksema birdan ortiq ma’noga ega bo‘lsa, bunday leksema ko‘p ma’noli leksema deb ataladi. Bu hodisa tilshunoslikda polisemiya (yun. poli – ko‘p, sema - belgi) deb ham yuritiladi. Masalan, izohli lug‘atda og‘ir so‘zining jami 17 ta ma’nosi keltirilgan . Shulardan ba’zilarini quyida keltiramiz: 1) vazni katta bo‘lgan, tosh bosadigan, vaznli, vazmin (og‘ir yuk); 2) o‘zini tuta biladigan, sipo, vazmin, bosiq (og‘ir, vazmin yigit); 3) muayyan me’yori buzilgan, talabga javob bermaydigan (og‘ir havo); 4) yomon oqibatlarga olib borishi mumkin bo‘lgan, jiddiy, xavfli (og‘ir dard) va h. 10.5. Lug‘aviy ma’noning turlari Ilmiy adabiyotlarda ko‘p ma’noli leksemalar ifodalaydigan lug‘aviy ma’nolar til taraqqiyotining qaysi davrida mavjudligiga qarab dastlab ikkita katta guruhga bo‘linadi: I. Avvalgi lug‘aviy ma’nolar til taraqqiyotining oldingi davrlariga tegishli bo‘lgan ma’nolardir. Bu ma’nolar ham eskirish darajasiga qarab ikki turga bo‘linadi: 1. Eski lug‘aviy ma’no leksemaning hozirgi paytda arxaiklashgan ma’nosidir: qimron leksemasi aslida “qaynatilgan sut bilan suvning aralashmasi” degan ma’noni bildirgan. Bu ma’no shu leksemaning eski lug‘aviy ma’nosidir. Uning hozirgi ma’nosi “tuya sutidan tayyorlanadigan qimiz” degan ma’nodir . 2. Etimologik lug‘aviy ma’no leksemaning til tarixiga asoslanib, tuzilishidan kelib chiqib aniqlanadigan ma’nodir: chaqa (mayda pul) leksemasi “chaq” fe’lining “parchala”, “bo‘lak-bo‘lak qil” ma’nosidan –a qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan . 75 II. Hozirgi lug‘aviy ma’nolar til taraqqiyotining hozirgi davriga mansub ma’nolardir. Bu ma’nolar bir ma’nodan boshqa ma’noning o‘sib chiqishi nuqtai nazaridan ikki turga bo‘linadi: 1. Bosh ma’no ko‘p ma’noli leksemalarning o‘zaro bog‘langan barcha ma’nolarini birlashtiruvchi ma’nodir. Bu ma’no odamning esiga keladigan birlamchi ma’nodir. Izohli lug‘atda uzmoq leksemasining quyidagi ma’nolari berilgan: a) “kuch bilan tortib, yulqib butundan ajratmoq, butunni qismga bo‘lmoq” (ipni uzmoq); b) palak, novda yoki tupidan ajratib olmoq (uzum uzmoq); d) kesib qirqib joyidan bo‘lak qilmoq (boshini uzmoq); e) turgan, yopishgan joyidan ajratmoq (boshini yostiqdan uzmoq); f) davom qildirmaslik, to‘xtatmoq (suhbatni uzmoq); g) qarzni to‘lamoq (yegan oshlarini uzmoq); h) qattiq tishlamoq yoki chaqmoq (Itning ishi uzmoq…); i) qattiq ta’sir qilib, azob bermoq (gap bilan uzmoq); 1-ma’no (ipni uzmoq) mazkur leksemaning bosh ma’nosidir, chunki qolgan barcha ma’nolar shu ma’no bilan bog‘langandir. Bosh ma’no o‘z navbatida leksema ma’no tuzilmasida tutgan o‘rniga qarab ikki turga ajratiladi: a) to‘ng‘ich bosh ma’no leksema ma’no tuzilmasida birinchi o‘rinda turgan ma’nodir. Yuqoridagi uzmoq- leksemasaining 1-ma’nosi shunga mos keladi; b) nisbiy bosh ma’no boshqa hosila ma’noning o‘sib chiqishi uchun asos bo‘lgan hosila ma’nodir. Yuqoridagi uzmoq- leksemasaining 7- ma’nosi shunga mos keladi, chunki mazkur ma’no 8-ma’noning o‘sib chiqishi uchun manba hisoblanadi; Bosh ma’no unga turlicha yondashuvlar asosida quyidagi nomlar bilan ataladi: 1) to‘g‘ri ma’no voqelikdagi narsa, belgi, miqdor, harakat tushunchalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalaydigan bosh ma’nodir. 2) nominativ ma’no voqelikdagi narsa, belgi, miqdor, harakat tushunchalariga nom bo‘lib kelgan bosh ma’no. 3) erkin ma’no - bu yuzaga chiqishi muayyan matn, qurshov bilan cheklanmagan bosh ma’no. 2. Hosila ma’no bosh ma’nodan hosil bo‘lgan, undan o‘sib chiqqan ma’nodir. Yuqorida berilgan uzmoq leksemasining 2-, 3-, 4-, 5-, 6-, 7-ma’nolari 1-ma’noga nisbatan hosila ma’nolar hisoblanadi, 8-ma’no esa 7-ma’noga nisbatan hosila ma’no bo‘lib hisoblanadi. Hosila ma’no ham turlicha yondashuvlar asosida quyidagi nomlar bilan ataladi: 1) ko‘chma ma’no to‘g‘ri ma’noga zid qo‘yiladigan hosila ma’no bo‘lib, narsa, shaxs, belgi, miqdor, harakat tushunchalariga ko‘chgan hosila ma’nodir. Masalan, ko‘chaning boshi birikmasi tarkibidagi bosh leksemasining ma’nosi 76 odam boshi birikmasi tarkibidagi bosh leksemasining ma’nosidan o‘xshashlik asosida ko‘chgan ma’nodir. 2) figural (lot. majoz degani) ma’no nominativ ma’noga zid qo‘yiladigan hosila ma’no bo‘lib, borliqdagi narsa, shaxs, belgi, miqdor, harakatlarni majoziy tarzda ifodalagan hosila ma’nodir. Figural ma’noda obrazlilik kuchli bo‘ladi. Masalan, bahor leksemaning umr bahori birikmasi tarkibida ifodalagan “umrning yashnagan davri” degan ma’nosi majoziy ma’nodir, chunki bu ma’no “hayotning kamolga yetgan, yashnagan davri” degan mavhum tushunchani “yil fasllaridan biri” degan aniq tushunchaga bog‘lagan holda ifodalayapti. Figural ma’no ko‘pincha mavhum tushunchalarni ifodalaydi. 3) bog‘li ma’no erkin ma’noga zid qo‘yiladigan hosila ma’no bo‘lib, uning voqelashuvi uchun muayyan matn, qurshov zarur boladi. Ayrim leksemalarning turg‘un (frazeologik) iboralar tarkibidagina ifodalaydigan hosila ma’nolari bog‘li mano hisoblanadi. Masalan, bel leksemasining bel olishmoq, bel bog‘lamoq, beliga tepmoq, belini ko‘tarmoq, belini sindirmoq, beli uzilmoq, belini bukmoq kabi iboralar tarkibidagina ifodalaydigan hosila ma’nolari bog‘li ma’noga misol bo‘la oladi. 10.6. Lug‘aviy ma’no taraqqiyoti yo‘llari Ma’lumki, ijtimoiy hayotda, inson ongida, tafakkurida yuz bergan o‘zgarishlar natijasida til ham o‘zgarib, taraqqiy qilib boradi. Bu o‘zgarishlar birinchi navbatda uning lug‘at boyligida aks etadi. Lug‘at boyligidagi o‘zgarishlar esa birinchi navbatda leksemalar ma’nolarining rivojiga bog‘liqdir. Leksemalar ma’nolarining rivojlanishi quyidagi yo‘llar orqali amalga oshadi. 1. Lug‘aviy ma’noning ko‘chishi Leksema lug‘viy ma’nosining ko‘chishi deganda bir tushuncha nomining boshqa tushuncha nomi sifatida ishlatilishidir. Yuzaki qaraganda, bu yerda ma’no ko‘chishi emas, nom ko‘chishi yuz berayotgandek ko‘rinadi. Aslida unday emas, chunki bunda oldin birinchi tushuncha bilan bog‘liq tarzda yangi tushuncha yuzaga keladi va u inson ongida barqarorlashadi. Tildagi tejamkorlik tamoyili esa yangi tushuncha uchun yangi so‘z qidirib o‘tirmasdan tilda oldin mavjud bo‘lgan so‘zni yangi ma’noda ishlatishga imkon beradi. Masalan, oyoq- leksemasini olib ko‘ramiz. Bu leksema sememasi quyidagi semalarga ega: 1) a’zo; 2) gavdani ushlab turuvchi a’zo; 3) yurishga yordam beradigan a’zo; 4) miqdoran bittadan ortiq a’zo; 5) shaklan uzunchoq a’zo; 6) uchida barmoq tirnoq va tuyoqlari mavjud bo‘lgan a’zo. Albatta, bu ro‘yxatni yana davom ettirish mumkin, lekin bizga shu leksema ma’nosining ko‘chishi qay tarzda yuz berishini tushuntirish uchu shularning o‘zi yetarli deb hisoblaymiz. Inson atrofidagi narsa va 77 tushunchalarni idrok qilishda birinchi navbatda o‘zidan andoza oladi, shuning uchun u stol, stul kabi narsalarning qismlarini ham o‘ziga qiyoslagan holda idrok qiladi va o‘z oyog‘iga xos belgilarning ayrimlari stol va stullarda mavjudligini ko‘radi. Natijada, u oyoq leksemasining 2-, 5-semalariga tayangan holda stol va stullardagi qismni ham shu nom bilan ataydi: stolning oyog‘i. Lug‘aviy ma’noning ko‘chishi bu kabi shakily o‘xshashlikdan tashqari belgi, harakat, vazifa o‘xshashligiga, narsalar o‘rtasidagi aloqaga asoslangan holda yuz berishi mumkin. Shularga asoslanib, lug‘aviy ma’no ko‘chishining quyidagi turlarini ajratsa bo‘ladi: 1. Metafora (grekcha metaphora – «ko‘chirma») o‘xshashlik asosida ma’no ko‘chishidir. O‘xshashlik esa turlicha bolishi mumkin: 1) shakliy o‘xshashlik: odamning qulog‘i (bosh ma’no) - qozonning qulog‘i (ko‘chma ma’no). Bunda quyidagilar asos bo‘ladi: a) odamning tana a’zolari nomlari: bosh, qosh, peshona, ko‘z, bet, yuz, burun, quloq, og‘iz, lab, tish, til, yelka, bel, qo‘l, oyoq, qo‘l va hok b) kiyimlar va ularning biror qismi nomlari: etak, yoqa; d) hayvon, parranda va hasharotlardagi biror a’zoning nomi: qanot, dum, tumshuq; e) o‘simlik va uning bir qismi nomi: tomir, ildiz; Yana misollar: stolning oyog‘i, arraning tishi, varrakning dumi, o‘choq og‘zi, ariqning labi, egarning qoshi, yog‘ochning beli, maktabning biqini (yonboshi), rubobning qorni, ko‘chaning boshi, kemaning tumshug‘i; 2) belgi-xususiyat o‘xshashligi: shirin qovun (bosh ma’no) – shirin so‘z (ko‘chma ma’no). Bunda narsa va harakat belgi-xususiyatlarini bildiruvchi so‘zlar asos bo‘ladi. 3) harakat-holat o‘xshashligi: eshikni ochmoq (bosh ma’no) – sirni ochmoq (ko‘chma ma’no). Bunda 2.Metonimiya (grekcha “qayta nomlash”) – narsa, belgi va harakatlar o‘rtasidagi aloqadorlik asosida ma’no ko‘chish hodisasi. Bu aloqadorlik o‘rin hamda vaqt jihatdan bo‘ladi. Metonimiyada bir predmet bilan ikkinchi predmet orasida doimiy real aloqa mavjud bo‘ladi. Bunda: 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko‘chiriladi: auditoriya – “xona” (bosh ma’no); auditoriya kuldi – “xona ichidagi odamlar”(ko‘chma ma’no) ; 2) narsaning nomi shu narsaga asoslangan o‘lchov birligi nomiga ko‘chiriladi: qop – narsa (bosh ma’no) = besh qop shakar (o‘lchov birligi – ko‘chma ma’no); 3) o‘lchov birligi nomi shu o‘lchov birligi bilan bog‘liq bo‘lgan narsa nomiga ko‘chiriladi: to‘qson besh– o‘lchov birligi (bosh ma’no) = to‘qson besh choy – choy navi(ko‘chma ma’no); 4) muallifning nomi uning asarlari ma’nosida ishlatiladi: Navoiyni ko‘p mutolaa qilgan. 5) belgining nomi shunday belgisi bor narsa nomiga ko‘chiriladi: ko‘k ( bosh ma’noda - rang) – ko‘k (ko‘chma ma’noda - osmon). Buni belgi 78 o‘xshahsligi asosida metafora usuli bilan ko‘chishdan farqlash lozim. Metaforada belgi tushunchasi saqlanadi, metonimiyada esa belgi tushunchasi narsa tushunchasiga aylanadi. 6) o‘simlikni ifodalagan nom shu o‘simlikdan tayyorlanadigan narsa nomiga ko‘chadi: kofe (bosh ma’noda – o‘simlik nomi) – kofe (ko‘chma ma’noda - ichimlik). Tildagi tejamkorlik tamoyili metonimiyada to‘laligicha namoyon bo‘ladi, ya’ni deyarli barcha holatlarda so‘z o‘zi bog‘langan so‘zning ma’nosini o‘z zimmasiga oladi. Qiyoslang: bir piyola suv ichmoq – bir piyola ichmoq. 3. Siné́kdoxa (grekcha “birga anglash” degani) narsa yoki shaxs qismi nomini aytish bilan o‘zini (butunni) yoki narsaning nomini aytish bilan uning qismini tushunishga asoslangan ma’no ko‘chish hodisasidir. 1) qism nomi butunga ko‘chadi: Dunyoda o‘zimizdan keyin qoladigan tuyog‘imiz... (A. Qodiriy). Tirnoq (farzand ma'nosida), ko‘z (mahalla qora ko‘zlari), quloq (Eshitgan quloq nima deydi?), qo‘l, oyoq (egri qo‘llar, qing‘ir oyoqlar – o‘g‘rilar ma'nosida), bosh (Bu bosh nimalarni ko‘rmadi?!), yostiq (hayot, umr ma'nosida – Urush ko‘plarning yostig‘ini quritdi), yurak (Sher yuraklar jangda chekinmaydilar!), bo‘yin (... yo‘g‘on bo‘yinlar bekor yurishibdi), tish (Sichqon tish tirjayib javob berdi...), soch (Jingalak soch burilib qaradi.), yuz (Rapida yuz yoyilib kuldi.) so‘zlari ham sinekdoxaning shu turiga misol bo‘la oladi. 2) butun nomi qismga ko‘chadi: qo‘l (Besh qo‘l barobar emas), panja (Besh panjangni og‘zingga tiqma), osh (umuman ovqat ma'nosidan palov ma'nosiga ko‘chadi) kabi so‘zlardagi ma'no ko‘chishi sinekdoxaning shu turiga misol bo‘la oladi. 4. Vazifadoshlik (funksional) asosida ma'no ko‘chishi narsalarning bajaradigan vazifasi o‘xshashligi jihatidan ma'no ko‘chishidir: o‘q – yoy o‘qi; o‘q – miltiq o‘qi, tomir – daraxt ildizi; tomir – qo‘l tomiri, siyoh – yozuvda qo‘llanadigan qora rangdagi suyuqlik (siyoh – fors-tojikcha qora deganidir), siyoh – yozuvda shu vazifani bajaradigan har qanday rangdagi suyuqlik, chiroq – kerosin bilan yonadigan yorug‘lik taratuvchi asbob; chiroq – elektr toki yordamida yorug‘lik taratuvchi xuddi shu vazifani bajaradigan asbob, ko‘mir – ilgarilari o‘tinni ko‘mib kuydirish orqali olinadigan yoqilg‘i turi; ko‘mir – yer ostidan qazib olinadigan va xuddi shu vazifani bajaradigan yoqilg‘i turi. Diqqat qiling! Metaforik ma’no ko‘chishi bilan va funksional ma’no ko‘chishi bir-biriga yaqindir, chunki ikkala usul ham o‘xshashlikka asoslanadi. Shu sababli ayrim misollarda har ikkala usul ham mavjud bo‘ladi. Masalan, qanot- leksemasi ma’no ko‘chishini tahlil qilaylik: qush qanoti (bosh ma’no) – samolyot qanoti (ko‘chma ma’no). 1. Shakliy o‘xshashligi: 1) ikki tomonga turtib chiqib turishi; 2) har ikkala uchiga tomon ingichkalashib borishi; 3) old tomon qirrasining qalinligi; 4) o‘zi birikkan tanaga nisbatan tor burchak hosil qilishi. 2. Vazifa 79 o‘xshashligi: 1) qush va samolyotni havoda ushlab turishga yordam berishi. Xulosa: bu so‘z ma’nosi metafora usuli yordamida ko‘chgan. Qolgan holatlarda ham shu metoddan foydalansa bo‘ladi. 2. Ma’no torayishi Bunda leksema sememasidagi ayrim semalar kamayib, uning ma'nosi torayadi. Masalan, dehqon (fors-tojikcha deh – “qishloq”, mo‘g‘ulcha qoon - “xon” degani) so‘zining quyidagi semalari mavjud bo‘lgan: 1) katta yer egasi; 2) qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanadigan shaxs; 3) o‘z yerida boshqalar mehnatidan foydalanadigan shaxs. Hozirgi paytda bu so‘zning bitta semasi, ya'ni “qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi shaxs” degan semasigina saqlanib qolgan. Yana bir misol: yaroq (yaramoq so‘zidan olingan)– zarur bo‘lgan narsalarning jami; hozir esa faqat “hujum qilish yoki himoyalanish uchun ishlatiladigan qurol” ma'nosigina saqlanib qolgan. Turdosh otlarning, sifat, son, olmosh, fe'l turkumidagi so‘zlarning atoqli otga o‘tishi ham ma'no torayishiga misol bo‘la oladi: zafar (g‘alaba) – turdosh ot = Zafar (ism) – atoqli ot; go‘zal – sifat = Go‘zal (ism) – atoqli ot; sakson – son = Sakson ota (ism) – atoqli ot; kimsan – so‘roq olmoshi = Kimsan – odam ismi; sotib oldi – fe'l, Sotiboldi - atoqli ot. 3. Ma’no kengayishi Bunda leksema sememasi tarkibiga kiruvchi semalar miqdori ko‘payadi va shuning hisobiga uning ma’nosi kengayadi. Masalan: suv leksemasi sememasi oldin quyidagi semalarga ega bo‘lgan: 1) vodorod va kislorodning birikmasidan iborat bo‘lgan suyuqlik; 2) shaffof suyuqlik; 3) rangsiz suyuqlik; 4) hidsiz suyuqlik. Keyinchalik bu leksema sememasi quyidagi semalar hisobiga kengaydi: 5) ho‘l meva hamda sabzavotlar tarkibidagi suyuqlik: anor suvi; 6) tirik organizm a’zolaridan ajralib chiqadigan suyuqlik, shira: oshqozon suvi; 7) umuman turli narsalar tarkibidagi namlik: suvi qochgan non. Bu ma'nolar ko‘chma ma'nolar emas, balki bir ma'noning turli qirralaridir. Atoqli otlarning turdosh otlarga o‘tishi ham ma'no kengayishiga misol bo‘la oladi: Makintosh – ism, makintosh – kiyim turi; Xosiyatxon – ayollar ismi, xosiyatxon – atlas turi, Volt – mashhur fizik olimning familiyasi, volt – elektr toki kuchlanishi birligi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Lug‘at tarkibiga izoh bering?. 2.Morfologiya haqida ma’lumot bering? 3.Leksikologiya bo‘limida nima o’rganiladi? 4. Vazifadoshlik (funksional) asosida ma'no ko‘chishiga izoh bering? 5. Ma’no kengayishiga izoh bering? 80 11.lug‘at tarkibining shakl va ma’no munosabatlari jihatidan tavsiflanishi Tayanch so’zlar: omonim, omoforma, sinonim, paronim, antonim, giponimiya, giponim, giperonim. Yuqorida aytilganidek, leksemaning shakily (ifoda) tomoni deganda uning tovush tomoni, harfiy ifodasi, urg‘u olish xususiyatlari nazarda tutiladi. Ana shular tilde leksik omonimiya degan hodisani yuzaga keltiradi. Leksik omonimiya leksemalar o‘rtasidagi ifoda tomoni jihatidan teng kelib qolishdir. Bu hodisa o‘z ichiga quyidagi guruh leksemalarni qamrab oladi. 11.1.Omonimlar va ularning turlari Omonimlar - grekcha homos – “bir xil”, onoma yoki onyma – “nom” degan ma'nolarni ifodalab, tovush tomoni ham, harfiy ifodasi ham, barcha grammatik shakllari ham bir xil, ammo mazmun tomoni har xil bo‘lgan leksemalardir: ot (ism) – ot (hayvon), sir (davlat siri)–sir (idish siri). Omonim leksemalar asosan bir xil so‘z turkumi doirasida bo‘ladi. Bularga ot (yosh – umr o‘lchovi; yosh – ko‘z yoshi), fe’l (betla – qarashga botinmoq; betla - sahifala), sifat (hur – ozod; hur – go‘zal) turkumlariga xos omoleksemalar misol bo‘ladi. Grammatik shakllar (kelishik, egalik, ko‘plik, zamon, shaxs-son kabi) tizimiga ega bo‘lmagan ayrim turkumga oid leksemalar ham o‘zaro omonim bo‘lishi mumkin (ham bog‘lovchisi va ham yuklamasi o‘zaro shunday omonimlik hosil qiladi). Omonim leksemalarni ko‘p ma'noli leksemalardan farqlash zarur. Ko‘p ma'noli leksemalar qancha ma'noga ega bo‘lmasin, bu ma'nolar o‘zaro bitta bosh ma’noga bog‘langan bo‘ladi. Omonimlar boshqa-boshqa leksemalar bo‘lgani uchun ularning ma'nolari o‘rtasida bog‘lanish bo‘lmaydi. Ko‘p ma'noli leksemalar ma'nolari o‘rtasida aloqa uzilsa, omonim vujudga keladi: dam I – havo, dam II – temirchi bosqoni, dam III – lahza, nafas, dam IV – bog‘lovchi, dam V – tig‘, o‘tkir joy, dam VI – havo yig‘ilib yurishmay qolgan (ichi dam bo‘libdi); Bu misollardagi dam I leksemasi ifodalagan “havo” manosi mazkur ko‘p ma’noli leksemaning bosh ma’nosi bo‘lib, qolganlari hosila ma’nolardir, lekin hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan bu oltita leksema omonim leksemalardir, chunki ular orasidagi ma’no aloqalari uzilgan. Omoformalar va ularning turlari Omoformalar grekcha homos – “bir xil”, forma – “shakl” degan ma'nolarni ifodalab, faqat ayrim grammatik shakllari bo‘yicha teng keladigan leksemalar guruhidir. Omoformalar har xil turkumlar doirasida mavjud bo‘ladigan leksemalardir. Bularni nechta turkumga oid leksemalar ishtirok etishiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) ikkita turkum doirasidagi omoformalar: a) ot va sifat turkumi doirasida: issiq (yoz issig‘i) - issiq (issiq non); 81 b) ot va son turkumi doirasida: yigirma (marosim) – yigirma (miqdor); d) ot va fe’l turkumi doirasida: yoy (kamon) – yoy (yoymoq); e) ot va ravish turkumi doirasida: burun (a’zo) - burun (avval); f) olmosh va fe’l turkumi doirasida: siz (2-shaxs, ko‘plik) – siz (sizmoq); h) ot va taqidiy so‘z turkumi doirasida: shart (shart qo‘ymoq) – shart (shart uzmoq); i) fe’l va taqlidiy so‘z turkumi doirasida: taq (taqmoq) – taq(tovushga nisb.); k) fe’l va sifat turkumi doirasida: to‘la (to‘lamoq) – to‘la (to‘liq); l) sifat va taqlidiy so‘z turkumi doirasida: chars (qo‘rs) – chars (tovushga nisb.); m) ot va modal so‘z turkumi doirasida: lozim (kiyim)- lozim (zarur). n) fe’l va ravish: o‘ta-o‘ta; 2) uchta turkum doirasidagi omoformalar: a) ot, sifat va fe’l turkumlari doirasida: bez (yog‘ bezi) – bez (bezbet) – bez(moq); b) fe’l, modal so‘z va hisob so‘zlari doirasida: bor (moq) – bor (mavjud) – bor (marta); d) ot, fe’l va ravish turkumlari doirasida: kech (vaqt) – kech(moq) – kech (kelmoq); e) ot, sifat va ravish turkumlari doirasida: sira (tartib) – sira (ochiq) – sira (aslo); f) ot, fe’l va son: uch (yuqorisi) – uch(moq) – uch(ta); h) ot, undov so‘z va taqlid so‘z turkumlari doirasida: chuv (pona) – chuv (chuh) –chuv (qiy-chuv); i) ot, fe’l va taqlid so‘z turkumlari doirasida: qiy (go‘ng) – qiy (kes) – qiy (qiy-chuv); k) ot, son va fe’lturkumlari doirasida: qirq (marosim) – qirq (miqdor) – qirq (kes); l) sifat, fe’l va ravish turkumlari doirasida: qoq (quruq) – qoq(moq) - qoq (ayni); 3) to‘rtta turkum doirasidagi omoformalar: a) ot, sifat, fe’l va ravish turkumlari doirasida: quv (oqqush) – quv (ayyor) – quv(moq) – quv (butunlay); 11.2.Paronimlar va ularning turlari Paronimlar (talaffuzdosh so‘zlar) - yunoncha para – “yonida”, onyma – “nom” so‘zlaridan hosil qilingan bo‘lib, aytilishi bir-biriga yaqin, ammo yozilishi va ma'nosi har xil bo‘lgan so‘zlardir. Paronimlar ko‘pincha bir tovush bilan bir-biridan farq qiladi: asr - asir, shox - shoh, amr - amir. 82 Paronimlar ba'zan og‘zaki nutqda, badiiy asarlarda uchraydi. Ular bir so‘z turkumiga ham, turli so‘z turkumlariga ham oid bo‘lishi mumkin: zirak (ot) - ziyrak (sifat); asr (ot) - asir (ot). Paronimlarning quyidagi turlari mavjud: 1) lug‘aviy (leksik) paronimlar: shox-shoh, asl-asil, nufuz-nufus, dara- dala, dadil-dalil; 2) frazeologik paronimlar: joni kirdi (rohatlanmoq) – jon kirdi (tetiklashmoq), og‘ziga qaramoq (tinglamoq) – og‘ziga qaratmoq (mahliyo qilmoq). 11.3.Sinonimlar va ularning turlari Sinonimlar (ma'nodosh so‘zlar) - grekcha synonymos yoki synonymon – “bir nomli” degan ma'noni bildirib, shakli har xil bo‘lsa ham, ma'nolari bir-biriga yaqin bo‘lgan so‘zlardir. Sinonim so‘zlar bir xil predmetlarni (ovqat, osh, taom), predmetning bir xil belgisini (ishchan, harakatchan, tirishqoq), bir xildagi harakatni (asramoq, saqlamoq) bildiradi. Bunday so‘zlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan iborat bo‘lgan sinonimik qatorni tashkil etadi. Bu qatordagi ma'nosi betaraf bo‘lgan, ko‘p qo‘llanadigan so‘z asosiy so‘z (dominanta, bosh so‘z) deb ataladi: chiroyli, go‘zal, ko‘hlik. Ko‘p ma'noli so‘zlar ko‘chma ma'nosida boshqa so‘zlar bilan sinonim bo‘lishi mumkin: o‘qishni bitirmoq – o‘qishni tugatmoq; ishni bitirmoq – ishni bajarmoq; sotib bitirmoq – sotib yo‘qotmoq. Sinonim so‘zlar nutqning ta'sirli bo‘lishiga yordam beradi. Ular bir xil so‘z turkumiga oid bo‘ladi: yuz, bet, aft, bashara, turq, chehra, oraz, jamol (ot); hayoli, andishali, oriyatli, iboli (sifat); yarim, ikkidan bir (son), hamma, bari, barcha (olmosh); gapirdi, so‘zladi (fe'l), ko‘p, mo‘l, bisyor (ravish); va, hamda (bog‘lovchi); kabi, singari, yanglig‘ (ko‘makchi); xuddi, naq (yuklama) va hokazo. Tildagi o‘zlashma (boshqa tildan kirgan) so‘zlar o‘zbekcha so‘zlar bilangina emas, balki o‘zaro ham sinonim bo‘lishi mumkin: respublika (lot.) – jumhuriyat (arab.). Tub so‘zlar yasama so‘zlar bilan sinonim bo‘lishi mumkin: his (tub) – sezgi (yasama), savol (tub) – so‘roq (yasama), ho‘l (tub) – quruq (yasama). Sinonimik qatordagi so‘zlar eskirishi mumkin: odat, rasm, urf, fan (rasm, odat); iltimos, o‘tinch, tavallo; oqsoq, cho‘loq, lang. Sinonimlarning quyidagi turlari mavjud: 1) leksik (lug‘aviy) sinonimlar. Bular ham ikki xil bo‘ladi: a) to‘liq sinonimlar har jihatdan teng keladigan, o‘zaro farq qilmaydigan, birining o‘rnida ikkinchisini bemalol qo‘llash mumkin bo‘lgan sinonimlardir ( bular yana leksik dubletlar deb qam yuritiladi): kosmos – fazo, respublika – jumhuriyat, savol – so‘roq; b) ma'noviy sinonimlar ayrim ma'no nozikliklari bilan farq qiladigan, birining o‘rnida ikkinchisini har doim ham qo‘llab bo‘lmaydigan sinonimlardir: ovqat, taom, yemish, xo‘rak; kuldi, jilmaydi, tirjaydi, irjaydi, 83 ishshaydi, irshaydi, xoxoladi; 2) frazeologik sinonimlar: boshi osmonda – og‘zi qulog‘ida - do‘ppisini osmonga otmoq (o‘ta xursand). 3) leksik-frazeologik sinonimlar so‘z va ibora o‘rtasidagi ma'nodoshlikdir: yuvosh – qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan; 4) grammatik sinonimlar ikki xil bo‘ladi: a) morfologik sinonimlar: adabiyotchi – adabiyotshunos, keldilar – kelishdi. Qo‘shimcha va ko‘makchmilarninng o‘zaro sinonimligi ham morfologik, ya'ni grammatik sinonimlar jumlasiga kiradi: maktabga ketdi – maktab tomon ketdi. b) sintaktik sinonimlar erkin so‘z birikmalari yoki gaplar o‘rtasidagi sinonimlikdir: dala ishlari – daladagi ishlar; kitobni o‘qidi – Kitob o‘qildi. 11.4.Antonimlar va ularning turlari Antonimlar (zid ma'noli so‘zlar) - grekcha anti – “zid”, “qarama- qarshi”, onoma yoki onyma “nom” degani bo‘lib, qarama-qarshi tushunchalarni ifodalaydigan so‘zlardir. Antonimik juftlikdagi so‘zlar faqat bir xil so‘z turkumlariga oid bo‘ladi: yer-osmon (ot), uzun-qisqa (sifat), ko‘p - oz (ravish), keldi - ketdi (fe'l). Antonimik juft hosil bo‘lishi uchun ikkita mustaqil tushuncha ma'no jihatdan o‘zaro qarama-qarshi bo‘lishi kerak. Fe'llardagi bo‘lishli-bo‘lishsizlik xususiyati antonimlikni vujudga keltirmaydi. Ko‘p ma'noli so‘zlar har bir ma'nosi bilan ayrim-ayrim so‘zlarga antonim bo‘lishi mumkin: qattiq yer – yumshoq yer; qattiq (xasis) odam – saxiy odam. Antonimik juftlar ko‘chma ma'no ifodalashi mumkin: tun-u kun (ravishga ko‘chgan), achchiq-chuchuk (otga ko‘chgan). Bir sinonimik qatordagi antonim so‘z sinonimik qatordagi barcha so‘zlarga antonim bo‘ladi: chiroyli – go‘zal – xushro‘y – ko‘hlik = xunuk – badbashara – badburush – ta'viya. Antonimlikda uchta belgi bor: 1) shakliy jihatdan har xillik; 2) ma'no jihatdan har xillik; 3) ma'nodagi o‘zaro zidlik. Ana shu uchta belgiga ega bo‘lgan ikkita so‘zgina o‘zaro antonim bo‘lishi mumkinGiponimiya 11.5.Giponimiya (yunoncha . hipo — ostida, pastda + onoma — nom) deganda leksemalar o‘rtasidagi pog‘onali munasabatlar tushuniladi. Buni piramida shaklida tasavvur qilish mumkin: uning eng pastida keng tushuncha yotadi, uning ustiga joylashadigan tushunchalar bir-biriga nisbatan torayib boraveradi; yoki buni matryoshka o‘yinchog‘i misolida ham tushuntirsa bo‘ladi. Giponimik munosabatlarda giponim va giperonim tushunchalari mavjud. Giponim — qism mohiyatining butun mohiyatiga bo‘lgan munosabatini ifodalaydigan tushunchadir, ya’ni kengroq tushuncha tarkibiga kiradigan torroq tushuncha ifodasidir. Masalan: ko‘ylak tushunchasi kiyim tushunchasi tarkibiga, 84 sigir tushunchasi hayvon tushunchasi tarkibiga kiradi. Bunda ko‘ylak va sigir so‘zlari giponim hisoblanadi. Giperonim (giper — orttirma -) — umumiylik, tur, narsalar, xususiyatlar, belgilar sinfi kabi tushunchani ifodalaydigan so‘zdir. Masalan, yuqoridagi vaziyatda hayvon va kiyim so‘zlari giponim hisoblanadi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Leksemaning shakily tomonilariga izoh bering? 2 Sinonimlar va ularning turlarini izohlang. 3.Antonimik juft hosil bo‘lishini izohlang? 4. Giponimik munosabatlarga izoh bering? 12. lug‘at tarkibidagi so‘zlarning kelib chiqishi va ijtimoiy guruhlar tomonidan qo‘llanishi jihatidan tavsiflanishi Tayanch so’zlar: o’z qatlam, o’zlashma qatlam, vulgar, varvar, jargon, argo, dialekt. 12.1. Tilning lug‘at tarkibi Tilning lug‘at tarkibidagi so‘zlar kelib chiqishi jihatidan turli-tumandir. Dunyoda faqat o‘z so‘zlaridangina foydalanidan bironta til yo‘q. O‘zbek tili ham bundan mustasno emas. Shunga ko‘ra tilimizda mavjud bo‘lgan so‘zlarni bir qancha guruhlarga bo‘lish mumkin. O‘zbek tili leksikasida o‘z va o‘zlashgan qatlam. Ma’lumki, o‘zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqada bo‘lib kelgan. Bu aloqalar o‘zaro aloqada bo‘lgan xalqning tiliga ma’lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazadi. O‘zaro ta’sir natijasida tilning barcha bo‘limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda o‘zgarishlar yuz beradi. Tildagi o‘zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli bo‘ladi. O‘zbek xalqi qardosh bo‘lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo‘ldi. Shuning tarixiy sabablar bilan bog‘liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo‘ldi. Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do‘stona aloqalar o‘rnatgan. Bular o‘zbek tili leksikasiga ko‘plab so‘zlarning o‘zlashishiga sabab bo‘lmoqda. Hozirgi o‘zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi: 1. O‘z qatlam. 2. O‘zlashgan qatlam. 85 I. O‘z qatlam. O‘z qatlamga umumturkiy so‘zlar va o‘zbekcha so‘zlar kiradi. 1. Umumturkiy so‘zlar. Ko‘pchilik turkum xalqlar tilida qo‘llanadigan, barcha turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan so‘zlar umumturkiy so‘zlar deyiladi. Bu so‘zlar turkiy qabilalarning goh qo‘shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan, hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so‘zlardir. Oltoy tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o‘zbek, qozoq, uyg‘ur, boshqird, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no‘g‘oy, tatar, chuvash, yoqut, tuva, shor, qoraim, qumiq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy turklari tillari mavjud. Umumturkiy so‘zlar hozirgi o‘zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli yarmini tashkil qiladi. Umumturkiy so‘zlar turli sohalarga oid bo‘lib, ularga narsa- shaxs, belgi, miqdor, harakat, his-tuyg‘u bildiradigan so‘zlar kiradi: kishi, oyoq, qo‘l, bosh, ko‘z, qosh, qizil, ko‘k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to‘rt, o‘n, kel, tur, yot, o‘tir, ol, ur, yaxshi, yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi. 2. O‘zbekcha so‘zlar. O‘zbek tili ichida o‘zbek tili va boshqa til elementlari asosida yaratilgan so‘zlar o‘zbekcha so‘zlar deyiladi. O‘zbekcha so‘zlar o‘zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari asosida, o‘z qonuniyatlari asosida yaratiladi. Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi: 1. Asli o‘zbekcha so‘zlarga shu tildagi so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shilishi natijasida hosil qilingan so‘zlar: ter+im+chi, bir+lash+ma, qo‘l+lan+ma, o‘t+kaz+gich, tur+g‘un, bola+larcha. 2. Boshqa tildan o‘zlashgan so‘zlarga o‘zbek tilidagi yasovchi qo‘shimchalarni qo‘shish bilan yasalgan so‘zlar: a) tojikcha so‘zlardan yasalgan so‘zlar: mard+lik, jang+chi, do‘st+lik, pul+siz; b) arabcha so‘zlardan yasalgan so‘zlar: rahbar+lik, qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; d) ruscha- internotsional so‘zlardan yasalgan so‘zlar: sport+chi, razvedka+chi, beton+la+moq, ekskavator+chi. 3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi qo‘shimchalar yordamida o‘z va o‘zlashma so‘zlardan hosil qilingan so‘zlar: til+shunos, mehnat+kash, chizma+kash, kitob+xon, ilm+iy, vagon+soz va boshqalar. II. O‘zlashgan qatlam. Hozirgi o‘zbek tilining lug‘at tarkibiga tarixiy sabablarga ko‘ra boshqa tillardan ko‘plab so‘zlar kirib kelgan. O‘zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlar o‘zlashgan so‘zlar (olinma so‘zlar) deb yuritiladi. O‘zlashgan so‘zlar uyg‘ur, tojik, arab, rus, nemis, fransuz, ispan, ingliz va boshqa tillarga oid. 12.2. O‘zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlar. O‘zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlarni quyidagi qatlamlarga bo‘lish mumkin: 86 1. Fors-tojikcha so‘zlar: Bu so‘zlarning o‘zlashishiga sabab shuki, o‘zbek va tojik xalqlari asrlar mobaynida qo‘ni-qo‘shni bo‘lib yashab kelyapti. Shunga ko‘ra, osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, mirob, dasta, bemor, g‘isht, dasht, xonadon, shogird, xaridor, mard, kam, chala, balki, agar, ham kabi so‘zlarning o‘zbek tiliga o‘zlashishi tabiiy holdir. Misollardan ko‘rinyaptiki, fors-tojikcha so‘zlarda poy, dast, dar kabi qismlar qatnashyapti, so‘zlar oxirida jarangsiz undoshlardan keyin t, jaranglidan keyin d tovushlari ishtirok etyapti; 2. Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar. Arabcha so‘zlar o‘zbek tiliga VII-VIII asrlardan boshlab kirgan. Bu hol arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi bilan bog‘liq. Kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, kasb, qassob, san’at, asbob, bino, imorat, ovqat, g‘alla, fil, parranda, hasharot, inson, oila, amma, xola, dimog‘, idora kabi so‘zlar arab tilidan kirib kelgan. O‘zbek tilidagi arabcha so‘zlar ko‘proq ot va sifat turkumiga tegishli bo‘lib, ularning belgilari quyidagilardir: a) ikkita unli yonma-yon keladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot, murojaat, tabiiy; b) tutuq belgisi (') ishtirok etadi: ma'no, qal'a; d) -iy, -viy qo‘shimchalarini olib yasalgan bo‘ladi: asabiy, oilaviy) 3. Xitoy tilidan olingan so‘zlar. Buyuk ipak yo‘li Markaziy Osiyo bilan Xitoyni bog‘lagan va natijada xitoycha so‘zlar o‘zlashgan: choy (xitoy tilida ttsay deyilar ekan), manti (myan – xamir, ti – go‘sht degani), lag‘mon (“cho‘ziq xamir” degani) . 4. Mo‘g‘ul tilidan kirgan so‘zlar. XIII asrda mo‘g‘ullarning Markaziy Osiyoni bosib olganligi va buyuk Amir Temur tomonidan bu bosqinchilikka barham berilganligi tarixdan ma’lum. Tilimizga o‘zlashgan mo‘g‘ulcha so‘zlarning ayrimlarini keltiramiz: navkar (no‘xo‘r – do‘st, o‘rtoq degani), tuman (o‘n ming). 5. Ruscha-baynalmilal so‘zlar. XIX asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo, jumladan, O‘zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus tilining o‘zbek tiliga ta’siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali boshqa tillardan ko‘plab so‘zlar o‘zlashdi. O‘zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Yevropa xalqlari tillaridan (fransuz, italyan, nemis, ingliz, ispan) so‘z kirishi ikki tarixiy davrni o‘z ichiga oladi: 1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo‘lgan davr. 2. 1917-yildan keyingi davr. Rus tilidan so‘zlar ikki yo‘l bilan o‘zlashdi: 1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, amaldorlarining mahalliy aholi bilan turli xildagi aloqalari tufayli og‘zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat (advokat), apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi. 2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po‘shta (pochta), zovut (zavod), uyez (uyezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi. 87 Rus tili orqali kirgan so‘zlarning ba’zilari dunyodagi ko‘pgina xalqlarning tilida tovush tomoni deyarli o‘zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so‘zlardir. Ular, odatda, internotsional (baynalminal) so‘zlar deb yuritiladi. O‘zbek tiliga o‘zlashgan internotsional so‘zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub: 1. Rus tiliga: sud, samolyot, stol, stul, tok (elektr), ruchka. 2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal, plan, direktor, radio. 3. Yunon tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema, metr, neft, taktika, parallel . 4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi. 5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi. 6. Fransuz tiliga: roman, palto, serjant, bank kabi. Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so‘zlar ijtimoiy-siyosiy hayotga, sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san’at, savdo, sport, harbiy sohaga oiddir. Hozirgi Yevropa tillaridan so‘zlar bevosita aloqalar orqali o‘zlashmoqda. O‘zbek tilidan ham boshqa tillarga so‘zlar o‘tgan: o‘rik, anjir, somsa (ruscha: uryuk, injir, samsa). Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), yeralash (aralash), utyug (o‘tli yuk) kabi so‘zlarning ham rus tiliga o‘zbek tilidan o‘tganligi isbotlangan. O‘zbek tilida ishlatilayotgan bekat so‘zi ham yevropa tillarida piket tarzida qo‘llanayotganligi fanga ma'lum. Hozirgi paytda o‘zbek milliy sport turlaridan bo‘lgan kurashning xalqaro miqyos darajasiga ko‘tarilishi munosabati bilan kurash, yonbosh, chala, halol kabi o‘zbekcha so‘zlar boshqa tillarda ham ishlatilyapti. Xalqlar orasidagi turli xildagi aloqa tillarning lug‘at tarkibining boyib borishiga xizmat qiladi. Ma’lumki, tildagi barcha so‘zlar shu til egalari tomonidan bir xilda, barcha o‘rinlarda qo‘llanavermaydi. Shu jihatdan tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarni ma’lum guruhlarga bo‘lish mumkin. Qo‘llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so‘zlar) Bu guruh o‘zbek millatiga mansub barcha insonlar tomonidan kundalik turmushda ishlatiladigan so‘zlar guruhidir. Bu so‘zlar guruhi qo‘llanish doirasi chegaralangan leksika yoki umumxalq leksikasi deb yuritiladi. Qo‘llanish doirasi chegaralanmagan leksikaning quyidagi xususiyatlari bor: 1. Bunday so‘zlardan yashash joyi, kasbi, hunari, jinsi, madaniy saviyasidan qat’i nazar o‘zbek millatiga mansub barcha kishilar foydalanadi. 2. Bu so‘zlarning ma’nosi hammaga tushunarli bo‘ladi. 88 3. Bu so‘zlar ijtimoiy hayotning barcha sohalariga, barcha so‘z turkumlariga oid bo‘ladi. 4. Bu so‘zlarning ko‘p qismini umumturkiy so‘zlar va o‘zbekcha so‘zlar tashkil etadi. 5. Boshqa tillardan kirgan so‘zlar ham o‘zbek xalqining barchasiga tushunarli bo‘lsa, ular ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralanmaydi. Masalan, arab tilidan o‘zlashgan shamol, soat, inoq, dohiy, mag‘rur, xafa, maqol, hayot, millat, hikoya so‘zlari; fors-tojik tilidan o‘zlashgan go‘sht, non, sozanda, suhbat, sabzavot, ombur kabi so‘zlar; rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan traktor, kino, teatr, sirk, kartoshka, fabrika, zavod kabi so‘zlar umumxalq tilida qo‘llanadi. Demak, qo‘llanish doirasi chegaralanmagan so‘zlar o‘z qatlamga ham, o‘zlashgan qatlamga ham oid bo‘lishi mumkin. Shuni aytish lozimki, umumxalq leksikasi har qanday til lug‘atining asosini, yadroisini tashkil etadi. Bu leksika tarkib jihatidan barqaror bo‘lib, hayotiy zarur bo‘lgan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Qo‘llanish doirasi chegaralangan leksika (so‘zlar) Bunday so‘zlar turli sabablarga ko‘ra o‘zbek tili egalari tomonidan bir xil darajada qo‘llanavermaydi. Qo‘llanish doirasi chegaralangan leksikaning quyidagi xususiyatlari bor: 1. Bu leksika tarkibiga kiruvchi so‘zlarning ma’nolari barcha o‘zbek millati vakillariga tushunarli bo‘lavermaydi. Masalan, doyi so‘zining ma’nosini faqat xorazmliklar (yoki ularga qo‘shni hududdagilar) tushunishadi (bu so‘z adabiy iale tog‘a degan ma’noni bildiradi). 2. Bu so‘zlarning qo‘llanish doirasi chegalanishi ularning kelib chiqishiga bog‘liq emas. Masalan, kelib chiqishi jihatidan o‘zbekcha bo‘lgan purkagich (purka+gich) so‘zi barcha o‘zbek tilida so‘zlashuvchilar tomonidan faol ishlatilmaydi (bu so‘z ruscha pulverizator so‘zining tarjimasidir) . O.S.Axmanovaning “Slovar lingvisticheskix terminov” lug‘atida dialekt so‘ziga quyidagicha ta’rif beradi(tarjima): “DIALEKT - ... 1. Muayyan tilning hududiy, kasbiy yoki ijtimoiy umumiylik bilan chambarchas bog‘langan va doimiy hamda bevosita til orqali aloqada bo‘lib turadigan u yoki bu miqdorda cheklangan kishilar tomonidan ishlatiladigan ko‘rinishi(varianti)dir” Shundan kelib chiqqan holda, qo‘llanish doirasi chegaralangan leksika hududiy dialektal leksika, ijtimoiy dialektal leksika va terminologik leksika kabi guruhlarga bo‘linadi. Shuni ta’kidlash joizki, bu guruhga kiruvchi so‘zlar tarkiban barqaror emas, ya’ni vaqt o‘tishi bilan ularning ayrimlari umumxalq leksikasi tarkibiga o‘tishi mumkin. Masalan, ijtimoiy dialektal leksikaga tegishli bo‘lgan gap yo‘q iborasi 89 hozirgi paytda adabiy til guruhiga o‘tmoqda (shu nomli teleko‘rsatuv ham bor edi). 12.3. Hududiy dialektal leksika Bir millatning ma’lum hududdagina yashaydigan vakillari tomonidan ishlatiladigan so‘zlar yig‘indisi dialectal leksika deb ataladi. Dialekt – yunoncha so‘z bo‘lib, dialektos – «tilning mahalliy ko‘rinishi» demakdir . Dialektal leksika birligi dialektizmlar deb yuritiladi. Millatning ma’lum hududda yashaydigan qismi ishlatadigan birliklar ichida adabiy tilga tegishlilari ham bo‘lishi mumkin. Dialektizmlar tilning faqat mahalliy ko‘rinishigagina tegishli bo‘lgan birliklardir. Dialektal leksika tarkibida quyidagi ko‘rinishlar mavjud: 1) lug‘aviy dialektizmlar shakl va ma’no jihatidan shevaga xos bo‘lgan so‘zlardir. Bunday dialektizmlar ham ikki xil bo‘ladi: a) to‘liq dialektizmlar shakli ham, ma’nosi ham faqat shevaga xos bo‘lgan so‘zlardir. Masalan: xorazmcha: momo (buvi), gashir (sabzi), moyak (tuxum), o‘jak (buzoq), taxya (do‘ppi), secha (chumchuq), hovva (ha); farg‘onacha: valish (ishkom) paqir (chelak); buxorocha kallapo‘sh (do‘ppi), inak (sigir), nana (ona); toshkentcha: ada (ota), doda (bobo). b) yarim dialektizmlar faqat ma’nosigina shevaga xos bo‘lgan so‘zlardir. Masalan, xorazmcha taka so‘zining “yostiq” manosi, o‘ra so‘zining “ustun” manosigina shevaga xosdir, adabiy tilda taka va o‘ra so‘zlari boshqa ma’nolarni (“echkining erkagi” va “qazilgan chuqurlik” ) ifodalaydi. Bir lug‘aviy dialektizm har xil shevalarda har xil ma’nolarni ifoadalaydi: andi so‘zi Toshkent shevasida “lo‘li yoki qorayib ketgan, kir odam” ma’nosini ifodalasa, Qashqadaryo (Qovchin) shevasida “anqov, bechora” ma’nolarini bildiradi 2) fonetik dialektizmlar adabiy tildagi so‘zdan tovushlari bilan farqlanadigan birliklardir: jo‘q (ad. yo‘q), dag‘ (ad. tog‘), chish (ad. tish) va b. 3) grammatik dialektizmlar shevagagina xos bo‘lgan grammatik birliklardir (bular asosan affikslardir): borvotti (ad. boryapti), yurta (ad. yurtga), bozorgir (ad. bozorbop) va b. 4) frazeologik dialektizmlar adabiy tilda muqobili bo‘lmagan va shevaga xos frazeologik birliklardir: Xorazm shevasida: boshi aylanmaydi (ad. e’tibor bermaydi). Bu haqda “Frazeologiya” bo‘limida batafsil bayon qilinadi. 1 2.4. Ijtimoiy dialektal leksika Bu leksikaga mansub so‘zlar ma’lum ijtimoiy guruhlar tomonidan ishlatiladigan so‘zlardir. Bu guruhga jargonlar va argo so‘zlar kiradi. 90 a) jargonlar (fransuzcha “buzilgan til” degani) «umumtildagi”(ustoz prof. Sh. Rahmatullayev ifodasi) so‘zlardan shakily jihatdan farq qiladigan, ko‘pincha og‘zaki muloqotda ayrim ijtimoiy guruhlar tomonidan o‘zini tilning boshqa vakillaridan ajratib ko‘rsatish maqsadida qo‘llanadigan birliklardir: yakan (pul), nishtyak (zo‘r) va h. Jargonlarning quyidagi xususiyatlari bor: - shakily jihatdan umumtildagi so‘zlardan farq qiladi. Masalan, mullajiring jargon so‘zi qismlari bizga tanishday ko‘rinadi, lekin bu ikki qismning o‘zaro bog‘lanishi mantiqan to‘g‘ri emas. - kamsitish, yerga urish, yomonlash kabi qo‘shimcha ma’no bo‘yoqlariga ega. Masalan, dum jargon so‘zida kamsitish ma’nosi borligi seziladi. b) argolar (fransuzcha argot – “o‘zgalar uchun yopiq” degani ) ayrim salbiy ijtimoiy guruhlar (o‘grilar, qaroqchilar) tomonidan ishlatiladigan yashirin ma’noli so‘zlardir: oq qirg‘oq (100 so‘m), qizil (tilla) va h. Argolarning xususiyatlari: - shakily jihatdan umumtildan farq qilmaydi; - yashirin ma’noga ega; - kamsitish, yerga urish ma’nolari yo‘q. 3.Terminologik leksika Ma’lum sohaga oid maxsus tushunchalarni mantiqan aniq ifodalash uchun qo‘llanadigan so‘z yoki so‘z birkmalari yig‘indisi terminologik (lot. terminus – “chegara”, logos - “fan” degani) leksika deb ataladi. Terminologik leksikaning birligi termin (yoki atama) deb yuritiladi. Har qanday termin ma’lum bir terminlar tizimidagina termin hisoblanadi. Shu bilan u umumxalq leksikasiga mansub bo‘lgan so‘zdan farq qiladi. Terminlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) biror sohaga oid maxsus tushunchani ifodalaydi. Masalan, leksikologiya termini tilshunoslik sohasiga tegishli bo‘lib, tilning lug‘at boyligini o‘rganadigan bo‘lim tushunchasini ifodalaydi. 2) bitta terminologik tizimda har doim bir ma’noli bo‘ladi. Masalan, ot so‘zi atama sifatida faqat so‘z turkumi tushunchasini bildiradi (bu so‘z “ism”, “hayvon”, “otmoq”, “ichmoq” ma’nolaridagi so‘zlar bilan omonim hisoblanadi). 3) ko‘pincha tillararo xususiyatga ega bo‘ladi. Masalan, lotin tilidan olingan respublika termini dunyodagi ko‘pgina tillarda bir xil tushunchani ifodalaydi. 4) bir so‘z bittadan ortiq sohaga tegishli termin bo‘lishi mumkin. Masalan, valentlik termini kimyo hamda tilshunoslik fanlarida ishlatiladi. 91 5) asosan ot turkumiga tegishli bo‘ladi, boshqa turkumga tegishli bo‘lsa, otga ko‘chgan bo‘ladi: sintaksis (ot), ishlab chiqarish (harakat nomi otga ko‘chgan). Atamalarni quyidagi mezonlar bo‘yicha tasnif qilish mumkin: 1) qaysi sohaga oidligiga ko‘ra: a) kasb-hunar atamalari ma’lum kasb yoki hunar egalari tomonidan ishlatiladigan atamalardir. Dunyoda qancha kasb yoki hunar bo‘lsa, shularning har biriga xos bo‘lgan atamalar mavjuddir. Ayrim kasblarga oid atamalarga misollar: - o‘qituvchilik: reyting, yillik baho, sinf jurnali, pedkengash, semestr, choraklik va h. - duradgorlik: randa, iskana, tesha, bolg‘a va h. b) ilmiy atamalar ma’lum fan-texnika sohasiga mansub tushunchalarni ifodalaydigan atamalardir. Bunday atamalar tabiiy fanlar, texnika fanlar, ijtimoiy- gumanitar fanlar, matematik fanlarning barchasida mavjuddir. Masalan: - kimyo: oksid, sulfat, reaksiya, valentlik, kislorod, vodorod va h. - matematika: sinus, kosinus, ayniyat, romb, parallelogram, teorema, aksioma va h. - mantiq: predikat, subyekt, obyekt, hukm, tushuncha va h. - kibernetika (yoki komputer texnologiyasi): EHM, axborot, fayl, disk, internet va h. 2) kelib chiqishiga ko‘ra: a) umumxalq leksikasidan olingan terminlar. Bunda tilning o‘zida mavjud bo‘lgan so‘zlar termin sifatida maydonga chiqadi. Masalan, tilshunoslikka oid ot, sifat, son, fe’l, ravish, ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, gap, so‘z kabi, me’morchilikka oid pardoz, davra, namoyon, o‘ymakor, taqsim kabi , temirchilikka oid pesh, tana, yelka, charxdor, dam kabi atamalar bunga misol bo‘la oladi. b) chet tillardan olingan terminlar. Bunda tilimizga hozirgi paytda aloqa vositasi hisoblangan chet tillardan olingan atamalar nazarda tutiladi. Masalan, yadro fizikasiga oid activator, barion, diproton, kvant; botanikaga oid azaliya, valeriana, gortenziya, magnoliya; logopediya faniga oid anamnez, giperkinez, distoniya, patogenez kabi , zargarlik kasbiga oid parma, bargak, peshxalta, dahanda kabi atamalar shunga misol bo‘la oladi. . 12.5. Vulgarizm va varvarizmlar Tilda so‘kish, qarg‘ash ma’nolarini ifodalaydigan so‘zlar vulgarizmlar (lot. vulgaris “qo‘pol” degani) deb ataladi. Masalan: haromi, qiztaloq, yer yutkur, oqpadar va b. Vulgarizmlarni ham qo‘llanish doirasi chegaralangan leksikaga kiritsa bo‘ladi, chunki bu guruh so‘zlar ham har doim 92 ishlatilavermaydi. Bunday so‘zlar badiiy asarlarda qahramonlarning xarakterini chuqurroq ochish uchun xizmat qiladi. Varvarizmlar (yunoncha barbarismos – “tushunarsiz nutq” degani) biror tilda tarjimasi bo‘la turib, o‘rinsiz tarzda ishlatiladigan so‘zlar guruhidir. Masalan: znachit (demak), tak (demak), ostanovka (bekat), svet (chiroq) kabi ruscha so‘zlar; yes (ha), vau (qoyil) kabi inglizcha so‘zlar shunga misol bo‘la oladi. Savol va topshiriqlar 1. Lug‘at tarkibidagi so‘zlar elib chiqishiga ko‘ra necha guruhga bo‘linadi? 2. Ijtimoiy dialektal leksikaga nimalar kiradi? 3. Argolar va jargonlar haqida gapiring. 4. Tilda so‘kish va qarg‘ish ma’nolarini ifodalaydigan so‘zlar nima deyiladi? 13.lug‘at tarkibining faolligi yoki nofaolligi jihatidan tavsiflanishi; lug‘at tarkibining hissiy-ta’siriy bo‘yoqdorligi jihatidan tavsiflanishi . Tayanch tushunchalari: nofaol leksika, faol leksika, neytral qatlam, neologizm, eskirgan qatlam, tarixiy so’zlar, arxaik so’zlar, kalka. 13.1Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi. Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha bo‘limlarida, jumladan, leksikasida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Bunda tildagi ba’zi so‘zlar eskirib, iste’moldan-ishlatilishdan chiqib ketadi yoki yangi tushunchalarni nomlovchi so‘zlar paydo bo‘ladi. Bu hodisalar tilning leksik tarkibini 2 qatlamga ajratishni taqozo etadi: 1. Zamonaviy qatlam (neytral qatlam). 2. Eskirgan qatlam. Zamonaviy qatlam. Bu qatlam o‘zbek tili leksikasining asosiy qatlami bo‘lib, uni umumxalq leksikasiga – ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikaga oid so‘zlar, shuningdek, atamalar, kasb-hunarga doir so‘zlar tashkil etadi. Bu qatlamdagi so‘zlar yangilik bo‘yog‘iga ham, eskilik bo‘yog‘iga ham ega bo‘lmaydi. Zamonaviy qatlamda so‘zlarning nutqda ko‘p yoki kam ishlatilishi, barcha kishilarning ishlatishi yoki ma’lum guruh kishilari nutqidagina ishlatilishi asosga olinmaydi. 93 Eskirgan qatlam. So‘z ifodalaydigan predmet yoki tushuncha hayotda yo‘qolishi, yoki ularning ma’nosini ifodalaydigan boshqa so‘zlarning paydo bo‘lishi munosabati bilan ayrim so‘zlar asta-sekin qo‘llanmay unutila boradi. Ular nutqda kam qo‘llanadi. Ularning ba’zilarini tushunish mumkin, ayrimlarini ko‘pchilik tushunmaydi, ular badiiy va ilmiy adabiyotlarda qo‘llansa, izoh talab etadi. Eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan leksika 2 turga ajratiladi: 1. Tarixiy so‘zlar yoki istorizmlar. 2. Arxaik so‘zlar yoki arxaizmlar. Tarixiy so‘zlar o‘tmishdagi narsa va hodisalarning nomi bo‘lgan, ammo hozir eskirib qolgan so‘zlardir. Tarixiy so‘zlar jamiyatda yo‘q bo‘lib ketgan narsalar, shaxslar haqida gap borganda ishlatiladi. Hozirgi tilda ularning sinonimii yo‘q. Masalan: foytun, yasovul, taxt, kanizak, dinor (tilla pul), chaqirim (1 km), tosh (8 chaqirim – 8 km), gaz (71 sm), botmon (176, 128 kg), misqol (4,25 g.), miri (5 tiyin). Ba’zi so‘zlar til taraqqiyoti davomida turli xil narsalarni ifodalaydigan bo‘lib qoladi. Bunday so‘zlarning bir ma’nosi eskirsa, ikkinchi xil ma’nosi zamonaviy qatlamda ishlatiladi. Masalan: boy so‘zining ma’nosini qiyoslang: Boy Yo‘lchini zimdan kuzatdi (Oybek). Sen boy bo‘laman deb nima ishlarni qilmading, oqibati nima bo‘ldi? Arxaik so‘zlar. Hozir mavjud bo‘lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan nomlari arxaik so‘zlar deyiladi. Arxaik so‘zlar yig‘indisi arxaizmlar deyiladi. Arxaizm – grekcha so‘z bo‘lib, archaios – «qadimgi» degan ma’noni bildiradi. Eskirgan so‘z ifoda etayotgan narsa-hodisalar hozirgi hayotda bor bo‘lgani uchun uning eskirgan nomini almashtira oladigan zamonaviy qatlamga oid so‘z mavjud bo‘ladi. Aslida bir narsaning birdan ortiq nomi bo‘lsa, ulardan til taraqqiyoti qonuniyatlariga javob bera oladigani tilda saqlanib qoladi, javob bera olmaydigani eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lib, ishlatilmay qolib ketadi. Masalan, sekretar – kotib, mirzo, kotiba. Ular ichidan kotib so‘zi hozirgi kunda kishilar tomonidan keng ko‘lamda qo‘llanilyapti. Sekretar so‘zi eskirib, arxaiklashib qolgan. Arxaik so‘zlar so‘zlovchining ko‘z oldida iste’moldan chiqib ketayotgan so‘zlardir: revolyutsiya (inqilob), tuman (rayon), viloyat (oblast), baynalmilal (internotsional), bitik (kitob), ulus, budun (xalq), o‘miz (ko‘krak) kabi. So‘zlar butun holda arxaiklashishi yoki uning biror ma’nosi arxaiklashishi mumkin. Shunga ko‘ra ular: a) leksik arxaizmlar; b) semantik arxaizmlar tarzida ikki xil bo‘ladi. Leksik arxaizmda so‘z eskiradi: gulgun, siymo (obraz). 94 Semantik arxaizmda ma’no eskiradi: chechak – «gul» ma’nosida eskirgan, bekat – karvonlar to‘xtaydigan joy ma’nosida eskirgan, bag‘ir – «jigar» ma’nosida eskirgan. Arxaiklashish iboralarda ham, grammatik hodisalar doirasida ham yuz beradi. Iboralarning arxaiklashishi: dasti alif-lom qilib, gardonini ham qilib; yoqasini chop etmoq; grammatik hodisalarning arxaiklashishi ham uchraydi: sifatdoshning –din, -mish shakllari, ravishdoshning –bon, -ibon shakllari, -dur – kesimlikni ko‘rsatuvchi bog‘lama eskirgan grammatik shakllardir. Fonetik arxaizmlar ham mavjud bo‘lib, unda tovush eskiradi: sobun, qaboq kabi (sovun, qovoq). 13.2.Neologizmlar. Neologizmlar. Kundalik hayotimizdagi yangi narsalarni, ularning belgilarini, yangicha munosabatlarni, umuman yangi tushunchalarni ifoda etish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan so‘zlar yoki yangi ma’noda qo‘llangan eski so‘zlar neologizmlar deyiladi. Neologizm grekcha so‘z bo‘lib, neos – «yangi» degan ma’noni bildiradi. Neologizm yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlardir. Masalan: bakalavr, magistratura, kompyuter, kompyuter texnologiyasi, marketing, supermarket kabi. Neologizmlar yangi paydo bo‘lgan paytda, ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralangan leksikaga kiradi. Neologizmning ma’nosi tushunarlilik kasb etsa, xalq orasida ommalashib ketishi mumkin. Bunda u yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotadi va umumxalq so‘ziga aylanadi. Masalan: brigada, televizor, traktor, kosmos, kosmonavt va hokazo. Ba’zi neologizmlar yangiligicha qolib ketishi, ishlatilish doirasi chegaralangan leksikadan o‘rin olib qolishi mumkin. Demak, neologizm – nisbiy tushuncha. Chunki har bir davr o‘z neologizmiga ega bo‘ladi. So‘z yoki so‘zning ma’nosi neologizm bo‘lishi mumkin. So‘z neologizm bo‘lsa, leksik neologizm deb yuritiladi: broker, ... Leksik neologizmlar tamomila yangi, hali o‘zlashib ketmagan so‘zlardir. Bunday so‘zlar: 1) o‘zbek tilida avvaldan mavjud bo‘lgan so‘z va yasovchi qo‘shimchalar bilan yasalgan yangi so‘zlardir: aqldosh; 2) boshqa tildan kirgan, hali umumxalq tiliga singib o‘zlashib ketmagan yangi so‘zlardir: magistr, bakalavr. Leksik ma’nolardan biri yangi bo‘lsa, semantik neologizm deb yuritiladi. Masalan: tadbirkor, ishbilarmon. O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari O‘zbek tilining leksikasi fan-texnika, san’at, ishlab chiqarishning taraqqiyoti bilan bog‘liq holda boyib boradi. Tilning lug‘at tarkibi 2 manba asosida boyiydi. 1. O‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida (ichki manba). Bunda so‘z yasash orqali yangi so‘zlar hosil qilinadi: sinfdosh, limonzor, vazirlik, ijarachi, 95 tinchliksevar, MDH, BMT kabi. Ichki imkoniyatga shevalardan adabiy tilga so‘z olish ham kiradi: aya, bolish, uvildiriq (ikra) kabi. 2. Boshqa tillardan so‘z olish (tashqa manba). O‘zbek tiliga boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Eng qadimda fors-tojik tillaridan, keyinroq arab tilidan, undan ham keyinroq rus tilidan va rus tili orqali Yevropa tillaridan so‘z o‘zlashtirish faollashgan. O‘zlashgan so‘zlar ham o‘zbek tili leksikasida anchagina miqdorni tashkil etadi. Keyingi yillarda tilning leksik tarkibini so‘z yasashdan ko‘ra boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish hisobiga boyishi yyetakchilik qilmoqda. Boshqa tillardan so‘zlar ikki usul bilan o‘zlashtiriladi: 1) so‘zni aynan olish yo‘li bilan; 2) kalkalab olish yo‘li bilan. So‘zni aynan olish yo‘li bilan tojik, arab tillaridan, shuningdek, rus tillaridan, rus tili orqali boshqa Yevropa tillaridan ko‘proq o‘zlashtirilgan. Masalan, sinch, devor, yana, rubob, kitob, maktab, daraxt, mutolaa, muomala, traktor, sport kabi. Kalkalab o‘zlashtirishda so‘z aynan olinmaydi, balki so‘zning ma’nosi o‘zlashtiriladi. Ikkinchi tildagi so‘zning ma’nosi shu so‘zning morfemik tarkibidan qismma-qism nusxa ko‘chirish orqali ifoda etiladi. Kalkalab o‘zlashtirishning 2 xil yo‘li bor: 1. To‘liq kalka. Bu usulda o‘zlashtirilayotgan so‘zning barcha qismlari o‘z til materialidan tuziladi. Masalan: polugramatniy – chalasavod, ledokol - muzyorar. 2. Yarim kalka. Bu usulda o‘zlashtirilayotgan so‘zning bir qismi aynan saqlanib, bir qismi o‘z til orqali beriladi. Traktorist – traktorchi, tabelshik – tabelchi kabi. O‘zga til so‘zidagi ma’no o‘z tildagi so‘z bilan berilsa, bu semantik kalka deb ham yuritiladi. Masalan, bo‘g‘in so‘zining ruscha «pokoleniye» ma’nosi. Savol va topshiriqlar: 1. O‘zbek tilining nofaol leksikasiga nimalar kiradi? 2. O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari? 3. Uslubiy bo‘yoqdor va bo‘yoqsiz so‘zlar? 14.lug‘at tarkibining faolligi yoki nofaolligi jihatidan tavsiflanishi; lug‘at tarkibining hissiy-ta’siriy bo‘yoqdorligi jihatidan tavsiflanishi . Tayanch tushunchalari: nofaol leksika, faol leksika, neytral qatlam, neologizm, eskirgan qatlam, tarixiy so’zlar, arxaik so’zlar, kalka. 96 14.1Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi. Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha bo‘limlarida, jumladan, leksikasida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Bunda tildagi ba’zi so‘zlar eskirib, iste’moldan-ishlatilishdan chiqib ketadi yoki yangi tushunchalarni nomlovchi so‘zlar paydo bo‘ladi. Bu hodisalar tilning leksik tarkibini 2 qatlamga ajratishni taqozo etadi: 1. Zamonaviy qatlam (neytral qatlam). 2. Eskirgan qatlam. Zamonaviy qatlam. Bu qatlam o‘zbek tili leksikasining asosiy qatlami bo‘lib, uni umumxalq leksikasiga – ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikaga oid so‘zlar, shuningdek, atamalar, kasb-hunarga doir so‘zlar tashkil etadi. Bu qatlamdagi so‘zlar yangilik bo‘yog‘iga ham, eskilik bo‘yog‘iga ham ega bo‘lmaydi. Zamonaviy qatlamda so‘zlarning nutqda ko‘p yoki kam ishlatilishi, barcha kishilarning ishlatishi yoki ma’lum guruh kishilari nutqidagina ishlatilishi asosga olinmaydi. Eskirgan qatlam. So‘z ifodalaydigan predmet yoki tushuncha hayotda yo‘qolishi, yoki ularning ma’nosini ifodalaydigan boshqa so‘zlarning paydo bo‘lishi munosabati bilan ayrim so‘zlar asta-sekin qo‘llanmay unutila boradi. Ular nutqda kam qo‘llanadi. Ularning ba’zilarini tushunish mumkin, ayrimlarini ko‘pchilik tushunmaydi, ular badiiy va ilmiy adabiyotlarda qo‘llansa, izoh talab etadi. Eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan leksika 2 turga ajratiladi: 1. Tarixiy so‘zlar yoki istorizmlar. 2. Arxaik so‘zlar yoki arxaizmlar. Tarixiy so‘zlar o‘tmishdagi narsa va hodisalarning nomi bo‘lgan, ammo hozir eskirib qolgan so‘zlardir. Tarixiy so‘zlar jamiyatda yo‘q bo‘lib ketgan narsalar, shaxslar haqida gap borganda ishlatiladi. Hozirgi tilda ularning sinonimii yo‘q. Masalan: foytun, yasovul, taxt, kanizak, dinor (tilla pul), chaqirim (1 km), tosh (8 chaqirim – 8 km), gaz (71 sm), botmon (176, 128 kg), misqol (4,25 g.), miri (5 tiyin). Ba’zi so‘zlar til taraqqiyoti davomida turli xil narsalarni ifodalaydigan bo‘lib qoladi. Bunday so‘zlarning bir ma’nosi eskirsa, ikkinchi xil ma’nosi zamonaviy qatlamda ishlatiladi. Masalan: boy so‘zining ma’nosini qiyoslang: Boy Yo‘lchini zimdan kuzatdi (Oybek). Sen boy bo‘laman deb nima ishlarni qilmading, oqibati nima bo‘ldi? 97 Arxaik so‘zlar. Hozir mavjud bo‘lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan nomlari arxaik so‘zlar deyiladi. Arxaik so‘zlar yig‘indisi arxaizmlar deyiladi. Arxaizm – grekcha so‘z bo‘lib, archaios – «qadimgi» degan ma’noni bildiradi. Eskirgan so‘z ifoda etayotgan narsa-hodisalar hozirgi hayotda bor bo‘lgani uchun uning eskirgan nomini almashtira oladigan zamonaviy qatlamga oid so‘z mavjud bo‘ladi. Aslida bir narsaning birdan ortiq nomi bo‘lsa, ulardan til taraqqiyoti qonuniyatlariga javob bera oladigani tilda saqlanib qoladi, javob bera olmaydigani eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lib, ishlatilmay qolib ketadi. Masalan, sekretar – kotib, mirzo, kotiba. Ular ichidan kotib so‘zi hozirgi kunda kishilar tomonidan keng ko‘lamda qo‘llanilyapti. Sekretar so‘zi eskirib, arxaiklashib qolgan. Arxaik so‘zlar so‘zlovchining ko‘z oldida iste’moldan chiqib ketayotgan so‘zlardir: revolyutsiya (inqilob), tuman (rayon), viloyat (oblast), baynalmilal (internotsional), bitik (kitob), ulus, budun (xalq), o‘miz (ko‘krak) kabi. So‘zlar butun holda arxaiklashishi yoki uning biror ma’nosi arxaiklashishi mumkin. Shunga ko‘ra ular: a) leksik arxaizmlar; b) semantik arxaizmlar tarzida ikki xil bo‘ladi. Leksik arxaizmda so‘z eskiradi: gulgun, siymo (obraz). Semantik arxaizmda ma’no eskiradi: chechak – «gul» ma’nosida eskirgan, bekat – karvonlar to‘xtaydigan joy ma’nosida eskirgan, bag‘ir – «jigar» ma’nosida eskirgan. Arxaiklashish iboralarda ham, grammatik hodisalar doirasida ham yuz beradi. Iboralarning arxaiklashishi: dasti alif-lom qilib, gardonini ham qilib; yoqasini chop etmoq; grammatik hodisalarning arxaiklashishi ham uchraydi: sifatdoshning –din, -mish shakllari, ravishdoshning –bon, -ibon shakllari, -dur – kesimlikni ko‘rsatuvchi bog‘lama eskirgan grammatik shakllardir. Fonetik arxaizmlar ham mavjud bo‘lib, unda tovush eskiradi: sobun, qaboq kabi (sovun, qovoq). Neologizmlar. Kundalik hayotimizdagi yangi narsalarni, ularning belgilarini, yangicha munosabatlarni, umuman yangi tushunchalarni ifoda etish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan so‘zlar yoki yangi ma’noda qo‘llangan eski so‘zlar neologizmlar deyiladi. Neologizm grekcha so‘z bo‘lib, neos – «yangi» degan ma’noni bildiradi. Neologizm yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlardir. Masalan: bakalavr, magistratura, kompyuter, kompyuter texnologiyasi, marketing, supermarket kabi. Neologizmlar yangi paydo bo‘lgan paytda, ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralangan leksikaga kiradi. Neologizmning ma’nosi tushunarlilik kasb etsa, xalq orasida ommalashib ketishi mumkin. Bunda u yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotadi va umumxalq so‘ziga aylanadi. Masalan: brigada, televizor, traktor, kosmos, kosmonavt va hokazo. 98 Ba’zi neologizmlar yangiligicha qolib ketishi, ishlatilish doirasi chegaralangan leksikadan o‘rin olib qolishi mumkin. Demak, neologizm – nisbiy tushuncha. Chunki har bir davr o‘z neologizmiga ega bo‘ladi. So‘z yoki so‘zning ma’nosi neologizm bo‘lishi mumkin. So‘z neologizm bo‘lsa, leksik neologizm deb yuritiladi: broker, ... Leksik neologizmlar tamomila yangi, hali o‘zlashib ketmagan so‘zlardir. Bunday so‘zlar: 1) o‘zbek tilida avvaldan mavjud bo‘lgan so‘z va yasovchi qo‘shimchalar bilan yasalgan yangi so‘zlardir: aqldosh; 2) boshqa tildan kirgan, hali umumxalq tiliga singib o‘zlashib ketmagan yangi so‘zlardir: magistr, bakalavr. Leksik ma’nolardan biri yangi bo‘lsa, semantik neologizm deb yuritiladi. Masalan: tadbirkor, ishbilarmon. 14.2.O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari. O‘zbek tilining leksikasi fan-texnika, san’at, ishlab chiqarishning taraqqiyoti bilan bog‘liq holda boyib boradi. Tilning lug‘at tarkibi 2 manba asosida boyiydi. 1. O‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida (ichki manba). Bunda so‘z yasash orqali yangi so‘zlar hosil qilinadi: sinfdosh, limonzor, vazirlik, ijarachi, tinchliksevar, MDH, BMT kabi. Ichki imkoniyatga shevalardan adabiy tilga so‘z olish ham kiradi: aya, bolish, uvildiriq (ikra) kabi. 2. Boshqa tillardan so‘z olish (tashqa manba). O‘zbek tiliga boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Eng qadimda fors-tojik tillaridan, keyinroq arab tilidan, undan ham keyinroq rus tilidan va rus tili orqali Yevropa tillaridan so‘z o‘zlashtirish faollashgan. O‘zlashgan so‘zlar ham o‘zbek tili leksikasida anchagina miqdorni tashkil etadi. Keyingi yillarda tilning leksik tarkibini so‘z yasashdan ko‘ra boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish hisobiga boyishi yyetakchilik qilmoqda. Boshqa tillardan so‘zlar ikki usul bilan o‘zlashtiriladi: 1) so‘zni aynan olish yo‘li bilan; 2) kalkalab olish yo‘li bilan. So‘zni aynan olish yo‘li bilan tojik, arab tillaridan, shuningdek, rus tillaridan, rus tili orqali boshqa Yevropa tillaridan ko‘proq o‘zlashtirilgan. Masalan, sinch, devor, yana, rubob, kitob, maktab, daraxt, mutolaa, muomala, traktor, sport kabi. Kalkalab o‘zlashtirishda so‘z aynan olinmaydi, balki so‘zning ma’nosi o‘zlashtiriladi. Ikkinchi tildagi so‘zning ma’nosi shu so‘zning morfemik tarkibidan qismma-qism nusxa ko‘chirish orqali ifoda etiladi. Kalkalab o‘zlashtirishning 2 xil yo‘li bor: 1. To‘liq kalka. Bu usulda o‘zlashtirilayotgan so‘zning barcha qismlari o‘z til materialidan tuziladi. Masalan: polugramatniy – chalasavod, ledokol - muzyorar. 99 2. Yarim kalka. Bu usulda o‘zlashtirilayotgan so‘zning bir qismi aynan saqlanib, bir qismi o‘z til orqali beriladi. Traktorist – traktorchi, tabelshik – tabelchi kabi. O‘zga til so‘zidagi ma’no o‘z tildagi so‘z bilan berilsa, bu semantik kalka deb ham yuritiladi. Masalan, bo‘g‘in so‘zining ruscha «pokoleniye» ma’nosi. Savol va topshiriqlar: 1.O‘zbek tilining nofaol leksikasiga nimalar kiradi? 2.O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari? 3.Uslubiy bo‘yoqdor va bo‘yoqsiz so‘zlar? 15.lug‘at tarkibining ajralmas birikmalar – frazeologik birikmalarning ma’no va tarkib jihatdan tavsiflanishi. Leksikografiya (lug‘atshunoslik) Tayancha tushunchalar: frazeologiya, ibora, turfg’un birikma, tasviriy ifoda, parafraza, leksikografiya. 15.1.Frazeologiya Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot. Nutqda ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro ma’no va grammatik jihatdan bog‘lanishidan tuzilgan birikmalar ham qo‘llaniladi. Bunday birikmalarning ayrimlari nutq jarayonida tuziladi, ayrimlari esa tilda tayyor birikma shaklida mavjud bo‘ladi. Ular bir- biridan o‘ziga xos belgilari bilan farq qiladi.Nutq jarayonida tuzilgan birikma kamida ikkita mustaqil so‘zdan tashkil topadi va murakkab tushuncha ifodalaydi. Bunday so‘z birikmasi ifodalaydigan tushuncha tarkibidagi so‘zlarning ma’nosi asosida yuzaga keladi: qiziqarli asar. Bunday so‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlar ayrim-ayrim so‘zlarga ajrala oladi: qiziqarli asar – zerikarli asar. Shuning uchun ular erkin so‘z birikmasi deb yuritiladi. Tilda ko‘p vaqt bir qolipda qo‘llanaverib, bo‘linmaydigan holga kelib qolgan birikmalar mavjud: og‘zi qulog‘ida. Demak, so‘z birikmalari ikki xil: a) erkin so‘z birikmasi; b) turg‘un so‘z birikmasi. Turg‘un birikmalar ikki xil: a) birikmali atamalar; b) iboralar. Tilda ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topib, ko‘chma ma’no ifodalaydigan, ma’nosi bir so‘zga teng keladigan turg‘un birikmalar ibora (frazeologik birlik) deyiladi. Iboralarning quyidagi xususiyatlari mavjud: 100 1. Iboralar ahamiyati va qo‘llanishi jihatidan, odatda, so‘zga teng keladi: kapalagi uchib ketdi (cho‘chidi), og‘zing qani desa qulog‘ini ko‘rsatadi (lapashang) 2. Iboralar ko‘chma ma'no ifodalaydi va ta'sirchanlikka, obrazlilikka ega bo‘ladi. Masalan, qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan iborasani o‘qigan odam o‘t yeb turgan qo‘y, uning og‘zidagi cho‘p kabi timsollarni ko‘z oldiga keltiradi. Yuvosh so‘zida esa bu kabi xususiyatlar yo‘q. 3. Iboralar gap tarkibida yaxlit ko‘rinishda bitta so‘roqqa javob bo‘ladi va bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: yulduzni benarvon uradigan (yigit)– qanday (yigit)? 4. Ayrim iboralar tarkibiga boshqa so‘zlarni kiritish yoki tarkibidagi so‘zlarni o‘zgartirish mumkin: ko‘zi tushdi – ko‘zi menga tushdi; burni ko‘tarilgan - burni ko‘tarilib ketibdi – burni ko‘tarilibdi va h. 5. Iboralar ko‘proq so‘zlashuv va badiiy uslubda ishlatiladi. Ulardan unumli foydalanish nutqning ta'sirchanligini oshiradi. 6. Birikmalargina emas, ayrim gaplar ham ibora holiga kelib qolishi mumkin: ishtahasi ochildi, dili siyoh bo‘ldi. Iboralarning barchasi ko‘chma ma’no ifodalaydi va ularda emotsionallik so‘zga nisbatan kuchli bo‘ladi. Shuning uchun iboralar nutqning ifodalaligini va ta’sirchanligini oshiradi. Tilning iboralarni o‘rganadigan bo‘limi frazeologiya, iboralar yig‘indisi esa frazeologizm deb yuritiladi. Iboralar o‘rtasida ham o‘zaro sinonimlik, antonimlik, omonimlik, paronimlik hodisalari bo‘lishi mumkin. (Qarang: 8-§. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari.) Frazeologiya – tilshunoslikning bo‘limlaridan biri hisoblanadi. Frazeologiya – lotin tilidan olingan bo‘lib, prasis – ifoda, logos – ta’limot deganidir. Tilda ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topib, ko‘chma ma’no ifodalaydigan, ma’nosi bir so‘zga teng keladigan turg‘un birikmalar ibora (frazeologik birlik) deyiladi. Ma’no yaxlitligiga ega bo‘lgan va nutqiy jarayonga qadar ikki va undan ortiq so‘zlarning barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutqqa tayyor holda olib kiriluvchi ko‘chma ma’nodagi barqaror birikmalarga frazeologizmlar deyiladi Tilning iboralarni o‘rganadigan bo‘limi frazeologiya, iboralar yig‘indisi esa frazeologizm deb yuritiladi. Masalan, tilini tiymoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq, o‘takasi yorilmoq va hokazolar . . . Ma’no darajasiga ko‘ra turlari. Frazeologik qo‘shilma qo‘l qo‘ymoq- imzo chekmoq 101 Frazeologik birlashma tepa sochi tikka bo‘ldi- qo‘rqib ketti Frazeologik chatishma pixini yorgan- ayyor Frazeologik birlik markazida turgan so‘z turkumlari Frazeologik birikmalar markazida turgan so‘z turkumlari a) otli frazeologik birikmalar: og‘zi qulog‘ida b) fe’lli frazeologik birikmalar: aqlini yegan 15.2.Frazeologik birliklarning shakl va ma’no turlariga ko‘ra tasnifi Omonimlik- shakli bir xil ma’nosi har xil iboralar. M: boshga ko‘tarmoq- e’zozlamoq; boshga ko‘tarmoq- shovqin solmoq Sinonimlik- bir-biriga ma’nosi yaqin ma’nodosh iboralar. M: dunyoga kelmoq- tavallud topmoq Antonimlik- qarama-qarshi ma’noli iboralar zid ma’noli iboralar. M: dunyoga kelmoq- dunyodan ketmoq Paronimlik – bitta so‘zi bilan farqlanadigan iboralar:yetti uxlab, tush(i)ga kirmaslik va yetti uxlab tush(i)da ko‘rmaslik; Frazeologik birliklarning ko‘p manoliligiga ko‘ra ko‘ra tasnifi 1. Bir ma’noli frazeologik birliklar Xuddi bir ma’noli so‘zlarga o‘xshab bir ma’noli frazeologik birliklar ham tarkibidagi so‘zlarning ma’nolaridan kelib chiqadigan bitta ma’noga ega bo‘ladi. Masalan bir yoqadan bosh chiqarmoq iborasi “hamjihat bo‘lmoq” degan bitta ma’noni, yer bilan osmoncha iborasi “juda katta, beqiyos (farq)” degan bitta ma’noni ifodalaydi. 2. Ko‘p ma’noli frazeologik birliklar Ko‘p ma’noli leksemaga o‘xshab polisemantik iboralar ham bir-biriga bog‘langan kamida ikkita ma’noga ega bo‘ladi. Ko‘p manoli iboralar ko‘chma ma’nolari ikkitadan beshtagacha borishi mumkin. 15.3Frazeologik birliklarning ko‘p manoliligiga ko‘ra ko‘ra tasnifi (davomi) 1) Ikki manoli iboralar: yo‘lga tushmoq. 1. Kim. jo‘namoq, keta boshlamoq. 2. To‘g‘ri yo‘lga qaytmoq. 2) uch manoli iboralar: bino qo‘ymoq – 1. o‘ziga. Ortiqcha baho bermoq, yuksak fikrda bo‘lmoq. 2. o‘ziga. Qiyofasiga alohida e’tibor bermoq. 3. Kimga yoki nimaga. E’tiqod bilan qaramoq. 3) to‘rt manoli iboralar: bosh ko‘tarmoq. 1. Kim. Qaramoq. 2. Kim nimadan. Qilib turgan ishini to‘xtatmoq. 3. Nima. Qo‘zg‘almoq, harakatga kelmoq. 4. Kimga qarshi. Kurashga chog‘lanmoq. 4) besh manoli iboralar: javob bermoq. 1. Kim nimaga yoki kimga. Javob qilmoq. 102 2. kim nimaga nima bilan. Javoban ish tutmoq. 3. Nima nimaga. Qondirmoq. 4. Kim nimaga. Javobgarlikni o‘z ustiga ustiga olmoq. 5. Kim kimga. “Ketish”ga ruxsat bermoq. 5) olti manoli iboralar: to‘g‘ri kelmoq – 1. Nima yoki kim nimaga yoki kimga. Muvofiq bo‘lmoq. 2. Nima nimaga. Bir vaqtda bo‘lmoq. 3. Nima kimga yoki nimaga qanchadan. Taqsimlaganda tegmoq. 4. Nima yoki kim kimga. Yo‘liqmoq, uchramoq. 5. Nima yoki nima qilish. Qulay bo‘lmoq. 6. Nima qilishga. Lozim bo‘lmoq, zarur bo‘lmoq. Frazeologik birliklarning variantliligiga ko‘ra ko‘ra tasnifi Leksik variant deganda ibora tarkibidagi mustaqil so‘z turkumiga oid so‘zi o‘zgartilishi nazarda tutiladi. Masalan: o‘yga cho‘mmoq – o‘yga botmoq, og‘ziga tolqon solmoq – og‘ziga so‘k solmoq va b. Grammatik variant deganda ibora tarkibidagi biror Grammatik qismning almashtirilishi nazarda tutiladi. Masalan: o‘tirgani joy topolmaslik – o‘tirishga joy topolmaslik, holdan toymoq – holdan toydirmoq. Tasviriy ifoda (parafraza) Narsa-buyumning nomini aniq atamay, uni tasvirlab anglatadigan so‘z birikmasi tasviriy ifoda (yoki parafraza) deyiladi: qushlar - qanotli do‘stlar; fazogirlar - samo lochinlari; makkajo‘xori - dala malikasi; paxta - oq oltin, rassomlar – mo‘yqalam sohiblari. Tasviriy ifodalardagi bitta so‘z har doim o‘z ma'nosida bo‘ladi, shu bilan ular iboralardan farq qiladi. Tasviriy ifodalar ham omonimlik, sinonimlik xususiyatlariga ega bo‘lishi mumkin. Omonim tasviriy ifodalar: aql gimnastikasi – 1) matematika; 2) shaxmat, qora oltin – 1) neft; 2) ko‘mir. Sinonim tasviriy ifodalar: g‘azal mulkining sultoni va o‘zbek tilining asoschisi – Alisher Navoiy; uyg‘onish fasli va fasllar kelinchagi – bahor. Leksikografiya Tildagi jamiki so‘zlar, ularning tarixi, izohi, imlosi kabi muhim masalalar bilan lug‘atshunoslik (yoki leksikografiya ) shug‘ullanadi. Mukammal tuzilgan lug‘at va so‘zliklar u yoki bu tilning boyligini o‘zida to‘playdi. Lug‘atlar qadimdan yaratib kelingan. Masalan, Mahmud Koshg‘ariy tomonidan XI asrda yaratilgan “Devonu-lug‘otit-turk”, XVI asrda usmonli turk tilida yaratilgan “Abushqa” lug‘atlari tarixdan bizga ma'lum. Lug‘atlar ikki guruhga bo‘linadi: 1. Qomusiy lug‘atlarda mashhur shaxslar, ilmiy, siyosiy, adabiy hamda ishlab chiqarishga xos tushunchalar, borliqdagi predmetlar, hodisalar haqida ma'lumot beriladi. "O‘zbek milliy ensiklopediyasi", "Salomatlik ensiklopediyasi", "U kim, bu nima” kabi lug‘atlar shular jumlasidandir. 2. Lingvistik (tilshunoslik) lug‘atlar bir tilli va ko‘p tilli bo‘ladi. Bir tilli lug‘atlarga imlo lug‘ati (so‘zlarni to‘g‘ri yozishga yordam beradi), chappa (ters) 103 lug‘at (so‘zlar oxirgi harfi bo‘yicha alfavit tartibida joylashtiriladi), orfoepik lug‘at (so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga yordam beradi), morfem lug‘at (so‘zlarni asos va qo‘shimchalarga ajratishga yordam beradi), o‘zlashma so‘zlar lug‘ati (chet tillardan kirgan so‘zlarga ta'rif beriladi), frazeologik lug‘at (iboralar lug‘ati), terminologik lug‘at (ma'lum fan sohasi bo‘yicha atamalarga izoh beriladi), izohli lug‘atlar (tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarga izoh beriladi), chastotali lug‘atlar (ma'lum asarlarda so‘zlarning qo‘llanish darajasi haqida ma'lumot beradi), paronimlar lug‘ati (tilda mavjud bo‘lgan talaffuzdosh so‘zlar haqida ma'lumot beradi). 1981-yilda yaratilgan “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” ikki jilddan iboratdir. Bu lug‘atda so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma'nolari haqida to‘la ma'lumot beriladi. Bunday lug‘atlar ma'lum bir ijodkor asarlari bo‘yicha ham yaratilishi mumkin. Masalan, Alisher Navoiy asarlari uchun yaratilgan 4 tomlik lug‘atda 60 000 dan ortiq so‘z berilgan. Ko‘p tilli lug‘atlarga esa tarjima lug‘atlari kiradi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 1. Frazeologiya haqida ma’lumot bering. 2. Frazemalarning ma’no xususiyatlari va turlari? 3. Leksikografiya nima? 4. Lug‘atlar va ularning turlari haqida gapiring. 16.Morfemika va morfema haqida umumiy ma’lumot. Tayanch tushunchalar: morfemika, morfema, asos morfema, affiks morfema, affiks, perefiks, morfologiya, so’z yasovchi, shakl yasovchi. 16.1.Morfemika haqida umumiy ma’lumot. Morfemika so‘zning eng kichik ma’noli qismlari haqidagi ta’limotdir. Bu kichik qismlar tilshunoslikda morfemalar deb yuritiladi. Masalan, paxtakorlarimizga so‘zi paxta, -kor, -lar, -imiz, -ga qismlaridan iborat. Bu qismlar turli xil so‘zlar tarkibida qatnashib, o‘ziga xos ma’nolar ifodalaydi. Bu qismlar yana bo‘linadigan bo‘lsa, ularning ma’nosi yo‘qoladi. Demak, morfema so‘zning eng kichik ma’noli qismidir. Morfema tarkibiga ko‘ra fonemalar kompleksidan, ba’zan bitta fonemadan iborat bo‘ladi. Masalan, u-ni, kitob-i. Morfema so‘z tuzilishida zarur bo‘lgan eng kichik ma’noli qism sifatida yasama so‘zlarning ham, so‘z shakllarining ham tarkibiga kiradi va shu shakllarda ajratiladi. Boshqacha aytganda, morfema affikslari bo‘lgan so‘zlardagina ajratiladi. Masalan, gulzor, paxtakor, temirchilik, 104 o‘qiganman kabilar morfemalarga ajratiladi, ammo uy, kitob, olma, oq, ko‘m-ko‘k kabi so‘zlar morfemalarga ajratilmaydi. Ular yaxlit so‘zlardir. Morfemalar vazifasiga ko‘ra so‘z yasalishiga ham, so‘z o‘zgarishiga ham aloqadordir. Masalan, temir-chi so‘z yasash hodisasi, temir-ni shakl yasash hodisasidir. Ko‘rinadiki, «yasash» termini (keng ma’noda) hosil qilish ma’nosini ifodalaydi. Morfema eng kichik ma’noli qism sifatida shu tilda (o‘zbek tilida) so‘zlovchilarning xotirasida saqlanadi. Bu esa so‘zlarni ma’nosi anglashilib turadigan qismlarga ajratish va, aksincha, xotirada mavjud bo‘lgan morfemalar asosida yangi so‘z yasash yoki so‘zlarni turli grammatik shakllarga ko‘ra o‘zgartirish imkoniyatini beradi. Shu jihatdan qaraganda, morfema, hammadan burun, tilning eng muhim elementidir. Biroq morfema o‘z holicha xotirada saqlanib qoladigan narsa bo‘libgina qolmay, balki grammatik shakllarning tuzilishida ham ishtirok etadi. Bu jihatdan esa morfema til elementi bo‘lishi bilan birga, ayni zamonda nutq elementi ham hisoblanadi. Morfema biror so‘z doirasiga kirmay turib, leksik yoki grammatik qiymatga ega bo‘lmaydi. Masalan, -chi morfemasi garchi o‘zbek tilida shaxs oti yasovchi element sifatida xotirada saqlansa-da, ammo bunda konkret biron shaxs oti nazarda tutilmaydi. Shuningdek, -ni affiksi tushum ma’nosidagi til elementi sifatida xotirada saqlansa ham, u konkret so‘zning tushum kelishigi ma’nosini bildirmaydi. Morfemaning leksik yoki grammatik xarakterdagi konkret ma’noga ega bo‘lishi faqat nutqda, ya’ni gapda yuzaga keladi. Shuning uchun so‘zlarning morfemalarga bo‘linishi nutq jihatidan emas, til jihatidandir. Hozirgi o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan so‘zlarning morfologik tuzilishi tahlil qilinar ekan, unda ajratiladigan har bir morfema hozirgi paytda anglanishi, ya’ni ma’nosi tushunarli bo‘lishi shart. Shuning uchun hozirgi o‘zbek tilidagi morfemalarni so‘zning hozirgi davrda tushunarli bo‘lgan, xotirada til elementi sifatida saqlanadigan eng kichik ma’noli qismlari deb ta’riflash mumkin. Masalan, talabalar-ning, san’at-kor-lar-imiz-ning, tin-ch-lik-parvar-lik, mustaqil-lik-ni kabilar. Qo‘shimchali sodda so‘zlarni (o‘zak va qo‘shimcha) morfemalarga ajratish tartibini qo‘shma, juft va takroriy so‘zlarga tatbiq qilinishi u qadar to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki bu so‘zlar tarkibidagi har bir qism (komponent) aslida so‘zga xos bo‘lgan grammatik tugallikka ega. Shuning uchun bu qismlar ma'lum «ichki» grammatik munosabatda bo‘ladi. Masalan, Yangiyer, oshqozon, uchburchak, beshbarmoq (ovqat) Yangiobod, Mirzacho‘l, otquloq, osh-non, qozon-tovoq, baland-past, qop-qop (bug‘doy), tog‘-tog‘ (paxta), ko‘m-ko‘k (osmon) kabi 105 qo‘shma, juft va takroriy so‘zlarning har biri grammatik jihatdan to‘la shakllangan so‘zdan tashkil topgan. Bundan tashqari, ular tarkibida affikslar ham yo‘q. Ammo ba’zi qo‘shma va juft so‘zlarda affiks morfemalar bo‘lishi mumkin. Bunday paytda ular morfemalarga ajratiladi. Masalan, kun-ga-boq-ar, muzyor-ar, ol-ibsot-ar, qo‘l-ma-qo‘l, kun-dan-kun-ga, oy-ma-oy kabi. Shunday qilib, morfema so‘zning hozirgi paytda yangidan ma’noli qismlarga bo‘linmaydigan har bir o‘zagi, har bir qo‘shimchasidir. Morfemalar ma’no va vazifasiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: 16.2. Asos morfema va uning xususiyatlari. Asos morfema. Asos morfema so‘zning leksik ma’nosini bildiruvchi asosiy qism bo‘lib, qo‘shimchalar shu asos bilan birgalikda qo‘llanadi. Shunga ko‘ra, asos morfema asosiy morfema, affiksal morfema esa ergash yoki yordamchi morfema deb ham yuritiladi. Asos morfema so‘z yasalishi uchun ham, shakl yasalishi uchun ham asos hisoblanadi. U so‘zning semantik yadrosini tashkil etadi. Masalan, paxtakor, paxtazor, paxtachilik kabi so‘zlarda paxta – so‘z yasalishi uchun asos bo‘lyapti. Paxtani, paxtaning, paxtalar kabi so‘zlarda u shakl yasalishi uchun asos hisoblanadi. So‘zga turli xil morfemalar qo‘shilib kelganda ham, asosning ma’nosi o‘zgarmaydi. Undan yasalgan yangi so‘zlarning – yasalmalarning ma’nosi har vaqt asos morfemaning ma’nosi bilan bog‘langan, shu ma’noga asoslangan bo‘ladi. Masalan aql, katta, temir, arava, ter, o‘r kabi so‘zlardan yasalgan katta-lik, temir- chi, arava-kash, ter-im, o‘r-oq kabi yasalmalarning ma’nosi yuqoridagi so‘zlarning ma’nosiga asoslanadi. Asosning qo‘shimchaga nisbatan yetakchi ekani faqat semantik jihatdandir. Chunki u so‘zning tarkibiy elementi til birligi bo‘lgan so‘zlar singari hali ma’lum grammatik qoida va qonunlar ta’sirida bo‘lmaydi. Shuning uchun ham asos grammatik qiymatga ega bo‘lgan birlik deb emas, balki leksik qiymatga ega bo‘lgan eng kichik butunlik deb baholanadi. Asos morfema yasama bo‘lmaydi. U faqat tub bo‘ladi. Yasama asos deyish – bu so‘zda ikki va undan ortiq asos bo‘lishi mumkin demakdir. Masalan, terimchi so‘zining ter – (tub) va terim – (yasama) asoslariga, bilimdonlik so‘zining bil – (tub) bilim –(1-yasama), bilimdon – (2-yasama) asoslarga ajratish lozim bo‘ladi. Vaholanki, bu so‘zlarda bittadan (ter va bil) asos morfema bor. Asos faqat qo‘shimchali so‘zlardagina mavjud. So‘zni asos va qo‘shimchaga ajratishning ikki sharti bor: 1. Asos deb ajratiladigan qism bugungi tilda mustaqil ma’no ifodalashi, boshqa qo‘shimchalar qabul qila olishi shart. 106 2. Qo‘shimcha deb ajratiladigan qism esa boshqa asoska ham qo‘shila olishi shartdir. Masalan yig‘-im, ter-im, yig‘-ma, bos-ma, bos-iq, to‘s-iq, o‘r-im, bos-im kabi. Ta’kidlanganidek, asos avvalo, so‘zdagi asosiy tub, eng tub leksik ma’noni ifodalaydi. U so‘zning semantik yadrosini tashkil qiladi. Bu ma’no hali o‘z xarakteriga ko‘ra konkretlashmaganligi uchun abstrakt ma’no hisoblanadi. Ammo o‘zbek tilida asosning ma’nosi faqat abstrakt (mavhum) bo‘ladi, deyish unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Ya’ni asosning ma’nosi ham konkret, ham abstrakt bo‘ladi. Masalan, terim, terma so‘zlarining asosi birinchisida «yig‘ishtirib olish» (paxtani), ikkinchisida narsalarni (shaxslarni) «to‘plash», «tanlash» (terma komanda) ma’nosini ifodalaydi. Bu holatda asos mavhum ma’no ifodalagan. Ammo paxtani, paxtaning kabi so‘zlaridagi paxta - asosi ma’lum bir narsa tushunchasini (konkret ma’noni) ifodalagan. Asosning ma’nosi ba’zi so‘zlarda so‘zning aniq leksik ma’nosiga teng kelsa, ba’zi so‘zlarda teng kelmaydi. Masalan, kitobdan so‘zining leksik ma’nosi shu so‘zning asosi - kitob anglatgan ma’noga teng keladi. Shu o‘rinda, demak, asosning ma’nosi leksik ma’nodan iborat. Ammo boshliq, boshla, boshqarma so‘zlarining leksik ma’nolari bosh (golova) asosi anglatgan ma’nodan farq qiladi. Chunki yuqoridagi so‘zlarning asosi bosh - o‘sha so‘zlarning leksik ma’nolarini ifodalamaydi, balki shu so‘zlarning asosida yotgan umumiy, abstrakt tushunchani ifodalaydi. Bu tushuncha alohida bosh – (golova) so‘zininggina leksik ma’nosi bo‘lishi mumkin. Asos morfema o‘z konkret ma’nosidan uzoqlashib, umumiy xarakterda ma’no ifodalaydigan vositaga, ya’ni affiksal morfemaga aylanishi mumkin. Masalan, oshxona, ishxona, choyxona, talabnoma, taklifnoma, ruxsatnoma kabi so‘zlardagi xona, noma elementlari shu o‘rinda bir ish faoliyat joyi ma’nosini, biror narsa turi ma’nosini ifodalovchi qo‘shimchaga aylangan. 16.3.So‘z va asos. 1. So‘z o‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, narsa-hodisalar, jarayonlar, shaxslar, belgi va miqdorlarni, xususiyatlarni, harakat va holatni, aloqa va munosabatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan, mustaqil lug‘aviy ma’noga ega bo‘lgan, shuningdek, turli xil grammatik ma’no va vazifalarda qo‘llanadigan til birligidir. So‘z gapning (nutqning) qurilish materiali hisoblanadi. Demak, so‘z obyektiv borliqdagi narsa yoki hodisalar haqidagi tushunchaning tovush vositasi bilan ifodalanishidir. So‘z, ma’no ifodalash bilan birga, his-tuyg‘ularni ham bildirishi mumkin (masalan, undovlar). Kelib chiqadiki, so‘z tushunchani ifodalaydi yoki his-tuyg‘ularni bildiradi. Bularning hammasi so‘zning ma’no tomonidir. So‘z yakka holda bildirgan ma’nosidan tashqari, qo‘llanishda, nutq 107 ichida ko‘chgan ma’noda ham ishlatilishi emotsional bo‘yoqqa ega bo‘lishi mumkin. Masalan: bolam so‘zi o‘rnida bo‘tam, qo‘zim, chirog‘im, deyish, bolasi ko‘p o‘rniga jo‘jasi ko‘p, farzand o‘rniga tirnoq (farzandga zor - tirnoqqa zor) deyish, bo‘tam, bolajonim, bolaginam, qizalog‘im, otajon, jon otam, jonim otam kabi qo‘llashlar so‘zlarning emotsional bo‘yog‘i hisoblansa, Oh qanday go‘zal manzara, hah, hali oqibat shumi? O, u yurak, o u tilla bosh, (U.Nosir) kabi gaplardagi undov so‘zlar turli xil emotsiyalarni (his-hayajon) ifodalagan. 2. Asos. Morfema strukturasi jihatidan bo‘linmas holdagi so‘zning asos bilan bir xil ko‘rinishda kelishi bu elementlarning yaqin munosabatini ko‘rsatadi. Ammo, shunday bo‘lsa ham, ular bir-biriga teng hodisalar emas. Masalan, temir- temirchi, o‘r-o‘roq, til – tilshunos, ish – ishla, bunda temir, o‘r, til, ish so‘zlari nutqda boshqa so‘zlar bilan sintaktik aloqaga kirisha oladi (qiziq kitob, temir panjara, o‘zbek tili, ish boshlamoq), ammo shu shakldagi temirchi, kitobxon o‘roq, ishla, tilshunos so‘zlaridagi asoslar esa so‘zning bir elementi bo‘lib, bunday xususiyatga ega emas. So‘zning o‘rni bilan, morfemalarga bo‘linishi, morfemaning esa ajralmas element ekanligi, so‘zning grammatik jihatdan shakllangan bir butunlik bo‘lib, aniq bir leksik-grammatik kategoriyaga – so‘z turkumiga kirishi, bunday turkumlarga ajralishining so‘zgagina xosligi kabi hodisalar asos bilan so‘z orasidagi farqlardandir. Shuningdek, so‘z nutqda gap bo‘lagi vazifasida keladi va o‘z ma’nosidan tashqari, turli xil qo‘shimcha ma’nolarni ham ifodalaydi. Demak, morfema so‘z ichida, so‘z esa nutq ichida yashaydi. Aytilgan fikrlarni yakunlab, asosga shunday ta’rif berish mumkin: asos so‘zning qo‘shimchalarni ajratgandan so‘ng qoladigan, hozirgi tub leksik ma’noni yoki leksik ma’no asosida yotgan umumiy tushunchani ifodalaydigan eng kichik qismidir. U qo‘shimchasi mavjud bo‘lgan so‘zlardagina ajratiladi. 16.4.Affiks morfema va uning xususiyatlari. Affiksal morfema (lotincha affixus – «bog‘langan», - «biriktirilgan»). Qo‘shimcha (affiks) mustaqil qo‘llanmaydigan, bog‘liq holda, asoska qo‘shilib keladigan, asosning leksik-grammatik xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan har xil ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladigan morfemadir. Qo‘shimcha asosning ma’nosiga yangi leksik belgi - modal ma’no yoki faqat grammatik ma’noda qo‘llanadigan asos yonidagi yordamchi ma’nodir. Ko‘rinadiki, qo‘shimcha, birinchidan, asos ifodalaydigan tub leksik ma’noga yangi leksik belgi qo‘shishi mumkin. Masalan, temirchi so‘zidagi –chi qo‘shimchasi metallning bir turi ma’nosiga shu metall bilan shug‘ullanuvchi shaxs belgisini qo‘shadi. Bu belgi alohida leksik ma’noni tashkil etmasa ham, mavjud leksik ma’noga qo‘shilgan yangi belgidir. Ikkinchidan, qo‘shimcha asos ifodalagan ma’noga qo‘shimcha grammatik ma’no 108 qo‘shishi mumkin. Masalan, bolalar kitoblarini o‘qidilar gapida bolalar (ega), ko‘plikda bo‘lgani uchun kitoblarini (to‘ldiruvchi) o‘qidilar (kesim) ham ko‘plikda kelgan. Bu o‘rinda –lar qo‘shimchasi, bir tomondan, narsaning ko‘p sonli ekanligini (leksik belgi), ikkinchi tomondan esa, bu qo‘shimcha gapdagi boshqa so‘zning son jihatdan o‘ziga mos bo‘lishini talab qilgan. Uchinchidan, affiks asos ifodalagan ma’noga faqat grammatik ma’no qo‘shishi mumkin. Masalan, kitob-ni, kitob-ning, kitob-dan, o‘qidi-m, o‘qidi-ng, o‘qi-di kabi. To‘rtinchidan, qo‘shimcha asos yonida turadi. O‘zicha asossiz qo‘llanmaydi. Va, nihoyat, beshinchidan, yakka holda ma’no xususiyati reallashmaydi. Qo‘shimcha o‘z ma’no xususiyatiga ko‘ra asos morfemaga, ya’ni asosiy morfemaga tayanadi. Shuning uchun qo‘shimcha ergash yoki yordamchi morfema hisoblanadi. So‘zning qismlari bo‘lgan asos bilan qo‘chimcha o‘ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Bular quyidagilar: 1. Asos so‘zning tub ma’no yadrosini tashkil qiladi. Qo‘shimcha esa o‘zak morfemasiz leksik yoki grammatik ma’no ifodalamaydi, u nutqda oddiy tovushlar yig‘indisi bo‘lib qoladi: -chi, -li, -si, -g, -i, -lik, -gar, -chil, -ga (-g‘a, -qa, -ka) kabi. 2. Asos leksik ma’no tomonidan butun bir tub so‘zga nisbatlanishi mumkin. Masalan, ot (liq), bosh (la), ish(chi) so‘zlari ot, bosh, ish so‘zlariga nisbatlanishi mumkin. Shuning uchun bu o‘rinda asosning ma’nosi butun so‘zning ham leksik ma’nosidir. Asosning ma’nosi har vaqt ham so‘zning ma’nosiga teng bo‘lavermaydi. Ya’ni so‘z ifodalagan ma’no hamma vaqt asos ifodalagan ma’noga teng bo‘lmaydi. Ayniqsa, so‘z yasovchi qo‘shimchalari bo‘lgan so‘zlarning ma’nosi asosning ma’nosiga tayansa ham, yangi ma’no bo‘ladi. Masalan, ish-chi, temir-chi, til-shunos, ish-la, oq-la, bilim-li, paxta-kor so‘zlarining ma’nolarini temir, til, ish, oq, bil, paxta asoslarining ma’nolariga solishtirib ko‘rsak, bir tomondan, ular orasida semantik farq borligini ko‘ramiz. Ikkinchi tomondan esa, o‘sha ma’nolar asoslarning ma’nolari bilan ichki jihatdan bog‘langanligini, undan kelib chiqqanligi sezilib turadi. Qo‘shimchalar esa butun so‘zga nisbatlanmaydi. Ba’zan fonetik jihatdan butun so‘zga teng kelib qolishi mumkinday ko‘rinsa ham, uni qo‘shimchaning mustaqil so‘zga teng kelib qolishi deb tushunmaslik kerak. Masalan, (iz) chil, mis (kar), o‘t (qiz), yoza(man), yoza(san), yoza(siz) kabi so‘zlardagi qo‘shimchalar tovush tomonidangina so‘zga o‘xshashdir. 3. Asos unlisiz bo‘lmaydi. U fonetik jihatdan kamida bir bo‘g‘inga to‘g‘ri keladi. Masalan, osh, ish, u, bu, shu, un, bor, kel, yoz kabi. Qo‘shimchalar esa 109 unlisiz ham bo‘la beradi. Masalan, (o‘qi)t, (ishla)sh, (ela)k, (yaltira)q, (tin)ch, (ishla)y kabi. 4. Asosning fonetik variantlari kamdan-kam bo‘ladi. Masalan, yosh(lik), va (yash)a, ong(li) va ang(la), sariq va sarg‘(ay) kabi. Qo‘shimchalarda esa fonetik variantlar nisbatan ko‘proq uchraydi. Masalan, (turt)ki, (supur)gi, (chop)qi, (chol)g‘i yoki (chol)g‘u; (eg)ik, (sin)iq, (buz)uq, (tut)qin, (so‘l)g‘in, (tur)g‘un; (o‘yin)choq, (erin)chak, (sirg‘an)chiq, (qizg‘an)chiq kabilar. 5. So‘zning asos va qo‘shimchalarga bo‘linishi ma’no jihatdan o‘zaro aloqador bo‘lgan so‘zlarni bir-biriga solishtirib ko‘rganda, ayniqsa, aniq ajralib turadi. Masalan, suvli, suvsiz, suvchi, suvdon, suvsira so‘zlari solishtirib qaralsa, ularda bir morfemaning aynan takrorlanganini ko‘ramiz. Bu morfema suv bo‘lib, u o‘sha so‘zlarning umumiy o‘zagidir. Bir umumiy asoska ega bo‘lgan bunday so‘zlar qarindosh yoki asosdosh so‘zlar deyiladi. Aksincha, so‘zning tuzilishida asoslar har xil, qo‘shimchalar esa bir xil bo‘lishi mumkin. Masalan, temirchi, ishchi, traktorchi, baliqchi (qush) doirachi kabi. Biroq bunday so‘zlar qarindosh so‘zlar deb aytilmaydi. 6. Nutqda ishlatilishi jihatidan qaraganda asoska nisbatan qo‘shimcha ko‘proq takrorlanadi. Masalan, Qish bo‘yi allaqaysi yerlarda junjib chiqqan qush zotlari – chumchuqlar, chittaklar, to‘rg‘aylar, sa’valar... o‘z to‘plari bilan vijir-vijir, chug‘ur-chug‘ur sayrab kuladilar (A.Qodiriy). Bu gapdagi vijir va chug‘ur so‘zlarini hisobga olmaganda so‘zlarning birortasi ham takrorlangan emas. Vaholanki, -lar qo‘shimchasi 8 marta, (i)b qo‘shimchasi 2 marta, –i qo‘shimchasi 3 marta takrorlangan. Kembrij universiteti professori J.Yul tomonidan nashr qilingan darslikda morfemalar quyidagi ikki guruhga bo‘linadi: 1. Erkin morfemalar. 2. Bog‘liq morfemalar. From these examples, we can make a broad distinction between two types of morphemes. There are freemorphemes, that is, morphemes that can stand by themselves as single words, for example, open and tour. There are also bound morphemes, which are those forms that cannot normally stand alone and are typically attached to another form, exemplified as re-, -ist, -ed. 16.5.Affiksal morfemalarning turlari. Affiksal morfemalar ma’nosi va fazifasiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: 1) so‘z yasovchi qo‘shimchalar; 2) shakl yasovchi qo‘shimchalar. So‘z yasovchi qo‘shimchalar. Bu qo‘shimchalar turli so‘zlarga qo‘shilib, uning ma’nosi bilan bog‘langan yangi so‘z hosil qiladi. Masalan, -m (-im, -um) qo‘shimchasi harakat va holat anglatgan bilmoq, termoq, to‘plamoq, kechirmoq, 110 tuzmoq kabi fe’llardan narsalik ma’nosini, ish-harakat natijasini ifodalovchi ot yasashga xizmat qiladi: bilim, terim, to‘plam, kechirim, tuzum kabi. Yasovchi qo‘shimchalar bir turkum doirasiga mansub yangi so‘z yasashga (bola-lik, sir-dosh, olma-zor – otdan ot yasalgan) va bir turkumdan boshqa turkum so‘zi yasashga xizmat qiladi: suz-ma, qir-g‘ich, o‘s-ma, kul-gi, to‘sha-k (fe’ldan ot yasalgan), ko‘z-la, varaq-la, zavq-lan, boy-i (otdan fe’l yasalgan), kes-kin, chop- qir, och-iq (fe’ldan sifat yasalgan), ko‘k-ar, keng-ay, yangi-la, oq-la (sifatdan fe’l yasalgan), chirq-illa, shitir-la, gumbir-la, (taqlidiy so‘zdan fe’l yasalgan) kabi. So‘zga birdan ortiq yasovchi qo‘shimcha qo‘shilishi bilan uning tarkibi murakkab qurilishga ega bo‘lib boradi: bilimdonlik so‘zi bilimdon yasash asosidan –lik qo‘shimchasi orqali yasalgan. Bilimdon so‘zi uchun esa bilim yasash asosi va –don yasash vositasi bo‘lib xizmat qilgan. Bilim so‘zi ham, o‘z navbatida, -im qo‘shimchasi orqali bil asosidan yasalgan. Yasovchi qo‘shimchalarning so‘z yasash darajasi bir xil emas. Ayrim qo‘shimchalar juda ko‘p miqdorda yangi so‘zlar yasash uchun xizmat qilsa, ba’zilari miqdor jihatidan kamroq so‘z yasaydi yoki so‘z yasash xususiyatini hozir umuman yo‘qotgan. Yasovchi qo‘shimchalar shu jihatdan uch turga bo‘linadi: 1) unumli qo‘shimchalar; 2) kamunum qo‘shimchalar; 3) unumsiz qo‘shimchalar. 1. Juda ko‘p yangi so‘z yasashga xizmat qiluvchi qo‘shimchalar unumli qo‘shimcha deyiladi: ish-chi, tarix-chi, traktor-chi, jang-chi, bo‘yoq-chi; aql-li, bola-li, g‘ayrat-li, yeyish-li; tuz-la, oq-la, joy-la; bo‘l-ma, mosla-ma, qatla-ma, bola-lik, yosh-lik, tinch-lik, do‘st-lik kabi. 2. Kamroq so‘z yasash uchun xizmat qiluvchi qo‘shimchalar kamunum qo‘shimcha deyiladi: taro-q, tirno-q; tosh-qin, yon-g‘in, qir-g‘in; mehnat-kash, chizma-kash; ek-in, yig‘-in, tug-un. 3. Hozirgi o‘zbek tilida yangi so‘z yasash xususiyatini yo‘qotgan qo‘shimchalar unumsiz qo‘shimcha deyiladi. Bu qo‘shimchalar o‘zbek tilida ma’lum davrlarda yangi so‘zlar yasash uchun xizmat qilgan bo‘lsa ham, hozirgi vaqtda tilda sanoqli so‘zlar tarkibidagina saqlanib qolgan: qoro-vul, dard-chil, ep- chil, yugur-dak, kekir-dak kabilar. So‘z yasovchilarning asosiy qismini o‘zbek tilining o‘z qo‘shimchalari tashkil qiladi. Shu bilan birga, o‘zbek tilida boshqa tillardan o‘zlashgan yasovchilar ham qo‘llanadi; -don, -dor, -kor, -zor, -shunos, ser-, no- kabilar tojik tilidan o‘zlashgan. Bu yasovchilar dastlabki vaqtlarda tojik tilidan qabul qilingan so‘zlar tarkibida qo‘llangan bo‘lib, keyinchalik so‘z yasash vositasi sifatida o‘zbek tilidagi so‘zlarga ham qo‘shilib, yangi so‘z yasash vazifasini o‘tay boshladi: tuz-don, kul-don, salmoq-dor, olma-zor, uzum-zor, til-shunos, tuproq- shunos, paxta-kor, ser-suv, no-o‘rin kabi. 111 Rus tilidan qabul qilingan realist, redaksiya, student, aspirant, direktor singari so‘zlar tarkibidagi –ist, -izm, -tsiya, -ant (-yent), -tor kabilar o‘zbek tilida so‘z yasovchi qo‘shimchalar qatoriga kiritilmaydi. Bunday so‘zlar o‘zbek tilida morfemalarga ajratilmaydi, balki yaxlit bir so‘z sifatida qaraladi. Shakl yasovchi qo‘shimchalar. Bu qo‘shimchalar so‘zning leksik ma’nosini o‘zgartirmaydi, yangi so‘z yasamaydi, balki shu so‘zning grammatik shaklini yasaydi, unga yangi grammatik ma’no qo‘shadi, kichraytirish, erkalash, takror, davomlilik kabi har xil qo‘shimcha ma’no anglatuvchi yoki so‘zning gapda biror vazifani bajarishga moslashgan shakllarini yasaydi. Masalan, paxta-ning, paxta- dan, paxta-ni, paxta-ga; vatan-im, vatan-ing, vatan-i; kelgan-man, kelgan-san; o‘qi- di-m, o‘qi-di-ng; ikki-nchi, kel-ar, kel-ib; uy-cha, qush-cha, qo‘zi-choq, katta-gina kabi. Shakl yasovchi qo‘shimchalar o‘z xususiyatiga qarab ikki turga bo‘linadi: 1) kategorial shakl yasovchi qo‘shimchalar; 2) nokategorial shakl yasovchi qo‘shimchalar. Kategorial shakl yasovchi qo‘shimchalar so‘zlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bir butun sistemani tashkil qilgan grammatik shakllarni hosil qiladi va ular ma’lum grammatik kategoriyalarga, paradigmalarga birlashadi. Jumladan, ot va otlashgan so‘zlarga xos grammatik son, egalik va kelishik shakllarini yasovchi qo‘shimchalar; fe’llarga xos shaxs-son shakllari, zamon shakllari va u bilan bog‘liq mayl shakllarini yasovchi qo‘shimchalar kategorial shakl yasovchi qo‘shimchalarga kiradi. Nokategorial shakl yasovchi qo‘shimchalar grammatik ma’no ifodalovchi shakl yasaydi, lekin bu qo‘shimchalar shakllar sistemasini – paradigmani hosil qilmaydi. Bular asosan quyidagilar: 1. Otlarda kichraytirish, erkalash, chegara kabi har xil ma’nolarni anglatuvchi shakl yasovchi qo‘shimchalar: -cha, -loq, -chak, -choq, -gina, -gacha: uy-cha, bo‘ta-loq, qo‘zi-choq, kelin-chak, shahar-gacha kabi. 2. Ot, sifat va ravishlarda modallik (-gina: qiz-gina, yaxshi-gina, tez-gina), sifatlarda belgining kuchsiz ekani kabi ma’nolarni anglatgan shakl yasovchilar - ish, - (i)mtir: ko‘k-ish, ko‘k-imtir.. 3. Sonlarda donalik, chama, jamlovchi, tartib son turlarini yasovchi qo‘shimchalar: -ta, -cha, -ov, -ala, - (i)nchi: ikki-ta, uch-ov, besh-ta-cha, uch-ala, to‘rt-inchi kabi. 4. Fe’llarda harakatning takror, davom, kuchsizlanish kabi miqdor shakllari yoki biror vazifani bajarishga moslashgan sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi shakllarini yasovchi qo‘shimchalar: -(i)msira, -(i)nqira, -gila, -gan, -(i)b, -gach, - moq: kul-imsira, qizar-inqira, yugur-gila, kel-gan, kel-ib, kel-gach, kel-moq kabi. 112 Qo‘shimchalarning so‘zga qo‘shilish tartibida ma’lum qonuniyat bor. Ma’lumki, so‘z yasovchi qo‘shimchalar so‘zning material qismiga, leksik ma’no ifodalovchi qismiga kiradi. Shunga ko‘ra, tabiiy ravishda, bu turdagi qo‘shimchalar so‘zga shakl yasovchi qo‘shimchalardan oldin qo‘shiladi: ishchi-lar, ishla-di, chiroyli-roq va b. Shakl yasovchi qo‘shimchalarning sintaktik munosabat ifodalamaydigan turi sintaktik munosabat ifodalaydigan turidan oldin qo‘shiladi: ishchi-lar-ga, ishla-ma- di, ishla-yap-ti kabi. Demak, so‘zda so‘z yasovchi qo‘shimcha, shakl yasovchi qo‘shimchaning sintaktik munosabat ifodalamaydigan va bunday munosabatni ifodalaydigan turi qatnashganda, ularning qo‘shilish tartibi quyidagicha bo‘ladi: asos - so‘z yasovchi qo‘shimcha + sintaktik munosabat ifodalamaydigan shakl yasovchi qo‘shimcha + sintaktik munosabat ifodalaydigan shakl yasovchi qo‘shimcha: ish-chi-lar-ga, ish- la-yap-ti, paxta-kor+lar-imiz-ga, uqi-gan-man, yoz+ib-di. O‘zbek tilida qo‘shimchalar suffiks xarakterida bo‘ladi, ya’ni so‘zda asosdan keyingi o‘rinda turadi: ish-chi, qish-la, kuch-li, maktab-ni, bola-lar, ishla-sin, ishla- t-yap-man kabi. Lekin boshqa tillardan kirib, o‘zlashib qolgan so‘zlarda asos oldiga qo‘shiluvchi qo‘shimchalar (prefikslar) ham bor. Bular so‘z yasovchilar doirasidagina uchraydi: ser-harakat, no‘-o‘rin, ser-tashvish; ba-quvvat, be-nuqson, be-tashvish; anti-fashist, anti-demokratiya kabi. Qo‘shimchalar struktura jihatidan sodda yoki qo‘shma bo‘ladi. Masalan, paxtakor, paxtadan so‘zlaridagi –kor va –dan qo‘shimchalari sodda qo‘shimchalardir. Demak, sodda qo‘shimcha, hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan bir-butun yaxlit holda bo‘ladi. Qo‘shma qo‘shimchalar hozirda mustaqil qo‘shimcha sifatida qo‘llana oladigan ikki yoki undan ortiq qo‘shimchaning o‘zaro birikib, bir qo‘shimcha - bir morfema holiga kelishidan tug‘iladi. Masalan, mo‘lchilik, odamgarchilik. Hozirgi o‘zbek tilida –chi, -lik va –gar qo‘shimchalari so‘z yasash uchun xizmat qiladi, ya’ni ularning har biri alohida bir qo‘shimchadir (suv-chi, do‘st-lik, zar-gar kabi). Lekin mo‘lchilik, odamgarchilik so‘zlari tarkibidagi –chilik va –garchilik qo‘shimchalari yaxlitligicha bir qo‘shimcha hisoblanadi (ular qismlarga ajralmaydi). Shunki hozirgi o‘zbek tilida mo‘lchi, odamgar yoki odamgarchi so‘zlari yo‘q. Demak, birdan ortiq affiksal morfemaning o‘zaro birikib, bir butun holga kelishidan hosil bo‘lgan qo‘shimcha murakkab qo‘shimcha deyiladi. Qo‘shma qo‘shimchalar vazifasi bir xil yoki har xil bo‘lgan qo‘shimchalarning birikuvidan hosil bo‘lishi mumkin. Masalan, serobgarchilik so‘zidagi –garchilik uchta so‘z yasovchi qo‘shimchaning birikishidan hosil bo‘lgan. Zavqlanmoq so‘zidagi –lan qo‘shimchasi bir so‘z yasovchi (-la) va bir 113 shakl yasovchi (daraja yasovchi -n) qo‘shimchaning birikishidan hosil bo‘lgan. Kelmoqda so‘zidagi –moqda qo‘shimchasi ikki shakl yasovchi (-moq va -da) qo‘shimchaning birikishidan hosil bo‘lgan. Affikslarda shakl va ma’no munosabati So‘zlarda bo‘lganidek, qo‘shimchalarda ham shakl va ma’no munosabati asosida omonimiya, polisemiya, sinonimiya va antonimiya kabi hodisalar uchraydi. Affiksal omonimiya. Shaklan bir xil bo‘lib, ma’no jihatidan turlicha turkumlarga xos so‘z yasovchi va shakl yasovchi affiks omonim affiks deyiladi. Ular shaklan bir xil bo‘lsa ham, lekin ma’no jihatidan bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa-boshqa qo‘shimcha hisoblanadi. Affiksal omonimiya quyidagi ko‘rinishlarga ega: 1. So‘z yasovchi qo‘shimchalar o‘zaro omonimlik munosabatida bo‘ladi. So‘z yasovchi qo‘shimchalarning bir so‘z turkumi doirasida omonimlik holatida bo‘lishi juda kam uchraydi. Bu hodisa ko‘pincha ikki, ba’zan uch so‘z turkumi doirasida bo‘ladi. So‘z yasovchi qo‘shimchalarning omonimlik munosabatida bo‘lishi quyidagicha: a) –k, -q (-ik, -iq, -uk, -oq): kura-k, tesh-ik, chiz-iq, yut-uq, yamo-q, tuz-oq, o‘r-oq (ot); eg-ik, sin-iq, qo‘rq-oq, yum-uq (sifat); ko‘z-ik, kech-ik, yo‘l-yo‘liq (fe’l) kabi; b) –gi (-ki, -qi); supur-gi, chop-qi, tep-ki (ot); kuz-gi, kech-ki, qish-ki (sifat) kabi; v) –in, -un: ek-in, tug-un, yig‘-in (ot); erk-in, yashir-in (sifat) kabi; g) –lik; bola-lik, mustaqil-lik, paxtachi-lik, yaxshi-lik (ot); hafta-lik, kun-lik, tush-lik, buxoro-lik (sifat); d) –qin, -g‘in (-qun, -g‘un); tosh-qin, yon-g‘in, uch-qun (ot); yor-qin, oz- g‘in, tur-g‘un (sifat) kabi; ye) –don: tuz-don, kul-don, qalam-don (ot); bilim-don, gap-don, qadr-don (sifat) kabi. 2. So‘z yasovchi qo‘shimcha bilan shakl yasovchi qo‘shimcha omonimlik munosabatida bo‘ladi: a) –chak, -choq, -chiq: kuyun-chak, maqtan-choq, sirg‘an-chiq (sifat); kelin- chak, toy-choq, qop-chiq (otning kichraytish – erkalash shakli) kabi; b) –cha, -larcha, -lab: qisqa-cha, yashirin-cha, do‘st-larcha, mard-larcha, oy- lab, yil-lab (ravish); uy-cha, shahar-cha (otning kichraytish shakli); o‘n-larcha, yuz-lab, ming-lab (son shakllari) kabi; 114 v) –ma; gazla-ma, bos-ma, o‘s-ma (ot) va yasa-ma, tug‘-ma, qayril-ma (qosh); qaynat-ma (sho‘rva) (sifat); kel-ma, o‘qi-ma, bor-ma (fe’lning bo‘lishsiz shakli) kabi; g) – (a)r: ko‘k-ar, oq-ar (sifatdan fe’l yasalgan); kel-ar, oq-ar (suv), ko‘r-ar ko‘z, bor-ar (yer), (sifatdosh shakli) kabi; d) –siz: suv-siz, kuch-siz, poyon-siz (sifat); kela-siz, keta-siz, o‘qiy-siz, ishlayap-siz, o‘qigan-siz (fe’lning shaxs-son shakli) kabi; ye) –i, (a)y: chang-i, boy-i, tinch-i, kuch-ay, keng-ay (fe’l yasovchi); qishloq-(g‘)-i, maktab-i, kitob-i (egalik shakli); bor-ay, kel-ay, yoz-ay (fe’lning mayl shakli). 3. Shakl yasovchi qo‘shimchalar o‘zaro omonimlik munosabatida bo‘ladi: a) –(i)sh: oq-ish, ko‘k-ish, sarg‘-ish (belgining kamligi shakli); o‘qi-sh, bor- ish, yoz-ish (harakat nomi shakli); yoz-ish-di, ishla-sh-di, kul-ish-di (fe’lning birgalik daraja shakli) kabi; b) –m, -ng: uka-m, ota-m, uka-ng, ota-ng (egalik shakli); keldi-m, o‘qidi-m, keldi-ng, o‘qiding (shaxs-son shakli) kabi. Bu kabi omonimlik xususiyatiga ega bo‘lgan qo‘shimcha omomorfema ham deyiladi. Bunday til hodisasi affiksal o‘mo‘nimiya deyiladi. Affiksal polisemiya. Yasovchi affiksning bir turkumga xos bo‘lgan xilma-xil ma’noli so‘z yasash hodisasi affiksal polisemiya deyiladi: tort-ma, bo‘l-ma, bostir- ma (joy oti); isit-ma, terla-ma, yozish-ma (mavhum ot); sur-ma, qatla-ma (narsa oti) kabi. –ma qo‘shimchasi yordamida yasalgan bu so‘zlarning hammasi narsalik ma’nosini anglatadi. Ular anglatgan ma’nodagi farq esa qo‘shimcha orqali emas, balki yasash asosi orqali aniqlanadi. Shuning uchun bunday xususiyatga ega bo‘lgan qo‘shimcha polisemantik qo‘shimcha, bunday til hodisasi esa affiksal polisemiya deyiladi. Quyidagi qo‘shimchalar polisemantik xususiyatga ega: 1) –gi, -g‘i (-ki, -qi): supur-gi, chop-qi (narsa oti), sev-gi, sez-gi, kul-gi (mavhum ot) kabi; 2) –lik: pillachi-lik, o‘qituvchi-lik, uchuvchi-lik, adabiyotshunos-lik, o‘lkashunos-lik, jamiyatshunos-lik (kasb, hunar, soha oti); yaxshi-lik, manman-lik, bola-lik, o‘smir-lik, yosh-lik (belgi, holat nomi); tepa-lik, jar-lik, past-lik, do‘ng-lik (joy, makon oti) kabi. Polisemantik qo‘shimcha bir turkumga tegishli har xil ma’noli so‘z yasashiga qaramay bir necha qo‘shimcha emas, balki har xil o‘zakka qo‘shilib, turli xil ma’no ifodalaydigan birgina qo‘shimcha hisoblanadi. 115 Demak, qo‘shimchalardagi omonimiya va polisemiya hodisalari qo‘shimchaning qanday yasash asoslariga qo‘shilishi, yasama so‘zning leksik va grammatik ma’nolari kabilarga qarab aniqlanadi. Affiksal sinonimiya. Shaklan har xil bo‘lib, bir-biriga o‘xshash yoki juda yaqin ma’no bildiruvchi qo‘shimcha sinonim affiks, bu hodisa esa affiksal sinonimiya deyiladi. Affiksal sinonimiya, asosan, bir xil so‘z turkumi doirasida sodir bo‘ladi. Qo‘shimchalardagi sinonimiya hodisasi boshqa-boshqa qo‘shimchalarning so‘z yasash asosiga qo‘shilishi natijasida yuz beradi. Masalan, o‘rin-siz va no-o‘rin, g‘ayrat-li va ser-g‘ayrat, suvl-li va ser-suv. Tilda sinonim qo‘shimchalar so‘z yasovchilarning o‘zaro va shakl yasovchilarning o‘zaro ma’nodosh bo‘lib kelishi asosida (o‘zgar-t va o‘zgar-tir, to‘l-dir va to‘l-g‘iz, oq-ish-oq-imtir, oq-roq, ayt-ing-lar-ayt-ingiz, unum-li-unum- dor, pul-li-pul-dor kabi), shuningdek, o‘zbek tili qo‘shimchalari bilan boshqa tillardan qabul qilingan qo‘shimchalarning ma’nodoshlik xususiyatiga ega bo‘lishi natijasida (adabiyot-chi va adabiyot-shunos, g‘ubor-siz va be-g‘ubor kabi) kelib chiqadi. Sinonim qo‘shimchalarning turli asoslarga qo‘shilib so‘z yasash darajasi ham bir xil emas. Jumladan, mahsuldor –chi qo‘shimchasi turli ma’no anglatgan shaxs oti yasagani holda, uning sinonimi sifatida kelgan –shunos qo‘shimchasi ma’lum asoslargagina qo‘shilib shunday otlar yasaydi. Shuningdek, -shunos qo‘shimchasi qo‘shilgan barcha asoslarga –chi qo‘shimchasi ham bir xilda qo‘shila olmaydi. Qiyoslang: adabiyot-chi va adabiyot-shunos, tarix-chi va tarix-shunos, lekin bo‘yoq-chi, xizmat-chi (-shunos qo‘shimchasini qo‘shib bo‘lmaydi), sharq- shunos, tuproq-shunos, o‘lka-shunos (-chi qo‘shimchasi qo‘shilmaydi) kabi so‘zlarda bu qo‘shimchalarni almashtirib qo‘llab bo‘lmaydi. Sinonimiya quyidagi ko‘rinishlarga ega: 1. –chi qo‘shimchasi tojik tilidan qabul qilingan –shunos, -kor, -kash kabi qo‘shimchalar bilan sinonimlik munosabatida bo‘ladi: til-chi va til-shunos adabiyot-chi va adabiyot-shunos; qasos-chi – qasos-kor, childirma-chi – childirma-kash kabi. 2. –li qo‘shimchasi tojik tilidan o‘zlashgan –kor, -dor, ba-, -ser kabi yasovchilar bilan sinonimlik holatida bo‘ladi: itoat-li va itoat-kor,(-go‘y) bayroq-li va bayroq-dor, suv-li va ser-suv, tashvish-li va ser-tashvish, davlat-li va ba-davlat, tartib-li va ba-tartib kabi. 3. –siz qo‘shimchasi tojik tilidan o‘zlashgan be-, no- qo‘shimchalari bilan sinonimlik munosabatda bo‘ladi: g‘ubor-siz va be-g‘ubor, xabar-siz va be-xabar, umid-siz va no-umid, o‘rin-siz va no-o‘rin kabi. Affiksal antonimiya. Qo‘shimchalarning qarama-qarshi ma’no bildirish hodisasi affiksal antonimiya deyiladi. Antonim affikslar o‘zbek tilida uncha ko‘p 116 emas. Masalan: Sifat yasovchi –li va -siz, -li va be-, -li va no-, -siz va -dor, -siz va ser- kabi qo‘shimchalar qarama-qarshi ma’noli so‘zlar yasaydi: kuch-li-kuch-siz, o‘rin-li-o‘rinsiz, odob-li-odob-siz; baraka-li-be-baraka; nuqson-li-be-nuqson; foyda-li-be-foyda; o‘rin-l-=no-o‘rin, jo‘ya-li-no-jo‘ya; insof-li-no-insof; pul-siz- pul-dor, xabar-siz-xabar-dor; go‘sht-siz-ser-go‘sht, farzand-siz-ser-farzand kabi. Affiksal pleonazm. Affiksatsiyaning asosiy xususiyatlaridan biri bir so‘zda bir xil affiksning birdan ortiq bo‘lmasligidir. Lekin bu holatning ham o‘z aniq sabablariga ko‘ra chekinishlari - affikslarning takrorlanishi uchrab turadi, ya’ni affiksal pleonazm hodisasi sodir bo‘ladi. Pleonazm – yunoncha «pleonasmos – ortiqchalik» ma’nosini ifodalaydi. Bir so‘zda ma’nolari bir xil yoki yaqin bo‘lgan affikslarning takrorlanishi (ikki, ba’zan uch) affiksal pleonazm deyiladi. So‘zda takrorlanib keladigan bunday affikslar har xil ko‘rinishga ega bo‘ladi: bir affiksning aynan o‘zi takrorlanadi yoki tashqi shakli har xil bo‘lgan – sinonim affikslar takrorlanadi: ayt-ingiz-lar, ish-da-ligim-da, bir-i-si, sing(i)l-i-si kabi. Shuningdek, til birliklari (so‘zlar) ham semantik jihatdan takror holda qo‘llanadi: bosh-oyoq sarpo birikmasidagi «sarpo» so‘zi ham «bosh-oyoq» ma’nosini ifodalaydi. Yoki pulsirot ko‘prigi birikmasidagi «pul» so‘zi «ko‘prik» ma’nosini bildiradi. 16.6.So‘zning morfema tarkibidagi o‘zgarishlar. Tilning boshqa hodisalarida bo‘lgani kabi tarixiy taraqqiyot jarayonida so‘zlarning morfema tarkibi ham o‘zgarishi mumkin. Masalan, ayt fe’li hozirgi tilda morfemalarga ajralmaydi, lekin u aslida ikki morfemadan tashkil topgan bo‘lib, qadimda uning ay elementi asos bo‘lgan (ya’ni hozirgi aytdi fe’li qadimda aydi shaklida bo‘lgan). Demak, t elementi aslida shu asoska qo‘shilgan affiksal morfemadir: ay-t (ay-it) – ayt. Shuningdek, art fe’li ham ari o‘zagidan hosil bo‘lgan (ari: yo‘qolmoq, yo‘q bo‘lmoq - ketmoq). Masalan, ko‘ylakning kiri aridi, kalla solgan joydan it arimas (maqol), ari-t. Bu o‘rinda t elementi orqali o‘timsiz fe’ldan o‘timli fe’l yasalgan. Solishtiring: kir aridi – kirni aritdi, chang aridi – changni aritdi (tozaladi). Ko‘rinadiki, so‘z tarkibidagi bu o‘zgarishda fonetik hodisaning (i tushgan) roli bor. Odatda, so‘zlarni morfemalarga ajratishda, asosan, uning adabiy tilda anglatgan ma’nolari va grammatik xususiyatlari hisobga olinadi, ya’ni so‘zlarning tub – yasamaligi ularning hozirgi kunda qanday o‘qilishiga qarab belgilanadi. Ba’zi so‘zlar qadimda yasalgan bo‘lsa ham, bora-bora turli sabablar natijasida ularning bu holati yo‘qolgan. Ya’ni ularning yasalganligi sezilmay qolib, ular ajralmas bir so‘zga aylangan. Masalan, yasama so‘z tub so‘zga aylangan: ko‘rpacha (aslida ko‘rpa-cha); ko‘mir (aslida ko‘m-ir yoki kuy-mir – kuyadigan, yonadigan) yaxshi (aslida yoqmoq fe’lidan), chaqirim (aslida chaqir-im). 117 So‘zning morfem tarkibidagi bu tarixiy o‘zgarish, ya’ni bir necha qismli so‘zning ajralmas bir bo‘lakka aylanishi soddalanish deyiladi. Soddalanish natijasida yasama so‘z tub so‘zga aylanadi, morfemalarning soni kamayadi. Soddalanish hodisasi qo‘shimchalarda ham uchraydi. Masalan, fe’l yasovchi -da (tarixiy) (aslida –la qo‘shimchasining varianti) va ot yasovchi (keng ma’noda) –sh qo‘shimchalarining birikuvidan (da-sh, dosh) hosil bo‘lgan. Bu qo‘shma qo‘shimcha keyinchalik tarixiy taraqqiyot natijasida ma’lum sabablar bilan bir sodda qo‘shimchaga aylangan (qo‘l-dash – qo‘ldosh; yo‘l-dosh, saf-dosh, qurol-dosh) kabi. Bunday soddalanish qo‘shma so‘zlarda ham bo‘lishi mumkin. Masalan, tog‘ olcha (asli tog‘-olucha); sakson (asli sakkiz-o‘n) to‘qson (asli to‘qqiz o‘n); odamovi (asli odam-yovi); Shovot (asli Shoh Obod); Shobboz (asli shoh Abbos); bosvoldi - qovun turi (asli bosib oldi). Soddalanish hodisasining quyidagi sabablari mavjud: 1. Fonetik sabab. So‘z strukturasida yuz bergan fonetik hodisa sababli asos morfema bilan affiksal morfema o‘rtasidagi aloqa sezilarsiz holga keladi. Masalan, qattiq so‘zi aslida qot (qotmoq) o‘zagiga –iq qo‘shimchasining qo‘shilishidan yasalgan. Ammo qot va qattiq so‘zlarida o va a tovushlari orasidagi farq, shuningdek, qattiq so‘zida bir t tovushining orttirilishi bu so‘zning qot so‘zidagi aloqasini sezilarsiz holga keltirib qo‘ygan. Natijada qattiq so‘zi morfemalarga ajralmaydigan bo‘lib qolgan. Shuningdek, hozirgi o‘zbek tilidagi sovchi so‘zi -chi qo‘shimchasi orqali sav so‘zidan (sav o‘g‘uzcha «so‘z» demakdir) yasalgan bo‘lib, tovush o‘zgarishi (a-o) va ma’no taraqqiyoti natijasida tub so‘z holiga kelib qolgan. Yana misollar: bu kun – bugun, sez-seskanmoq, ters-teskari, past-ay- pasaymoq, sust-ay-susaymoq va boshqalar. 2. Grammatik sabab. So‘z tarkibida yuz bergan grammatik o‘zgarish sababli yordamchi so‘z qo‘shimchaga aylanadi yoki birdan ortiq shakl yasovchi qo‘shimchalar bir qo‘shimcha holiga kelib qoladi. Masalan, boryapti, ishlayapti so‘zlaridagi –yap qo‘shimchasi aslida yot ko‘makchi fe’lining ravishdosh shaklidan kelib chiqqan. Solishtiring: o‘qib yotibdi - o‘qiyapti, -yotib//-yatip> - yap, ishlab yotibdi – ishlayapti; shuningdek, ukamniki, maktabniki so‘zlaridagi – niki qo‘shimchasi tarixan mustaqil –ni va –ki qo‘shimchalaridan iborat bo‘lgan. 3. Leksik – semantik sabab. So‘z tarkibidagi semantik aloqaning yo‘qolganligi sababli asosning ma’nosi bilan undan yasalib chiqqan so‘zning ma’nosi orasidagi bog‘lanish yo‘qoladi. Masalan, qishloq (aslida qish-la-q - qishlanadigan joy); yurak (yur-ak: «doim yurib turadigan»; sholcha (shol bilan sholcha ma’nolari bugungi kunda bog‘lanmaydi); pichoq (pich-bich o‘zagidan, «kesadigan» bich so‘zi qadimda umuman kesish ma’nosida qo‘llangan); ovloq 118 (aslida ov-la-q - ov qiladigan joy) ma’nolarida qo‘llangan: bosh-boshoq, qop- qopchiq so‘zlari ham shunday. Morfologik qayta bo‘linish So‘zning morfemalarga bo‘linishi, morfemalar orasidagi chegara – ajralish o‘rni tarixiy taraqqiyot natijasida o‘zgarishi ham mumkin. Masalan, ular olmoshi hozirgi o‘zbek tilda u-lar shaklida ajraladi, lekin qo‘shimchaning boshidagi –l tovushi aslida asosnikidir. U olmoshi aslida ul shaklida bo‘lgan. Demak, bu so‘z ul-ar – ular shakliga o‘tgan bo‘lib, asosning bir tovushi qo‘shimchaga o‘tgan, asos morfema qisqargan, affiksal morfema kengaygan (solishtiring: ul-ning; ul-ni, ul- ga, ul-da, ul-dan va boshqalar). So‘zning morfemalarga ajralishidagi bunday tarixiy o‘zgarish – so‘zdagi morfemalar tarkibidagi ajralish chegarasining o‘zgarishi – morfologik qayta bo‘linish deyiladi. Morfologik qayta bo‘linish fonetik hodisa bilan ham bog‘liq. Ya’ni bir morfemaning qo‘shimcha qo‘shilishi bilan fonetik jihatdan boshqa tusga kirishi natijasida so‘zlar 2 xil variantda bo‘lib, birining boshqasidan tug‘ilishini ko‘rsatadi. Masalan, sana – sanoq, etak-etagi, kurak-kuragi, qishloq-qishlog‘i, yo‘nalish-jo‘nalish kabi. Morfologiya bilan bog‘liq bo‘lgan tovush hodisalari, hozirgi davrda, tilshunoslikdagi maxsus ta’limot sifatida morfonologi-yada (fonomorfonologiya) o‘rganiladi. Morfologiya so‘zdagi ma’noli qismlarni, so‘zning leksik-grammatik tomonlarini tekshirsa, morfonologiya esa bularning (morfema va so‘zlarning) fonologik jihatdan shakllanishidagi qonuniyatlarni tekshiradi: ularning fonetik qiyofasi, morfemalarning qo‘shilishida, so‘z tarkibida uchraydigan fonetik variantlarning, har xilliklarning paydo bo‘lishdagi qonuniyatlar (yo‘q-yog‘i, bor- yog‘i, buyur-uq-buyruq) morfemalarning chegarasida va qo‘shilayotgan morfemalarning o‘z ichida, qo‘shilish natijasida bo‘ladigan fonetik hodisalarni tekshiradi: bunday hodisalar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi: bag‘ir-bag‘ri, buyur- buyruq, tani-tanuv, yo‘q-yo‘g‘i, ko‘ngil-ko‘ngli, qishloq-qishlog‘i, ayir-ayrim. So‘zdagi fonetik o‘zgarishlar yana quyidagi holatlarda sodir bo‘ladi. 1. Tovush almashinishi natijasida: a) unlilarning almashinishi: a–o (ishla– ishlov, qishla-qishlov, so‘ra-so‘roq). 2. Unlining cho‘zilishi natijasida: o-o (jon–jo:n, mador-mado: rim, yor–yo: - rim). 3. Tovushlarning tushishi natijasida: 1) unlilarning tushishi: (buyur-buyruq, ulug‘-ulkan, sariq-sarg‘ay, o‘yin-o‘yna, o‘rin-o‘rni); 2) undoshlarning tushishi: (qochqoq-qochoq, qayyerda?-qayerda?, pastay-pasay, tupuruk-tupuk) kabi. 119 4. Tovushlarning ikkilanishi natijasida: (isi-issiq, sasi-sassiq, maza-mazza, boshiga-boshshiga, achi-achchiq). 5. Tovush orttirish: (xato-xatoying, imzo-imzoying, parvo-parvoying, singli- singlisi) kabi. 6. Tovushlarning o‘rin almashinishi: (yog‘-mur-yomg‘ir, tuproq-turpoq, to‘rg‘a- to‘g‘ra, o‘shxaydi- o‘xshaydi (shevada), surpa- supra). Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 1. Morfemika haqida umumiy ma’lumot bering. 2. Affiksal morfemalarning turlariga qaysilar kiradi? 3. Affikslardagi shakl va ma’no munosabati qaysilar? 17.O‘zbek tilida so‘z yasalishi . Tub va yasama so‘zlar. So‘z yasalishi haqida ma’lumot. Tayanch tushunchalar: tub so’z, yasama so’z, affiksatsiya, kompozitsiya, fonetik, semantik, abbreviatsiya, qo’shma so’z, juft so’z. 17.1. So‘z yasalishi haqida umumiy ma’lumot. So‘z yasalishi haqida umumiy ma’lumot. So‘z yasalishi tilshunoslikning mustaqil sohalaridan biri bo‘lib, u yangi ma’noli so‘z yasalishi, so‘z yasash usullari, so‘z yasalishiga aloqador bo‘lgan hodisalarni o‘rganadi. “So‘z yasalishi” atamasi ikki xil hodisaga nisbatan qo‘llanadi: 1) tilshunoslikning so‘z yasalishi bilan bog‘liq hodisalarni tekshiruvchi bo‘limini; 2) umuman so‘z yasalishi, so‘z hosil qilinishini bildiradi. Nutqda so‘zlar tub yoki yasama shaklda qo‘llanadi. Yasovchi affikslarga yoki yasovchi qismlarga ega bo‘lmagan so‘z tub so‘z deyiladi: inson, xalq, millat, suv, non, havo, yaxshi, ziyrak, xursand, besh, o‘n, yigirma, biz, hamma, ba’zi, bormoq, kelmoq, o‘qimoq, sekin, birga, hozir va h.k. Tilda mavjud usullar bilan yangi hosil qilingan so‘z yasama so‘z deb yuritiladi. Masalan, tinchlik, bog‘bon, gulzor, jonlan, birlash, ko‘kar, sezgir, zavqli so‘zlari o‘zakka yasovchi affikslar (-lik, -bon, -zor, -lan, -lash, -ar, -gir, -li) qo‘shish usuli bilan yasalgan bo‘lsa, Dilorom, Oqtepa, bilaguzuk, sohibjamol, sofdil, erksevar so‘zlari so‘zlarni yoki so‘z shakllarini qo‘shish, biriktirish usuli bilan hosil qilingan. Tilda mavjud bo‘lgan so‘z (yoki so‘zlar, so‘z shakllar negizida ma’lum usullar bilan yangi ma’nodagi so‘zlarni hosil qilish so‘z yasalishi deyiladi. 120 17.2.Tub va yasama so‘zlar. O‘zbek tilida so‘z yasalishining affiksatsiya, kompozitsiya, fonetik, semantik, abbreviatsiya kabi usullari bo‘lib, shulardan affiksatsiya va kompozitsiya usullari asosiy va yetakchi usullar hisoblanadi. Affiksatsiya usuli. So‘zga so‘z yasovchi affiks qo‘shish bilan yangi so‘z hosil qilish affiksatsiya usuli deyiladi. Masalan, paxtakor, sinfdosh, quvonch, do‘stlik, ochiq, tirishqoq, serjilo, ilmiy, o‘yla, kengay, shodlan, tinchi, tasodifan, oqilona, ko‘pincha, ertalab va boshqalar. So‘z yasovchi affikslar o‘zbek tilida asosan suffiks tarzida qo‘llanib, so‘z o‘zagidan so‘ng qo‘shilib keladi. Ba’zan bunday affikslar o‘zak oldiga prefiks tarzida qo‘shilib, yangi ma’nodagi so‘z yasashi mumkin. Masalan, serhosil, serunum, badavlat, ba’mani, beminnat, beg‘araz, noo‘rin, nohaq, badfe’l, badbashara va h.k. O‘zbek tilida so‘z yasovchi affikslardan tashqari, o‘z xususiyatlari bilan affikslarga juda yaqin turadigan xona, noma, obod kabi so‘z-affikslar ham mavjud. Bunday so‘z-affikslar tilshunoslikda affiksoidlar deb ham yuritiladi: ishxona, mehmonxona, oshxona, qabulxona, tabriknoma, Xalqobod, Yangiobod. Kompozitsiya usuli. Birdan ortiq mustaqil ma’noli so‘z yoki so‘z shakllarining qo‘shiluvi, birikuvi orqali yangi so‘z yasash kompozitsiya usuli bilan so‘z yasash deyiladi. Bu usul bilan qo‘shma, ayrim juft so‘zlar hosil qilinadi. Masalan, guldasta, gultojixo‘roz, asalari, tomorqa, xushfe’l, rahmdil, olijanob, hozirjavob, havo rang, e’lon qilmoq, rad etmoq, olib kelmoq, olib chiqmoq, har gall, yonma-yon, zo‘r-bazo‘r, ketma-ket va b. Abbreviatsiya usuli. Bu usulga ko‘ra, bir butun holda qo‘llanadigan to‘g‘ri ma’noli turg‘un birikmalarning qismlari har xil yo‘l bilan qisqartirilib so‘z hosil qilinadi. Bu usul rus tilidan kirgan bo‘lib, qisqartma otlar shu usulda yasaladi: BMT – Birlashgan Millatlar Tashkiloti, MDH - Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi, ATS – Avtomatik telefon stantsiyasi, ToshMI – Toshkent meditsina instituti, filfak – filologiya fakulteti, akademlitsey – akademik litsey, peduniversitet – pedagogika universiteti va b. Fonetik usul. Bu usulga ko‘ra, so‘zda fonetik o‘zgarish yuz berib, yangi so‘z hosil qilinadi. Chunonchi, so‘z urg‘usining o‘rnini almashtirish natijasida boshqa-boshqa so‘z turkumiga doir so‘zlar hosil bo‘lishi mumkin: yózma (fe’l) - yozmá (sifat, súzma (fe’l) - suzmá (ot), fí́zik (ot) fizík (sifat), akadémik (ot), akademí ́k – (sifat) va b. Semantik usul. Bu usulga binoan, so‘z ma’nosida o‘zgarish ro‘y berib, ma’nosi boshqa-boshqa, shaklan o‘xshash yangi so‘z hosil bo‘ladi: kun – 121 sutkaning yorug‘ qismi, kun - quyosh, planeta; ko‘k – osmon, ko‘k - havorangga o‘xshash rang, bir – son, birga, birdan, birda – ravish. Fonetik va semantik usul hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan nofaol tarixiy so‘z yasash usullari deb qaraladi. So‘zning tuzilishiga ko‘ra turlari So‘zlar tuzilishi jihatidan quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) sodda so‘zlar; 2) qo‘shma so‘zlar; 3) juft so‘zlar; 4) takroriy so‘zlar; 5) qisqartma so‘zlar. 1. Tarkibida bitta o‘zak morfemasi bo‘lgan so‘z sodda so‘z deyiladi. Masalan, ish, ishla, ishchi, ishchan, kitob, kitoblar, kitobga, kitobni, kitobning kabi. Sodda so‘z tub va yasama bo‘ladi. Tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimcha bo‘lmagan so‘z tub so‘z deyiladi. Masalan, paxtaning, paxtadan, daraxt, daraxtlar, shahar, shaharlar, shaharning kabi. Tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimcha qatnashgan so‘zlar yasama so‘z deyiladi. Masalan, paxtazor, olmazor, do‘stlik, ishla, oqla, kursdosh, chiroyli, bilimli kabi. 2. Grammatik tobelik munosabatlari asosida birikkan yoki bu munosabat aniq anglashilmaydigan ikki yoki undan ortiq so‘z yoki so‘z shakllardan tashkil topib bir urg‘uga birlashadigan va bir tushunchani ifodalaydigan so‘z qo‘shma so‘z deyiladi: belbog‘, mehmondo‘st, yeryong‘oq, Beshqayrag‘och, uchburchak, rahmdil, sohibjamol, o‘zbilarmon kabi. 17.3. Qo‘shma so‘zlarning leksik va grammatik ma’nolari. Qo‘shma so‘zlarning leksik va grammatik ma’nolari ayrim holda ham, butunlikka nisbatan ham izohlanishi mumkin bo‘lgan, ayrim mustaqil tushunchalarga osonlik bilan ajraluvchi bitta murakkab tushunchani ifodalaydigan va gapda bitta gap bo‘lagi vazifasida kela oladigan murakkab so‘z deb nomlanuvchi turi ham mavjud. Masalan, jigarrang, to‘q qizil, bir yuz to‘qson besh, qo‘lqop, o‘qib chiqmoq kabi. 3. Ikki mustaqil so‘zni teng grammatik munosabatlar asosida yonma-yon keltirish orqali tuzilgan so‘zlar juft so‘z deyiladi. Masalan, tog‘-tosh, ota-ona, uy- ro‘zg‘or, qovun-tarvuz, go‘sht-yog‘, oshna-og‘ayni, asta-sekin, uch-to‘rt, besh-olti, borish-kelish, aka-uka, tun-kun va boshqalar. Juft so‘zlarning qismlari o‘z xarakteriga ko‘ra har xil bo‘ladi: 1) har ikki element ham yakka holda ayrim ma'no bera oladigan mustaqil so‘z bo‘ladi: soch- soqol, osh-suv, yer-suv, qo‘l-oyoq, bosh-oyoq (sarpo); 2) bir element (odatda keyingisi) bugungi tilda ayrim qo‘llanmaydi, yakka holda ma'no ifodalamaydi: kiyim-kechak, ko‘cha-ko‘y, bozor-o‘char; 3) har ikki qism ham yakka holda 122 qo‘llanmaydi, faqat juftlashib keladi: g‘idi-bidi, chirtin-pirtin (chirt-pirt), ikir- chikir kabi. Juft so‘zlarni hosil qiluvchi qismlari semantik jihatdan bir necha xil bo‘ladi: a) bir turdagi, yaqin narsalarning nomlari: mosh-guruch, arpa-bug‘doy, qosh- qovoq, qosh-ko‘z, oltin-kumush, qovun-tarvuz kabi. b) sinonim so‘zlar: kuch- quvvat, asta-sekin, keksa-qari; v) butun va bo‘lak nomlari: oy-kun, vaqt-soat, tog‘- tosh; g) antonim so‘zlar: kecha-kunduz, yaxshi-yomon, katta-kichik, kelish-ketish, yosh-qari, baland-past kabi. Juft so‘zlarning asosiy semantik xususiyati umumlashtirish, jamlik ma’nolarini ifodalashdan iborat. 4. So‘zni takrorlash orqali hosil qilingan yangi shakldagi so‘z takror so‘z deyiladi. Takror ikki xil bo‘ladi: 1) to‘la takror – katta-katta, baland-baland, qator- qator, kim-kim, shu-shu, qop-qop, tog‘-tog‘, mashina-mashina kabi; 2) qisqa takror –kap-katta, yam-yashil, ko‘m-ko‘k, bo‘m-bo‘sh, suv-puv, choy-poy, non-pon va boshqalar. Takror so‘zlar asosan ta’kidlash, ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. 5. Nutqda ixchamlikka erishish maqsadida turg‘un so‘z birikmalarini turli xil usullar bilan qisqartirish natijasida hosil qilingan so‘z qisqartma so‘z deyiladi. Qisqartma so‘zlar so‘zlarning bosh tovushlaridan (GES, BMT, AQSh, XXR, TDPU); birinchi so‘zning bosh qismi, keyingi so‘zlarning esa birinchi tovushlaridan (ToshMI, O‘zMU); so‘zlarning bosh qismlaridan (Toshunivermag, O‘zdavnashr) hosil qilinadi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. So‘z yasalishi haqida izoh bering? 2. O‘zbek tilida so‘z yasalishi usullari? 3. So‘zning tuzilishiga ko‘ra turlari haqida ma’lumot? 4. Tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimcha bo‘lmagan so‘z qanday so‘z deyiladi? 5. Juft so‘zlarning asosiy semantik xususiyati? 18.Grammatika haqida umumiy ma’lumot. So‘zning grammatik ma’nosi va grammatik shakli. 123 Tayanch so’zlar: grammatika, morfologiya, affiksatsiya, takrorlash, suppletivizm, Sintetik shakl, analitik shakl 18.1. Grammatika haqida umumiy ma’lumot. Grammatika haqida umumiy ma’lumot. Grammatika – tilning grammatik qurilishini o‘rganuvchi tilshunoslikning bo‘limi. Grammatika so‘zlarning gapda o‘zgarishi va ularning o‘zaro birikib, so‘z birikmasi, gap hosil qilishi haqidagi qoidalar to‘plamidir. Grammatika ikki qismdan: morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya qismida so‘z turkumlari va ularga xos bo‘lgan shakllar haqida baxs yuritilsa, sintaksis qismida so‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanib, gap, so‘z birikmasi hosil qilishi tekshiriladi. Ko‘rinadiki, grammatika ham leksikologiya singari so‘zni o‘rganadi. Ammo leksikologiya leksik so‘zni – leksemani o‘rgansa, grammatika grammatik so‘zni – so‘zning shaklini, so‘z shaklini tekshiradi. 18.2. So‘z shakl va grammatik ma’no. Leksik so‘z yoki leksema ma’no va ifoda birligidan iborat bo‘lganidek («kitob» leksemasining ma’nosi, yoki mazmun plani - «o‘qish quroli» tushunchasini anglatishi, ifodasi yoki ifoda plani k, i, t, o, b tovushlaridan tashkil topishidir), grammatik so‘z, yoki so‘z shakl grammatik ma’no ham grammatik ifoda (shakl) birliogidan iboratdir. Jumladan, kitob so‘zi «o‘qish quroli» tushunchasidan tashqari ot, birlik son, bosh kelishik tushunchalarini ham bildiradi. Bunda kitob so‘zining «o‘qish quroli» tushunchasini ifodalashi uning leksik ma’nosi sanaladi va shu so‘zning otga mansubligi, birlik son va bosh kelishikda ekani uning grammatik ma’nosidir. So‘zning grammatik ma’nosi uning leksik ma’nosi bilan belgilanmaydi. Masalan, suv, havo, shamol, bulut kabi so‘zlarning leksik ma’nolari turlicha, lekin grammatik ma’nolari bir xil, ya’ni bularning barchasi birlik, bosh kelishikdagi otlardir. Aksincha, birgina leksik so‘z, leksema, ma’lum leksik ma’no anglatgani holda turli shakllarda qo‘llanib, har xil grammatik ma’noni ifodalashi mumkin. Masalan, o‘qimoq fe’lining tuslanishli shakllari turli grammatik ma’nolarni bildiradi: o‘qiyapman so‘z shakli hozirgi zamon davom fe’lining I shaxs birlik ma’nosini, o‘qiyapsan so‘z shakli hozirgi zamon davom fe’lining II shaxs birlik ma’nosini va h.k. Demak, so‘zning ma’lum turkumga mansubligini ko‘rsatuvchi, so‘zning ma’lum bir grammatik shaklini ifodalaydigan ma’no grammatik ma’no hisoblanadi. Ko‘rinadiki, grammatik ma’no o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1) ma’lum bir so‘z turkumi uchun umumiy bo‘lgan ma’no, ya’ni kategorial grammatik ma’no; 2) xususiy grammatik ma’no so‘zining kategorial grammatik ma’nosi ma’lum so‘z turkumlari uchun xos bo‘lgan umumiy grammatik 124 ma’nolardir. Masalan, non, suv, uy, dala so‘zlarining har biriga xos bo‘lgan ma’no – leksik ma’no. Ammo ularning barchasi uchun umumiy bo‘lgan ma’no ya’ni predmet ma’nosi grammatik ma’nodir. Ayni shu umumiy grammatik ma’no ularni bir turkumga, ya’ni ot turkumiga birlashtiradi. Shuningdek, chiroyli, dono, fozil, kamtarin so‘zlari uchun umumiy bo‘lgan belgi ma’nosi va o‘qi, o‘rgan, mehnat qil, bor, kel so‘zlari uchun umumiy bo‘lgan harakat ma’nosi kategorial grammatik ma’no sanaladi. So‘zning xususiy grammatik ma’nosi ma’lum bir so‘z turkumi uchun mansub bo‘lib, bunday ma’noga otlarga xos bo‘lgan son, egalik, kelishik ma’nolari, fe’llarga xos bo‘lgan nisbat, mayl, zamon, shaxs-son, bo‘lishli – bo‘lishsizlik kabi ma’nolar kiradi. 18.3.Grammatik ma’noni ifodalash vosita va usullari. O‘zbek tilida grammatik ma’no quyidagi vosita va usullar bilan ifodalanadi: 1. Affiksatsiya. Bunda grammatik ma’no so‘zning negiziga turli shakl yasovchi affikslarni qo‘shish bilan ifodalanadi: maktablar, maktabga, oddiyroq, ishlandi va h.k. 2. Yordamchi so‘zlardan foydalanish. Mustaqil ma’noli so‘zlar yordamchi so‘zlar orqali grammatik ma’noga ega bo‘lishi mumkin: Daraxt mevasi bilan ko‘rkam, odam - mehnati bilan. (maqol) 3. Takrorlash. So‘zlarni takrorlash ham grammatik ma’noni ifodalashga xizmat qiladi: dasta-dasta gul, xirmon-xirmon paxta kabi. Bunda dasta, xirmon so‘zlarini takrorlash bilan ko‘plik, mo‘llik ma’nosi ifodalangan. 4. Suppletivizm. Bu - o‘zaro bog‘langan, ma’lum bir tizimni tashkil qilgan grammatik ma’nolarni ifodalash uchun alohida-alohida so‘zdan foydalanish usuli. Masalan, o‘zbek tilida bir grammatik tizimni hosil qiladigan I va II shaxs kishilik olmoshlarining birligi men va sen so‘zlari orqali, ko‘pligi biz va siz so‘zlaori orqali ifodalanadi. 5. Urg‘u so‘zining grammatik ma’nosini ifoda qilish uchun xizmat qilishi mumkin: akadé́mik (ot), - akademí ́́k (sifat), yangí ́ (sifat) – yá ́ngi (ravish), termá ́ (sifat) – té ́rma fe’l ning bo‘lishsiz shakli. 6. So‘z tartibi. So‘zlarning gapda oldinma-keyin kelish ham ba’zan grammatik ma’no ifodalashga yordam beradi. Masalan: 1. Ajoyib odamlar. 2. Odamlar ajoyib. Birinchi gapda ajoyib so‘zi otdan oldin kelib sifatlovchi vazifasini, ikkinchi gapda ushbu so‘z otdan keyin kelib kesim vazifasini bajargan. 7. Ohang ham grammatik ma’no ifodalashda katta ahamiyatga ega. Bunda grammatik ma’no so‘zlarning gap sifatida shakllanishi bilan bog‘liq. Masalan: 125 Hamma keldi. (Darak gap) - Hamma keldi? (so‘roq gap) - Hamma keldi! (undov gap) 18.4.So‘zning grammatik shakli. So‘zning biror grammatik ma’no ifodalaydigan ko‘rinishi uning grammatik shakli deyiladi. Grammatik shakl grammatik ma’noni ifodalashning eng zaruriy sharti, tilda ular biri ikkinchisiz mavjud bo‘lmaydi. Masalan, otlardagi ko‘plik ma’nosi –lar affiksli shakl orqali ifodalanadi: gullar; tushum kelishigi ma’nosini – ni affiksli shakl ko‘rsatadi va h.k. O‘zbek tilida so‘zlar bir grammatik ko‘rsatkichli, ko‘p grammatik ko‘rsatkichli yoki grammatik ko‘rsatkichsiz shaklda bo‘lishi mumkin. Masalan: mamlakat – grammatik ko‘rsatkichsiz so‘z shakli; mamlakatlari – bir grammatik ko‘rsatkichli so‘z shakli; mamlakatlarida – ko‘p grammatik ko‘rsatkichli so‘z shakl. Hozirgi o‘zbek tilida so‘zlarning grammatik shakllari affikslar, yordamchi so‘zlar vositasida, so‘zlarni juftlash yoki takrorlash orqali hosil qilinadi. SHunga ko‘ra so‘zlarning quyidagi grammatik shakllari farqlanadi: 1. Sintetik shakl. Bu shakl shakl yasovchi affikslar vositasida hosil bo‘ladi: kitobning, kitobni, kitobga, kitobda; o‘qimoqdaman, o‘qimoqdasan, o‘qimoqdamiz, o‘qimoqdasiz kabi. 2. Analitik shakl. Mazkur shakl yordamchi so‘zlar orqali yuzaga keladi: bolalar uchun, zavq bilan, o‘qib tur, o‘qib ko‘r kabi. 3. Juft va takroriy shakl. Ikki so‘zni juftlash yoki bir so‘zni takrorlash bilan ham grammatik shakl yasaladiki, bunday shakl juft va takroriy shakl deb yuritiladi: tog‘-tosh, katta-kichik juft shakli umumlashtirish ma’nosini, savat-savat (non), tog‘-tog‘ (paxta) takrorlash shakli ko‘plik, mo‘llik ma’nosini ifodalaydi, katta- katta, tez-tez takroriy shakl ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Demak, so‘zning u yoki bu shakli maxsus vosita va usullar yordamida yuzaga keladi. Ammo o‘zbek tilida so‘zlarning maxsus grammatik ko‘rsatkichga ega bo‘lmagan shakllari ham mavjud. Masalan: institutlar – institut Ø (birlik son); institutda – institut Ø (bosh kelishik); ishlama – ishla Ø (bo‘lishli fe’l shakli) kabi. So‘zning shakllari tizimida ko‘rsatkichga ega bo‘lmagan so‘zning maxsus ko‘rinishi nol ko‘rsatkichli (Ø ko‘rsatkichli) shakl deb yuritiladi. So‘zning bunday ko‘rinishi so‘z shakllari tizimida belgilanadi. So‘zning grammatik shakllari tizimi paradigma (yunoncha paradeima – «namuna») deyiladi. 126 Paradigma o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1) xususiy paradigma, 2) to‘liq paradigma. Bir turkumga oid so‘zning muayyan shakllari tizimi xususiy paradigmani yuzaga keltiradi. Masalan, otlardagi son paradigmasi (kitob-kitoblar), kelishik paradigmasi (kitob – kitobning – kitobni – kitobga – kitobda - kitobdan) va boshqalar xususiy paradigmalar hisoblanadi. Bir turkumga xos xususiy paradigmalar yig‘indisi to‘liq paradigmani hosil qiladi. Masalan, otga xos to‘liq paradigma: kitob-kitoblar-kitob-kitobning-kitobni- kitobga-kitobda-kitobdan-kitobim-kitobing-kitobi-kitobimiz-kitobingiz... Bunda son, kelishik va egalik paradigmalari to‘liq paradigmani tashkil etgan. 18.5.Grammatik kategoriya. Bir-biriga qiyosan olinadigan ikki yoki undan ortiq grammatik ma’no bilan shu ma’noni ifodalovchi grammatik shakllar tizimi grammatik kategoriya deyiladi. Grammatik kategoriya so‘zlarni, so‘z shakllarni, so‘z o‘rinlarini, so‘z qurilmalarini birlashtiradi, umumlashtiradi. Shunga ko‘ra grammatik kategoriyalarning to‘rt turi farqlanadi: 1) so‘zning grammatik kategoriyalari; 2) so‘z shakllarning grammatik kategoriyalari; 3) so‘z o‘rinlarining grammatik kategoriyalari; 4) so‘z qurilmalarining grammatik kategoriyalari. So‘z va so‘z shakllarning grammatik kategoriyalari tizimi tilning morfologiyasini tashkil etsa, so‘z o‘rinlari va so‘z qurilmalarining grammatik kategoriyalari tizimi tilning sintaksisini tashkil etadi. Demak, grammatik kategoriyalarni morfologik kategoriyalarga va sintaktik kategoriyalarga ajratish mumkin. Morfologik grammatik kategoriyalarga, birinchidan, so‘z turkumlarining o‘zi, ya’ni ot, sifat, son, fe’l kabilar kirsa, ikkinchidan, ma’lum bir turkumga xos bo‘lgan kategoriyalar, ya’ni otlarga xos bo‘lgan son, egalik, kelishik kategoriyalari, fe’llarga xos bo‘lgan bo‘lishli-bo‘lishsizlik, nisbat, mayli, zamon, shaxs-son kategoriyalari kiradi. Sintaktik grammatik kategoriyalar deyilganda, gap, gap bo‘laklari: ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol kabilar nazarda tutiladi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Grammatika haqida umumiy ma’lumot bering?. 2. Grammatikada– tilning grammatik qurilishinini izohlang? 3. Morfologiya qismining so‘z turkumlariga izoh bering? 4. So‘z shakl va grammatik ma’no nima? 5. So‘zning xususiy Grammatik ma’nosiga izoh bering? 127 19.Morfologiyaga haqida umumiy ma’lumot Tayanch so’zlar: atash ma’no, Grammatik ma’no, leksik-semantik tamoyil, morfologik tamoyil, sintaktik tamoyil 19.1. Morfologiya haqida umumiy ma’lumot. Tilshunoslikning bu bo‘limida so‘zning grammatik ma’nosi va ularni ifodalovchi grammatik shakllar o‘rganiladi. So‘z tilshunoslikning ikkita bo‘limida o‘rganiladi: leksikologiyada va morfologiyada. So‘zning borliqdagi ma’lum narsa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarni bildirishi uning atash ma’nosi yoki lug‘aviy ma’nosi deyiladi. So‘zning bunday ma’nosi leksikologiyada o‘rganiladi. So‘zlar atash ma’nosi bilan birgalikda ma’lum grammatik ma’no va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllarga ham ega bo‘ladi. So‘zning grammatik ma’nosi so‘zning atash ma’nosiga qo‘shimcha ma’no bo‘lib, bir turkum so‘zlar uchun umumiy ma’nodir. Kitob atash ma’nosi – o‘quv quroli grammatik ma’nosi – predmet, ot so‘z turkumi, birlikda, bosh kelishikda…Har qanday grammtik ma’no ma’lum grammatik shakl orqali ifodalanadi. Grammatik ma’nolarni ifodalovchi shakllar grammatik shakllar deyiladi. Masalan, uzumlarni so‘zi «uzum daraxti mevasi», «daraxt» ma’nolari bilan birga «ko‘plik», «kelishik» ma’nolariga va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllarga (lar, ni)ega.«Uzum daraxti mevasi», «daraxt» ma’nolari bu so‘zning atash ma’nosi, qolgan ma’nolar esa grammatik ma’nolaridir. Grammatik ma’no bir turkumga xos so‘zlar uchun umumiydir. So‘zlarning so‘rog‘i va qanday umumlashgan ma’noga ifodalashiga ko‘ra guruhlarga bo‘linishi so‘z turkumlari sanaladi. So‘z turkumlari ma’no va vazifasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1.Mustaqil 2.Yordamchi 3.Undov 4.Taqlid 5.Modal Ma’lum bir so‘roqqa javob bo‘lib, biror gap bo‘lagi vazifasida keladigan so‘zlar mustaqil so‘zlar deyiladi: fe’l, ot, sifat, son, olmosh va ravishlar mustaqil so‘zlardir. Mustaqil so‘zlardan kelishik va egalik qo‘shimchalari bilan o‘zgarish xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlar ismlar deyiladi. Ismlar to‘rtta bo‘ladi: ot – narsaning nomi, sifat – belgining nomi, son – miqdor nomi, olmosh – ismlar o‘rnida almashib keluvchi, ularga ishora qiluvchi so‘zlar. 128 19.2. So‘zlarni turkumlarga ajratish. Nutqimizda mavjud so‘zlar bir-biridan ma’no va grammatik xususiyatlari jihatidan farq qiladi. Shu jihatdan so‘zlar ayrim-ayrim leksik-grammatik guruhlarga, turkumlarga ajratiladi. So‘zlarning ma’no va grammatik belgilarining o‘xshashligiga qarab guruhlarga bo‘linishi so‘z turkumlari deyiladi. So‘zlarni turkumlarga ajratish uch tamoyilga tayanadi: 1) leksik-semantik tamoyil; 2) morfologik tamoyil; 3) sintaktik tamoyil. Leksik-semantik tamoyilga ko‘ra so‘zlarni guruhlarga ajratishda, so‘zning leksik ma’nosiga e’tibor beriladi. Masalan: tuz, non, tinchlik, daryo, tog‘, osmon kabi so‘zlar predmet yoki predmetlik tushunchasini (bunday so‘zlar ot so‘z turkumi deb nomlangan); katta ko‘cha, shirin olma, tiniq osmon, ko‘k ko‘ylak kabi ajratilgan so‘zlar predmetning belgisini (bunday so‘zlar sifat deb nomlangan), beshta daftar, yuzlab odam, o‘ntadan o‘quvchi, ikkinchi kurs kabilarda ajratilgan so‘zlar predmetning miqdorini, tartibini (bunday so‘zlar son deb nomlangan); ayrim so‘zlar bormoq, kelmoq, yozmoq, kulmoq, uxlamoq kabi harakat va holat tushunchasini (bunday so‘zlar fe’l deb nomlangan); asta o‘qidi, do‘stona gapirdi, piyoda yurdi kabi ajratilgan so‘zlar esa ish-harakatning belgisini (bunday so‘zlar ravish deb nomlangan) bildiradi. Chunonchi, ayrim so‘zlar predmet, belgi, miqdor ma’nosini nomlab ko‘rsatmasa ham, ularning mavjudligiga ishora qiladi: men, sen, bu, shu, qancha, har kim, qandaydir kabi (bunday so‘zlar olmosh deb nomlangan). Tilda shunday so‘zlar (bilan, va, ammo, uchun, chunki, xuddi, faqat, albatta, yo‘q, eh, oh, dupur-dupur, yalt-yult kabi) ham borki, ular mustaqil holda leksik ma’no ifoda etmaydi, biror tushunchaning atamasi bo‘la olmaydi. Bunday so‘zlar hozirgi o‘zbek tilida ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, modal, undov, taqlid so‘zlar deb yuritiladi. 19.3. Morfologik tamoyil. Morfologik tamoyilga ko‘ra so‘zlarni guruhlarga ajratishda ularning morfologik xususiyatlari asos qilib olinadi. So‘zlarning qanday morfologik shaklda kelishi uning ma’no xususiyati bilan bog‘liq. Masalan: predmet tushunchasini anglatadigan so‘zlar (otlar) son, egalik, kelishik kabi grammatik shakllarga; predmetning, ish-harakatning belgisini bildiradigan so‘zlar (sifat va ravishlar) daraja shakliga; harakat yoki holat ma’nosini bildirgan so‘zlar (fe’l) nisbat, zamon, shaxs-son, mayl kabi grammatik shakllarga ega. Predmet yoki shaxsga ishora qiluvchi so‘zlar (olmosh) ham morfologik jihatdan o‘zgarib, son, egalik, kelishik shaklida kela oladi. 129 Predmetning miqdori va tartibini anglatuvchi so‘zlar (son) morfologik jihatdan o‘zgarmaydi. Shuningdek, leksik ma’no anglatmaydigan so‘zlar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, modal so‘z, undov va taqlid so‘zlar) ham morfologik shakllarga ega emas. Sintaktik tamoyilga ko‘ra so‘zlarni guruhlarga ajratish esa uning sintaktik tomoni, ya’ni qanday so‘zlar bilan grammatik munosabatga kirishi, gapda bajaradigan sintaktik vazifasiga ko‘ra belgilanadi. Masalan: predmet ma’nosini anglatuvchi so‘zlar (ot) bosh kelishik shaklida ega va kesim vazifasini, qaratqich kelishigi shaklida aniqlovchi, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigi shakllarida to‘ldiruvchi va hol vazifalarida keladi: dars boshlandi, odamning ko‘rki, xatni yozdi, universitetda o‘qiydi kabi. Belgi bildiradigan so‘zlar (sifat, son, ravish) predmet yoki harakat ifodalovchi so‘zlar bilan grammatik munosabatga kirishib, gapda aniqlovchi yoki hol vazifalarida keladi (to‘g‘ri so‘z, o‘z, beshta bola, ko‘p kitob, yaxshi o‘qiydi, birinchi keldi kabi). Predmet, belgi, miqdorning mavjudligiga ishora qiluvchi, ular o‘rnida almashinib qo‘llanuvchi so‘zlar (olmoshlar) gapda nimaga ishora qilishi va qanday so‘zlar bilan birikishiga ko‘ra gapda ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol vazifalarida keladi (men gapirdim, maqsadim – shu, bu bino, nimani o‘qiding, qayerda yashaydi kabi). Tildagi leksik ma’no ifoda etmaydigan so‘zlar esa (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama) leksik ma’no ifodalovchi so‘zlar orasidagi grammatik munosabatni shakllantiradi, gap pyoki uning tarkibidagi ayrim so‘zlarga qo‘shimcha ma’no qo‘shadi. Bunday so‘zlar sintaktik vazifa bajarmaydi. Shuningdek, leksik ma’no ifodalamay, biror hodisaning atamasi (nomi) bo‘lmasa ham, lekin gap bo‘lagi sifatida yoki mustaqil holda so‘z-gap sifatida qo‘llana oladigan so‘zlar (modal, undov, taqlid so‘zlar) ham mavjud (kerak, zarur, bor, oh, eh, uf, ey, gup-gup, dupur-dupur kabi). Demak, so‘zlarning gapda qanday gap bo‘lagi bo‘lib kelishi, uning qanday so‘zlar bilan aloqaga kira olishi, ma’nosiga va grammatik shakliga bog‘liqdir. 19.4. O‘zbek tili lug‘at tarkibi. O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi so‘zlar leksik-semantik, morfologik va sintaktik tamoyilga tayangan holda quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1) mustaqil so‘zlar, 2) yordamchi so‘zlar, 3) alohida guruh so‘zlar. Mustaqil holda leksik ma’no ifoda eta oladigan, biror morfologik shaklda kelib, gap bo‘lagi vazifasini bajaradigan so‘zlarga mustaqil so‘zlar deyiladi. Mustaqil so‘zlarga ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish kabi so‘z turkumlari kiradi. 130 Mustaqil holda leksik ma’no ifoda etmay, gap bo‘lagi vazifasini bajarmaydigan, faqat so‘zlar orasidagi sintaktik munosabatni ifodalaydigan yoki ularga qo‘shimcha ma’no qo‘shishga xizmat qiladigan so‘zlar yordamchi so‘zlar deyiladi. Yordamchi so‘zlarga ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama kiradi. Modal so‘zlar modal ma’no ifodalashi jihatidan yuklamalarga o‘xshasa-da, lekin undan farqli ravishda gapda gap bo‘lagi (kesim, sostavli kesim tarkibida) vazifasida, butun bir gap tarzida kela oladi. Undov va taqlid so‘zlar mustaqil so‘zlar kabi biror hodisaning nomi bo‘la olmaydi, lekin gap bo‘lagi vazifasida, so‘z-gap vazifasida kela oladi. Shuning uchun ham bunday so‘zlar alohida guruhni tashkil etadi Nazorat uchun va topshiriqlar 1. Morfologiya so‘zning qaysi tomonini tekshiradi? 2. Qaysi so‘z turkumlari grammatik ma’nolar ifodalashga xizmat qiladi? 3. So‘zlarni turkumlarga ajratishda qaysi xususiyatlar hisobga olinadi? 4. Qaysi so‘z turkumlari grammatik ma’nolar ifodalashga xizmat qiladi? 5. Borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarni bildirish-bildirmasligiga ko‘ra so‘zlar qanday turlarga bo‘linadi? 6. So‘zlarning umumiy grammatik ma’no va vazifalariga ko‘ra ma’lum guruhlarga bo‘linishi qanday nomlanadi? 20.Ot. Otning leksik-grammatik xususiyatlari . Tayanch so’zlar: atoqli ot, turdosh ot, mavhum ot, konkret ot, yakka otlar, jamlovchi otlar. 20.1.Otning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari. Predmetning nomini (keng ma’noda) bildiruvchi mustaqil so‘z turkumiga ot deyiladi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kim? nima? kimlar? nimalar? qayer? savollaridan biriga javob beradi: o‘qituvchi, xonanda, tilshunos – kim?, yer, suv, tuz, non – nima?, shahar, joy – qayer? kabi. Keng ma’noda predmet ma’nosini ifodalash otning leksik xususiyatidir. Predmetlik ma’nosini tirik mavjudotlar (parranda, qush, chumoli kabi), yer va osmonga oid narsalarning nomi (quyosh, oy, tog‘, tosh, daryo kabi), kundalik turmushga oid narsalarning nomi (tuz, non, choynak, qatiq kabi), o‘simliklarning nomi (paxta, sholi, jo‘xori, beda kabi), voqea-hodisa, belgi, xususiyat va munosabatlarning nomi (to‘y, anjuman, majlis, shodlik, ishonch, kurash kabi), o‘rin va vaqt nomlari (yoz, kuz, pastlik, tepalik kabi), shuningdek atab qo‘yilgan 131 shaxs va predmet nomlari (Toshkent, Zulfiya, Sirdaryo, «O‘qituvchi» nashriyoti kabi) ifoda etadi. Ot shu ma’no xususiyati jihatidan ikki turga bo‘linadi: turdosh otlar va atoqli otlar. Kitob, daftar, tinchlik – turdosh otlar; Samarqand, Akmal, «Qora ko‘zlar» (roman), «Fan» (nashriyot) - atoqli otlar. Ot o‘ziga xos morfologik xususiyatlarga ega, ya’ni: 1) Ot son kategoriyasiga ega, ya’ni predmet anglatuvchi so‘zlar birlik va ko‘plik sonda qo‘llanadi. Otlar birlik sonda yakka bir predmetni ifodalaydi: daraxt – yakka bir predmet, birlik son shaklida kelgan; daraxtlar - noaniq ko‘plik son shaklida kelgan; 2) ot egalik kategoriyasiga ega, ya’ni predmetning uch shaxsdan biriga (so‘zlovchi, tinglovchi, o‘zga shaxsga) taalluqliligini, qarashliligini, maksubligini bildiradi: mening daftarim, sening ukang, uning quvonchi kabi; 3) ot kelishik kategoriyasiga ega. Otlar oltita kelishik ma’nosiga ega bo‘lib, bu kelishik shakllari otning boshqa so‘zlarga bo‘lgan sintaktik munosabatini ifodalaydi (Barnoning kitobi, kitobni o‘qidi, kitobdan foydalandi kabi); Ot o‘ziga xos sintaktik belgilarga ham ega: 1) ot ot bilan bog‘lanadi. Bosh va qaratqich kelishigidagi otlar ana shunday xususiyatga ega: paxta g‘ururimiz, farzandning baxti kabi; 2) ot fe’l bilan bog‘lanadi, ya’ni tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi otlar fe’l bilan birikadi: xatni o‘qidi, xatga qaradi, xatda yozilgan, xatdan ko‘chirdi kabi; 3) ot ba’zan sifat, ravish, son, olmosh, taqlid va undov so‘zlar bilan ham birika oladi: osmon tiniq, uylar ko‘p, beshta bola, maqsadim shu, dupur-dupur ovoz, holiga voy kabi; 4) bosh kelishik shaklidagi ot gapda asosan, ega va kesim, ba’zan sifatlovchi-aniqlovchi, izohlovchi kabi gap bo‘laklari vazifasida, shuningdek, undalma, nominativ gap tarzida keladi. Masalan: O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat (I.Karimov). Olim kishi o‘zining ilmi va odobiga tayanadi. (Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur). Seni ulug‘layman, ey ona xalqim (A.O.) Subhidam. Quyosh yotog‘idan bosh ko‘tardi (P.Q.); 5) Qaratqich kelishigidagi ot qaratuvchi-aniqlovchi vazifasida keladi: Sen Pushkinning sevgan malagi (A.O.); 6) tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishigi shaklidagi otlar to‘ldiruvchi, hol, ba’zan kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Bayramni munosib mehnat tortiqlari bilan nishonlashdi (S.A.). Bog‘chada daraxtlar oltin rang bilan tovlanardi (O.). Oltin o‘tda bilinadi, odam mehnatda. (Maqol). 132 Demak, otning qanday sintaktik vazifada kelishi uning qaysi kelishik shaklida kelishi bilan bog‘liqdir. Shuningdek, ot so‘z turkumi so‘z yasalish xususiyatiga ega. Ot so‘z turkumi faol so‘z yasalish usullari morfologik, sintaktik va faqat ot so‘z turkumi yasaydigan abbreviatsiya usuli bilan yasaladi: xizmatchi, kulgi, taroq, gulzor, sevinch (morfologik usul bilan); belbog‘, ko‘zoynak, baxt-saodat, ota-ona (sintaktik usul); DAN, ToshDPU (abbreviatsiya usuli bilan) kabi. Otlarda modal shakl yasalishi ham mavjud. Otlarda modal ma’no otning leksik ma’nosiga kengaytirish, erkalash, hurmat, kuchaytirish, gumon, noaniqlik, kesatiq, ta’kid, umumlashtirish kabi qo‘shimcha ma’nolarni qo‘shish bilan hosil qilinadi: qizcha, qo‘zichoq, bo‘taloq, bolagina, Karimjon, Ra’noxon, un-pun, non- pon kabi. 20.2.Otlarning ma’no turlari. Otlar ma’no jihatdan ikki turga bo‘linadi: atoqli otlar va turdosh otlar. Bir xildagi predmet (shaxs) yoki hodisalardagi birinchi ayirib ko‘rsatadigan otlar atoqli otlar deyiladi. Atoqli otlar atab qo‘yilgan nomlardir. Atoqli otlarga quyidagilar kiradi: 1) kishilarning ismi va familiyalari: Murod, O‘ktam, O‘tkir, Mahmudov, Ahmedov kabi; 2) yozuvchi va shoirlarning taxalluslari: Oybek, Uyg‘un, Muqimiy, Furqat kabi; 3) uy hayvonlariga atab qo‘yilgan nomlar: Olapar, To‘rtko‘z, Mosh kabi; 4) planeta, yulduzva sayyoralarning nomi: Yer, Zuhra, Etti qaroqchi, Mirrix kabi. 5) geografik nomlar (shahar, qishloq, tog‘, daryo, ko‘l, cho‘l, qit’a nomlari): Samarqand, Chotqol, Pomir, Ohangaron, CHirchiq, Osiy kabi; 6) oliy davlat va yuqori tashkilotlarning nomlari: O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi, O‘zbekiston Oliy Kengashi kabi; 7) ilmiy muassasalar, oliy o‘quv yurtlari, vazirliklar va korxonalar nomi: Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti, Toshkent Davlat Pedagogika universiteti, Moliya vazirligi, Davlat banki kabi; 8) yuqori mansab, oliy faxriy unvon nomlari: O‘zbekiston Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi raisi, Bosh Qo‘mondon kabi; 9) turli anjuman, hujjat va rezolyutsiyalar, tarixiy voqealar nomi: Ulug‘ Vatan urushi, Mustaqillik kuni, Toshkent anjumani kabi; 10) fabrika, zavod, jamoa xo‘jaligi, sport jamiyatlari, kino, teatr, kitob, gazeta, jurnal nomlari: «Sharq yulduzi» xo‘jaligi, «O‘rtoq» konditer fabrikasi, 133 «Yosh kuch» sport jamiyati, «Turkiston» kontsert zali, «Yulduzli tunlar» romani, «Ma’rifat» gazetasi, «Guliston» jurnali kabi. 20.3. Atoqli otlar va ularning turlari. Atoqli otlar, odatda, bosh harf bilan yoziladi, shuningdek, ko‘plik son shaklida qo‘llanmaydi. Shu xususiyatlari bilan turdosh otlardan farq qiladi. Bir turdagi predmet, hodisalarning umumlashtiruvchi nomi turdosh ot deyiladi: stol, kitob, tanbur, baxt, g‘oya, anjuman kabi. Turdosh otlar atoqli otlarga nisbatan ko‘p miqdorni tashkil etadi. Turdosh otlar kichik harf bilan yoziladi. Atoqli otlar turdosh otlarga yoki aksincha, turdosh otlar atoqli otga o‘tishi mumkin. Masalan, frantsiyalik ustaning nomi Batist (atoqli ot) so‘zi turdosh otga (matoning nomi) aylangan bo‘lsa, muhabbat turdosh oti (abstrakt ot) atoqli otga (ismga) aylangan. Turdosh ot ifodalangan tushunchaning xususiyatiga ko‘ra konkret (aniq) va abstrakt (mavhum) otlarga ajratiladi. Bevosita predmet anglatadigan otlar konkret otlar deyiladi: qalam, daftar, bola, tog‘ kabi. Konkret otlarni bevosita sanash va ko‘rish mumkin: o‘nta daftar, beshta bola kabi. Birlik va ko‘plik shaklida kela oladi: bola (birlik) – bolalar (ko‘plik) kabi. Mavhum tushunchani, belgini predmet sifatida ifodalaydigan otlar mavhum ot deyiladi: tinchlik, iroda, baxt, quvonch kabi. Abstrakt otlarni sanash va ko‘rish mumkin emas. Ko‘plik son shaklida qo‘llanmaydi. 20.4. Turdosh otlar va ularning turlari. Turdosh otlar birlik shaklda kelib yakka bir predmetni yoki predmetlarning to‘dasini ifodalashi mumkin. Shu xususiyatga ko‘ra turdosh otlarning ikki turi mavjud: yakka ot va jamlovchi ot. Birlik shaklda kelib bir turdagi predmetlardan bittasini ifodalaydigan ot yakka ot deyiladi: daraxt, stol, kishi, daryo kabi. Birlik shaklda kelsa ham, lekin bir turdagi predmetlarning jamini, to‘dasini ifodalaydigan ot jamlovchi ot deyiladi: xalq, lashkar, to‘da, olomon, ko‘pchilik, ozchilik kabi. Savol va topshiriqlar 1. Ot turkumining ta’rifi va so‘roqlarini ayting, misollar kel¬ti¬ring. 2. Otlarning xususiyatlari va gapdagi vazifalarini ayting. 3. Turdosh ot¬lar deb qanday otlarga aytiladi? 4. Qanday tushunchani ifodalashiga ko‘ra turdosh otlarning turlari haqida gapiring. 5. Bir¬lik shaklda ko‘plikni ifodalash-ifodalamasligiga ko‘ra turdosh otlarning turlari haqida gapi¬ring. 134 6. Atoqli otlarning ta’rifi va turlari haqida gapiring. 7. Turdosh otlarning atoqli otlarga, atoqli otlarning turdosh otlarga o‘tishiga misollar keltiring. 21.Ot turkumining son kategoriyasi. Otlarning nokategorial shakllari Tayanch tushunchalar: Ko‘plik, son shakli, qo‘llanuvchi otlar, predmet, talabalar, Otlarda grammatik ko‘plik son shakli, affiks. 21.1. Son kategoriyasining ta’rifi Birlik son shaklida qo‘llanuvchi otlar yakka bir predmetni yoki yakkalikni ajratilmaydigan predmetni anglatadi: qalam, daftar, tog‘, uy, talaba kabi. Birlik son shaklida qo‘llangan ot maxsus grammatik ko‘rsatkichga ega emas. Shuning uchun otning bunday qo‘shimcha olmagan shakli (nol ko‘rsatkichli shakl) grammatik jihatdan birlik son shakli deb qaraladi. Ko‘plik son shaklida qo‘llanuvchi otlar ikki yoki undan ortiq predmetni (yoki noaniq ko‘plikni) anglatadi: qalamlar, daftarlar, tog‘lar, uylar, talabalar kabi. Otlarda grammatik ko‘plik son shakli –lar affiksi bilan hosil qilinadi. Ko‘rinadiki, otlardagi birlik ma’nosi va ko‘plik ma’nosi hamda bularni ifoda etuvchi shakllar yig‘indisi son kategoriyasini hosil qiladi. Otlarda son kategoriyasini birlik va ko‘plik ma’nosida qo‘llana oladigan otlarga xosdir. Sanash mumkin bo‘lgan, bevosita predmetni anglatadigan konkret turdosh otlar birlik shakli bilan birga ko‘plik son shaklida ham qo‘llanadi: xona – uchta xona – xonalar; bola – besh bola – bolalar kabi. 21.2.Mantiqiy son va grammatik son. O‘zbek tilida birlik va ko‘plik son shakliga ega bo‘lgan otlar bilan bir qatorda faqat birlik shaklida qo‘llanadigan otlar ham mavjud. Bunday otlarga abstrakt otlar (sevgi, ishonch, ko‘ngil kabi), donalab sanalmaydigan predmetlarni anglatuvchi otlar (un, suv, yog‘, guruch kabi), yakka bir predmetni anglatuvchi otlar (til, bosh, yurak kabi), juft predmetni anglatuvchi otlar (ko‘z, qosh, qo‘l, etik, paypoq kabi), atoqli otlar (Zulfiya, Toshkent, Sirdaryo kabi) kiradi. Ayrim hollarda bu otlarga –lar ko‘plik affiksi qo‘shila oladi. Bunday holda –lar ko‘plik ma’nosini emas, balki quyidagi ma’nolarni ifodalab keladi: 1. Abstrakt otlar, yakka bir predmetni anglatuvchi otlar, juft predmetni anglatuvchi otlarda –lar affiksi qo‘shilganda ma’noni kuchaytiradi yoki ta’kidlaydi: Kumushning qoshlari chimirildi (A.Qodiriy). 135 2. Donalab sanalmaydigan predmetni anglatuvchi otlarga –lar affiksi qo‘shilganda, shu predmetning turi, navi, yoki mo‘llik kabi ma’nolarni bildiradi: Zilol suvlar, eram kabi bog‘u-bo‘stonlar (G‘ayratiy). 3. Atoqli otlarga qo‘shilganda esa umumlashtirish, birgalik kabi ma’nolarni bildiradi: Saidalar kelishdi kabi. Shuningdek, qarindosh-urug‘lik munosabatini bildiruvchi (ota, ona, buvi, aka, opa kabi) otlarga egalik qo‘shimchasidan keyin –lar affiksi qo‘shilganda, bu otlar hurmat ma’nosini anglatadi: otamlar, opamlar, buvimlar kabi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Otlardagi birlik ma’nosi qanday vositalar yorda¬mida ifodalanadi? 2. Otlardagi ko‘plik ma’nosi qanday vositalar yorda¬mida ifodalanadi? 3. Qanday otlar faqat birlikda qo‘llanadi? 4. Faqat birlikda qo‘llanadigan otlarga -lar qo‘shimchasi qo‘shilsa, qanday ma’no ifodalanadi? 5. -lar qo‘shimchasi yana qanday turkumdagi so‘zlarga qo‘shiladi va qanday ma’nolarni ifodalaydi? 22.Otlarning aloqa-munosabat kategoriyalari 22.1. Egalik kategoriyasi. Egalik kategoriyasi. Bu kategoriyaning ko‘rsatkichlari quyidagilar: -(i)m, - (i)miz, -(i)ng, -(ing)iz, -(i)si. Egalik affiksi tarkibida beriluvchi –lar shaxs haqida emas, balki egalik qilinayotgan narsa/predmet haqida ma’lumot tashigani uchun, shu narsaning ko‘pligiga ishora qilganligi tufayli uni bu kategoriya bilan bog‘lab bo‘lmaydi. Masalan, ...Antey kuchni yerdan oladi, Said Ahmad ...ularning maqtovlaridan. Maqtovlari so‘zshaklidagi –lar maqtovning ko‘pligini ko‘rsatmoqda. Bu kategoriya shaxs va son ma’nosi bilan uzviy bog‘langan. Shu boisdan egalik kategoriyasi (qisq. EK) ning barcha ko‘rsatkichlarida bir vaqtning o‘zida shaxs ma’nosi ham, son ma’nosi ham ifodalanadi. Holbuki bu ma’nolar ushbu kategoriyadan tashqarida ham mavjud (masalan, kishilik olmoshlarida, kesimlik kategoriyasida, shuningdek, otning son kategoriyasida va h.). Aslida shaxs-son ma’nosini ifodalash uchun kishilik olmoshlari xoslangan. Ulardan boshqa lisoniy birliklardagi shaxs-son ma’nosi olmoshlar substansial mohiyatining tajallilari. Demak, EKning substansial mohiyatini shaxs-son ma’nosining qo‘llanilishi bilan bog‘liq o‘ziga xos holatlardan tashqaridan qidirmoq lozim bo‘ladi. 136 EK asosidagi sintaktik qurilmalar rang-barang ma’nolarni anglatadi. Bu rang-baranglik shaxs-son, aniqlik/noaniqlik kabi tajalli ma’nolar, tobe so‘zning kelishik shakli, birikuvchi so‘zlarning semantikasi kabi omillar bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, g‘amim so‘zshakli kontekst bilan bog‘liq ravishda ikki xil ma’no anglatadi: g‘amimni yedim –g‘amimni yeding. Shu boisdan EK ning faqat sintaktik xususiyatlari uning mohiyatiga daxldor. Zero, EK UGMsidagi kategorial ma’no sintaktik tabiatli bo‘lib, undan anglashiladigan turli ma’nolar yondosh va hamroh ma’nolar. Xususan, «shaxs- son» ma’nosi EK uchun yondosh, shaxs-son kategoriyasi uchun kategorial ma’no. EK ning sintaktik (kategorial) mohiyati «keyingi mustaqil so‘zning oldingi ifodalangan (a) yoki ifodalanmagan (b) mustaqil so‘zga sintaktik munosabatini ko‘rsatish. Masalan, a) mening kitobim, mening borganim, kelishning azobi; b) sevinchim, ishing; EK qaratqich kelishigi va bosh kelishik shakli bilan zich munosabatda bo‘ladi. Aniqrog‘i, egalik affiksi bilan shakllangan so‘zdan oldingi, unga tobe so‘z qaratqich (a) yoki bosh kelishikda (b) bo‘lishi mumkin: a) mening kitobim, kitobning varag‘i; b) mart oyi, dam olish kuni, qish payti. Keyingi birikuvlardagi bosh kelishik shaklini belgisiz qaratqich kelishigi sifatida tan olish ham uchrab turadi. 22.2..Egalik ma’nolari. Ko‘rinadiki, egalik ma’nosi uch xil usul bilan ifodalanadi: Morfologik usulda egalik ma’nosi egalik shakli bilan ifodalanadi, ammo qaratuvchi so‘z keltirilmaydi: kitobim, o‘qiganing, taq-tuqi. Morfologik-sintaktik usul. Bunda egalik subyekti qaratqich kelishigida, egalik obyekti egalik shaklida bo‘ladi: mening kitobim, sening o‘qiganing, bolg‘aning taq-tuqi, gulning qizili. Sintaktik usul. Bunda egalik subyekti qaratqich kelishigida, egalik obyekti egalik shaklisiz bo‘ladi: bizning uy, sizning ko‘cha. Modal ma’no EK uchun nokategorial, ya’ni hamroh ma’no bo‘lib, u o‘zining grammatik kategoriyasiga ega emas. I shaxs birlik, III shaxs qo‘shimchalaridan boshqalari modal ma’no ifodalaydi. «Sizlash», «sensirash», «kamsitish», «kesatish», «hurmat» kabi qator ma’nolar modal ma’nolar. Bu, ayniqsa, ko‘plikda yaqqolroq ko‘zga tashlanadi. Akamning kitoblari, dadamning mashinalari kabi. Egalik qo‘shimchalarining xususiy qo‘llanishlarida «butun-qism» ma’nosining yuzaga chiqishini ham kuzatish mumkin: o‘quvchilarning biri, talabalarning a’lochisi, odamlarning o‘qigani kabi. EK ning UGMsi kategorial va yondosh ma’nolar 137 EK ning UGMsi kategorial va yondosh ma’nolar asosida bir necha OGMlarga ajraladi: «Qarashlilik/mansublik»: Ilhomning kitobi, bolaning otasi, qo‘yning boshi. «Foil-harakat»: Adibaning kulishi, sening qarishing. «Aniqlanmishni aniqlovchiga bog‘lash»: qovun bozori, go‘sht do‘koni. Bu OGMlarning har biri bog‘lanayotgan so‘zlarning xususiyatlariga bog‘liq ravishda qator XGMlarda yuzaga chiqishi mumkin: bolaning otasi, gulning bargi, Mohigulning kitobi, qizlarning bittasi. Masalan, bola va ota orasida qarindoshlik munosabati bo‘lganligi sababli ularning ifodalovchilari bo‘lgan bola va ota so‘zlari egalik shakli bilan bog‘langanda XGM «qarindoshlik» bo‘ladi. Ilhomning kitobi birikuvida uch xil XGM yuzaga chiqadi: «Ilhom yozgan kitob», «Ilhomga qarashli kitob», «Ilhom haqidagi kitob». EK ning ikkinchi OGMsi bog‘liq qurshovda – aniqlanmish vazifasida harakat nomi, sifatdosh, ba’zan fe’llardan yasalgan otlar kelgan so‘z birikmalarida voqelanadi. Bunday birikmalarda aniqlanmish harakat-holat ma’nosida, qaratqichli aniqlovchi esa foil/subyekt ma’nosiga ega bo‘ladi: Sitoraning kelishi, Muniraning aytgani kabi. EK ning uchinchi OGMsi so‘z birikmalari tuzish, so‘zlararo sintaktik aloqani o‘rnatish uchun xizmat qiladi. Misollar: Astrobodning bir kuni bir yilga teng. (Oyb.) Oygulning yo‘qligidan bo‘ldi. EK shakllarining sintaktik vazifa bajarishi – otli birikmalar hosil qilish vazifasi asosida tadqiqotchilar turkiy tillar so‘z birikmalari tizimida ham, gap qurilishida ham alohida qurilish – possesiv (qarashlilik) qurilishi mavjudligini qayd etadilar va possesiv qurilish nominativ qurilishga qarama-qarshi qo‘yiladi. Haqiqatan ham, istagan turdagi gap qaratuvchi birikma variantiga ega bo‘lishi mumkin: qizlardan bitta – qizlarning bittasi, molga qul - molning quli, vatan uchun kurash - vatan kurashi, qizil gul – gulning qizili. EK ning sintaktik funksiyasi ayrim so‘zlar tarkibida butunlay so‘nib ketadi: kechasi, o‘rni, qaysi kabi. 22.3. Kelishik kategoriyasi. Kelishik kategoriyasi. Kelishik kategoriyasi (qisq. KK) morfologik kategoriyalar sirasida ustuvor sintaktik tabiati bilan ajralib turadi. U EK bilan birgalikda sintaktik shakllarning so‘z birikmasiga xos guruhini tashkil etib, gapga xos kesimlik kategoriyasidan farqlanadi. KKning UGMsi «sintaktik qurilmalarda oldingi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash». Bu bilan u EK ga qarama-qarshi tursa, ko‘makchilar, fe’lning o‘zgalovchi kategoriyasi, bog‘lovchilar va ko‘makchilarga yaqin turadi. Ammo ulardan farqli jihatlarga ega. Ko‘makchilardan morfologik ko‘rsatkich (qo‘shimcha) ekanligi bilan farqlanadi. Ko‘makchilar grammatik 138 ma’no ifodalash, so‘zlarni bir-biriga bog‘lash vazifasini bajarsa-da, ular leksik birliklar hisoblanadi. O‘zgalovchi kategoriya shakllaridan barcha mustaqil so‘zlarni sintaktik aloqaga kiritish, so‘zlarning lug‘aviy ma’nosiga ta’sir etmasligi bilan ajraladi. Holbuki, o‘zgalovchi kategoriyasi faqat fe’lga xos va fe’llarning lug‘aviy ma’nosiga ta’sir etishi bilan lug‘aviy-sintaktik mohiyatga ega. Shuning uchun ular «fe’l kelishiklari» deb ham yuritiladi. Bog‘lovchilardan esa tobe aloqa uchun xizmat qilib, so‘z birikmalariga xosligi hamda grammatik ko‘rsatkich (qo‘shimcha) ekanligi bilan farqlanadi. KK olti shaklli sistema bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos ma’noviy va sintaktik xususiyatlar yaxlitligidan iborat. KK shakllari sistemasi quyidagi jadvalda aks etgan: № Kelishiklarning nomi Qo‘shimchasi Misollar 1 Bosh kelishik -0 Kitob, yaxshi, o‘n, men, borish 2 Qaratqich kelishigi -ning Kitobning, yaxshining, o‘nning, mening, borishning 3 Tushum kelishigi -ni Kitobni, yaxshini, o‘nni, meni, borishni 4 Jo‘nalish kelishigi -ga Kitobga, yaxshiga, o‘nga, menga, borishga 5 O‘rin-payt kelishigi -da Kitobda, yaxshida, o‘nda, menda, borishda 6 Chiqishi kelishigi -dan Kitobdan, yaxshidan, o‘ndan, mendan, borishdan Bosh kelishik. Bosh kelishik (qisq. BK) 0 shaklli bo‘lib, uning mohiyati boshqa kelishiklarga qarama-qarshi qo‘yilish asosida belgilanadi. BK dagi so‘zshakl gap tarkibida tobe mavqedagi istagan gap bo‘lagi, so‘z yoki gap kengaytiruvchisi bo‘lib kela oladi. Misollar: Ega: Derazamning oldida bir tup o‘rik oppoq bo‘lib gulladi. (H.Olim.) Aniqlovchi: Bilim - baxt kaliti. (Maq.) To‘ldiruvchi: Ko‘rpangga qarab oyoq uzat. (Maq.) Hol: Ship etdi, Shibirg‘on ketdi. (Top.) Darslik va qo‘llanmalarda BK kesim vazifasidagi so‘zni ham shakllantiradi deyiladi: Otam – o‘qituvchi. Dil qulfi - til kabi. Biroq bunda o‘qituvchi, til so‘zshakllari kesim vazifasida bo‘lib, boshqa bo‘laklarga mutlaq hokim. KKning sintaktik mohiyati esa «sintaktik qurilmalarda oldingi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash». Bu mohiyat nuqtai nazaridan kelishiklarga munosabatda bo‘ladigan bo‘lsak, kesimda bosh kelishikni qidirish mantiqsiz. Chunki, a) kesimlik 139 kategoriyasi tarkibi murakkab bo‘lsa-da, unda kelishik shakli mavjud emas; b) KK umumturkumiy kategoriya ekan, unda kesim vazifasidagi barcha mustaqil so‘zlarda kelishikni qidirishga to‘g‘ri kelgan bo‘lur edi; v) KK sintaktik mohiyati «oldingi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash» ekan, kesim eng oxirgi so‘z bo‘lib, undan keyin bog‘lanadigan birlik yo‘q; g) ayrim tadqiqotlarda bunday paytda kelishik ma’nosi va vazifasi o‘ta darajada kuchsizlashadi, deyiladi. Aslida bunda kuchsizlashish shu darajadaki, kelishik mohiyati mutlaqo voqelanmaydi - «ko‘rinmaydi». Bu esa ushbu pozitsiyada kelishikni qidirmaslikni taqozo qiladi. Tilshunoslar turkiy tillarda «bosh kelishikdagi so‘z gapning xohlagan bo‘lagi bo‘lib kela olishi»ni ta’kidlashadi. BK ning bu xususiyati boshqa kelishiklarning o‘rnini almashtira olishi bilan belgilanadi. Ammo bu imkoniyat chegaralangan. KK sistemasi ikki mikrosistemadan iborat: BK, qaratqich kelishigi (qisq. QK), tushum kelishigi (qisq. TK) va jo‘nalish kelishigi (qisq. JK), O‘rin- payt kelishigi (qisq. O‘PK), chiqish kelishigi (qisq. CHK). BK birinchi mikrosistemaga mansub bo‘lganligi uchun uning QK va TK ni almashtirishi bemalol. JK, O‘PK va CHK ga nisbatan bu imkoniyat nihoyatda chegaralangan. Masalan, ikki kundan keyin - ikki kun keyin, qishloqqa ketdi - qishloq ketdi, oqshomda ketdi - oqshom ketdi. Qaratqich kelishigi. QK uch xil qo‘llanadi: kitobning varag‘i, mening uyim, qoshin qarosi. QK ko‘rsatkichini olgan so‘z qaratqich, u bog‘langan so‘z qaralmish deyiladi. Qaratqich-qaralmish munosabati ancha barqaror bo‘lib, bu QK ko‘rsatkichining so‘z birikmasidagi o‘rni ancha barqarorligi bilan belgilanadi. QK shuning uchun, shuning singari kabi birikuvlarda so‘z birikmasi hosil qilmaydi, balki so‘zning ajralmas qismiga aylanadi. QK ni olgan so‘z EK ni olgan so‘z bilan birga qo‘llanadi. Bunday qurilishli so‘z birikmalari [QKdagi ism Q EKdagi ism] so‘z birikmasi umumiy qolipining voqelanishi. QK ning keltirilgan uch xil ko‘rinishi nutq ko‘rinishi, bog‘lanuvchi so‘zlarning lug‘aviy ma’nosiga bog‘liq ravishda yuzaga chiqadi. Tushum kelishigi. TK ham bir necha morfologik ko‘rsatkichga ega: -ni, -n, - i. TK dagi so‘z faqat fe’l bilan bog‘lanadi. Fe’llar TK dagi so‘zga munosabatiga ko‘ra, ikkiga ajraladi: o‘timli fe’llar va o‘timsiz fe’llar. TK ham ko‘p hollarda BK bilan o‘rin almashadi: kitobni o‘qidi - kitob o‘qidi, olmani yedi - olma yedi. TK bilan shakllangan so‘z gap tarkibida so‘z kengaytiruvchisi – to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi: Novdalarni bezab g‘unchalar tongda aytdi hayot otini. (H.Olim.) Kelishiklarning belgili/belgisiz qo‘llanilishi masalasi munozarali. Biz KK dagi so‘z uyushganda oldingi so‘zshakllardagi kelishiknigina belgisiz deyish tarafdorimiz. Masalan: Salim, Karim va Halimni ko‘rdim (belgisiz TK). Opalarim va akalarimning dardlari bir dunyo (belgisiz QK). Na sada daraxtlari osti, na 140 machitlar, na doim bazm qiziydigan gavjumda biror sharpa eshitasiz (belgisiz O‘PK). (J.Abd.) Jo‘nalish kelishigi. JK ko‘rsatkichi –ga. JK semantikasiga yo‘nalganlik, xoslik, tenglashtirish kabi ma’no turlari xos. Bu ma’nolar birikuvchi so‘zlarning xususiyatidan kelib chiqib o‘zgarib ketaveradi: ukamga olmoq, maktabga bormoq. Birinchi birikmada «atalganlik» ma’nosi uka va ol, ikkinchi birikmada «yo‘nalganlik» ma’nosi maktab va bormoq so‘zlarining lug‘aviy va grammatik ma’nosiga bog‘liq. JK UGMdagi kategorial ma’no esa «oldinggi so‘zni keyingi so‘zga hol va to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash». O‘rin-payt kelishigi. O‘PK ko‘rsatkichi –da. O‘PK KK UGMsini «oldinggi so‘zni keyingi so‘zga hol va to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» tarzida xususiylashtiradi. O‘PK va JK «yo‘nalganlik» va «o‘rinlashganlik» yondosh ma’nolari bilan farqlanadi. O‘PK ning BK bilan o‘rin almashishiga misol: Sitora 1998 yil (da) tug‘ildi. Bunday almashish kam uchraydi. O‘PK qo‘llanishida so‘zda makon, zamon, obyekt, vosita kabi ma’nolar yuzaga chiqadi: 1. Munira kompyuterda yozdi (vosita). 2.Vodiylarni yayov kezganda, Bir ajib his bor edi menda (payt). (H.Olim.) Hammasi muqaddas kitoblarda aytilgan (makon). Chiqish kelishigi. CHK yagona ko‘rsatkichga ega: -dan. Bu qo‘shimcha ko‘rsatish olmoshlariga qo‘shilganda bir n tovushi orttiriladi: uQdanqundan, shuQdanqshundan. Aytilganidek, BK bilan CHK ning o‘rin almashishi nihoyatda cheklangan: nondan yeng-non yeng, choydan iching-choy iching kabi. CHK dagi so‘z gap tarkibida hol, to‘ldiruvchi, ega, kesim vazifasida keladi. Ega va kesim vazifasida kelganda CHK mohiyati voqelanmagandek tuyuladi. Misollar: Munirada shu kitoblardan bor. Hijolati vazifani bajarmaganidan. E’tibor qilinsa, bunda lisoniy qisqaruv mavjud: Munirada shu kitoblardan (bir nechtasi) bor. Hijolati vazifani bajarmaganidan(dir). Birinchi gapda aslida bir nechtasi so‘zshakli ega, ikkinchi gapda -dir (turur) kesim bo‘lgan. CHK TK bilan ham o‘rin almashishi mumkin. Bunda semantikada farq seziladi: nondan yeng-nonni yeng, choydan iching-choyni iching. CHKning QK bilan o‘rin almashishida ham shunday hol kuzatiladi: o‘quvchilardan biri – o‘quvchilarning biri. Eslatma. Darslik va grammatikalarda har bir kelishikning yigirma-o‘ttiz ma’no turi keltiriladi. Ularning aksariyati KK UGMsiga xos bo‘lmagan, birikuvchi so‘zlarning lug‘aviy va grammatik ma’nosiga bog‘liq hodisalar. Shu boisdan har bir kelishik mohiyatini KK UGMdagi kategorial ma’no - «oldinggi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash» substansial mohiyatini qay tarzada xususiylashtirishidan qidirmoq lozim. 141 Eslatma. Turkiy tillarda kelishiklarning semantik va vazifaviy jihatlarini bir-biridan alohida va har xil mikrosistemalarga keskin bo‘lib o‘rganib bo‘lmaydi, chunki bu tillar kelishiklarining ma’no va vazifasi dialektik birlikda yashaydi, kelishiklarning turli funksiyasi bir-biriga turli belgilari bilan qarama-qarshi qo‘yiladi. Masalan, JK, O‘PK va CHK bir xil – hol va to‘ldiruvchi vazifasida kela oladi. Biroq ular bu vazifani turlicha bajaradi. 22.4. Otlarning yasalishi. Otlarning yasalishi: Otlarda modal forma yasalishi. Otlarning tuzilish jihatdan turlari: sodda, qo‘shma, qisqartma, juft otlar. Otlar ikki xil - affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan yasaladi. Shunga muvofiq, ot yasashning affiksal va kompozitsion qoliplari mavjud. Bu qoliplar ham o‘z o‘rnida unumli, unumsiz; mahsuldor va kammahsul turlarga bo‘linadi. Ot yasovchi qoliplarning aksariyati ko‘p ma’noli qoliplardir. Quyida ularni ko‘rib o‘tamiz. -chi affiksli [ot + -chi = 1) asosdan anglashilgan narsa bilan bog‘liq kasb, mutaxassislik bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti; 2) asosdan anglashilgan ish/harakat/hodisa bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti; 3) asosdan anglashilgan ish- harakat, faoliyatda qatnashuvchi shaxs oti; 4) ish-faoliyatda biror oqim, maslak va sh.k. tarafdori, shularga mansub bo‘lgan shaxsni bildiruvchi ot; 5) asosdan anglashilgan hodisani, ish-harakatni bajarish odati kuchli bo‘lgan shaxsni bildiruvchi ot] qolipi quyidagi hosilalarni beradi: 1) sportchi, dutorchi, kashtachi, shaxmatchi, bufetchi, matbaachi; 2) xabarchi, maslahatchi, terimchi, yordamchi, himoyachi, davomchi; 3) jangchi, isyonchi, hasharchi, muzokarachi, sayrchi, obunachi; 4) respublikachi, muxtoriyatchi, paxtakorchi, tursunoychi; 5) to‘polonchi, buzg‘unchi, tavakkalchi, ginachi, uyquchi, lofchi, kekchi. Ko‘rinadiki, bu qolip polisemantik va polifunksional bo‘lib, har bir ma’nosi yana bir necha ma’no turlariga bo‘linib ketadi. -shunos affiksli [ot + -shunos = asosdan anglashilgan sohani o‘rganuvchi mutaxassis] qolipi bir ma’noli bo‘lib, u quyidagi hosilalarni beradi: adabiyotshunos, tilshunos, tarixshunos, o‘lkashunos, musiqashunos kabi. -kor affiksli ikkita qolip mavjud: a) [aniq ot + -kor = asosdan anglashilgan narsa/predmetni yetishtirish bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti] (paxtakor, lavlagikor, sholikor, g‘allakor) va b) [mavhum ot + -kor = asosdan anglashilgan ish-harakat bilan shug‘ullanuvchi shaxs] (madadkor, xiyonatkor, gunohkor, tajovuzkor, tashabbuskor, ijodkor, xizmatkor). 142 -kash affiksli qolip ham ikki ma’nolidir: a) [ot + -kash = 1) asosdan anglashilgan ish, mashg‘ulot bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti; b) asosdan anglashilgan ishni bajarish odati kuchli bo‘lgan shaxs oti]: a) zambilkash, kirakash, loykash, paxsakash; b) janjalkash, hazilkash. Quyida boshqa affiksli qoliplarni misollari bilan sanab o‘tamiz. [o‘quv otlari+ -xon = asosdan anglashilgan narsa/predmetni doimiy mutolaa qiluvchi shaxs oti] (gazetxon, kitobxon, jurnalxon, duoxon), [ot + -do‘z = asosdan anglashilgan narsa/predmetni tikuvchi shaxs oti] (etikdo‘z, mahsido‘z, mo‘ynado‘z, do‘ppido‘z), [ot + -gar = asosdan anglashilgan narsa/predmet bilan bog‘liq kasbni qiluvchi shaxs oti] (zargar, sovungar, savdogar), [ot + -soz = asosdan anglashilgan narsa/predmetni yaratuvchi, tuzatuvchi shaxs oti] (soatsoz, stanoksoz, asbobsoz), [ot + -paz = asosdan anglashilgan taomni tayyorlov shaxs oti] (oshpaz, somsapaz, mantipaz, kabobpaz), [ot + -boz = asosdan anglashilgan ish/harakat bilan ko‘p shug‘ullanuvchi, unga berilgan shaxs oti] (majlisboz, arizaboz, maishatboz, safsataboz, va’daboz, guruhboz, kaptarboz, bedanaboz), [ot + -xo‘r = asosdan anglashilgan yegulik, ichimlikni doimiy iste’mol qiluvchi shaxs oti] (norinxo‘r, aroqxo‘r, nafaqaxo‘r, choyxo‘r), [ot + -parast = asosdan anglashilgan narsaga e’tiqod qiluvchi shaxs oti] (butparast, mayparast, shaxsiyatparast, maishatparast), [ot + -go‘y = asosdan anglashilgan ish/harakat, hodisani doim bajarib turadigan shaxs oti] (maslahatgo‘y, duogo‘y, xushomadgo‘y, nasihatgo‘y, labbaygo‘y), [ot + -dor = asosdan anglashilgan narsa/predmetga ega bo‘lgan shaxs oti] (bog‘dor, quldor, do‘kondor), [ot + -bon = asosdan anglashilgan narsa/predmetga qarovchi shaxs oti] (bog‘bon, saroybon, darvozabon), [ot + - furush = asosdan anglashilgan narsa/predmetni sotish bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti] (chitfurush, nosfurush, mevafurush), [ot + -dosh = asosdan anglashilgan narsa/predmetga bir xil aloqador bo‘lgan shaxs oti] (qayg‘udosh, musobaqadosh, suhbatdosh, zamondosh), [ot + -vachcha = asosdan anglashilgan shaxsga qarashli farzand ma’nosidagi shaxs oti] (boyvachcha, gadoyvachcha, to‘ravachcha, tog‘avachcha, xolavachcha, ammavachcha, itvachcha), [ham + ot = asosdan anglashilgan narsa/predmetga aloqador shaxs oti] (hamshahar, hamsuhbat, hamkurs, hamkasb), a) [sifat/ravish + -lik = asosdan anglashilgan belgi oti] (sariqlik, tezlik, bema’nilik, yoshlik,), b) [ot + -lik = asosdan anglashilgan narsa/predmetni umumlashtirib, holat tarzida ifodalovchi mansublik oti] (otalik, o‘qituvchilik, ginaxonlik, va’dabozlik, rayonlik, shaharlik, urug‘lik, kiyimlik, muzlik, botqoqlik), [ot + -chilik = 1) asosdan anglashilgan narsa yetishtiriladigan soha oti; 2) asosdan anglashilgan narsa/hodisaning borlik holatini anglatuvchi ot; 3) asosdan anglashilgan narsa bilan bog‘lanuvchi holat oti; 4) biror ish-hodisaning sababi asosdan anglashilgan narsa ekanini bildiruvchi ot] ( 1) paxtachilik, 143 urug‘chilik, chorvachilik; 2) pishiqchilik, to‘kinchilik, qattiqchilik), 3) ulfatchilik, tirikchilik, maynabozchilik, o‘rtoqchilik; 4) yurtchilik, o‘zbekchilik, ro‘zg‘orchilik), [ot + -garchilik = asosdan anglashilgan belgi, holat, harakat- hodisaga aloqador bo‘lgan oti] (oliftagarchilik, namgarchilik, isrofgarchilik), [ot + -zor = asosdan anglashilgan narsa ko‘p bo‘ladigan joy oti] (olmazor, qaroqchizor, paxtazor, ajriqzor), [qum, tosh, o‘t + -loq = asosdan anglashilgan narsa/predmet ko‘p bo‘ladigan joy oti] (o‘tloq, qumloq, toshloq), [ot + -iston = asosdan anglashilgan narsa/predmetga boy joy oti] (O‘zbekiston, guliston). Shunday ot yasash qoliplari borki, ulardan bugungi kunda yangi so‘z yasalmaydi. Hosilalarning barchasi lisoniy xarakterga ega. [ot + -goh = asosdan anglashilgan ish-harakat bajarilgan joy oti] (sayilgoh, ayshgoh, manzilgoh), [ot + - don = asosdan anglashilgan narsa/predmet saqlanadigan predmetni ifodalov-chi ot] (qalamdon, tuzdon, kuldon), [ot + -xona = asosdan anglashilgan ish-harakatga mo‘ljallangan joy oti] (ishxona, qabulxona, choyxona, oshxona), [ot + -obod = asosdan angla-shilgan narsa/predmet obod qilgan joy oti] (Dehqonobod, Mehnatobod), [ot + -noma= asosdan anglashilgan narsa /predmetni ifodalovchi ot] (arznoma, taklifnoma, sayohatnoma). -k(-ik/-ak), -q(-iq, -uq, -oq) (kekirik, ko‘rik, og‘riq, qaviq, buyruq, qiynoq, o‘roq), -k/q (-iq, -ik) (to‘shak, qayroq,, elak), -gi (ki/g‘i/qi/g‘u) (sevgi, kulgi, supurgi, chopqi, achitqi, yonilg‘i, tomizg‘i), -m( -im/-um) (chidam, to‘plam, unum, tuzum, chiqim, qo‘nim, kechirim), -ma (uyushma, birlashma, dimlama), -qin/g‘in (toshqin, to‘lqin, bosqin, tutqun, qochqin, yong‘in), -in/-un (ekin, yog‘in, yig‘in, bo‘g‘in, tugun), -(i)ndi (cho‘kindi, yuvindi, chirindi, supurindi, sirqindi, yig‘indi), -gich (g‘ich/kich/qich) (o‘lchagich, purkagich, o‘chirgich, qashlagich,eritkich, savag‘ich), -ch, -inch (quvonch, o‘kinch, qo‘rqinch, sevinch), -machoq (bekinmachoq, tortishmachoq, quvlashmachoq ), -ak/oq (sharsharak, bizbizak, pirpirak, g‘urrak, tartarak), -ildoq (shaqildoq, hiqildoq, chirildoq, pirildoq), -a (sharshara, g‘arg‘ara), -os (chuvvos, sharros, gulduros) qo‘shimchalari ishtirok etuvchi derivatsion qoliplari kam unum bo‘lib, ular bugungi kunda hosila bermaydi. Shu boisdan qolipning mazmuniy tomonini uning hosilalaridan umumlashtirib bo‘lmaydi. -ish, -uv/ov, -uvchi/ovchi affiksli qurilish, kirish, chiqish, uchrashuv, kechuv, maqtov, chanqov, uchuvchi, haydovchi, tinglovchi, sotuvchi so‘zlarini ham yasama so‘zlar sifatida qarash hollari uchrab turadi. Bunda ular aslida so‘zshaklning leksemalashuvi hodisasi ekanligini esda tutish lozim. Kompozitsiya usuli bilan qo‘shma va juft otlar otlar hosil qilinadi: toshko‘mir, tuyaqush, karnaygul, oybolta, ko‘kkarg‘a, qoraqurt, mingoyoq, qo‘ziqorin, ota-ona, qozon-tovoq, qizilishton. 144 Qo‘shma otlar: Ot+ot: ajdargul, ayiqtovon, atirgul, kinolenta, xontaxta, xo‘rozqand, toshbo‘ron, sochpopuk, shakarqamish, qo‘ypechak, qo‘larrra, temir yo‘l, piyozdog‘, O‘rta CHirchiq. Sifat+ot: kaltakesak, Markaziy Osiyo, Sho‘rko‘l, ko‘ksul-ton, ko‘rsichqon, sassiqpopishak, qoradori. Ot+fe’l: echkiemar, ko‘zboylog‘ich, kallakesar, husnbuzar, beshiktervatar, socho‘sar, dunyoqarash. Son+ot: beshbarmoq, beshqarsak, Yittisuv, Oltiariq, uchburchak, mingoyoq, qirqog‘ayni. Son+fe’l: beshotar, birqoqar. Ot+sifat: ustabuzarmon, gulbeor, oshko‘k. Fe’l+fe’l: iskabtopar, ishlab chiqarish. Fe’l+ot: savacho‘p. Juft otlar. Juft otlar [ot+ot], [sifat+ot] kabi qoliplar, shuningdek, boshqa turkumga oid juft so‘zlarning otga ko‘chishidan vujudga keladi. Juft otlar tarkibiga ko‘ra quyidagi ko‘rinishlarga ega. Har ikki qismi mustaqil holda ham ishlatiladigan juft otlar: Qismlari o‘zaro sinonim: azob-uqubat, aysh-ishrat, dori-darmon, baxt- saodat, zeb-ziynat, izzat-ikrom, izzat-hurmat, kayf-safo, makr-hiyla, nasl-nasab, pand-o‘git. Qismlari o‘zaro antonim: avra-astar, avlod-ajdod, achchiq-chuchuk, bordi- keldi, bosh-oyoq,er-xotin, o‘g‘il-qiz, savol-javob, salom-alik, qulf-kalit. Qismlarining ma’nosi yaqin: ariq-zovur, baxt-taxt, baqir-chaqir, boj-xiroj, bosh-ko‘z, dev-pari, sovg‘a-salom, o‘q-dori, qovoq-tumshuq, hisob-kitob, hol-jon, qo‘y-qo‘zi. Qismlaridan biri mustaqil holda ishlatilmaydigan juft otlar: aldam-quldam, bozor-o‘char, bola-baqra, qo‘ni-qo‘shni, latta-putta, yig‘i-sig‘i,maza-matra, mehmon-izlom, irim-sirim. Har ikki qismi ham mustaqil ishlatilmaydigan juft otlar: adi-badi, ashqol- dashqol, zer-zabar, shikast-rext, ikir-chikir, lash-lush, qalang‘i-qasang‘i, mirqinboy-shirqinboy, ya’juj-ma’juj. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1 Egalik kategoriyasi nima?. 2. Otlarning yasalishiga izoh bering? 3. Qo‘shma otlarga izoh bering? 4. Kompozitsiya usuli bilan qo‘shma va juft otlarga izoh bering? 145 23.Sifat so‘z turkumi. Sifatning leksik-grammatik xususiyatlari. Sifatlarning yasalishi. Affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan sifat yasash. Tayanch tushunchalar: asliy va nisbiy sifatlar, harakter, xususiyat, holat, rang, maza-ta’m, shakl, ko‘rinish bildiruvchi sifatlar, ozaytirma, kuchaytirma daraja shakllari. 23.1.Sifat haqida ma’lumot. Sifat va uning UGMsi. Asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildiruvchi so‘zlar sifat deyiladi: qizil qalam, oq kabutar, yaxshi gapirmoq. Boshqa so‘z turkumlari ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror va turg‘un belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, Gul qizil deganda turg‘un (statik) belgi, Gul qizardi deganda esa o‘zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon bo‘lgan. Sifat anglatadigan belgi boshqa turkumlar anglatadigan belgidan darajalanish xususiyati bilan farqlanadi. Masalan, qizg‘ish-qizil-qip-qizil. Boshqa turkum anglatuvchi belgida esa bunday xususiyat yo‘q. Sifat gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, qisman kesim, hol vazifasida keladi. Shu asosda sifatning UGMsini «asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildirib, gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, ba’zan kesim, ayrim hollarda hol vazifasida kelish» ko‘rinishida tiklash mumkin. Belgi tushunchasi o‘z ichiga rang-tus, hajm-shakl, xarakter, vazn, maza kabilarni qamrab oladi. Belgining xususiyatiga ko‘ra sifatlar ikkiga bo‘linadi: asliy sifatlar va nisbiy sifatlar. Asliy sifatlar predmetning turg‘un, nisbatlanmaydigan va darajalanadigan belgisini ifodalaydi: qizil, sariq, katta, ko‘p, oz. Nisbiy sifatlar belgini qandaydir bir predmet, belgi, miqdor, o‘rin va harakatga nisbatan ifodalaydi: moddiy yordam, siniq piyola, burchakdagi o‘tirgich. Nisbiy sifatlarda darajalanish, qiyoslanish bo‘lmaydi. Asliy sifatlarning barchasida daraja shakllari, ayrimlarida ozaytirma va kuchaytirma shakllar bor. Asliy sifat bildirgan belgining darajasi har xil bo‘lishi mumkin. Daraja kategoriyasi (DK) sifat ifodalagan belgining shu nuqtayi nazaridan tavsifini beradi. Sifat LMGlari. Darslik va qo‘llanmalarda sifatning 9 ta LMG ajratiladi: 1.Xususiyat bildiruvchi sifatlar. 2.Holat bildiruvchi sifatlar. 3.Shakl bildiruvchi sifatlar. 4.Rang-tus bildiruvchi sifatlar. 5.Maza-ta’m bildiruvchi 146 sifatlar. 6.Hid bildiruvchi sifatlar. 7.O‘lchov bildiruvchi sifatlar. 8.O‘rin bildiruvchi sifatlar. 9.Payt bildiruvchi sifatlar. Quyida ularning har birini alohida-alohida ko‘rib o‘tamiz. Xususiyat bildiruvchi sifatlar narsa/mavjudotlarning xarakter xususiyatini ifodalashda ko‘p qo‘llanadi: yoqimtoy, badjahl, muloyim, dilkash, yaxshi, yomon, loqayd kabi. Xarakter-xususiyat ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Holat bildiruvchi sifatlar narsa/mavjudotlarning holat yoki vaziyatini turg‘un belgi sifatida ifodalaydi. Holat bildiruvchi sifatlar o‘z o‘rnida yana ichki guruhlarga bo‘linadi: 1) tabiiy holat bildiruvchi sifatlar: go‘zal, mo‘min, o‘ktam, cho‘loq, bukir. 2) jismoniy holat bildiruvchi sifatlar: bardam, baquvvat, tetik, yosh. 3) ruhiy holat bildiruvchi sifatlar: xafa, g‘amgin, ma’yus, xursand, shod. 4) iqtisodiy holat bildiruvchi sifatlar: boy, badavlat, kambag‘al, nochor. 5) harorat holatini bildiruvchi sifatlar: iliq, salqin, sovuq, issiq. 6) tozalik holatini bildiruvchi sifatlar: toza, ozoda, kir, musaffo, isqirt. 7) eskilik, yangilik holatini bildiruvchi sifatlar: yangi, eski, ko‘hna, juldur. 8) ho‘l-quruqlik holatini bildiruvchi sifatlar: ho‘l, quruq, nam, namxush. 9) tinch va notinch holatni bildiruvchi sifatlar: tinch, jim, jimjit, sokin, osuda, osoyishta, bezovta. 10) etilganlik holatini bildiruvchi sifatlar: xom, pishiq, g‘o‘r, puxta. Shakl bildiruvchi sifatlar. Bu turdagi sifatlar narsa/predmetlarning tashqi ko‘rinishlarini ifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq, aylana. Rang-tus bildiruvchi sifatlar: oq, qora, qizil, pushti, sariq, zangor. Maza-ta’m bildiruvchi sifatlar: shirin, achchiq, nordon, taxir, sho‘r. Hid bildiruvchi sifatlar: xushbo‘y, badbo‘y, qo‘lansa. O‘lchov bildiruvchi sifatlar: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og‘ir. O‘rin bildiruvchi sifatlar: ichki, tashqi, devoriy, qishloqi. Payt bildiruvchi sifatlar: kuzgi, yozgi, qishki,ertachi, chillaki,ertapishar. Daraja sifatning tasniflovchi kategoriyasi sifatida. DK «belgi darajasi» UGMsiga ega. Daraja turli (geterogen) shakllar yordamida hosil qilinadi: chiroyli- chiroyliroq-juda chiroyli. Asliy sifatlarda belgining darajasini ifodalashga ko‘ra uch daraja ajratiladi: a) oddiy daraja; b) orttirma daraja; v) ozaytirma daraja. Oddiy daraja hech qanday vositasiz yuzaga chiqadi. Unda DK UGMsi «belgining ortiq-kamligiga munosabat bildirmaslik» tarzida yuzaga chiqadi: yaxshi, qattiq, semiz, keng, baland, to‘g‘ri, yumshoq kabi. Orttirma daraja belgining me’yoriy holatdan ortiqligi, kuchliligini ifodalab, DK UGMsini «belgining me’yordan ortiqligini ifodalash» tarzida 147 xususiylashtiradi. Orttirma daraja maxsus morfologik shaklga ega emas. DK ifodalovchisining geterogenligi ushbu darajada yaqqol ko‘zga tashlanadi. Orttirma daraja quyidagi usullar bilan hosil qilinadi: 1. Fonetik usul. Buning bir necha ko‘rinishlari bor: a) qop-qora, yap- yapalok, dum-dumaloq; b) urg‘uli tovushning cho‘zi-lishi: u’zun, bala’nd, chiro’yli. 2. Leksik usul:. juda kuchli, g‘oyatda qo‘rqinchli, nihoyatda baland. Belgining ortiq darajasi analitik shaklda ham ifodalanadi. Bu shakl ikki uzvli bo‘lib, birinchi uzvini chiqish kelishigi shaklida qo‘llash orqali hosil qilinadi: uzundan uzoq, shirindan shirin. Ozaytirma daraja DK UGMsini «belgining me’yordan kamligini ifodalash» ko‘rinishida xususiylashtiradi. Bu ma’no ikki usul bilan yuzaga chiqadi: Leksik usul: sal durust, bir oz yaxshi, xiyol ochiq. Morfologik usul: kattaroq,ko‘proq, ozroq; Eslatma. Rang-tus bidiruvchi ayrim sifatlarda qo‘llanuvchi –(i)sh, -(i)mtir affikslari belgining kuchsiz darajasini bildirmaydi. Masalan, oqish so‘zi oq rangning, qoramtir so‘zi qora rangning kuchsiz darajasi emas, balki oq, qora bo‘lmagan, balki ularga o‘xshash bo‘lgan rang turlaridir. 23.2.Sifatlarda sintaktik kategoriyalarning voqelanishi. Sifat turkumida sintaktik kategoriyalar keng bo‘lmagan voqelanishga ega. Egalik kategoriyasi. Sifat turkumiEK UGMsini «keyingi sifatni oldingi so‘zga bog‘lash va mansublik, xoslik ma’nosini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Matn va birikuvchi so‘zlarning semantikasiga bog‘liq ravishda turli-tuman grammatik ma’nolar ifodalanishi mumkin. Lekin «keyingi sifatni oldingi so‘zga bog‘lash» kategorial ma’no xususiylashmasi sifatida o‘zgarmay qolaveradi. Quyida sifat turkuminingEK UGMsini xususiylashtirishidagi o‘ziga xosliklarni ko‘rib o‘tamiz. Egalik affiksi o‘zi birikkan so‘zning boshqa so‘z bilan bog‘lanishida ishlatiladi. Bu vaqtdaEK dagi so‘z QK dagi so‘z bilan keladi: olmaning qizili, odamning aqllisi. EK dagi so‘z ba’zan CHK dagi so‘z bilan ham birga qo‘llanilishi mumkin: odamlardan aqllisi. EK dagi so‘zda affiks ma’nosi va vazifasi kuchsizlanib, ravishga o‘tib ketadi: yaxshisi. EK ning birlik va ko‘plik shakllari qo‘llanilishda farq bor. Ko‘pincha miqdor bildiruvchi o‘zaklarga birlik son shakli qo‘shilmaydi: aqllingiz ko‘pimiz.Bu jihatdan III shaxs egalik affiksi farqlanadi: nodoni, rangdori. Kelishik kategoriyasi. KK sifatdaEK bilan birga qo‘llanadi. 148 BK dagi sifat ega vazifasida keladi: 1. Ukamning kichigi - o‘qituvchi. 2. Darvoza tepasiga shoxning kattasi qo‘yilgandi. QK dagi sifatda KK UGMsi «sifatni qaratqich aniqlovchi vazifasida keyingi so‘zga bog‘lash» tarzida xususiylashadi: Inson yalqovining bahonasi ko‘p. (J.Abd.) TK dagi sifat gapda ish-harakatni qabul qilgan predmetga obyekt tusini beradi va tushum kelishigi affiksini qabul qilgan sifat vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladi. «Sifatga obyekt tusini berish va uni fe’lga vositasiz to‘ldiruvchi sifatida bog‘lash» TK UGM sining sifat turkumidagi xususiylashuvidir: Gulning qizilini ajratdi. CHK KK UGMsini umuman «oldingi so‘zni keyingi fe’lga o‘rin-payt holi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» tarzida, sifat turkumida esa «oldingi sifatni keyingi fe’lga o‘rin-payt holi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» ko‘rinishida xususiylashtiradi. CHK dagi sifatning vazifalari: a) vositali to‘ldiruvchi: Qarzni odamning yaxshisidan so‘rang. («Saodat».) b) o‘rin holi: Eshigi ochiq narigi xonadan pianino ovozi eshitilmoqda edi. (P.Qod.) v) sabab holi: Piyozning achchig‘idan ko‘zlari qizardi.(M.Muh.) JK dagi sifat ish-harakat yo‘nalgan predmetni belgisi bilan anglatadi: og‘iriga, yaqiniga. JK dagi sifat gapda to‘ldiruvchi, hol kabi bo‘laklar vazifasida keladi: 1. Qizning ko‘zlarining qorasiga havaslanib boqdi. 2. Bola hovuzning to‘lasiga yugurdi. Ko‘rinadiki, JK sifat turkumida KK UGMsini «oldingi sifatni keyingi fe’lga vositali to‘ldiruvchi va hol vazifasida bog‘lash» tarzida xususiylashtiradi. O‘PK sifat turkumida KK UGMsini «oldingi sifatni keyingi so‘zga vositali to‘ldiruvchi va hol vazifasida bog‘lash» tarzida xususiylashtirib, ish-harakatning bajarilish o‘rni, vaqti, sharoiti, holati, sababi, maqsadi kabi tajalli ma’nolarni ifodalaydi: Odamning pismig‘ida gap ko‘p. Sifatlarning yasalishi. Affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan sifat yasash. Sifatlarda modal forma yasalishi. Sifatlarning tuzilish jihatdan turlari: sodda, qo‘shma, birikmali va juft sifatlar. 23.3.Sifatlarning yasalishi. Sifatlar ikki usul bilan yasaladi: affiksatsiya va kompo-zitsiya usuli. Affiksatsiya usuli. O‘zbek tilida sifat yasovchi affiksal derivatsion qoliplar anchagina. Ularni birma–bir sanab o‘tamiz. 149 [ot + -li = 1) asosdan anglashilgan narsa/predmetga egalik belgisini bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan narsa/predmetga me’yordan ortiq egalik belgisini bildiruvchi sifat;] ( 1) rasmli, do‘ppili, masxarali, gavdali; 2) aqlli, gavdali, kuchli), [harakat nomi + -li = narsa/predmetning fe’ldan angla-shilgan ish- harakat uchun juda mosligi, bopligini bildiruvchi sifat] (o‘tirishli, yeyishli, ichishli). 2. [ot +- dor= 1) asosdan anglashilgan narsa-predmetga egalik belgisini bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan narsaning me’yordan ortiqligini bildiruvchi sifat] ( 1)aloqador, aybdor, manfaatdor; 2)mahsuldor, nasldor, to‘shdor). 3. [ser + ot = asosdan anglashilgan narsaning me’yor-dan ortiqligini bildiruvchi sifat] (sersoqol, sersuv, sergo‘sht, sersomon). 4. [be + ot = asosdan anglashilgan narsaning yo‘q ekanligini bildiruvchi sifat] (bemajol, bedin, beg‘ubor). 5. [ba + ot = asosdan anglashilgan narsaning me’yordan ortiqligini bildiruvchi sifat] (basavlat, baquvvat, sersavlat). 6. [no + ot = 1) asosdan anglashilgan narsaga ega emaslikni bildiruvchi sifat; 2 asosdan anglashilgan belgiga qarama-qarshi belgini bildiruvchi sifat) ] 1) noumid, noinsof, noo‘rin; 2) nomard, noma’lum, nomunosib). 7. [sifat + -chan = asosdan anglashilgan xususiyatga moyillikni bildiruvchi sifat] (kurashchan, yashovchan, unutuvchan). 8. [fe’l + -choq/chiq/chak = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (urinchoq, kuyinchak, totinchoq, qizg‘anchiq). 9. [fe’l + -qoq/g‘oq = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (uyushqoq, tirishqoq, yopishqoq). 10. [fe’l + -ag‘on = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (topag‘on, chopag‘on, qopag‘on). 11. [fe’l + -mon = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (toparmon, bilarmon, yeyarmon). 12. [fe’l/taqlid + -ki(qi) = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (shartaki, jirtaki, yig‘loqi). 13. [fe’l + -k/-q/-g‘ =asosdan anglashilgan harakat natijasi sifatidagi holat belgisini bildiruvchi sifat] (egik, buzuq, yorug‘). 14. [fe’l + -kin/qin/g‘in/g‘un = asosdan anglashilgan harakatni belgiga aylantirish] (tushkun, turg‘un, ozg‘in/so‘lg‘in). 15. [fe’l + -ma = 1) predmetning asosdan anglashilgan harakat usuli bilan yuzaga kelish belgisini bildiruvchi sifat; 2) fe’ldan anglashilgan harakat 150 predmetning odatdagi, unga xos belgisi ekanligini bildiruvchi sifat] ( 1) qovurma, ag‘darma, qisqartma, ivitma, buyurtma; 2) ko‘chma, burama, og‘ma, sochma). 16. [fe’l + -(a)rli = shaxs/predmetning asosdan anglashilgan harakatning bajarilishiga oid belgisini bildiruvchi sifat] (arzirli, achinarli, zerikarli, maqtarli, ajablanarli, yetarli, tushunarli). 17. [taqlid + -ildoq = asosdan anglashilgan belgiga ortiq darajada egalikni bildiruvchi sifat] (chiyildoq, bijildoq, dirildoq, akildoq, likildoq, po‘rsildoq). 18. [fe’l + -ch = asosdan anglashilgan harakatga bog‘liq belgini bildiruvchi sifat] (tinch, jirkanch). 19. [ot + -iy/viy =1) predmetning asosdan anglashilgan narsa/hodisaga aloqadorlik belgisini bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan tushunchaga egalik belgisini bildiruvchi sifat] ( 1)ilmiy, shaxsiy, imloviy; 2) taxminiy, aqliy, ommaviy). 20. [ot/ravish + -gi/ki/qi = predmetning asosdan anglashilgan joy yoki vaqtga ko‘ra beligisini bildiruvchi sifat] (avvalgi, hozirgi, tonggi, tungi, kechki, ichki). 21. [ot + -i = shaxs yoki predmetning millat/vaqt/joyga mansubligini bildiruvchi sifat] (qozoqi, qishloqi, bahori). 22. [ot/sifat + -cha = predmetning millat/ joy/miqdor/ xususiyat kabilarga ko‘ra belgisini bildiruvchi sifat] (o‘zbekcha, farg‘onacha, ortiqcha,erkakcha). 23. [sifat + -namo = biror shaxsning asos bildirgan xarakter-xususiyat belgisiga ega ekanligini bildiruvchi sifat] (darvishnamo, avliyonamo, majnunnamo). 24. [ot + -simon = asosdan anglashilgan narsaga o‘xshashlik belgisini bildiruvchi sifat] (sharsimon, kumushsimon, odamsimon). 25. [ot + -parvar = asosdan anglashilgan narsani sevishni bildiruvchi sifat] (xalqparvar,insonparvar, vatanparvar). Ko‘rib o‘tilganlardan tashqari –aki (dahanaki, zo‘raki), bad-(badaxloq, badhazm, badbashara), -shumul(olamshumul, jahonshumul), -chil (dardchil, izchil), -kay (kungay, terskay ), -don (gapdon, bilimdon), -msiq(qarimsiq, achimsiq), -kash (dilkash, hazilkash), -m (qaram), -lom (sog‘lom), -qa (qisqa), - bop (qishbop, palovbop), xush- (xushbichim, xushhavo) affiksli qoliplar asosida ham sifatlar yasalgan. Bu affiksli qoliplar unumsiz bo‘lganligi uchun ularning mazmuniy tomonini mavjud hosilalaridan umumlashtirib chiqarib bo‘lmaydi. Kompozitsiya usuli. Kompozitsiya usuli bilan qo‘shma va juft sifatlar hosil bo‘ladi. 23.4.Qo‘shma sifatlar. Qo‘shma sifatlar quyidagi qoliplar asosida hosil bo‘ladi: 151 1. Ot+ot: devsifat, devqomat, dilorom, dilozor, kafangado, otashnafas, sohibjamol. 2. Sifat+ot: xomkalla, sho‘rpeshona, kaltafahm, shirin-suxan, sho‘rtumshuq, balandparvoz. 3. Ot+sifat: yoqavayron, jig‘ibiyron, tepakal, xonavayron, xudobezor, otabezori. 4. Ravish+ot: hozirjavob, kamgap, kamsuxan, kamsuqum, kamqon, kamxarj. 5. Ravish+fe’l: tezpishar,ertapishar, cho‘rtkesar. 6. Fe’l+ fe’l : yebto‘ymas. 7. Olmosh+ot: o‘zboshimcha. 8. Ot+fe’l: tilyog‘lama, gadoytopmas, tinchliksevar. 9. Olmosh+sifat: o‘zbilarmon. 10. Son+ot: ikkiyuzlamachi, qirqyamoq. 23.5.Juft sifatlar. Juft sifatlar tarkibidagi so‘zlarning xususiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: I. Har ikki qismi mustaqil holda ishlatiladigan juft sifatlar: 1. Qismlari sinonim: aql-hushli, pishiq-puxta, telba-teskari, sog‘-salomat, yakka-yolg‘iz. 2. Qismlari antonim: achchiq-chuchuk, baland-past, vayronu-obod, issiq-sovuq. 3. Qismlari ma’noviy yaqin: mo‘min-qobil, och-yalang‘och, soya- salqin, xor-zor, ezma-churuk. II. Bir qismi mustaqil holda ishlatiladigan juft sifatlar: aralash- quralash, mast-alast, ilma-teshik, tuppa-tuzuk, xom-xatala, entak-tentak, qari-quri, qora-qura, yamoq-yasqoq, harom-harish. III. Har ikkala qismi mustaqil holda ishlatilmaydigan sifatlar: aji-buji, aloq-chaloq, poyintar-soyintar, uvali-juvali, o‘poq-so‘poq, ilang-bilang. Boshqa turkumlarga xos so‘zlar konversiya yo‘li bilan sifatga o‘tishi mumkin. Bu sifatlashuv deyiladi. Sifatlashuv tarixiy jarayon bo‘lib, boshqa so‘z turkumlari uzoq davro‘tishi bilan sifatga aylanib boradi. Sifatlashuv hodisasi lisoniy tabiatga ega. Juft va takroriy otlarning sifatlashuvi: mosh-guruch, yo‘l-yo‘l, rang-barang, xilma-xil. O‘zak holidagi fe’llarning sifatlashuvi: daydi, qari, chalkash, yanglish, tutash, aralash. Harakat nomi shaklidagi juft fe’llar: olmoq-solmoq. 152 Kesimlik shaklidagi fe’llar: oldi-qochdi, kuydi-pishdi, tug‘di-bitdi, iliguzildi, ichakuzdi, supraqoqdi. Sifatlarning tuzilishiga ko‘ra turlari. Sifatlar tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘ladi. Sodda sifatlar bir o‘zakli bo‘ladi: oq, yozgi, aqlli, beg‘ubor, tor. Murakkab sifatlar o‘z o‘rnida uchga bo‘linadi: a) juft sifatlar; b) takroriy sifatlar; v) qo‘shma sifatlar. Juft sifatlar ikki sifatning juftlashishidan tashkil topadi: oq-qora, yaxshi- yomon, katta-kichik. Takroriy sifatlarda bir o‘zak takrorlanadi: katta-katta, baland-baland, og‘ir- og‘ir. Qo‘shma sifatlar birdan ortiq mustaqil so‘zning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi: havo rang, ishyoqmas,ertapishar, yoqavayron, o‘zbilarmon. Eslatma. Juft va qo‘shma sifatlar yasama bo‘lib, takroriy sifatlarda shakl yasalishi mavjud. Biroq takroriy sifatlar taraqqiyot natijasida yangi ma’no kasb etishi ham mumkin: yo‘l-yo‘l. Bunda yangi so‘z yasalishi emas, balki so‘zshaklning leksemalashuvi hodisasi mavjud. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Sifat va uning UGMsiga izoh bering 2.Sifat anglatadigan belgilarga izoh bering? 3.Belgi tushunchasi izoh bering? 4.Asliy sifatlarga izoh bering? 24.Son va olmosh. So‘z turkumlari sifatida. Tayanch tushunchalar: Sonning leksik-grammatik xususiyatlari, morfologik belgilari, sintaktik vazifasi. Olmosh. Olmoshning grammatik ma’nosi, boshqa So‘z turkumlariga morfologik ekvivalentligi (mosligi); otlashish xususiyatlari, gapdagi vazifasi. Olmoshlarning ma’no turlari: kishilik, o‘zlik, ko‘rsatish olmoshlari. 24.1. Sonning leksik-grammatik xususiyatlari. Son va uning UGMsi. «Predmetlarning sanog‘i va aniq miqdori uchun ishlatiladigan so‘z» sonning so‘z turkumi sifatidagi UGMsidir. Sanaladigan predmetlar uchun ishlatilganda ularning sanoq va miqdorini anglatadi. Son so‘z turkumi sifatida predmet ifodalovchilari bilan munosabatga kirishib, shu jihati bilan sifat va ravish turkumiga yaqin turadi. Biroq aniq miqdor bildiruvchi bu so‘zlar predmetlarning noaniq miqdorini bildiruvchi oz, ko‘p, mo‘l kabi sifatlardan ajralib turadi. Sifatlar raqam bilan ifodalanmaydi. Son esa noaniq miqdorni 153 bildirganda ham raqam bilan beriladi: uch-to‘rt kun (3-4 kun). Bu esa ular anglatgan miqdor noaniqligi ham nisbiy ekanligidan dalolat beradi. Songa oid so‘z matematik son ma’nosida esa faqat sonlarning nomini bildiradi. Demak, predmet nomini anglatuvchi so‘z bilan munosabatda namoyon bo‘ladigan ma’nosi bilan son so‘z turkumini tashkil etadi. 24.2.Sonning grammatik xususiyatlari. Son morfologik va sintaktik xususiyatlarining o‘ziga xosligi bilan boshqa so‘z turkumlaridan ajralib turadi. Sonlarda o‘ziga xos morfologik ifodasiga ega bo‘lgan quyidagi grammatik xususiyatlar mavjud: - sanoq sonlarga -(i)nchi affiksining qo‘shilishidan predmetlarning tartibiga ko‘ra munosabatini ifodalovchi grammatik ma’no hosil bo‘ladi: birinchi, o‘ninchi. - sanoq sonlarga –ov, - ala affikslarining qo‘shilishidan predmetlarning guruhini, to‘dasini ifodalovchi grammatik ma’no hosil bo‘ladi: ikkovi, uchalasi. - sanoq sonlarga –ta+cha, -lab affikslarining qo‘shilishidan predmetlarning taxminiy hisobini ifodalovchi grammatik ma’no hosil bo‘ladi: o‘ntacha, yuzlab. - sanoq sonlarga –ta+dan affiksining qo‘shilishidan predmetlarning taqsimini ifodalovchi grammatik ma’no hosil bo‘ladi: ikkitadan, o‘ntadan. 2. Hisob so‘zlari (juft, gramm, dona, metr) bilan qo‘llanilishi uning o‘ziga xosligini belgilovchi muhim omillardan biridir. 3. Sintaktik kategoriyalar cheklangan voqelanishga ega. 4.Sonlar yasalish xususiyatiga ega emas. Biroq sondan boshqa so‘z turkumlari yasaladi: birlashmoq, ikkilanmoq, beshlik kabi. Sonlar quyidagi sintaktik xususiyatlarga ega. Sonlar otlardan oldin kelib, asosan aniqlovchi vazifasini bajaradi. Sonlar cheklangan darajada bo‘lsa-da gapning barcha bo‘laklari vazifasida kela oladi. Son ot oldida aniqlovchi vazifasida kelganda u bilan birga ajralmas birikmani vujudga keltiradi: ikki talaba kelmadi birikuvida ikki talaba ajralmas birikma bo‘lib, bitta bo‘lak, ikki so‘zi esa bo‘lakning bo‘lagi vazifasida kelgan. Son va sifatni aniqlovchi sifatida qo‘llashga to‘g‘ri kelganda avval son, keyin sifat joylashadi: uchta a’lochi talaba, beshta ilg‘or terimchi. Sonning LMT va LMGlari hamda ularga xos lug‘aviy shakl hosil qiluvchi vositalar. Sonlar ma’no va grammatik xususiyatlariga ko‘ra dastlab ikki LMT ga bo‘linadi: «miqdor son» LMTsi va «tartib son» LMTsi. «Miqdor son» LMTsi predmetning miqdorini, «tartib son» LMT si esa tartibi, sirasiga ko‘ra xususiyatlarini bildiradi. Bu LMTlar o‘zaro quyidagi munosabatlarga ega: 154 - miqdor son ichki LMGlarga ega. Tartib son LMTsi bir vaqtning o‘zida LMG hamdir; - miqdor sonlar hisob so‘zlari bilan qo‘llana oladi, tartib sonlar esa bunday xususiyatga ega emas; - miqdor sonlar juftlasha oladi, tartib sonlarda esa bunday xususiyat yo‘q; - miqdor sonlarga beshdan bir, uchga bir kabi birikmali qo‘llanishlar xos, tartib sonlarga esa xos emas; - miqdor sonlar ko‘plik shaklini olganda taxminiy miqdor bildiradi (uchlarda keldi), tartib sonlar esa bunday holda otlashib ketadi: birinchilar – birinchi odamlar. «Tartib son» LMGsi. Tartib son predmetning aniq tartibini, ketma-ketlikdagi o‘rnini bildirish, shuningdek, boshqalaridan farqini ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Tartib son sanoq sonlarga –(i)nchi affiksining qo‘shilishidan hosil bo‘ldi. –(i)nchi affiksi o‘rnida ba’zan –lamchi shakli ham ishlatiladi. Masalan: Birlamchi, g‘alamis odamlarning gapiga quloq solmanglar, ikkilamchi, o‘zlaring bilasizlar, mardikorlikka ketganlar ko‘pi bilan olti-yetti oylarda qaytishadi... (A.Qah.) Tartib sonlar fe’llar bilan bog‘langanda miqdorni ham anglatadi: Bu gapni birinchi eshitishim. (S.Ahm.) Tartib sonlar oy kunlarning tartibini bildirganda vaqt bildiruvchi otlardan oldin keladi: ikkinchi aprel, yigirma uchinchi aprel, o‘n sakkizinchi mart, yigirmanchi noyabr kabi. Bu rus tilining ta’siri, albatta. Sof o‘zbekcha oy kuni hisobi aprelning ikkinchi kuni, noyabrning yigirmanchi kuni tarzida bo‘ladi. Tartib sonlarning otlashgan va otlashmagan holatlarini farqlash lozim. Odamlarning birinchisi, o‘quvchilarning beshin-chisi birikuvlarida sonlardagi egalik qo‘shimchasidan oldin tushirilgan otni qo‘yib bo‘lmaydi. Demak, bu son otlashmagan. Birinchi kitobni sen olasan, ikkinchisini men gapida ikkinchi tartib soni otlashgan. «Miqdor son» LMTsi va uning LMGlari. Miqdor sonlar predmetlarni sanash, donalash, taqsimlab yoki taxminlab ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Uning quyidagi LMGlari ajratiladi: «sanoq sonlar» LMG, «dona sonlar» LMG, «chama sonlar» LMG, «jamlovchi sonlar» LMG, «taqsim sonlar» LMG. «Sanoq sonlar» LMG. Sanoq sonlar predmetlarni sanash, donalab ko‘rsatish uchun ishlatiladi: Xatni o‘qiyotganimda, kampir ikki qo‘lini tizzasiga tirab, jimgina quloq solib o‘tirdi. (S.Ahm.) Ikki do‘st yarim tunga qadar suhbatlashib o‘tirishdi.(YO.Shuk.) Sanoq sonlar morfologik ko‘rsatkichga ega emas. 155 Sanoq son ot bilan sintaktik munosabatga kirishganda mustaqil va nomustaqil sintaktik mavqelarda bo‘la oladi. Mustaqil mavqeda aniqlanmishdan ayricha so‘roqqa javob bo‘lib, alohida bo‘lak maqomiga ega bo‘ladi: Besh (aniql.) kishi (ega) so‘zladi (kesim). Nomustaqil mavqeda tarqibiy qism sifatida yuzaga chiqadi: Besh kishi (ega) kelishdi (kesim). Sanoq son qo‘shma sifat hosil qilishi mumkin: besh yashar bola, uch chaqirimli yo‘l. Sanoq sonlar sirasida bir so‘zi qo‘llanish va vazifalari jihatidan qator o‘ziga xosliklarga ega. «miqdor» ma’nosi: YAna bir gapni ayting. (S.Nur.) «noaniqlik» ma’nosi: Bir o‘zbek yigiti so‘zlay boshladi. (Oyb.) «harakat belgisi» ma’nosi: Mashina bir lapanglab, ilgariladi. (S.Ahm.) «mo‘ljal» ma’nosi:ertaga bir dam oling. «bir xil» ma’nosi: Tiling bilan ko‘nglingni bir tut. «kuchaytirish» ma’nosi: YOmg‘ir bir yog‘di. «navbatma-navbat» ma’nosi: Bola bir bizga qaraydi, bir otasiga qaraydi. «o‘xshashlik» ma’nosi: U mening birim. JK da «birgalik» ma’noli ravishga o‘tadi: birga ishlamoq. CHK da «to‘satdan» ma’noli ravishga o‘tadi: birdan qichqirib yubordi. –day shakli bilan ravish bo‘lib keladi: birday. –ov affiksini olib «gumon» ma’noli olmosh: Birov keldi. –or/-on affiksini olib keladi: birorta, bironta. –gina yuklamasi bilan «chegaralash» ma’nosi: birgina. fonetik o‘zgargan ham yuklamasi bilan «kuchaytirish» ma’nosi: biram. –oq elementi bilan bog‘lovchi vazifasida: biroq. Shuningdek, bir so‘zi rov, pas, nafas, zum, payt, yil, vaqt, oy, kun (birrov, bir pas, bir nafas), necha, muncha, sidirg‘a, oz, muncha, qadar (bir necha, bir oz, bir muncha), nima, narsa (bir nima, bir narsa), qator, talay (bir qator, bir talay), xil (bir xil), ba’zi, har, qaysi (ba’zi bir, har qaysi) so‘zlari bilan birga kela oladi. Bir so‘zi takrorlanib kela oladi: bir-bir («tartib bilan» ma’nosida), birma-bir («batafsil» ma’nosida), birdan-bir («yagona» ma’nosida), bir-biridan («o‘zaro» ma’nosida), bir-biriga («biri ikkinchisiga» ma’nosida). O‘zbek tilida bir so‘zi ilk, yakka, yolg‘iz, yagona so‘zlari bilan ma’nodoshlik kasb etadi. Sanoq sonlarning hisob so‘zlari bilan qo‘llanlishi. Sanoq sonlar o‘lchov birliklarini ifodalovchi so‘zlar bilan birga qo‘llanilishi ham mumkin: gektar, tanob, tosh, bosh, tup kabi. Bunday so‘zlar hisob so‘zlari (numerativlar) deyiladi. Hisob so‘zlari odatda ot turkumidan bo‘ladi va alohida LMG ni tashkil etadi. 156 Hisob so‘zlari o‘zi birikkan son bilan birga ajralmas sintaktik birlikni tashkil etib, gapda bir sintaktik pozitsiyadan o‘rin oladi. Hisob so‘zlari qadimdan o‘zbek adabiy tilida faol qo‘llangan. Bugungi kunda ularning ayrimlari butunlay iste’moldan chiqib ketgan yoki juda kam ishlatiladi. Ularga qadoq, jon, tanob, gaz, sarjin, paysa, taxta, enlik, so‘lkavoy, tosh, pud, mahal, yumaloq (choy), mehnat kuni (uch mehnat kuni). Gektar, gradus, kilovatt-soat, kubometr, metr (santimetr, millimetr), minut, par, pachka, sotix, sentner, mehnat kuni kabi hisob so‘zlari o‘zbek tiliga XX asrda kirib kelgan. Hisob so‘zlari tizimi ochiq sistemadir. Hisob so‘zlari LMG si quyidagi mikrosistemalardan tashkil topadi: Predmetlarni yakkalab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: bosh, nafar, dona, nusxa, tup, jon. Predmetni butun yoki to‘daning qismi sifatida hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: burda, varaq, luqma, parcha, poy, siqim, tilim, tomchi, to‘g‘ram, chaqmoq, chimdim, shingil, qultum. Predmetlarni to‘dalab, guruhlab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: bog‘, gala, guruh, dasta, to‘da, to‘p, shoda, quchoq, hovuch. Predmetlarni juftlab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: juft, (par). Predmetlarning og‘irlik o‘lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: gramm, kilogramm, litr, pud, tonna, sentner, misqol, qadoq, botmon, kosa, piyola, qop, qoshiq, quti. Predmetlarning uzunlik va masofa o‘lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: qadam, qarich, quloch, metr, tosh, chaqirim, kilometr. Yosh hisobini bildirish uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: yashar, yoshdagi, yoshli.Vaqt o‘lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: asr, yil,kun, kecha-kunduz, oy, hafta, daqiqa, soniya. Qiymat o‘lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: so‘m, tiyin, miri, paqir, dinor, dollar, rubl. Harakat miqdorini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zlari: marta, karra, qatla, daf’a, sidra. «Dona sonlar» LMG. Dona sonlar –ta qo‘shimchasi va dona, nafar, bosh kabi hisob so‘zlari bilan hosil qilinadi. –ta qo‘shimchali dona son predmetlarning miqdorini donalab ko‘rsatish uchun ishlatiladi: Bitta bargni uzib Zokir otaga uzatdi. (A.Qah.) Bu affiks har qanday son o‘zaklariga qo‘shilib kela oladi: to‘qqizta, o‘n to‘rtta, uch yuzta, yetti yuzta. Undan keyin ko‘plik shakli qo‘shilmaydi. 157 Egalik affiksining dona sonlar qo‘shilishidagi o‘ziga xoslik shundaki, bunda ko‘plik Sh shaxs birlik (bittasi, oltmish-oltitasi) va bosh shaxslarning ko‘plik (sizning beshtangiz, bizning o‘ntamiz) shakllari faol. Dona son fe’l oldida kelganda tarz ma’nosini ifodalab, gapda hol bo‘lib keladi: Men bitta gapiraman. Dona son yuklama olib, chegaralab, ayirib, donalab, kamaytirib ko‘rsatish ma’nosini ham ifodalaydi: to‘rttagina, uchtagina. Dona son ko‘rsatkichi nafar, bosh, jon, dona so‘zlari bilan ma’nodoshlik munosabatida bo‘ladi: bitta – bir dona, o‘nta - o‘n nafar, beshta- besh - jon kabi. «CHama sonlar» LMG. Chama sonlar –tacha, -lab, -larcha qo‘shimchalari, sonlarning juft shakli, taxminan, qariyb, taqriban, chamasi, yaqin, kamida, ortiq/mo‘l(roq) kabi ravish va boshqa turkum so‘zlari orqali hosil qilinadi: o‘nta ishchi, millionlab yurtdoshlar, o‘nlarcha mashina, soat o‘n birlar, uch-to‘rt kun, taxminan o‘nta, yuzga yaqin, kamida besh mingta, sakson besh mingdan ortiqroq. Hisob so‘zlari bilan kelgan sonlar –cha qo‘shimchasi bilan chama ma’nosini beradi: uch yilcha burun, besh kilometrcha. «Jamlovchi sonlar» LMG. Jamlovchi sonlar bir turdagi predmetlarning miqdoriy yig‘indisini ifodalaydi. Ular o‘n sonidan quyi turuvchi sonlarga qo‘shiladi. Ular quyidagicha hosil qilinadi: ikki, uch, to‘rt, besh, olti, yetti sonlariga –ov/-ovlon affiksi qo‘shiladi: ikkov(lon), uchov(lon), to‘rtov(lon), beshov(lon), oltov(lon), yetov(lon). Jamlovchi son EK da kelishi mumkin: beshovimiz, ikkovi. Bu hodisa otlashuv sanalmaydi. ikki, uch, to‘rt so‘zlari –ala qo‘shimchasini olib jamlash ma’nosini ifodalaydi: ikkala, uchala, to‘rtala, beshala. «Taqsim sonlar» LMG. Taqsim son LMG –tadan lug‘aviy shakli orqali hosil qilinadi: bittadan, o‘ntadan. Taqsim sonlar gapda ot yoki fe’llar oldidan kelishi mumkin: o‘ntadan olma, beshtadan oldi. Sonning butun yoki qismni ifodalashiga ko‘ra turlari. Sonlar butun yoki qismni ifodalashiga ko‘ra uch turga bo‘linadi: butun sonlar; kasr sonlar; aralash sonlar. Butun sonlar narsa-miqdori yoki sanog‘ini uning butun holatida ifodalaydi: bir, yuz, ikki ming. Kasr sonlar butunning bo‘lagini, ulushini ifodalaydi: ikkidan bir, chorak, yarim. Aralash sonlar butun va kasr sonlarning birligidan tashkil topadi: bir butun uchdan ikki. 158 Sonlarning butun yoki qismni ifodalashiga ko‘ra turlarga bo‘linishini LMGlarga ajratishdan farqlash lozim. 24.3.Sintaktik kategoriyalarning son turkumida voqelanishi. Son cheklanmagan muchalanuvchanlikka ega, ya’ni u istalgan gap bo‘lagi vazifasida kela oladi: Kesim: Bu xotinning joni bitta emas, balki mingta. (A.Qah.) Ega: Dushmanning yuz birinchisi qoldi. (A.Qah.) Hol: Samarqandni bir necha marta ko‘rganman. U marraga birinchi yetib keldi. Aniqlovchi: Bir chetda gulzor oralab ikkita chiroyli qiz gul terib yuribdi. (Oyb.) To‘ldiruvchi: Jurnalning birinchisini topdim. Shunga muvofiq, son turkumi KK, EK va kesimlik kategoriyasini o‘z doirasida voqelantiradi. Egalik kategoriyasi. Son turkumi EK UGMsini «keyingi sonni oldingi so‘zga bog‘lash va mansublik, xoslik ma’nosini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Matn va birikuvchi so‘zlarning semantikasiga bog‘liq ravishda turli-tuman grammatik ma’nolar ifodalanishi mumkin. Lekin «keyingi sonni oldingi so‘zga bog‘lash» kategorial ma’no xususiylashmasi sifatida o‘zgarmay qolaveradi. Quyida son turkumining EK UGMsini xususiy-lashtirishidagi o‘ziga xosliklarni ko‘rib o‘tamiz. Egalik affiksi o‘zi birikkan so‘zning boshqa so‘z bilan bog‘lanishida ishlatiladi. Bu vaqtda EK dagi so‘z QK dagi so‘z bilan keladi: olmaning beshtasi, odamlarning o‘ntasi. EK dagi so‘z ba’zan CHK dagi so‘z bilan ham birga qo‘llanilishi mumkin: odamlardan uchtasi. EK ning birlik va ko‘plik shakllari qo‘llanilishda farq bor. Ko‘pincha miqdor bildiruvchi o‘zaklarga birlik son shakli qo‘shilmaydi: beshtangiz, ikkovimiz. Bu jihatdan Sh shaxs egalik affiksi farqlanadi: biri, oltovi. Kelishik kategoriyasi. KK sonda EK bilan birga qo‘llanadi. BK dagi son ega vazifasida keladi: 1. Daftarning uchtasi menda. 2. Darvoza tepasiga shoxning ikkitasi qo‘yilgandi. QK dagi sonda KK UGMsi «sonni qaratqich aniqlovchi vazifasida keyingi so‘zga bog‘lash» tarzida xususiylashadi: Sigirning ikkitasining suti ko‘p. TK dagi son gapda ish-harakatni qabul qilgan predmetga obyekt tusini beradi va tushum kelishigi affiksini qabul qilgan son vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida keladi. «Songa obyekt tusini berish va uni fe’lga vositasiz to‘ldiruvchi 159 sifatida bog‘lash» TK UGM sining son turkumidagi xususiylashuvidir: Gulning uchtasini ajratdi. CHK KK UGMsini umuman «oldingi so‘zni keyingi fe’lga o‘rin-payt holi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» tarzida, son turkumida esa «oldingi sonni keyingi fe’lga o‘rin-payt holi va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» ko‘rinishida xususiylashtiradi. CHK dagi sonning vazifalari: a) vositali to‘ldiruvchi: Qarzni odamning ikkinchisidan so‘rang. b) o‘rin holi: Eshigi ochiq narigi xonaning birinchisidan pianino ovozi eshitilmoqda edi. JK dagi son ish-harakat yo‘nalgan predmetni belgisi bilan anglatadi: birinchisiga, uchoviga. JK dagi son gapda to‘ldiruvchi, hol kabi bo‘laklar vazifasida keladi: 1. Qo‘zilarining uchoviga havaslanib boqdi. 2. Bola mashinaning birinchisiga yugurdi. Ko‘rinadiki, JK son turkumida KK UGMsini «oldingi sonni keyingi fe’lga vositali to‘ldiruvchi va hol vazifasida bog‘lash» tarzida xususiylashtiradi. O‘PK son turkumida KK UGMsini «oldingi sonni keyingi so‘zga vositali to‘ldiruvchi va hol vazifasida bog‘lash» tarzida xususiylashtirib, ish-harakatning bajarilish o‘rni, vaqti, sharoiti, holati, sababi, maqsadi kabi tajalli ma’nolarni ifodalaydi: Bizning beshovimizda chora yo‘q. 24.5.Sonning tuzilishiga ko‘ra turlari. Sonlar tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘ladi. Sodda sonlar bir o‘zakli bo‘ladi: bir, besh, ming, yarim. Murakkab sonlar o‘z o‘rnida uchga bo‘linadi: a) juft sonlar; b) takroriy sonlar; v) qo‘shma sonlar. Juft sonlar ikki sonning juftlashishidan tashkil topadi: uch-to‘rt, besh-olti. Takroriy sonlarda bir o‘zak takrorlanadi: bitta-bitta, uchta-uchta, beshta- beshta. Qo‘shma sonlar birdan ortiq mustaqil so‘zning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi: o‘n besh, bir ming olti yuz, uch butun beshdan bir, bir yarim. Ma’lumki, so‘zlar ma’noviy belgisiga ko‘ra uch tipga bo‘linadi: a) mustaqil ma’noli so‘zlar (fe’l, ot, sifat, son); b) bo‘sh - ishora ma’noli so‘zlar (olmosh); v) yordamchi ma’noli so‘zlar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, ko‘makchi fe’llar). “Ishoraviylik” ramzi bilan ataluvchi olmoshlar boshqa leksemalardan ajralib turadi. O‘zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo‘rma-zo‘rakilik bilan ancha chegaralanib “ot, sifat, son o‘rnida qo‘llanuvchi so‘zlar” deb o‘ta tor 160 tushunilgan. Vaholanki, bu bilan olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlid, undov, gap va, hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan edi. Olmoshlar guruhiga men, sen, u, biz, siz, ular kabi shaxsga; kim, nima, bu, ana, mana, mana bu kabi predmetga; qanday, bunday, shunday kabi belgiga; buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; qachon kabi paytga; qaer kabi o‘ringa; shunday bo‘lmoq, qanday qilmoq kabi harakat- holatga ishora qiluvchi leksemalar kiradi. Shuni aytib o‘tish joizki, olmoshlar hamma vaqt ham qandaydir bir so‘zni “almashtirib”, uning o‘rnida kelavermaydi. Misollar: 1.Kim mehnat qilsa, u rohat ko‘radi. 2. Men kecha keldim. Sen buni bilasan. 3.Nima qilsam ham men o‘zim bilaman. 4. Hamma mehmonlar biznikida. 5.Barcha mushkulotlar oson bo‘ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o‘zlik olmoshlari hech bir so‘zni almashtirmagan. Arab tilshunosligida olmoshlar alohida so‘z turkumi sifatida berilmagan, balki har bir so‘z turkumi ichida “yashirin ma’noli so‘zlar” (zamirlar) sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Chunonchi, kitob, daftar, Abbos – aniq ma’noli otlar bo‘lsa, men, sen, kim – yashirin ma’noli otlar (zamir otlar) dir. Yoxud oq, qizil, chiroyli ― ma’lum ma’noli sifat hisoblansa, bunday, shunday kabilar “zamir sifatlar” dir. 24.6.Olmosh haqida umumiy ma’lumot. Olmoshlar shaxs, predmet, belgi yoki miqdorga xos bo‘lgan umumiy (mavhum) ma’noni anglatadi. Olmosh bildiruvchi ma’no nutq jarayonida aniq yuzaga chiqadi. Ular o‘zlari almashtiruvchi so‘zlar kabi morfologik jihatdan o‘zgaradi. Olmosh qaysi so‘z turkumi o‘rnida qo‘llansa, shu turkum-ga xos sintaktik vazifani bajaradi: O‘qituvchi darsga kirdi. U o‘quvchilar bilan salomlashdi. Olmoshlar o‘zidan oldin aniqlovchi talab qilmaydi: Hamma xursand va shod. U kitobni o‘qidi. Olmoshlar ifoda etadigan ishoraviy ma’nosiga ko‘ra quyidagi ma’no guruhlariga bo‘linadi: 1.Kishilik olmoshlari. 2.Ko‘rsatish olmoshlari. 3.O‘zlik olmoshlari. 4.Belgilash olmoshlari. 5.So‘roq olmoshlari. 6.Gumon olmoshlari. 7.Bo‘lishsizlik olmoshlari. I.Kishilik olmoshlari shaxs olmoshlari deb ham yuritiladi, chunki shaxsga ishora qilib keladi. Shaxs olmoshlarining qo‘llanishida ayrim o‘ziga xosliklar bor. Shaxslar o‘z ma’nosidan tashqari ko‘chgan holda qo‘llanishi mumkin. Chunonchi: 161 1. Biz olmoshi II shaxs ko‘plikdagi siz olmoshi o‘rnida qo‘llanadi: Qani, endi biz ishga tushaylik. Bunda tashviq ma’nosi anglashilib turadi. 2. Ko‘plikni ifodalovchi olmoshlar birlik uchun qo‘llana-di: Bu ishni biz uddaladik. Ushbu gapda men o‘rnida ishlatilgan biz maqtanish, kibr ma’nosini ifoda etyapti. 3. Men o‘rnida biz olmoshi ishlatilib, kamtarlikni ifodalashi mumkin: Biz bu maqolada echimini kutayotgan muammoni olib chiqdik. 4. Sen o‘rnida siz, u o‘rnida ular olmoshi ishlatilib, hurmat ma’nosini ifodalaydi: Siz bugun darsda faol ishtirok etdingiz. Men buvimni yaxshi ko‘raman. Ular ham meni sevadilar. 5. Siz olmoshi, ko‘pincha, birlik sonda hurmat ma’nosida qo‘llanilganligi sababli ikkinchi shaxs ko‘plik sonda sizlar shakli ishlatilishi mumkin: Sizlar kelajagimiz. 6.Kishilik olmoshlariga -lar qo‘shimchasi qo‘shilganda turli xil ma’nolar voqelanadi: -Senlarga aytyapman (kamsitish ma’nosi). -Sizlarda insof bormi? (ko‘plik ma’nosi). II.Ko‘rsatish ma’nosini anglatuvchi olmoshlar (bu, shu, mana, ana, u, o‘sha, hov va boshqalar) shaxs, predmet, belgini alohida ko‘rsatish, ta’kid ma’nolari uchun xizmat qiladi. Ular ifodalovchi (ishoraviy) nom ham turlicha: -shaxs yoki predmetga ishora qiladi: -Siz o‘shami? (A. Qod.) -belgiga ishora qiladi: Menda ham shunaqa kitoblar bor. -vaqtga ishora qiladi: Shu-shu Fotima kelmay qoldi. -o‘ringa ishora qiladi: Siz - unda, biz - bunda. III.O‘zlik olmoshi. Bu olmosh turi «ta’kid», «tegishlilik» ma’nosini anglatadi: Mening o‘zim bilaman. «O‘xshatish» ma’nosi ham matndagi o‘z so‘zi orqali ifodalanadi: Onasining o‘zi. «Umumiylik», «noaniqlik» kabi ma’nolar - O‘zim. (shunchaki) turdagi gaplarda ro‘yobga chiqadi. IV.So‘roq olmoshlari shaxs, predmet, belgi, harakatni aniqlash maqsadida ishlatiladi. Ular quyidagilarga bo‘linadi: -shaxsga nisbatan qo‘llanuvchi olmoshlar (kim, kimlar); -voqea-hodisa, predmetlarga nisbatan qo‘llanuvchi olmoshlar (nima, nimalar); -belgini aniqlashga qaratilgan olmoshlar ( qanday, qanaqa); -sabab va maqsadni aniqlashga qaratilgan olmoshlar (nega, nima uchun, nechuk); -miqdorga nisbatan ishlatiluvchi olmoshlar (necha, qancha); 162 -harakat-holatga nisbatan qo‘llanuvchi olmoshlar (nima qildi, nima bo‘ldi); -o‘rin ma’nosini ifodalovchi so‘roqlar ( qani, qayerda) ; -payt ma’nosini ifodalovchi so‘ro qlar (qachon, qachonga). Bunday olmoshlar faqat so‘rash ma’nolarini yuzaga chiqarmaydi, ma’noni bo‘rttirish (kimki, nimaki), ritorik so‘roq (Men sizga nima dedim?!), taajjub (Buning nimasi yomon?!) kabi ma’nolarni ifoda etadi. V.Belgilash olmoshlari. Har so‘zi belgilash olmoshi bo‘lib, ko‘pincha, so‘roq olmoshlari bilan birikib keladi va qo‘shma belgilash olmoshlari yasaydi. Jamlik ifodalovchi olmoshlar predmet, shaxs, belgiga nisbatan yig‘indini, to‘dani ifodalaydi: hamma, yalpi, har kim, barcha, bari, butun. VI.Gumon olmoshlari muayyan predmet, shaxs, belgi yoki harakat xususida o‘ta mavhum tushunchani bildiradi. So‘roq olmoshlari bilan qo‘shilib keladigan alla– va –dir ushbu olmoshlarga noaniqlik ma’nosini kiritadi. VII.Bo‘lishsizlik olmoshlari ma’no jihatdan tasdiqqa nisbatan zidlikni bildiradi va hech so‘zi bilan hosil bo‘ladi. Bu olmoshlar gapni (fikrni) inkorga aylantiradi: hech nima, hech kim, hech qachon, hech mahal… Tilimiz tarixida ham, hozir ham ba’zan juda ko‘tarinki, tantanavor nutqda kamtarinlik uchun, manmanlik qilmaslik uchun men kishilik olmoshi o‘rnida kamina, faqir, banda so‘zlari qo‘llaniladi. Bular tilshunosligimizda ot-olmoshlar nomini olgan. Olmoshlar nutqimizni o‘rinsiz takrorlardan tozalashning, fikrni ixcham bayon qilishning muhim vositasidir. Ular gapda turli sintaktik vazifalarda kela oladi: 1. Mening o‘zim bu yukni ko‘tara olmas edim. 2. Vazifamiz ― shu. 3. Qanday kishi xor bo‘lur? 4. Bahor keldi seni so‘roqlab. Olmoshlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini quyidagi jadvalda berish mumkin: Olmosh. Shakllar. Sodda Tub Yasama Qo‘shma Juft Takroriy 1. Kishilik men, sen meniki, bularga - - - 2. Ko‘rsatish bu, shu bular, shunisi, ana bu, mana u, u-bu o‘sha-o‘sha, shu-shu 3. O‘zlik o‘z o‘zim, o‘zlari - - o‘z-o‘zini 4. So‘ro q kim, nima? kimga, nimalar? nima uchun, nima maqsadda? - kim-kim, nima-nima? 5. Jamlovchi hamma, bari hammamiz har kim, har nima , barcha, butun-butun 6. Bo‘lishsizlik hech - hech kim, hech nima - - 7. Gumon - birov, kimdir allakim, allanima - - 163 Biz yuqoridagi jadvalda olmoshning “yasama” shaklini berishda tilshunos olim G‘.Zikrillaevning fikrlariga tayanib, lug‘aviy shakl qo‘shimchalarini inobatga oldik. Olmoshlarda shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma’no-larining mujassamligi va ularning nutqda rang-barang usulda voqelanishi, namoyon bo‘lishi tilshunosligimizda aniqlangan. Masalan, kishilik olmoshlaridan men, biz so‘zlovchi shaxsni, sen, siz tinglovchi shaxsni, u, ular o‘zga shaxsni bildiradi. Miqdor ma’nosining ifodalanishi jihatidan men, sen birlikni; biz, sizlar, senlar, bizlar ko‘plikni; siz, ular birlikka ham, ko‘plikka ham betaraf ma’noni anglatadi. Hurmat ma’nosi II va III shaxs olmoshlariga xos. Munosabat ma’nosi kishilik olmoshlarining kelishik qo‘shimchalarini olib o‘zgarishida yuzaga chiqadi. Kishilik olmoshlariga egalik ma’nosi ham xos. Ushbu olmoshlar qaratgich kelishigida egalik ma’nosini bildiradi: bizning universitet. O‘zbek tilida egalik ma’nosi kishilik olmoshiga –niki qo‘shimchasini qo‘shish bilan ham ifodalanadi: meniki, bizniki, seniki kabi. Yuqoridagi ma’nolarning ifodalanish tarzini boshqa LMGlarda ham kuzatish mumkin. Nazorat uchun savol va topshiriqlar. 1. Sonning leksik-grammatik xususiyatlariga izoh bering? 2. Olmoshlarning ma’no turlariga izoh bering? 3. Sonning grammatik xususiyatlariga izoh bering 4. Olmosh va uning turlariga izoh bering? 25.Fe’l so‘z turkumi sifatida. Fe’llarning nisbat, mayl, zamon va shax- son kategoriyalari . 25.1.Fe’lning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari . Bo‘lishli va bo‘lishsiz, o‘timli va o‘timsiz fe’llar. Fe’l va uning UGMsi. Fe’llarning umumiy grammatik ma’nosi ish-harakat va holatni jarayon sifatida ifodalashdir. Holat ifodalash boshqa so‘z turkumlariga ham xosdir. Biroq fe’lda u bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish tarzida bo‘ladi. Masalan, Daraxtlar yam-yashil gapida sifat kesim (yam-yashil) turg‘un holatni ifodalamoqda. Daraxtlar ko‘kardi 164 gapida esa holat jarayon sifatida, bir holatdan ikkinchi bir holatga o‘tish tusida yuz bermoqda. Ish-harakatning barchasi ham zamon bilan bog‘liq holda yuz bersa-da, gapda ulardagi zamon ifodalanmasligi mumkin. Daraxtlar ko‘kardi gapidagi fe’lda zamon lisoniy ifodasiga ega. Ishga borish gapidagi fe’lda esa bunday xususiyat lisoniy voqelanmagan. O‘zbek tilidagi fe’llar leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra ikki asosiy guruhga ega: a) mustaqil fe’llar; b) nomustaqil fe’llar. Mustaqil fe’llarga quyidagi xususiyatlar xos: 1) lug‘aviy ma’no asosidagi harakatni ifodalaydi va shu boisdan gapda biror bo‘lak vazifasida keladi; 2) biror so‘zni boshqarib (kitobni o‘qidi) yoki biror so‘z tomonidan boshqarilib (o‘qilgan kitob) keladi; 3) harakatning obyektga munosabatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: a) o‘timli fe’llar; b) o‘timsiz fe’llar. O‘timli fe’llar bildirgan harakat obyekt tushunchasi bilan bog‘liq bo‘ladi va bunda obyektni ifodalovchi birlik tushum kelishigidagi so‘z bo‘ladi: ol, o‘qi, boshqar. O‘timsiz fe’llar bunday xususiyatga ega bo‘lmaydi: yig‘la, uxla, sevin. O‘timli-o‘timsizlik fe’lning zotiy mohiyatida, lisoniy tabiatli bo‘lishi ham, grammatik shakllar vositasida hosili qilinishi ham mumkin. Masalan, uxla, yig‘la, bor, ket, kel fe’llarida o‘timsizlik ma’nosi fe’lning o‘zak-negizidan anglashiladi va u lisoniy tabiatlidir. Yuvinmoq, sevinmoq, burilmoq, qirilmoq fe’llaridagi o‘timlilik esa nutqiy bo‘lib, grammatik vosita yordamida vujudga kelgan. (Bu haqda yana «Nisbat kategoriyasi» mavzusi ostida so‘z yuritiladi); 4) fe’l ifodalagan harakat obyektiv borliq hodisasi bo‘lib, uni tilda ifodalashda bevosita inson, so‘zlovchi ishtirok etadi. Tilda ifodalangan harakatda, demak, inson munosabati ham mavjud bo‘ladi. Bunday munosabat fe’l mayli deb yuritiladi; 5) harakat real yoki irreal bo‘lishi ham mumkin. Bunga ko‘ra bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar farqlanadi; 6) har qanday harakat bajaruvchi bilan ham bog‘lanadi. Bajaruvchi aniq, noaniq, bitta yoki bir nechta bo‘lishi mumkin. Ish-harakatning bajaruvchiga munosabat nuqtayi nazaridan tavsifi fe’l nisbatlari deb yuritiladi; 7) harakat zamon bilan bog‘lanishi mumkin. Mantiqan zamondan tashqaridagi harakat yo‘q. Yuqorida tilga olingan borish fe’lida zamon bevosita ifodalanmagan. Lekin uni gap ichida olsak (Ishga borish lozim), uning kelasi zamonda yuz beradigan harakat ekanligi mantiqan anglashilib turadi. Demak, har qanday fe’lda yo grammatik, yo mantiqiy zamon anglashilib turadi. Modomiki, til qurilishini o‘rganayotgan ekanmiz, biz uchun grammatik zamon ahamiyatlidir. Shu boisdan zamonli va zamonsiz fe’llarni farqlaymiz; 8) aytilganidek, borliqda harakat, albatta, bajaruvchi bilan bog‘lanadi. Biroq uning tildagi ifodasida 165 grammatik shaxs mavjud bo‘lmasligi mumkin. Masalan, Salim keldi gapida grammatik shaxs mavjud. U kesimlik shaklida yuzaga chiqqan. Biroq Salim kelgach qurilmasida mantiqiy shaxs mavjud bo‘lsa-da, u o‘z ifodasiga ega emas. Chunki qurilma men kelgach, sen kelgach tusini olsa ham, kelgach so‘zshaklida bajaruvchi qaysi shaxsda ekanligi noaniqligicha qolmoqda. Salim, men, sen mantiqiy bajaruvchi, grammatik emas. Bu nutqdagi tuslangan va tuslanmagan fe’llarni farqlashni taqozo qiladi. Tildagi mantiqiy va grammatik jihatlarni keskin farqlay bilish kerak. Ularni qorishtirish har xil chalkashliklarga olib keladi, mohiyatni anglashga to‘siq bo‘ladi. Nomustaqil fe’llar bevosita lug‘aviy ifodali harakat ma’nosiga ega emas. Masalan, qaror qildi, o‘qib chiqdi, ishlayotgan ekan hosilalarida qildi, chiqdi, ekan birliklari oldinda turgan so‘zlarning lug‘aviy ma’nosini yo yangilagan, yo modifikatsiya qilgan. Biroq bu fe’llardan ham qandaydir harakat uqilmoqda. Bu harakat derivatsion, grammatik harakatdir, lekin lug‘aviy emas. Aniqrog‘i, ular o‘zlaridan oldingi so‘zlarning ma’nolariga harakat, jarayon tusini bermoqda. Nomustaqil fe’llar mohiyat e’tibori bilan uchga bo‘linadi: a) yordamchi fe’llar; b) ko‘makchi fe’llar; v) to‘liqsiz fe’llar. Yordamchi fe’llar yangi lug‘aviy birlik hosil qiladi – so‘z yasaydi, ko‘makchi fe’llar harakat tarzi shaklining bir qismi bo‘lib, fe’l lug‘aviy ma’nosini nutqqa xoslaydi – modifikatsiya qiladi, to‘liqsiz fe’llar esa fe’l va fe’l bo‘lmagan so‘zlarning zamonini ko‘rsatadi. 25.2.Fe’lning asosiy LMGlari. LMGda markaz va qurshov leksemalari. Fe’llar anglatgan qator ma’nolariga ko‘ra turli mazmuniy guruhlarga bo‘linadi. Bunda harakatga xos yaratish, buzish, o‘zgartirish, so‘zlash, sezish, yo‘naltirish, holatga xos ruhiy-psixologik, tafakkur bilan bog‘liq fe’llar farqlanadi. Bulardan xarakterlilarini ko‘rib o‘tamiz. Harakat fe’llari jonli va jonsiz predmetlarga xos harakatni ifodalaydi. Ular yurish, ta’sir etish, zarb berish kabi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Qo‘l, oyoq, yuz, og‘iz, gavda bilan bog‘liq harakatlarda harakatlanuvchi obyektlar yaqqol ko‘rinib turadi. Oyoq bilan bog‘liq harakatni ifodalovchi fe’llar: yurmoq, kezmoq, yo‘rg‘alamoq, pildiramoq, lapanglamoq, gandiraklamoq, do‘qong-lamoq, tentiramoq, tepkilamok, tepmoq, toptamoq, depsinmoq, tisarilmoq; qo‘l bilan bog‘liq harakatni ifodalovchi fe’llar: urmoq, solmoq, ushlamoq, silamoq, tirnamoq, shapaloqlamoq, chimchila-moq, uqalamoq, qitiqlamoq, changallamoq, mushtlamoq, chert-moq, hovuchlamoq, chapak chalmoq, paxsa qilmoq; Yuz, gavda, og‘iz, lab, quloq, burun va h.lar bilan bog‘liq harakatlar ham mavjud. Nutq fe’llari insonning gapirish faoliyati bilan bog‘liq harakatlarni ifodalaydi. Gapirmoq, so‘zlamoq, aytmoq, demoq, bidirlamoq, to‘ng‘illamoq, 166 g‘o‘ldiramoq, vaysamoq, vaqillamoq, javramoq, bobillab berdi, javob bermadi, vag‘illab ketdi kabi. Holat fe’llari. Inson tabiatiga xos jismoniy va ruhiy holatlar turli xususiyatlarga ega. Holatlarni to‘rtga bo‘lish mumkin: a) ichki holat (ruhiy kechinmalar bilan bog‘liq: eslash, unutish, yodlash, tubanlashmoq kabi); b) tashqi holat (ichki holatning namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq: xafa bo‘lmoq, shodlanmoq, esankiramoq, dovdira-moq,g‘azablanmoq); v) jismoniy holat (inson tanasi bilan bog‘liq: holsizlanmoq, kuymoq, kuchlanmoq, zaiflashmoq); g) ijtimoiy holat (jamiyat bilan bog‘liq: boyimoq, kambag‘allashmoq, ko‘tarilmok, urilmoq, kuvg‘in bo‘lmoq kabi). Natijali faoliyat fe’llari tizimi yasamoq, qurmoq, bunyod etmoq, hosil bo‘lmoq, chizmoq, yozmoq, barpo qilmoq, arralamoq, parchalamoq, sayqal bermoq, randalamoq, sindirmoq, yemoq, o‘chirmoq kabi birliklarni o‘z ichiga oladi. Tafakkur fe’llari sirasiga insonning fikrlash qobiliyati bilan bog‘liq o‘ylamoq, fikrlamoq, xayol surmoq, tafakkur qilmoq, o‘yga botmoq, ko‘z oldiga keltirmoq, bir qarorga kelmoq, xulosaga kelmoq kabilar kiradi. Munosabat fe’llari qatorierkalamoq, suymoq, yaxshi ko‘rmoq, parvona bo‘lmoq, rahmi kelmoq, xushomad qilmoq, yon bosmoq, maftun bo‘lmoq, e’zozlamoq kabi ijobiy xarakterdagi munosabat fe’llari, beti qursin, xudo olsin, qorasi o‘chsin, baloga giriftor bo‘lsin, juvonmarg bo‘lgur kabi salbiy xarakterdagi munosabat fe’llaridan tashkil topadi. Fe’l ma’noviy guruhlarida ham markaz va qurshov leksemalari farqlanadi. Masalan, ma’nodosh fe’llarda bosh (dominanta) so‘z, uyadoshlik paradigmasida uya (giperonim) markaz leksemasi hisoblansa, boshqa ma’nodoshlar va uyadoshlar (giponimlar) qurshov leksemalari deyiladi. Kulmoq fe’li dominanta sifatida bunga ma’nodosh boshqa leksemalarni, buzmoq esa buzishning turli ko‘rinishlarini ifodalaydigan giponim leksemalarni uyushtirib turadi. So‘zlar yirikroq butunliklarga birlashtirilganda, markaz leksemasigina bu butunlikdan joy oladi. Qurshov lekse-malari esa uning «soyasi» sifatida quyida qolaveradi. Masalan, kulmoq, yig‘lamoq, xursand bo‘lmoq leksemalari o‘z atrofida ko‘plab fe’llarni birlashtirgan. Lekin ular bu uch leksema mansub tizimga kira olmaydi, quyi bosqichda qoladi. 25.3.Fe’llarda so‘z shakllarning turlari. Fe’llarda ham, boshqa turkumlarda bo‘lgani kabi, so‘zshakllar nol shaklli, sintetik, sintetik-analitik, takroriy ko‘rinishlarda bo‘ladi. Fe’lning grammatik shakllardan xoli qilingan o‘zak-negizi har doim kelasi zamon, buyruq mayli, aniq 167 nisbat, ikkinchi shaxs, birlik ma’nolarini ifodalaydi: bor, kel, o‘qi, yoz, sev, ayt, ishon kabi. Bunday so‘zshakllar nol shaklli deyiladi. Yuqorida aytilgani-dek, nol shakl masalasi o‘zbek tilshunosligida o‘z yechimini kutayotgan muammolardan biridir. Grammatik shakli qo‘shimcha tusida bo‘lgan fe’llar sintetik shaklli so‘zshakl deyiladi. O‘qiyman, bordim, kelyapman, yozayotirman, shoshib, kelgach, kelgan kabi. Bunda grammatik shakl fe’l o‘zak-negiziga «yopishgan» holdadir. Fe’llar nomustaqil fe’llar bilan shakllanganda, albatta, sintetik-analitik ko‘rinishda bo‘ladi. Masalan, o‘qib chiqdi, ayta boshladi, borgan ekan kabi. Bunda ham «yopishgan», ham «ajralgan» grammatik shakllar yaxlitlikni tashkil qilganligi uchun u sintetik-analitik shakl atamasi bilan yuritiladi. Takroriy shakllarni faqat takroriy deyish unchalik to‘g‘ri emas. Chunki bunda takrorlanayotgan fe’l avval sintetik shakl qiyofasiga kiradi, so‘ngra takroriy shaklga aylanadi. Masalan, aytdi-aytdi, o‘qidi-o‘qidi, bordi-bordi kabi. Misollar: Aytib-aytib charchadi, chopib-chopib o‘ynadi va h. Bunda takrorlanuvchi fe’l nisbat, o‘zgalovchi, kesimlik shakllarini olgan va undan keyin takrorlangan. Ayrim manbalarda fe’llarning juft so‘zshakl turi ham ajratilib, unga aytdi- qo‘ydi, topshirdi-qo‘ydi tipidagi misollar kiritiladi. Bunga qo‘shilib bo‘lmaydi. Chunki juflanayotgan fe’lning ikkalasi ham mustaqil bo‘lsa va ularning juftlanishidan yangi grammatik ma’no uqilsagina, uni so‘zshakllarning juftligi deyishga asos bo‘lur edi. Bunda esa juftlikning ikkinchi qismi ko‘makchi fe’l sifatida grammatik ma’no ifodalash uchungina xizmat qilmoqda. 25.4. Fe’llarning nisbat kategoriyasi. Fe’l nisbat (daraja)lari: aniq, o‘zlik, majhullik, birgalik, orttirma nisbatlarining grammatik ma’nosi va shakllari Fe’l tasniflovchi kategoriyalari haqida umumiy ma’lumot. Fe’lning tasniflovchi kategoriyalari faqat shu turkumga xos grammatik shakllar sistemalaridir. Ular nisbat, o‘zgalovchi, harakat tarzi, bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakllaridir. Fe’l kesimlik yoki nokesimlik vazifasida bo‘lishidan qat’i nazar ushbu shakllardan birida bo‘lishi shart. Ular fe’l leksemaning lug‘aviy ma’nosini modifikatsiya qilish vazifasini bajaradi. Tasniflovchi shakllar orasida nisbat fe’l leksemani modifikatsiya qilish darajasi jihatidan boshqalaridan ustuvorlikka ega. Shu boisdan nisbat fe’lni boshqa so‘z turkumlaridan ajratib turuvchi asosiy morfologik belgi sanaladi. O‘zgalovchi shakllari, nisbat shakllaridan farqli o‘laroq, fe’lning nokesimlik vazifasi uchun xoslangan. O‘zgalovchi kategoriyasining umumlashgan grammatik ma’nosi fe’lni kesim vazifasidan tashqarida boshqa,ya’ni hokim so‘zlar bilan bog‘lash vazifasini bajarishidir. 168 Tarz ma’nosi fe’llarda ifodalanishi ham, ifodalanmasligi ham mumkin. Masalan, o‘qidi fe’lida u nol darajada bo‘lsa, o‘qib chiqdi so‘zshaklida namoyon bo‘lgan. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakli haqida ham shunday fikrni aytish mumkin. Biroq bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakli bilan kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismi bo‘lgan tasdiq-inkor kategoriyasini farqlash lozim. Tasdiq-inkor kesim vazifasida keluvchi barcha so‘zlar uchun xos bo‘lsa, bo‘lishli-bo‘lishsizlik fe’lning barchasi uchun xos bo‘lgan grammatik xususiylikdir. Boshqacha aytganda, bo‘lishli- bo‘lishsizlik fe’lning nokesimlik, tasdiq-inkor esa barcha mustaqil so‘zlarning kesimlik shaklidir. Quyida ularning har biri alohida-alohida ko‘rib o‘tiladi. Nisbat kategoriyasi haqida umumiy tushuncha. Nisbat kategoriyasi harakatning subyekt (bajaruvchi)ga munosabatini ifodalaydi. Bu munosabat maxsus grammatik shakllar bilan yuzaga chiqadi. Masalan, Shoir she’r yozdi gapida ega bevosita ish-harakatning bajaruvchisi bo‘lib, bajaruvchi va harakat munosabati nol shaklli aniq nisbat bilan ifodalangan; o‘qituvchi bolaga kitobni o‘qitdi gapida harakatning bevosita va bilvosita bajaruvchisi (o‘qituvchi bilvosita, bola esa bilvosita bajaruvchi) farqlangan. Dovul chalindi gapida harakat bajaruvchisi noaniq, majhuldir. Demak, nisbati o‘zgarishi bilan fe’lning bajaruvchisida ham o‘zgarish yuz beradi. Nisbat kategoriyasi fe’lning bo‘sh subyekt valentligini to‘ldirib, uni nutqqa moslaydi. Hozirgi o‘zbek tilida fe’lning beshta nisbati ajratiladi: aniq nisbat, o‘zlik nisbati, orttirma nisbat, birgalik nisbati, majhul nisbat. Aniq nisbat. Bu nisbatda subyektga munosabat fe’lning lug‘aviy ma’nosi orqali ifodalanadi va shakl UGMsi «harakatning ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan bajarilishi yoki bajarilmasligini bildirish»dir: bildi, ko‘rdi, so‘radi, aytdi, qaytdi kabi. Bu nisbatdagi fe’l o‘timli (oldi) yoki o‘timsiz (uxladi) bo‘lishi mumkin. Nol shakl UGMsida o‘zi mansub kategoriyaning mohiyati-ni boshqalariga nisbatan to‘laroq aks ettiradi. Ma’lumki, fe’lning barcha shakllarini ikkiga – kategoriya ichidagi shakllarning o‘zaro ziddiyatida aniq bir belgiga ega bo‘lgan belgili shakllarga (masalan, aniq nisbatdan boshqa nisbat shakllari) va bu ziddiyatda aniq belgiga ega bo‘lmagan shakllarga (masalan, aniq nisbat shakli) ajratish mumkin. Birinchi guruh shakllar o‘zlari mansub kategoriyaning UGMsidan aniq bir ko‘rinishni «xususiylashtirib» oladi. Ikkinchi guruh shakllarida xususiylashma noaniq bo‘ladi. Ikkinchi guruh shakllari (bizningcha, aniq nisbat) o‘zi mansub kategoriyaning umumiy namoyandasi bo‘ladi. Shuning uchun ular matn va sharoit talabi bilan boshqa shakllar ma’nosini ifodalashi mumkin. Aniq nisbat ham belgisiz shakl sifatida boshqa nisbat shakllari o‘rnida bemalol qo‘llanaverishi mumkin. Yuqorida biz bunga aniq nisbatdagi fe’l (masalan, 169 hayajonlanmoq) dan o‘zlik nisbati ma’nosi uqilib turishi misolida amin bo‘lgan edik. O‘zlik nisbati. O‘zlik nisbati asosan –(i)n, ba’zan –(i)l ko‘rsatkichi yordamida o‘timli fe’llardan hosil bo‘ladi. –(i)sh affiksi o‘zlik nisbati hosil qilishda kammahsuldir: kerishdi, joylashdi, qorishdi kabi so‘zshakllardagina buni kuzatish mumkin. O‘zlik nisbati UGMsi «harakatning subyekti va obyektini birlashtirish, o‘timli fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantirish»dir. Ayrim hollarda grammatik shakl o‘zlik nisbatniki bo‘lsa-da, bu shakl harakatning bajaruvchiga qaytishini, bajaruvchi ham harakat obyekti ekanini bildirmaydi. Bir mahal G‘ulomjon tuynukdanerinib chiqayotgan tutunga qarab so‘zlandi. (M.Ism.) So‘ng uzun do‘nglik ortiga o‘tib, ko‘rinmay ketdi. (P.Qod.) Yigit ko‘zini yashirishga joy topolmay qiynaldi. (S.Ahm.) Davlatbekovning tug‘ilgan qishlog‘i Bodomzor bu yerdan o‘n bir chaqirim pastda. (P.Qod.) O‘zlik nisbati shakli o‘timli fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantiradi. O‘zlik nisbat shakli har qanday o‘timli fe’ldan ham yasalavermaydi. Masalan, o‘qi, hayda, kes, ek, min, tik, sug‘or kabi fe’llardan o‘zlik nisbati hosil qilinmaydi. Shuningdek, orttirma nisbatdagi o‘timli fe’llardan ham o‘zlik nisbati hosil qilinmaydi. Semantikasida ma’noviy siljish ro‘y berayotgan o‘zlik nisbati shakliga ega fe’llar bu nisbatdan xoli qaralishi lozim. Yuzlari semizlikdan tirsillagan Arabboy kerilgan bir holda so‘radi. (P.Tur.) Bu qishloqda Avazning eng ochilib gaplashadigan tengdoshi shu Zamonali edi. (P.Qod.) Bunday hol ayrim mualliflarning ba’zan nisbatni so‘z yasalishi sifatida qarashlariga sabab bo‘ladi. Shaklning to‘laqonli o‘zlik nisbati ekanligi yoki emasligini aniqlashda boshqariladigan so‘z yordam beradi. Aslida o‘zlik nisbatdagi fe’l o‘timsiz bo‘lganligi sababli tushum kelishigidagi fe’l bilan bog‘lanmaydi. Ayrim hollarda bu shakldagi fe’l bilan boshqacha hol kuzatiladi. Masalan, choponini yopindi birikuvida o‘zlik nisbat shaklidagi fe’l tushum kelishigidagi fe’lni boshqarmoqda. Demak, bunda nisbat shakli bo‘lsa-da, mazkur nisbatga tegishli ma’no mavjud emas. Ma’no va shakl yaxlit emas ekan, bu birikuvda o‘zlik nisbatini qidirish ma’qul emas. Xulosa sifatida aytish mumkinki, o‘zlik nisbatida harakat subyekti «subyekt- obyekt» qiyofasiga kirib, avvalgi obyekt yo‘qoladi. Qiyoslang: Salim kiyimini kiydi – Salim kiyindi. Birinchi gapda Salim subyekt, kiyim obyekt, ikkinchi gapda obyekt yo‘q, Salim esa «subyekt-obyekt»dir. Orttirma nisbat. Orttirma nisbat shakllari quyidagilar: -dir (-tir): chizdir, yondir, urintir. 170 -gaz (-giz,- g‘az, -g‘iz, -kaz, -kiz, -qaz, -qiz): ko‘rgaz, kirgiz, turg‘iz, yutqiz, o‘tqaz, ketkiz, yurg‘az. -(i)t: o‘qit, ishlat, tugat, boshlat, yurit,kirit. -iz: oqiz, tomiz, emiz. -ir: bitir, uchir, pishir, qochir, ochir, shoshir, oshir, botir, qotir. -ar: chiqar, qaytar. -sat: ko‘rsat. Orttirma nisbat UGMsi «harakat bajaruvchisini orttirish, jarayonga «ortiqcha» bajaruvchini kiritish va o‘timsiz fe’lni o‘timli fe’lga aylantirish»dir. Orttirma nisbatda ish-harakatning subyekti ortib, ular bevosita subyekt va bilvosita subyektga ajraladi. Salim o‘qidi. Salim ukasini o‘qitdi. Birinchi gapda subyekt bitta. Ikkinchi gapda ular ikkita bo‘lib, Salim bilvosita, ukasi bevosita bajaruvchilardir. Bevosita subyekt unchalik ahamiyatli bo‘lmaydi, shuning uchun u ko‘p hollarda ifodalanmay qolaveradi. Orttirma nisbat shakli fe’lga birdan ortiq qo‘shilishi mumkin. Bunda avvalgi bevosita subyekt bilvosita subyektga aylanib ketaveradi: Salim to‘ladi. Salim ukasiga to‘latdi. Salim ukasiga to‘lattirdi. Jumla g‘alizligi kelib chiqmasligi uchun keyingi gapdagi bevosita subyekt tushirib qoldirilgan. Orttirma nisbat shaklli fe’l semantikasida ma’noviy siljish ro‘y berib, unga xos morfema ajralmaydigan holga kelib qolishi ham mumkin: tuzatmoq, surishtirmoq, solishtirmoq, yaratmoq. Uyg‘on, yupan,erkalatmoq, (dalil,misol) keltirmoq tipidagi fe’llar ham shular jumlasidandir. Orttirma nisbat shakli o‘timsiz fe’lni o‘timli fe’lga aylantiradi. Majhul nisbat. Majhul nisbat –(i)l va –(i)n shakllari yordamida hosil qilinadi: yuvildi, tozalandi, aytildi, gapirildi, olindi kabi. Bu nisbatli fe’l «subyektsizlashadi», aniqrog‘i, obyekt ustuvorlashib, ega vazifasiga o‘tadi, mantiqiy obyekt grammatik ega maqomini oladi. Bu yerda chetan bilan o‘ralgan mol qo‘rasi bor edi. (P.Qod.) Boboxo‘ja domla ishdan bo‘shatildi. (P.Tur.) Majhul nisbat asosan o‘timli (o‘ralgan, yig‘ilgan, sochilgan, terilgan), qisman o‘timsiz (bo‘shatilganq, tushilgan, borilgan) fe’llardan hosil qilinadi. O‘timsiz fe’llardan yasalganda egasiz gap (shaxssiz fe’l) hosil bo‘ladi: Bu ko‘cha bilan ikki-uch yuz odim yurilgach, qishloq guzariga yetiladi. (H.Shar.) Rasmi, yomon xotindan qochiladi, zamona shum bo‘lsa, yaxshi xotindan ham qochar ekan kishi. (A.Qah.) Ba’zi hollarda majhul nisbatda qo‘llanishi lozim bo‘lgan fe’l aniq nisbatda bo‘lsa ham, majhul nisbat ma’nosi ifodalanadi: Anchagina yurgach, o‘ng tomonda paxsa uy ko‘zga tashlanadi. (S.Nur.) Bunda shakl va ma’no muvofiqligi yo‘q. Shuning uchun nisbatni aniqlashda qaysi nisbat shakli yoki qaysi nisbat ma’nosi bor tarzidagi muqobil savollardan biri qo‘yilishi kerak. Bir-biriga 171 bog‘langan kontakt holatdagi ikki fe’ldan ikkinchisigina majhul nisbatda bo‘ladi: Bu dori spirtda ivitilib, qiyom qilib ichiladi. (N.Saf.) Eshakka teskari mindirib sazoyi qilindi.( M.Ism.) O‘zlik va majhul nisbatlar omonimik xususiyatga ega. Masalan, osildi, tashlandi, to‘kildi fe’llarining o‘zlik yoki majhul insbatda ekanligi qurshovda ma’lum bo‘ladi. Birgalik nisbati. Birgalik nisbat -(i)sh affiksi yordamida hosil qilinib, uning UGMsi «harakatni bajarishda bajaruvchining birgalashuvi»dir. Birgalik nisbati asos fe’l boshqaruviga oddiy vositali to‘ldiruvchini ko‘makchili vositali to‘ldiruvchiga aylantirish darajasida o‘zgarish berishi mumkin. Birgalik nisbat shaklida «birgalik yordamlashish» va «birgalik-ko‘plik» oraliq grammatik ma’nolari farqlanadi. «Birgalik-ko‘plik» ma’nosi uchun fe’llarning o‘timli- o‘timsizligi ahamiyatsiz. Kattalar o‘sha yerda. Arz qil, yordam berishadi, yo‘l- yo‘riq ko‘rsatishadi. (P.Tur.) «Birgalik-yordamlashish» ma’nosi voqelanishi uchun esa shakl o‘timli fe’llarni tanlaydi. Bola dadasiga yer haydashdi, ekin ekishdi. (S.Nur.) Ba’zan ko‘plik shakli ham nutqiy ortiqchalik sifatida birgalik nisbat shakli ustiga «qavatlanadi». Sharofat xolaning so‘zlariga zavqlanib kulishdilar. (N.Saf.) Ona-bola uzoq yig‘lashdilar, ko‘z yoshlari bitguncha bo‘zlashdilar. (A.Qod.) Xulosa sifatida aytish mumkinki, nisbat kategoriyasi UGMsi «harakatning bajaruvchiga munosabatini ifodalash» bo‘lib, bu kategorial ma’noga «o‘timli- o‘timsizlikka munosabat» yondosh ma’no sifatida qorishadi. Demak, nisbat kategoriyasi lug‘aviy shakl hosil qiluvchi kategoriya sifatida fe’l leksema sememasini subyekt valentiligi va o‘timli-o‘timsizlik nuqtayi nazaridan modifikatsiya qiladi. 25.5.Fe’llarning mayl kategoriyasi. Fe’l mayllari (xabar mayli, shart va buyruk-istak mayli), ularning o‘ziga xos xususiyatlari. To‘liqsiz fe’llar Mayl kategoriyasi. Mayl kategoriyasi (qisq. MK) «kesimdan anglashilgan voqelikning borliqqa munosabatini ifodalash va gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish» UGMsiga ega. MK UGMsida mayl kategorial ma’nosiga har doim zamon kategoriyasi ma’nosi yondosh ma’no sifatida yashaydi. MK ifodalayotgan munosabat turli xarakterda bo‘lishi mumkin. Shuning uchun uning quyidagi turlari ajratiladi: a)xabar mayli; b)shart mayli; v)buyruq-istak mayli; g) maqsad mayli. 172 Xabar mayli harakat/holat yoki hodisani uning bajarilish vaqti bilan ifodalaydi. Bu maylda bajarilish haqida xabar mavjud. Shuning uchun bu mayldagi fe’l, albatta, biror zamon shaklida bo‘ladi: keldi, kelyapti, keladi. Xabar mayli biror ko‘rsatkichga ega emas. U fe’lning zamon ko‘rsatkichlari orqali yuzaga chiqadi. Xabar mayli va zamon ma’nosi yig‘iq ifodalanishga ega. Shart mayli –ca, -ca edi, -ganda edi, -gan ekan shakllari orqali hosil qilinadi: borsam, borsang, borsa, borsangiz, borsalaringiz, borsangizlar, borsalar; borganda edi va h. Misollar: Mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa, paxta ham ko‘payadi. (A.Q.) Ertoyev bir nimani sezmasa, bunchalik talvasaga tushmas edi. (O.Yoqub.) Bizning bunday ulug‘ kunga erishganimizni otamiz ham ko‘rganda, qanday quvonar edi. (Iboxon.) Men ham doim qishloqda turganimda, mashinani o‘rganib olardim. (H.Naz.) Tuzalsa edi, odamlardek yura olsa, boshiga ko‘tarardi. (S.Ahm.) Qayerdaki ma’naviy-ma’rifiy ishlar yaxshi yo‘lga qo‘yilgan ekan, u yerda muvaffaqiyat qo‘lga kiritiladi. («O‘zb.ov.» ) Biz ishlab chiqqan mebellar uylaringizni qanchalik yaxshi bezatar ekan, biz shunchalik xursand bo‘lamiz. («Qarshi univers.») Istiqlol mendan fermer bo‘lishni talab qilgan ekan, men bu vazifani a’lo darajada uddalashga va’da beraman. («Qashq.») -ca shaklining «shart» ma’nosidan tashqari ifodalaydigan yana qator ma’nolari («payt», «istak», «iltimos», «sabab», «to‘siqsizlik» kabi) bo‘lib, bular shart mayli doirasida qaralmaydi. Buyruq-istak mayli shakllarining asosiy xususiyati so‘zlovchining istagi bilan bog‘liq holdagi harakatga undash, shu harakatga da’vat etishni, qo‘zg‘atishni ifodalash. U -ay,- gin,- sin,- aylik,- ing shakllari orqali yuzaga chiqadi: boray, borgin, borsin, boraylik, boring(izlar). Ifodalovchilar birlik va ko‘plikda, shaxs va sonda farqlanadi. Buyruq-istak maylida a) sof buyruq, da’vat, iltimos; b) istak ma’nolari qorishadi. Birinchi ma’no ikkinchi (yo‘qoling, yondiring, kuldirmagin) va uchinchi shaxsga (borsin, borsinlar), ikkinchi ma’no esa so‘zlovchining o‘ziga qarata (boray, aytay) ifodalanadi. Buyruq-istak mayli ifodalovchilari bundan boshqa ma’nolarni («to‘siqsizlik», ma’no kuchaytirish va h.) ifodalashi ham mumkin. Ammo mayl UGMsi tajallisi bo‘lmaganda u mayl ma’nosi doirasida o‘rganilmaydi. Maqsad mayli subyektning kesimdan anglashilgan harakatni bajarish maqsadini, niyatini, mo‘ljalini bildiradi: bormoqchiman, bormoqchisan, bormoqchi; bormoqchimiz, bormoqchisiz, bormoqchilar. Maqsad mayli ma’nosi -moqchi, -moqchi edi ko‘rsatkichlari yordamida ifodalanadi. U hozir hammaning kallasini g‘ovlatgan shum xabarni yo hech 173 o‘ylamayapti, yoki bu gapning menga sira daxli yo‘q, deb ko‘rsatmoqchi. (A.Mux.) Domlaning yer olgani rost, buni Saidiyga bildirmoqchi emas edi. (A.Qah.) 25.6.Fe’llarning zamon kategoriyasi. Fe’l zamonlari, ularning turlari (o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon fe’llari), o‘tgan zamon fe’lining turlari: yaqin o‘tgan zamon fe’li, uzoq o‘tgan zamon fe’li, o‘tgan zamon hikoya fe’li, o‘tgan zamon davom fe’li, o‘tgan zamon maqsad fe’li. Hozirgi zamon fe’lining turlari: Hozirgi kelasi zamon fe’li, hozirgi zamon davom fe’li, Kelasi zamon fe’lining turlari: kelasi zamon gumon fe’li, kelasi zamon maqsad fe’li. Zamon kategoriyasi. «Payt valentligiga ta’sir etish orqali kesimni shakllantirishda ishtirok etish va undan anglashilgan voqelikning nutq momentiga munosabatini ifodalash» zamon kategoriyasi (qisq. ZK) ning UGMsi. Fe’lda bu UGMdagi voqelik uzvi harakat tarzi ko‘rinishida xususiylashadi. Voqelikning nutq momentiga munosabatiga qarab uch xil zamon farqlanadi: a) nutq momentigacha bo‘lgan voqelik – o‘tgan zamon; b) nutq momentidagi voqelik – hozirgi zamon; v) nutq momentidan keyin bo‘ladigan voqelik – kelasi zamon. Shu boisdan zamon UGMsining uchta xususiy ko‘rinishi farqlanadi: 1) o‘tgan zamon; 2) hozirgi zamon; 3) kelasi zamon. Ularni ifodalovchi shakllar ham shunga muvofiq uch guruhga ajratiladi. O‘tgan zamon. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida o‘tgan zamon fe’li bir necha xil shakllar yordamida ifodalanadi: -di (o‘qidim, o‘qiding, o‘qidi); -gan (o‘qiganman, o‘qigansan, o‘qigan); -(i)b- (o‘qibman, o‘qibsan, o‘qibdi); -edi/ekan/emish (yozgan edim, ishlayotgan edi, ishlagan eding, ishlar edilar, ishlamoqchi edim); Mazkur shakllarni qabul qilgan fe’llar turli xil ma’nolarni ifodalaydi. Masalan: a) –di: «so‘zlovchi ko‘rgan, bilgan harakatning nutq momentigacha bajarilganini aniq, qat’iy tarzda ifodalash»: Barno yo‘q ekan, bir oz kutdi, kelavermagach, o‘tirishga sabri chidamay, idoradan chiqdi. (O. Yoq.); b) –gan: «so‘zlovchi va tinglovchi o‘zaro suhbatlashib turgan paytda bo‘lmagan harakatni ifodalash»: Kapalagini uchirib yuborgan. (H.Naz.); «harakatning bajarilganligi va uning hozir ham mavjudligi»: O‘rinda ham gaplashaveramiz, sen juda charchagansan. (I.Rah.); 174 v) –(i)b-: «harakatni bevosita kuzatmaganlik, undan keyin xabardor bo‘lganlik»: O‘zim ko‘rdim, tosh chap yelkasiga tushibdi; «to‘siqsizlik»: Ustidan oshirib o‘q otibman-u, kiprik qoqmaydi-ya! (A.Qah.) g) edi: «harakat holatning hozir emas, balki o‘tgan, avvalgi vaqtga oidligi»: Suv endi yerga singmay, muzlab qolgan edi. (A.Qah.) Bunday ma’nolar qatorini yana ancha davom ettirish mumkin. Biroq keltirilgan qo‘shtirnoq ichidagi ma’nolarga diqqat bilan e’tibor qilinsa, ulardagi umumiylik «haraktning o‘tgan zamonga oidligi» bo‘lib, qolgan farqlarning birortasi zamon UGMsiga daxldor emas. Masalan, «to‘siqsizlik», «bevosita kuzatmaganlik», «o‘zaro suhbatlashib turgan paytda bo‘lmaganlik» kabilarning zamon ma’nosiga mutlaqo tegishli joyi yo‘q. Demak, ularni zamon doirasida tahlil etish ortiqcha. Shu boisdan o‘tgan zamon hikoya fe’li, o‘tgan zamon davom fe’li atamalaridagi hikoya, davom unsurlarini zamonga daxlsiz hodisalarning ZKni murakkablashtiruvchi holat sifatida baholash maqsadga muvofiq. Zamon ma’nosiga boshqa ma’nolarning qorishuvini ham grammatik illyuziyaning bir ko‘rinishi sifatida baholash mumkin. O‘tgan zamon shakli kesimning payt valentiligini hol vazifasidagi o‘tgan zamon ma’noli so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: kecha keldi, o‘tgan yili o‘qigan, bultur bajargan edim kabi. Hozirgi zamon. Zamonning bu turi ZK UGMsini «haraktning nutq momentida yuz berayotganligini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Ma’nolardagi «davomiylik», «tugamaganlik» unsurlari undagi boshqa kategoriya tajallisi bo‘lib, zamonning substansial ma’nosiga daxli yo‘q. «Davomiylik», «tugallanmaganlik» UGMdagi kategorial ma’no bilan zich holatdagi yondosh ma’no. Bu zamon ma’nosi: -yap-; -yotib-; -yotir; -moqda affikslari bilan ifodalanadi. Shakllar orasidagi farq sof uslubiy asoslarda. Aniqrog‘i, -yap- umumuslubiy va keng iste’molliligi, -yotib- va –yotir dialektal va poetik xususiyati bilan, -moqda shakli kitobiy uslubga xosligi bilan farqlanadi. Ularda zamonni ifodalashda farq sezilmaydi. Qiyoslang: o‘qiyapman, o‘qiyotirman, o‘qiyotibman, o‘qimoqdaman. Yot, tur, yur, o‘tir birliklari ko‘makchi fe’l vazifasida kelib, hozirgi zamon shaklining analitik ko‘rinishini hosil qiladi: Hali dushmanlarimiz tinchigani yo‘q, hushyorlikni qo‘ldan berding, kallangga solaman deb poylab turibdi. («Qashq.») Hali kelishgani yo‘q, o‘zim ham xavotir olib o‘tiribman. (A.Qah.). Quyoshki 175 falakda kezib yuribdi, umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy.(G‘.G‘ul.) Bo‘liq yer «tayyorman» degandek ko‘pchib yotibdi. («Qashq.») Hozirgi zamon shakllari kesimning payt valentligini hozirgi zamon ma’noli so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: bugun, hozir kabi. Bu so‘zshakllar gapda hol bo‘lib keladi. Kelasi zamon. Mavjud darsliklarda grammatik illyuziya natijasida kelasi zamonning ikki ko‘rinishi farqlanadi: a) kelasi zamon aniqlik shakli; b) kelasi zamon gumon shakli. Yuqorida aytilgani kabi, ma’no turlaridagi «aniqliq» va «gumon» unsurlarining zamon substansial mohiyatiga tegishli joyi yo‘q. Bu ham boshqa kategoriya substansial mohiyatining kelasi zamon UGMsidagi tajallisi. Kelasi zamon ZK UGMsini «nutq momentidan keyin yuz beruvchi harakatni ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Bu zamon a) -a, -y; (O‘zbek qizlari sevigisini aytmaydi, bir umr pinhon tutadi. (Sayyor) Bolang uch-to‘rt qiynaladi, keyin o‘rganib ketadi. (A.Qah.); b) –(a)r/ mas (Balki zavod qurish uchun ovora bo‘lishga to‘g‘ri kelmas. (Oyb.) Shu atrofda yurgandir, kelib qolar. (S.An.)) affikslari orqali ifodalanadi. (Shu o‘rinda aytib o‘tish lozimki, darsliklarda zamon shakllari sanalganda, undan keyin albatta shaxs-son shakllari kelishi ta’kidlanadi. Biz bu o‘rinda ZK kesimlikning dialektik bog‘langan bir tarkibiy qismi bo‘lganligi uchun hadeb zamon shaklidan keyin shaxs-son shakli bo‘lishini ta’kidlab o‘tirishni ortiqcha deb bildik. Chunki ular ajralmas.) Kelasi zamon fe’lining ekan, emish to‘liqsiz fe’li bilan yasalgan eshitilganlik, keyin bilganlik ma’nosini ifodalovchi shakli gumon ma’nosini ifodalamasligi ta’kidlanadi: ishlar ekan, kelar ekan; ishlar emish, kelar emish kabi. Bunda to‘liqsiz fe’llarda zamon ma’nosi yo‘q. Zamon shaklning –ar qismi orqali ifodalanadi. Umuman olganda, to‘liqsiz fe’llar fe’ldan boshqa so‘zlar kesim vazifasida kelganda ularga zamon va modal ma’nolarni birgalikda beradi. Fe’llarni shakllantirganda esa sintetik-analitik shaklning affiks qismi zamon ifodalab, to‘liqsiz fe’l zimmasiga modal munosabat ifodalashgina yuklatiladi. Qiyoslang: ishchi ekan – ishchi bo‘lgan ekan, o‘qigan emish. Keyingi ikki misolda –gan shakli zamon, to‘liqsiz fe’llar modal munosabat ifodalagan. Kelasi zamon shakllari kesimning payt valentligini kelasi zamon ma’noli hol vazifasidagi so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: ertaga, kelasi yil, kelajakda kabi. Affikslar ko‘chma ma’nolarda ishlatilishi ham mumkin. Hozir qorong‘ida qayoqqa bordigu, nimayam qildik (kelasi zamon). (P.Tur.) Shundan so‘ng, bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida qanot qoqib yurdim (hozirgi zamon). (Sayyor.) Kecha dalada chunonam chekanka qilyaptiki, bamisoli usta 176 sartarosh g‘o‘zani tarashlayapti deysiz (o‘tgan zamon). (S.Ahm.) Bularni boshqa qismga yuborayapmiz (kelasi zamon). (A.Ubay.) Bunday ma’no ko‘chishi nutqiy xarakterda. Fe’llarning shaxs-son kategoriyasi. Shaxs-son (yoki tuslovchi) affikslar. Ularning turlari: 1-guruh, 2- guruh, 3-guruh tuslovchilari; ularning qo‘llanish xususiyatlari. Shaxs-son kategoriyasi. Shaxs-son kategoriyasi kesimlik kategoriyasi UGMsini «ega valentligini muayyanlashtirish orqali gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish» tarzida xususiylashtiradi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida shaxs-son ko‘rsatkichlarining quyidagi turlari mavjud: 1. a) I. borgan+man borgan+miz borib+man borib+miz II. borgan+san borgan+siz borgan+san borib+siz III. borgan+0 borgan+(lar) borgan+di+0 borgan+di (lar) b) I. boryap+man boryap+miz bora+man bora+miz II. boryap+san boryap+siz bora+san bora+siz III. boryapti+0 boryapti+lar boradi+0 boradi+(lar) v) I. bormoqchi+man bormoqchi+miz II. bormoqchi+san bormoqchi+siz III. bormoqchiQ0 bormoqchi+(lar) 2. a) I. bordi+m bordi+k borgan edi+m borgan edi+k II. bordi+ng bordi+ngiz borgan edi+ng borgan edi+ngiz III. bordi+0 bordi+(lar) borgan edi+0 borgan edi+(lar) b) I. borsa+m borsa+k II. borsa+ng borsa+ngiz III. borsa+0 borsa+(lar) 3. a) I. borgan+im yo‘q borgan+imiz yo‘q II. borgan+ing yo‘q borgan+ingiz yo‘q III. borgan+i yo‘q borgan+(lar)i yo‘q b) I. borayotgan+im yo‘q borayotgan+imiz yo‘q II. borayotgan+ing yo‘q borayotgan+ingiz yo‘q III. borayotgan+i yo‘q borayotgan+(lar)i yo‘l 4. I. bor+ay bor+aylik II. bor+0 bor+gin bor+ing(giz) III. bor+sin bor+sin(lar) bor+ishsin Nutqda shaxs-son shakllarining ko‘chgan ma’noda qo‘llanishi ham ko‘p uchraydi. Bularni quyidagicha tartiblash mumkin: a) uchinchi shaxs shakli birinchi shaxs ma’nosida: Kamina aytdi – Men aytdim. 177 b) uchinchi shaxs ko‘plik shakli ikkinchi shaxs birlik («sizlash») ma’nosida: Nima istasalar bor. v) ikkinchi shaxsning birlik shakli va birlik ma’nosida «sizlash» uchun qo‘llanuvchi shakli umumshaxs ma’nosida qo‘llanadi: Qayta-qayta hidlaganingda yer mehriga to‘yganday bo‘lasan. (Sayyor.) g) gap ichida odam yoki kishi so‘zi qo‘llanganda uchinchi shaxs shakli ham umumshaxs ma’nosida qo‘llana oladi: Tashabbuskor yoshlarni ko‘rib odam quvonadi.(«Qashq.») Bunday qo‘lanishlar sof nutqiy tabiatga ega. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Harakat fe’llariga izoh bering? 2.Nutq fe’llariga izoh bering? 3.Fe’llarda so‘zshakllarning turlariga izoh bering? 4 Nutqda shaxs-son shakllarining ko‘chgan ma’nosiga izoh bering?. 26.Fe’llarning zamon kategoriyasi. Fe’llarning shaxs-son kategoriyasi. Tayanch tushunchalar: Hozirgi kelasi zamon fe’li, davom fe’li, tur, kelasi zamon, gumon fe’li, zamon, maqsad fe’li.Fe’llarning zamon kategoriyasi. 26.1. Fe’llarning zamon kategoriyasi. Fe’l zamonlari, ularning turlari (o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon fe’llari), o‘tgan zamon fe’lining turlari: yaqin o‘tgan zamon fe’li, uzoq o‘tgan zamon fe’li, o‘tgan zamon hikoya fe’li, o‘tgan zamon davom fe’li, o‘tgan zamon maqsad fe’li. Hozirgi zamon fe’lining turlari: Hozirgi kelasi zamon fe’li, hozirgi zamon davom fe’li, Kelasi zamon fe’lining turlari: kelasi zamon gumon fe’li, kelasi zamon maqsad fe’li. Zamon kategoriyasi. «Payt valentligiga ta’sir etish orqali kesimni shakllantirishda ishtirok etish va undan anglashilgan voqelikning nutq momentiga munosabatini ifodalash» zamon kategoriyasi (qisq. ZK) ning UGMsi. Fe’lda bu UGMdagi voqelik uzvi harakat tarzi ko‘rinishida xususiylashadi. Voqelikning nutq momentiga munosabatiga qarab uch xil zamon farqlanadi: a) nutq momentigacha bo‘lgan voqelik – o‘tgan zamon; b) nutq momentidagi voqelik – hozirgi zamon; v) nutq momentidan keyin bo‘ladigan voqelik – kelasi zamon. Shu boisdan zamon UGMsining uchta xususiy ko‘rinishi farqlanadi: 1) o‘tgan zamon; 2) hozirgi zamon; 3) kelasi zamon. 178 Ularni ifodalovchi shakllar ham shunga muvofiq uch guruhga ajratiladi. O‘tgan zamon. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida o‘tgan zamon fe’li bir necha xil shakllar yordamida ifodalanadi: -di (o‘qidim, o‘qiding, o‘qidi); -gan (o‘qiganman, o‘qigansan, o‘qigan); -(i)b- (o‘qibman, o‘qibsan, o‘qibdi); -edi/ekan/emish (yozgan edim, ishlayotgan edi, ishlagan eding, ishlar edilar, ishlamoqchi edim); Mazkur shakllarni qabul qilgan fe’llar turli xil ma’nolarni ifodalaydi. Masalan: a) –di: «so‘zlovchi ko‘rgan, bilgan harakatning nutq momentigacha bajarilganini aniq, qat’iy tarzda ifodalash»: Barno yo‘q ekan, bir oz kutdi, kelavermagach, o‘tirishga sabri chidamay, idoradan chiqdi. (O. Yoq.); b) –gan: «so‘zlovchi va tinglovchi o‘zaro suhbatlashib turgan paytda bo‘lmagan harakatni ifodalash»: Kapalagini uchirib yuborgan. (H.Naz.); «harakatning bajarilganligi va uning hozir ham mavjudligi»: O‘rinda ham gaplashaveramiz, sen juda charchagansan. (I.Rah.); v) –(i)b-: «harakatni bevosita kuzatmaganlik, undan keyin xabardor bo‘lganlik»: O‘zim ko‘rdim, tosh chap yelkasiga tushibdi; «to‘siqsizlik»: Ustidan oshirib o‘q otibman-u, kiprik qoqmaydi-ya! (A.Qah.) g) edi: «harakat holatning hozir emas, balki o‘tgan, avvalgi vaqtga oidligi»: Suv endi yerga singmay, muzlab qolgan edi. (A.Qah.) Bunday ma’nolar qatorini yana ancha davom ettirish mumkin. Biroq keltirilgan qo‘shtirnoq ichidagi ma’nolarga diqqat bilan e’tibor qilinsa, ulardagi umumiylik «haraktning o‘tgan zamonga oidligi» bo‘lib, qolgan farqlarning birortasi zamon UGMsiga daxldor emas. Masalan, «to‘siqsizlik», «bevosita kuzatmaganlik», «o‘zaro suhbatlashib turgan paytda bo‘lmaganlik» kabilarning zamon ma’nosiga mutlaqo tegishli joyi yo‘q. Demak, ularni zamon doirasida tahlil etish ortiqcha. Shu boisdan o‘tgan zamon hikoya fe’li, o‘tgan zamon davom fe’li atamalaridagi hikoya, davom unsurlarini zamonga daxlsiz hodisalarning ZKni murakkablashtiruvchi holat sifatida baholash maqsadga muvofiq. Zamon ma’nosiga boshqa ma’nolarning qorishuvini ham grammatik illyuziyaning bir ko‘rinishi sifatida baholash mumkin. O‘tgan zamon shakli kesimning payt valentiligini hol vazifasidagi o‘tgan zamon ma’noli so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: kecha keldi, o‘tgan yili o‘qigan, bultur bajargan edim kabi. Hozirgi zamon. Zamonning bu turi ZK UGMsini «haraktning nutq momentida yuz berayotganligini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Ma’nolardagi 179 «davomiylik», «tugamaganlik» unsurlari undagi boshqa kategoriya tajallisi bo‘lib, zamonning substansial ma’nosiga daxli yo‘q. «Davomiylik», «tugallanmaganlik» UGMdagi kategorial ma’no bilan zich holatdagi yondosh ma’no. Bu zamon ma’nosi: -yap-; -yotib-; -yotir; -moqda affikslari bilan ifodalanadi. Shakllar orasidagi farq sof uslubiy asoslarda. Aniqrog‘i, -yap- umumuslubiy va keng iste’molliligi, -yotib- va –yotir dialektal va poetik xususiyati bilan, -moqda shakli kitobiy uslubga xosligi bilan farqlanadi. Ularda zamonni ifodalashda farq sezilmaydi. Qiyoslang: o‘qiyapman, o‘qiyotirman, o‘qiyotibman, o‘qimoqdaman. Yot, tur, yur, o‘tir birliklari ko‘makchi fe’l vazifasida kelib, hozirgi zamon shaklining analitik ko‘rinishini hosil qiladi: Hali dushmanlarimiz tinchigani yo‘q, hushyorlikni qo‘ldan berding, kallangga solaman deb poylab turibdi. («Qashq.») Hali kelishgani yo‘q, o‘zim ham xavotir olib o‘tiribman. (A.Qah.). Quyoshki falakda kezib yuribdi, umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy.(G‘.G‘ul.) Bo‘liq yer «tayyorman» degandek ko‘pchib yotibdi. («Qashq.») Hozirgi zamon shakllari kesimning payt valentligini hozirgi zamon ma’noli so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: bugun, hozir kabi. Bu so‘zshakllar gapda hol bo‘lib keladi. Kelasi zamon. Mavjud darsliklarda grammatik illyuziya natijasida kelasi zamonning ikki ko‘rinishi farqlanadi: a) kelasi zamon aniqlik shakli; b) kelasi zamon gumon shakli. Yuqorida aytilgani kabi, ma’no turlaridagi «aniqliq» va «gumon» unsurlarining zamon substansial mohiyatiga tegishli joyi yo‘q. Bu ham boshqa kategoriya substansial mohiyatining kelasi zamon UGMsidagi tajallisi. Kelasi zamon ZK UGMsini «nutq momentidan keyin yuz beruvchi harakatni ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Bu zamon a) -a, -y; (O‘zbek qizlari sevigisini aytmaydi, bir umr pinhon tutadi. (Sayyor) Bolang uch-to‘rt qiynaladi, keyin o‘rganib ketadi. (A.Qah.); b) –(a)r/ mas (Balki zavod qurish uchun ovora bo‘lishga to‘g‘ri kelmas. (Oyb.) Shu atrofda yurgandir, kelib qolar. (S.An.)) affikslari orqali ifodalanadi. (Shu o‘rinda aytib o‘tish lozimki, darsliklarda zamon shakllari sanalganda, undan keyin albatta shaxs-son shakllari kelishi ta’kidlanadi. Biz bu o‘rinda ZK kesimlikning dialektik bog‘langan bir tarkibiy qismi bo‘lganligi uchun hadeb zamon shaklidan keyin shaxs-son shakli bo‘lishini ta’kidlab o‘tirishni ortiqcha deb bildik. Chunki ular ajralmas.) 180 Kelasi zamon fe’lining ekan, emish to‘liqsiz fe’li bilan yasalgan eshitilganlik, keyin bilganlik ma’nosini ifodalovchi shakli gumon ma’nosini ifodalamasligi ta’kidlanadi: ishlar ekan, kelar ekan; ishlar emish, kelar emish kabi. Bunda to‘liqsiz fe’llarda zamon ma’nosi yo‘q. Zamon shaklning –ar qismi orqali ifodalanadi. Umuman olganda, to‘liqsiz fe’llar fe’ldan boshqa so‘zlar kesim vazifasida kelganda ularga zamon va modal ma’nolarni birgalikda beradi. Fe’llarni shakllantirganda esa sintetik-analitik shaklning affiks qismi zamon ifodalab, to‘liqsiz fe’l zimmasiga modal munosabat ifodalashgina yuklatiladi. Qiyoslang: ishchi ekan – ishchi bo‘lgan ekan, o‘qigan emish. Keyingi ikki misolda –gan shakli zamon, to‘liqsiz fe’llar modal munosabat ifodalagan. Kelasi zamon shakllari kesimning payt valentligini kelasi zamon ma’noli hol vazifasidagi so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: ertaga, kelasi yil, kelajakda kabi. Affikslar ko‘chma ma’nolarda ishlatilishi ham mumkin. Hozir qorong‘ida qayoqqa bordigu, nimayam qildik (kelasi zamon). (P.Tur.) Shundan so‘ng, bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida qanot qoqib yurdim (hozirgi zamon). (Sayyor.) Kecha dalada chunonam chekanka qilyaptiki, bamisoli usta sartarosh g‘o‘zani tarashlayapti deysiz (o‘tgan zamon). (S.Ahm.) Bularni boshqa qismga yuborayapmiz (kelasi zamon). (A.Ubay.) Bunday ma’no ko‘chishi nutqiy xarakterda. 26.2.Fe’llarning shaxs-son kategoriyasi. Shaxs-son (yoki tuslovchi) affikslar. Ularning turlari: 1-guruh, 2- guruh, 3-guruh tuslovchilari; ularning qo‘llanish xususiyatlari. Shaxs-son kategoriyasi. Shaxs-son kategoriyasi kesimlik kategoriyasi UGMsini «ega valentligini muayyanlashtirish orqali gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish» tarzida xususiylashtiradi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida shaxs-son ko‘rsatkichlarining quyidagi turlari mavjud: 1. a) I. borgan+man borgan+miz borib+man borib+miz II. borgan+san borgan+siz borgan+san borib+siz III. borgan+0 borgan+(lar) borgan+di+0 borgan+di (lar) b) I. boryap+man boryap+miz bora+man bora+miz II. boryap+san boryap+siz bora+san bora+siz III. boryapti+0 boryapti+lar boradi+0 boradi+(lar) v) I. bormoqchi+man bormoqchi+miz II. bormoqchi+san bormoqchi+siz III. bormoqchi+0 bormoqchi+(lar) 2. a) I. bordi+m bordi+k borgan edi+m borgan edi+k II. bordi+ng bordi+ngiz borgan edi+ng borgan edi+ngiz III. bordi+0 bordi+(lar) borgan edi+0 borgan edi+(lar) 181 b) I. borsa+m borsa+k II. borsa+ng borsa+ngiz III. borsa+0 borsa+(lar) 3. a) I. borgan+im yo‘q borgan+imiz yo‘q II. borgan+ing yo‘q borgan+ingiz yo‘q III. borgan+i yo‘q borgan+(lar)i yo‘q b) I. borayotgan+im yo‘q borayotgan+imiz yo‘q II. borayotgan+ing yo‘q borayotgan+ingiz yo‘q III. borayotgan+i yo‘q borayotgan+(lar)i yo‘q 4. I. bor+ay bor+aylik II. bor+0 bor+gin bor+ing(giz) III. bor+sin bor+sin(lar) bor+ishsin Nutqda shaxs-son shakllarining ko‘chgan ma’noda qo‘llanishi ham ko‘p uchraydi. Bularni quyidagicha tartiblash mumkin: a) uchinchi shaxs shakli birinchi shaxs ma’nosida: Kamina aytdi – Men aytdim. b) uchinchi shaxs ko‘plik shakli ikkinchi shaxs birlik («sizlash») ma’nosida: Nima istasalar bor. v) ikkinchi shaxsning birlik shakli va birlik ma’nosida «sizlash» uchun qo‘llanuvchi shakli umumshaxs ma’nosida qo‘llanadi: Qayta-qayta hidlaganingda yer mehriga to‘yganday bo‘lasan. (Sayyor.) g) gap ichida odam yoki kishi so‘zi qo‘llanganda uchinchi shaxs shakli ham umumshaxs ma’nosida qo‘llana oladi: Tashabbuskor yoshlarni ko‘rib odam quvonadi.(«Qashq.») Bunday qo‘lanishlar sof nutqiy tabiatga ega. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Fe’l zamonlari va ularning turlariga izoh bering? 2.Zamon kategoriyasiga izoh bering? 3. Voqelikning nutq momenti munosabatiga izoh bering? 4. Kelasi zamon shakllariga izoh bering? 5.Fe’llarning shaxs-son kategoriyasiga izoh bering? 27.Fe’lning vazifadosh shakllari. Sifatdosh, harakat nomi. Fe’lning yasalishi. Fe’lning modal shakllari va tuzilish jihatdan turlari. Ravish so‘z turkumi sifatida. Ravishning leksik-grammatik xususiyatlari. 182 Tayanch tushunchalar: Fe’l, vazifadosh shakllari, Sof fe’l, xususiyatlari, ravishdosh, turlari, grammatik shakllar. 27.1. Fe’lning vazifadosh shakllari. Fe’lga xos shunday grammatik shakllar borki, ular fe’lni kesimlikdan boshqa turkumlarga ( -(a)y, -(i)b, -gach, -guncha, -gancha, -ganda, -gani, -may/masdan shakllari ravishga, -gan, -ayotgan, -adigan/ydigan sifatga, -moq, -ish, -uv otga) xos vazifalarga xoslaydi. Shunga ko‘ra, ular uch guruh – ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi shakllariga ajratiladi. Bu shakllar fe’lga nutqda o‘zga turkum xossalarini «yopishtirganligi» uchun bir butun holda o‘zgalovchi kategoriyasi atamasi bilan nomlanadi. Ma’lumki, o‘zgalovchi, garchi bunga o‘zbek tili qurilishida yetarli asos va ehtiyoj bo‘lishiga qaramay, alohida kategoriya sifati-da ajratilmagan. Biroq ularning tarkibiy qismlari, ichki shakllari bo‘lgan ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi ayrim manbalarda kategoriya sifatida qaraladi. Shuning uchun turkiyshunoslikda «harakat nomi kategoriyasi», «sifatdosh kategoriyasi», «ravishdosh kategoriyasi» kabi atamalarni uchratish mumkin. Haqiqatan ham, o‘zgalovchining turlari bo‘lgan bu «kategoriya»lar ma’lum bir umumiy ma’no (ravishdoshda «fe’lni fe’lga bog‘lash va unga ravishlik xususiyatini berish», sifatdoshda «fe’lni otga bog‘lash va unga sifatlik xususiyatini berish», harakat nomida «fe’lga otlik sintaktik va semantik xususiyatlarini berish») va ularning parcha-lanishlarini ko‘ramiz. Chunki an’anada grammatik kategoriya «ikki yoki undan ortiq o‘zaro oppozitsiyada turuvchi, bir-birini taqozo va, o‘z o‘rnida, inkor qiluvchi, bir grammatik ma’no tagida birlashadigan grammatik shakllar tizimi» sifatida ta’riflab kelindi. Bu ta’rifga muvofiq, boshqa kategoriyalar shakllari kabi harakat nomining kamida uchta (-moq, -ish, -uv), sifatdoshning ba’zan uch, ba’zan besh (-gan, -ayotgan, -adigan, -uvchi, -ar), ravishdoshning oltita (-ib, -a/y, -gach, - guncha, -gani, -gach) shakli ajratiladi. Xo‘sh, bular haqiqatan ham tom ma’noda harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh shakllarimi? Buning uchun ular faqat shu turlarga xos UGMni xususiylashtirish, juz’iylashtirish lozim. Masalan, harakat nomi shakllari alohida ko‘rinishlarda uning «ot turkumiga xos bo‘lgan sintaktik va ma’noviy vazifalarni bajarish», UGMsini xususiylashtirganda edi, uni alohida kategoriya sifatida ajratish mumkin bo‘lur edi. Agar ravishdosh, sifatdosh, harakat nomining ma’noviy va vazifaviy jihatlari o‘zlari mansub kategoriyalar (ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi) ning umumiy ma’nolari va sintaktik imkoniyatlari (UGMsi)ga mansub xususiylashmalar bo‘lmasa, shu bilan birgalikda, o‘z zotiga xos xususiyat bilan emas, balki boshqa, «begona» kategoriyalar ma’nolari bilan bir-biridan farqlansa, unda ularning alohida kategoriya ekanliklari xususida so‘z 183 yuritish maqbul emas. Chunonchi, sifatdosh shakllari bir-biridan zamon kategoriyasi ma’nolari asosida farqlansa, demak biz qayd qilgan shakllar uning alohida shakli emas, balki bir sifatdoshning zamon kategoriyasi ma’nolari asosida farqlanuvchi ko‘rinishlari – variantlaridir. Bunday holni ravishdosh shakllarida ham kuzatish mumkin. Chunki ravishdosh shakllarining bir-biridan zamon, tasdiq/inkor, payt, maqsad kabi qator ma’nolar bilan farqlanishi zamon, tasdiq/inkor, modallik kategoriyalari ma’nola-rining tajallilanishi evaziga sodir bo‘ladi. Bunday holni boshqa kategoriyalarda ham ko‘rish mumkin. Masalan, yozay, yozgin, yozsin kabi so‘zshakllardagi grammatik ko‘rsatkichlar buyruq-istak maylining turli shakllarimi yoki bir shaklning shaxs/son kate-goriyasi ma’nosi bilan farqlanuvchi variantlarimi degan savolga javob aniq. Demak, ayonki, garchi buyruq-istak mayli shakllari qatorida olti va undan ko‘p shakllar, aniqrog‘i, ko‘rinishlar mavjud bo‘lsa ham, ularning har biri bu mayl umumiy ma’nosini xusu- siylashtirishga eams, balki uni shaxs-son kategoriyasi ma’nolari bilan murakkablashtirgan holda voqelantirishga xizmat qilayotgan-ligi uchun, aniqrog‘i, shakllar bu mayl uchun zotiy bo‘lmagan ma’no asosida farqlanayotganligi uchun buyruq-istak mayli alohida kategoriya sifatida qaralmaydi. Ko‘rinadiki, ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi o‘zaro o‘zgalovchi kategoriyasining «fe’lni boshqa so‘zlarga bog‘lash va fe’lga otga xos vazifalarini berish» UGMsini «fe’lni fe’lga bog‘lash» (ravishdosh) , «fe’lni otga bog‘lash» (sifatdosh) va «fe’l-ga ot vazifasini berish» (harakat nomi) tarzida xususiylashtiradi. Ularning ichki shakllari esa boshqa kategoriyalar ma’nolari asosida farqlanadi va bu tizim (paradigma)lar kategorial ahamiyatga ega emas. Demak, o‘zbek tilida ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi kategoriyalari emas, balki turli ko‘rinishlarga ega bo‘lgan uch shakldan iborat bitta o‘zgalovchi kategoriyasigina mavjud. 27.2.Ravishdosh shakli va uning turlarilari. «Fe’lni fe’lga bog‘lash» UGMsiga ega bo‘lgan ravishdosh shakli -(a)y, -(i)b, -gach, -guncha, -gancha, -ganda, -gani, -may/masdan kabi variant shakllarga ega. Bu variant shakllar o‘zaro quyidagi tajalli ma’nolari asosida xarakterlanadi: -(a)y - davomli harakatning holat tusini ifodalash; -(i)b - davomli/davomsiz harakatga holat tusini ifodalash; -may/masdan - bo‘lishsiz harakatga holat tusini berish. -gach - harakatning boshlanish paytini ko‘rsatish; -ganda - harakatning sodir bo‘lish paytini ko‘rsatish; -guncha – harakatning tamom bo‘lish paytini ko‘rsatish; -gancha - harakatlarning bir paytdaligini ko‘rsatish; -gani - harakatga maqsad ma’nosini berish; 184 -may/masdan - bo‘lishsiz harakatga holat tusini berish. Aytilganidek, barcha variant shakllar uchun umumiy «fe’lni fe’lga bog‘lash» sintaktik vazifasi xosdir.Ko‘rinadiki, variant shakllardan uchtasida turli xil holat, qolgan oltitasida esa har xil payt ma’nosi ifodalangan. -(a)y, -(i)b shaklli ravishdoshlar bajaradigan vazifalarining xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Bu shaklli ravishdoshlar ko‘pincha boshlamoq, chiqmoq, qolmoq, ko‘rmoq, yubormoq kabi fe’llar bilan birikib keladi. Ko‘p hollarda ravishdoshli birikuvlar fe’lning harakat tarzini hosil qilish uchun xizmat qiladi: o‘qib chiqdi, berib yubordi. Bunda faqat shakl mavjud bo‘lganligi uchun mazkur shaklli so‘zshakl (o‘qib, berib) ni shakl va ma’no yaxlitligi sifatida ravishdosh deb bo‘lmaydi. Ravishdosh shakllari ma’noviy munosabatlarini kuzatish natijasida amin bo‘lish mumkinki, -gani va –guncha hokim fe’l ifodalagan harakatdan keyin sodir bo‘luvchi jarayonni anglatadigan ravishdosh hosil qiluvchi shakllar sirasiga kiradi. Modallikning kuchli darajada ifodalanishi va harakatlar bajaruvchilarining umumiyligi belgisi bilan –gani shakli bu belgiga ega bo‘lmagan –guncha shaklidan farqlanadi. Payt ma’nosini namoyon qilganda –(i)b va –gach shaklli ravishdoshlar harakat bajaruvchisiga munosabat jihatdan qarama-qarshituradi. Mazkur ma’noni ifodalashda –i(b) shaklli ravishdosh bilan undan keyin keluvchi hokim fe’llarning bajaruvchisi bitta bo‘ladi. Ikromjon maxorkasini o‘t oldirib bo‘lib, javob berdi. (S.Ahm.) –gach shaklli ravishdoshli qurilmalarda esa ravishdosh va hokim fe’l bajaruvchilari turlicha bo‘lishi mumkin. Ikromjon maxorkasini o‘t oldirib bo‘lgach, (Ikromjon yoki boshqa kimdir) javob berdi. 27.3. Ravishdosh shakllarining umumiy oppozitiv munosabatlari. Ravishdosh shakllarining umumiy oppozitiv munosabatlari quyidagicha: «Fe’lni fe’lga bog‘lash» umumiy sintaktik vazifasi bilan birlashuvchi ravishdosh shakllari «hokim fe’ldan anglashilgan harakatning sodir bo‘lish paytini ifodalash» belgisi ostida ajraladi. –a/y, -(i)b, -gancha, -may/masdan, -gani shakllarida bu belgi majhuldir. -gach, -guncha, -ganda shakllarida esa ifodalangan. –a/y, -(i)b, -gancha, -may/masdan, -gani shakllarining «ravishdosh va u bog‘langan hokim fe’l ifodalagan harakatlarning bir vaqtdaligini ko‘rsatish» belgisiga munosabati turlichadir. Mazkur belgi -gancha, -a/y shakllarida ifodalangan. Chunki bu shaklli ravishdosh va undan keyingi hokim fe’l anglatgan harakatlar bir vaqtda ro‘y beradi: kutgancha o‘tirardi, kuta-kuta charchadi kabi. – gani shaklli ravishdosh va u bog‘langan fe’l anglatgan harakatlar turli vaqtda ro‘y beradi: ko‘rgani keldi, aytgani ketdi kabi. Shuning uchun ular mazkur belgiga salbiy munosabatda deyiladi. -(i)b, -may/masdan shakllarida belgi yuzaga chiqishi 185 ham, chiqmasligi ham mumkin. Qiyoslang: shoshilib gapirdi, shoshilmasdan gapirdi (harakatlar bir vaqtda yuz bergan), o‘qib javob berdi, o‘qimasdan javob berdi (avval o‘qish, keyin javob berish harakati yuz bergan). Bu hol ushbu shakllarning mazkur belgiga majhul, noaniq munosabatda ekanligini ko‘rsatadi. –a/y, -gancha shakllari «ravishdosh ifodalagan harakatning takroriy emasligi» belgisi bilan farqlanadi. Bu belgiga munosabat –gancha shaklida ijobiy va –a/y shaklida majhuldir. Bu quyidagilar bilan izohlanadi. O‘qigancha kelardi birikuvida ravishdosh ifodalagan harakat takror-takror yuz bermaydi. kelisopni qo‘ya chopdi birikuvida –a/y shakli bir martalik harakatni ifodalaydi. o‘qiy-o‘qiy charchadi birikuvida esa ravishdosh ifodalagan harakat takrorlanuvchi, davomiydir. –a/y shaklli ravishdosh, odatda, takror qo‘llanadi, ayrim hollarda takror bo‘lmagan holda ishlatilishi mumkin. -gach, -guncha, -ganda shakllari o‘zaro «harakatning chegarasini ifodalash» belgisi bilan farqlanadi. –gach shaklli ravishdosh ifodalagan harakat hokim fe’l ifodalagan harakatdan oldin yuz beradi: borgach, aytaman. –guncha shaklli ravishdosh ifodalagan harakat hokim fe’l ifodalagan harakatdan keyin yuz beradi: borguncha aytaman. –ganda shaklli ravishdosh ifodalagan harakat bilan hokim fe’l ifodalagan harakat bir paytda yuz beradi: ko‘rganda ko‘rishguncha. Ravishdosh shakllarining tavsiflangan ma’noviy xususi-yatlari uning UGMsi tarkibidagi yondosh ma’nolar hisoblanadi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Ravishdosh shakli va uning turlariga izoh bering? 2. Sifatdosh shakllari bir-biridan qanday farqlanadi? 3. Ravishdosh, sifatdosh va harakat nomlariga izoh bering 4. Ravishdosh shakllarining umumiy oppozitiv munosabatlariga izoh bering? 28.Sifatdosh, harakat nomi. Tayanch tushunchalar: Harakat nomi, grammatik xususiyatlari, yasalishi; fe’lga va otga xos xususiyatlar. Sifatdosh shakllari. 28.1. Sifatdosh uning grammatik ma’nosi. Sifatdosh uning grammatik ma’nosi, yasalishi; fe’l va sifatga xos xususiyatlari: (otlashish, shuningdek, tuslanish, zamon ifodalash xususiyatlari). Harakat nomi, uning grammatik xususiyatlari, yasalishi; fe’lga va otga xos xususiyatlari. Sifatdosh shakllari va uning turlari. O‘zgalovchi kategoriyasining tarkibiy qismi bo‘lgan sifatdosh nutqda fe’llarni otlarga (ba’zan fe’llarga) bog‘lash 186 vazifasini o‘tashga ixtisoslash-gan. Bu vazifa barcha sifatdosh shakllari uchun mutlaq zotiy mohiyatdir. Sifatdoshlar tabiatan «fe’lni fe’lga bog‘lash» belgili noto‘liq ziddiyatning majhul, noaniq uzvidir. Bu ziddiyatda rvishdosh kuchli a’zo hisoblanadi. Sifatdoshlar, asosan, fe’lni otga, qisman fe’llarga (masalan, mast qiladigan kulishi, dilni vayron qiladigan yig‘lashi kabi) bog‘lash vazifasini bajaradi. Shuningdek, bu shakl ba’zan analitik, perifrastik shakllar tarkibida ham fe’lni fe’lga bog‘lashi mumkin. Sifatdoshlarning sintaktik imkoniyatlari asosida uning ma’noviy xususiyatlari yotadi. Bu ma’noviy xususiyat – fe’l anglatgan harakat yoki harakat natijasini narsa/predmetning belgisi sifatida nutqda voqelantirish. Shuning uchun tilshunoslar sifatdoshlarni sifat va fe’l oralig‘ida turgan so‘zlar sifatida baholaydi. Mana shu jihati bilan ular ravishdoshlardan tubdan farq qiladi. Ravishdoshlar o‘zgalashish jarayonida fe’lning lug‘aviy ma’nosini o‘zgartirmay, unga faqat tobelovchi sintaktik vazifa yuklasa, sifatdoshlar fe’ldagi dinamik belgini barqarorlashtirib, uning lug‘aviy ma’nosini ko‘proq modifikatsiya qiladi. O‘zbek tilshunosligida quyidagi sifatdosh shakllarini ajratish urf bo‘lgan: -gan; -(a)r; -(u)vchi; -mish; -ajak; -asi/gusi. -(a)r shakli mavjud darslik va adabiyotlarda umumzamon, doimiylik ma’nolarini ifodalovchi (aytar gap, ketar odam) sifat-dosh shakli sifatida qaraladi. Lekin bu shaklning kammahsulligi va ko‘proq sifatlarga yaqin turishi o‘zbek tilshunoslari tomonidan e’tirof etilgan. Chunki «uning yordamida sifatdosh hosil bo‘lishi o‘zbek tilida juda kam uchraydi. Mazkur ko‘rsatkich yordamida qo‘llanuvchi ayrim so‘zlar fe’ldan ko‘ra sifatlarga juda yaqin turadi: oqar suv, so‘nmas hayot kabi. Hozirgi-kelasi zamon fe’lining keladi, ishlaydi va keladigan, ishlaydigan tipidagi shakli kelib chiqqach, bu shakl yordamida yasaluvchi sifatdosh hozirgi-zamon fe’liga aylangan». Demak, -(a)r shaklini tarixiy sifatdosh shakli sifatida qarashga to‘la asos bor. -mish o‘zbek tili tarixida tom ma’nodagi sifatdosh bo‘lib, bu shaklga «perfekt kesim orqali anglashilgan harakatga nisbatan amalga oshirilgan, sodir bo‘lgan harakat» ma’nosini ifodalash xos bo‘lgan. Lekin til taraqqiyotining keyingi bosqichi va hozirgi vaqtda o‘zbek adabiy tili uchun me’yor emasligi bilan xarakterlanadi. O‘g‘iz tillari va o‘zbek tilining o‘g‘iz shevalariga xos bo‘lgan bu 187 shaklni o‘zbek adabiy tilida uchratmasligimiz uni sifatdosh shakli sifatida qarashga imkon bermaydi. -(u)vchi shakli o‘zbek struktur tilshunosligida sifatdoshlar-dan keskin farq qiluvchi ismi foil yasovchi sifatida baholanganligi uchun unga sifatdosh shakllari qatoridan o‘rin berilmadi. -ajak, -asi/gusi shakllari to‘la arxaiklashgan sifatdosh ko‘rsatkichlaridir. Demak, tom ma’nodagi sifatdosh shakli sifatida mazkur qatorda –gan qoladi. Ma’lumki, -gan zamon ma’nosini ko‘rsatuvchi va –gan shaklining variantlari sifatida qaraluvchi -yotgan, -adigan/ydigan shakllariga shu ma’nosi bilan o‘tmaydi. Har uchala shakl zamon ma’nosi bilan farqlanganligi va bu zamon kesimga nisbatan belgilanuvchi nisbiy zamonga aylanganligi sababli, ularni sifatdosh shaklining zamon bilan farqlanuvchi ko‘rinishlari sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. Demak, sifatdosh shakli –gan, -yotgan, -adigan/ydigan ko‘rinishlariga ega. Sifatdoshning bu uch ko‘rinishi o‘zaro «fe’lni otga va qisman fe’lga bog‘lash» UGMsiga birday ega bo‘lganligi sababli quyida ularning faqat ma’noviy tomoniga e’tibor qaratamiz. -gan ko‘rsatkichi bilan shakllangan sifatdoshning ma’no-viy xususiyatlari asosida keyingi fe’ldan anglashilgan harakatdan ilgari sodir bo‘luvchi harakatni predmetning atributiv belgisi sifatida ifodalash yotadi. Lekin sifatdosh ifodalagan harakat nutq momentigacha sodir bo‘lmagan bo‘lishi mumkin. Masalan, Jon xotin, men borguncha shu xatni olib borgan bolani o‘ldirib yubor.(Ert.) Bu shaklli ravishdosh ifodalagan harakat davomiy (Sochiga bitta-ikkita oq oralagan xotin chiqib eshikni ochdi) bo‘lishi ham mumkin. To‘rt holat fe’li – yot, tur, o‘tir, yur fe’llariga qo‘shilganganda ham shakl ushbu ma’no bilan bo‘ladi. Bu, albatta, fe’lning lug‘aviy ma’nosiga bog‘liq holda yuz beradi. -yotgan shaklining ma’noviy mohiyati davomiy harakatni narsa/shaxsning atributiv belgisi sifatida berishdir. Misollar: Nay ovozi kelayotgan tepaning oldiga yetdim. (S.Ayn.) U ho‘l o‘tin vishillab yonayotgan o‘choqqa tikildi. (P.Tur.) Bu shakldagi davomiylik, hozirgi zamon ma’nosi, asosan, shakldagi –yot formantining ma’noviy xususiyatlari asosida bo‘ladi. Chunki yot fe’li kesimdan anglashilgan harakat bilan bir vaqtda yuz bergan davomiy harakatni ifodalaydi. Ma’lumki, -gan shakliga bajarilgan, o‘tgan zamonga oid harakatni ifodalash xos bo‘lib, yotgan shaklli sifatdoshda zamon va davomiylik ma’nosini ifodalashni -yot formanti butunlay o‘z zimmasiga olgan va -gan shakli hissasiga faqat atributiv belgi ekanlikni ko‘rsatish va bog‘lash vazifasi qoladi. 188 -adigan/ydigan shaklining ma’noviy mohiyati doimiy harakatni narsaning atributiv belgisiga aylantirishdir. Bu shaklning bunday xususiyatga egaligi uning tarkibiy qismi bo‘lgan –adi formantining qadimda holat fe’li (ardi)bo‘lganligiga borib taqaladi. Holat esa, albatta, davomiydir. Xuddi yotgan shaklida bo‘lgani kabi, -adigan/ydigan shaklida ham asosiy ma’noni ifodalash mas’uliyati shaklning -adi qismiga yuklatilgan bo‘lib, -gan qismida esa xarakatni statiklashtirish va fe’lni hokim so‘zga bog‘lash vazifasi qoladi. Misollar: 1. Eng yaxshi o‘qiydigan zehnli bolalarni doskaga chiqarish kerak. 2. Bu akam bilan Ustaxo‘janing kata o‘g‘li turadigan xona ekan. 28.2.Sifatdosh shakllarining ma’noviy munosabatlari. Sifatdosh shakllarining ma’noviy munosabatlari quyida-gicha. Shakl UGMsida kategorial ma’no «fe’lni fe’l yoki otga bog‘lash» bo‘lib, undagi yondosh ma’no «fe’lga sifatlik (atributiv) belgisini berish»dir. Shakl turlari «tegishli keyingi fe’ldan anglashilgan harakatdan oldin sodir bo‘lish» belgisi asosida farqlanadi. - gan shaklida mazkur belgi ijobiydir. -yotgan, -adigan/ydigan shakl turlarining bu belgiga munosabati majhul. Chunki ularning asosiy xususiyati tegishli fe’ldan anglashilgan harakatdan keyin yoki u bilan bir vaqtda sodir bo‘lish bo‘lsa-da, ba’zan kontekst talabi bilan oldin yuz bergan harakatni ifodalashi ham mumkin. Misol: Ishlayotgan kishilarni keyinchalik mukofotga taqdim etasiz. -adigan/ydigan shakl turining «doimiylik» belgisi ham uni mazkur belgiga befarq, majhul, noaniq munosabatli qilib qo‘yadi. Demak, ma’lum bo‘ladiki, sifatdoshlar ham ravishdoshlar kabi o‘z mikrosistemasi ichida sifatdoshlik (harakatni barqaror-lashtirish, fe’lni otga va qisman fe’lga bog‘lash) belgilarini muayyanlashtirish, ixtisoslashtirish jihatidan emas, balki zamon, tarz kabi sifatdoshlardan o‘zga kategoriyalarning ma’nolarini ifodalashga ixtisoslashishi jihatdan farqlanadi. -gan, -yotgan, -adigan/ydigan qo‘shimchalari turli xil sifatdoshlar emas, balki o‘zgalovchi kategoriyaning shakli sifatida namoyon bo‘ladigan bitta sifatdosh shaklining boshqa kategoriyalarga xos tajalli ma’nolar bilan farqlanuvchi ko‘rinishlaridir. Harakat nomi shakli va uning turlari. O‘zbek tilshunosligida harakat nomi shakli sifatida quyidagi ko‘rsatkichlar farqlanadi: -moq; -(i)sh; -maslik. -(u)v; -ganlik; 189 Bu shakllar sirasida -(u)v, -ganlik shakllarining keng iste’molli va jonli nutqqa xos emasligi ularni to‘la ma’nodagi harakat nomi shakli sifatida qarashga monelik qiladi. -moq shakli nisbatan kam qo‘llanadi va harakat nomining adabiy til ko‘rinishi, lug‘at shakli sifatida qaraladi: Bosmachilar-ning vahshiyligi odamlarga ma’lum: odamlarni kesmoq, osmoq, tiriklay kuydirmoq. (S.A.) Bu harakat nomining boshqa shakllari-dan uslubiy qo‘llanilishi bilangina farqlanadi. -(i)sh affiksli harakat nomi quyidagi ma’nolarga ega: a) harakatning nomi, atamasi: Ketishi ham, ketmasligi ham noma’lumligini aytdi. (Mirm.) b) ish, mashg‘ulot ma’nosi: shudgorlash, o‘g‘itlash, ishlash; v) odatdagi ot ma’nosida: chopish, jilmayish, kelish, ketish. Bu shakl –lik qo‘shimchasi bilan ko‘p hollarda adabiy tilning diniy ko‘rinishida uchraydi: aytishlik, kelishlik, borishlik kabi. Harakat nomining bo‘lishsiz shakli -maslik ko‘rsatkichi orqali hosil qilinadi: bormaslik, kelmaslik kabi. Harakat nomi otga xos barcha sintaktik vazifalarda kela oladi. 28.3. O‘zgalovchi kategoriya shakllari. O‘zgalovchi kategoriya shakllari bo‘lmish ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi ma’noviy va sintaktik jihatlarning darajasi bilan farqlanadi. Bu darajali ziddiyatning belgisini «lug‘aviy ma’noni o‘zgalash» tashkil etadi. Bu ravishdoshda kuchsiz, sifatdoshda o‘rtacha va harakat nomida kuchlidir. Agar belgi «sintaktik munosabatni ifodalash» tarzida bo‘lsa, ravishdosh kuchsiz, sifatdosh yana o‘rtacha, ravishdosh kuchli a’zo sifatida yuzaga chiqadi. Demak, sifatdoshda ma’noviy va sintaktik o‘zgalash o‘zaro muvofiqdir. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Sifatdosh shakllarining ma’noviy munosabatlariga izoh bering? 2.Sifatdosh shakllarining asosiy xususiyatiga izoh bering? 3. Harakat nomi shakli va uning turlariga izoh bering 4.O‘zbek tilshunosligida harakat nomlariga izoh bering? 5.O‘zgalovchi kategoriya shakllariga izoh bering? 190 29.Fe’lning yasalishi. Fe’lning modal shakllari va tuzilish jihatdan turlari. Tayanch tushunchalar: Fe’llarning yasalishi. Fe’llar o‘ziga xos so‘z yasalish tizimiga ega. Ular asosan affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan yasaladi. 29.1.Fe’llarning yasalishi. Fe’llar o‘ziga xos so‘z yasalish tizimiga ega. Ular asosan affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan yasaladi. Affiksatsiya usuli. Affiksatsiya usuli keng qamrovlidir. Bu usul bilan fe’l bo‘lmagan so‘zlardan fe’l yasaladi. Yasash asosiga qo‘shilib, yasama fe’llar hosil qiluvchi affikslarning so‘z yasash darajasi ham turlicha. -la, -lan, -lashtir, -(a)|r, -(a)y kabi affikslar ancha mahsuldor bo‘lib, ko‘p miqdorda fe’l hosil qiladi. Bu affikslarning har biri turli derivatsion qoliplar tarkibida fe’l yasaydi. 1. [ot/sifat/ravish/olmosh/taqlid/undov + la = 1) asosdan anglashigan narsa/predmetga ega holatli qilish harakati; 2) asosdan anglashilgan asbob vositasida bajariladigan harakat; 3) asosdan anglashilgan narsa/predmetni yuzaga keltirish harakati] qolipi ko‘p ma’noli bo‘lib, uning hosilalari quyidagicha: 1) o‘g‘itla, moyla, betonla, jilovla, kishanla,tikla, tekisla, dumaloqla, to‘g‘rila, tushovla; 2) randala, qaychila, egovla, arrala; 3) urug‘la, mog‘orla, bolala, chuhla, dodla, gumburla, sizla, senla, hozirla kabi. 2. [ot/sifat/son + lan/lash = subyektning asosdan anglashilgan belgiga ega bo‘lishi harakati] qolipi tarkibidagi -lan/lash affiksi o‘zining murakkab tabiati bilan xarakterlanadi. Zohiran ular ikki affiksning birikuvi (-la+n va –la+sh) dek ko‘rinadi. Chunki hozirgi o‘zbek adabiy tilida –la so‘z yasovchi va -sh hamda -n nisbat shakllari faol bo‘lib, ko‘p hollarda ular birgalikda keladi. Shuningdek, -lan/lash affikslarida birgalik va o‘zlik nisbati ma’nolari ham uqilib turadi (shodlanmoq, salom- lashmoq, afsuslanmoq, ajablanmoq, zavqlanmoq, lazzatlanmoq, janjallashmoq, 191 ravshanlashmoq kabi). Biroq bu misollarda -lan/lash affiksini ajratib bo‘lmaydi. Maydalanmoq kabi fe’llarda esa ular ajraladi (mayda+la+n+moq). Demak, bunda - la va -n mustaqil affikslardir. -lan affiksining aslida -la va -n affikslarining birikuvidan iborat ekanligini sezish qiyin emas. 3. [taqlid+illa/ira=asos bildirgan tovush yoki obrazni harakat tarzida ifodalash] qolipi faqat taqlid so‘zlardan fe’l yasaydi: chirqillamoq, chirsillamoq, likillamoq, guvillamoq, shuvillamoq, mo‘ltillamoq, bezillamoq, yarqiramoq, sirqiramoq, mo‘ltiramoq, yaltiramoq. –illa va –ira qo‘shimchalari orasida ma’noviy farq kuzatilmaydi, balki ular qaysi so‘zga qo‘shilishi bilan farqlanadi, xolos. 4. [ot/sifat/taqlid+a] (oshamoq, qonamoq, o‘ynamoq, bo‘shamoq, qiynamoq, shildiramoq, jildiramoq), [sifat/ravish +(a)y] (qoraymoq, toraymoq, ko‘paymoq, ozaymoq), [sifat+(a)r] (oqarmoq, ko‘karmoq, qisqarmoq, eskirmoq), [ot/olmosh+sira] (qonsiramoq, suvsiramoq, tuzsiramoq, gumonsiramoq), [son/ ot/ravish+(i)k/(i)q] (birikmoq, yo‘liqmoq, kechikmoq, zo‘riqmoq), [sifat/ot+i] (tinchimoq, boyimoq, changimoq), [sifat+t] (to‘latmoq, berkitmoq) qoliplari unumsiz qoliplar bo‘lib, birinchidan, ularning hosilalari sanoqli bo‘lib, bugungi kunda bu qolip asosida yangi-yangi so‘zlar hosil qilib bo‘lmaydi, ikkinchidan, bu hosilalar davr o‘tishi bilan derivatsion ma’nosi jihatidan bir-biridan shu darajada uzoqlashib ketganki, ular asosida qolipning o‘ng, ya’ni ma’noviy tomonini chiqarib, aniqlab bo‘lmaydi. Kamsitmoq, boshqarmoq, g‘ivirmisoq, yo‘qolmoq, kuchanmoq, yotsinmoq, qiziqsinmoq kabi fe’llarning ham yasamaligi aniq, lekin ulardagi affikslar ayrim so‘zlar doirasida chegaralangan. Ularga nisbatan ham yuqorida aytilgan fikr o‘rinli. Eslatma: siltala, tortqila, opichla kabi so‘zlardagi shakl yasovchi –la affiksini fe’l yasovchi –la affiksi bilan almashtir-maslik kerak. Ular omonim affikslardir. -kila (-qila, -gila,- g‘ila), - imsira, - inqira, sh/ish (to‘lish, qizish, ozish), q/iq/k/ik(toliq, ko‘nik), -qi/g‘i affikslari hozirgi o‘zbek adabiy tilida harakatning tarzini (kuchli/kuchsizligi, takroriyligi kabi ) bildirganligi uchun shakl yasovchilar sifatida qaraladi. Kompozitsiya usuli . Bu usul vositasida qo‘shma va juft fe’llar yasaladi. 29.2.Qo‘shma fe’llar. Qo‘shma fe’llar tarkibiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: a) ism+fe’l; b) fe’l+fe’l. Ism+fe’l tipidagi fe’llarni hosil qilishda yordamchi fe’l vazifasida qilmoq, etmoq, aylamoq, bo‘lmoq, bermoq, olmoq, topmoq, yemoq, urmoq, ko‘rmoq, kelmoq, keltirmoq kabi birliklar keladi: abgor qilmoq, ado bo‘lmoq, ayyuhannos 192 solmoq, javob bermoq, javob olmoq, xalal bermoq, xabar olmoq, qiron solmoq, tartibga keltirmoq, oh urmoq, tush ko‘rmoq, qo‘nim topmoq kabi. O‘zbek tilida fe’l+fe’l tipidagi fe’llar barmoq bilan sanarli: sotib olmoq, olib bormoq, olib kelmoq, olib chiqmoq, olib qochmoq, ishlab chiqarmoq kabi. Juft fe’llar. Juft fe’llar grammatik shakliga ko‘ra ikki ko‘rinishda bo‘ladi: Biri ravishdosh shaklida, ikkinchisi boshqa shaklda: aylanib-o‘rgilmoq, yelib-yugurmoq, yayrab-yashnamoq, o‘ynab-kulmoq, qo‘llab-quvvatlamoq. Har ikki qismi bir xil shaklda: aylanib-o‘rgilib, o‘ylamay-netmay, aralashib- quralashib, achib-bijib, tejab-tergab, qisinib-qimtinib, yuvib-tarab, yayrab- yashnab. Tilshunosligimizda fe’l iboralar bilan qo‘shma fe’llar chegarasi aniq oydinlashtirilmagan. Juft fe’llar tarkibiy qismlarining qo‘llanishiga ko‘ra quyidagi shakllarda bo‘ladi: Qismlari yakka holda ishlatiladigan juft fe’llar: a) qismlari o‘zaro sinonim: hormay-tolmay, qo‘llab-quvvatlamoq; b) qismlari o‘zaro antonim: kelib-ketib, o‘lib-tirilib, kirib-chiqib, o‘tirib- turib; v) qismlarining ma’nosi yaqin: aylanib-o‘rgilmoq, yeb-ichmoq, o‘ynab- kulmoq, oshirib-toshirib, yuvib-tarab. 2. Ikkinchi qismi yakka (mustaqil) ishlatilmaydigan fe’llar: aldab-suldab, yig‘lab-siqtab, yamab-yasqab, qolgan-qutgan. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Fe’llarning yasalishiga izoh bering?. 2. Affiksatsiya usuliga izoh bering? 3. Yasama fe’llar hosil qiluvchi affikslar haqida izoh bering? 4. Kompozitsiya usuli haqida izoh bering? 30.Ravish so‘z turkumi va uning lug‘aviy-grammatik guruhlari. Tayanch tushunchalar: Ravish, o‘rganilish, tarix, mustaqil so‘z turkumi, sifat, grammatika, xususiyatlar, lug‘aviy-grammatik guruhlar. 30.1.Ravish va uning o‘rganilish tarixi. Tilshunoslikda ravishlarning o‘rganilishi boshqa so‘z turkumlari kabi uzoq tarixga ega emas. Bu so‘z turkumlarining jahon tilshunosligida o‘rganilishi bilan bog‘liq. Ravishlarni atroflicha o‘rgangan olim V.V.Vinogradov: «Mustaqil 193 so‘zlarning hech bir guruhiga sig‘may qolgan so‘zlar ravish turkumiga yig‘ilgan», deb haqqoniy baho bergan edi. Ularning ma’no va vazifasi ot, sifat, son, olmoshlarga yaqin turishi arab va Yevropa tilshunosligida qayd etilgan. Sharq va g‘arb tilshunosligi ravishlarni ma’no va vazifasi jihatidan emas, balki boshqa birortasiga xos bo‘lmagan belgi – o‘zgarmaslik belgisi bilan ismlardan farqlaydilar. Biroq o‘zbek tili grammatik qurilishining tavsifiga bag‘ishlab yozilgan ko‘plab ilmiy adabiyot va darsliklarda ravishlarning o‘zgarmaslik tabiati inobatga olinmagan. O‘zbek tilida ham ravish va sifatlarning o‘zaro bir-birlarining vazifalarida kela olishlariga tilshunoslar doimo e’tibor berishgan . O‘zbek tilshunosligida ravish mavzusi olim S.Fuzailov ishlarida maxsus o‘rganilgan. Uning “O‘zbek tilida ravishlar” (Hozirgi zamon o‘zbek tili- kursidan materiallar, Toshkent, O‘zFA nashriyoti, 1953), “O‘zbek tilida ravish va uning sifat bilan munosabati”, “Hozirgi zamon o‘zbek tilida ravish yasalishi”, “Azaliy (tub) ravishlar haqida” kabi asarlari aynan ravishlar tadqiqiga bag‘ishlangan. 30.2.Ravish va uning UGMsi. Ravishlarning ma’no va vazifasi ot, sifat, son, olmoshlarga yaqin turishi arab va Yevropa tilshunosligida qayd etilgan. Sharq va g’arb tilshunosligi ravishlarni ma’no va vazifasi jihatidan emas, balki boshqa birortasiga xos bo’lmagan belgi – o’zgarmaslik belgisi bilan ismlardan farqlaydilar. Biroq o’zbek tili grammatik qurilishining tavsifiga bag’ishlab yozilgan ko’plab ilmiy adabiyot va darsliklarda ravishlarning o’zgarmaslik tabiati inobatga olinmagan. Tilshunoslar o’zbekcha ravishni rus tilidagi «narechie»ning muqobili sifatida talqin qilishib, natijada kecha, kunduz, tong, oqshom kabi payt otlari, atrof, o’rta, u yerda, bu yerda, old, orqa kabi o’rin otlari, oz, mo’l, butun, to’la kabi miqdor sifatlari, keyin, past, baland, yuqori kabi o’rin sifatlari ravish turkumi doirasida o’rganilgan. «Asosan harakatning, qisman predmetning belgi, miqdor yoki holatini bildiruvchi o’zgarmas so’zlar» ravishning so’z turkumi sifatidagi UGMsidir. Ravishlar mustaqil ma’noli o’zgarmas so’zlardir. Ular belgi, miqdor yoki holatni, o’rin, payt ma’nolarini ifodalaydi va bu jihatidan ot, sifat, sonlarga yaqin turadi. Ulardan farqli jihati shundaki, so’z o’zgartiruvchi, shakl yasovchi qo’shimchalar bilan birika olmaydi. Masalan, otlar ko’plik, sifatlar daraja shaklini qabul qiladi. Masalan, tongda, oqshomda, kunduzlari, ko’proq, ozroq, balandroq kabi. Ayrim til birliklarida uchraydigan EK, KK shakllari ravishning o’zak qismida soddalashgan, ya’ni o’zak bilan yaxlit holga kelib qolgan: birdan, zimdan, to’satdan, kechasi, birga. Bulardan tashqari qadimgi davrlarda keng iste’molda bo’lgan –ra (jo’nalish kelishigi) (so’ngra, uzra), -a, (qayta, ko’tara), -in(-un) (birin- ketin, ostin-ustun) qo’shimchalari ham ravishlar tarkibida qotib qolgan. 194 Ravish turkumini talqin qilishda uning o’zgarmaslik xususiyatini e’tiborga olish uning so’z turkumi sifatidagi xusu-siyatlarini belgilashda qator qarama- qarshiliklarga nuqta qo’yadi. Ilmiy manbalarda, darslik va qo’llanmalarda eng, juda, nihoyat, g’oyat, lang, g’irt kabi so’zlar kuchaytiruv ravishlari deb qaraladi. Holbuki, bu shakllar ravish oldidan kelib belgi ma’nosini kuchaytirishga xizmat qiladi. Shuning uchun keyingi yillarda ayrim tadqiqotchilar bu unsurlarning ravish emasligini, chunki ravishlar kabi mustaqil lug’aviy ma’nodan xoliligini ta’kidlashib, kuchaytiruv yuklamalari sirasida o’rganish lozimligini uqtiradilar. Ravish LMGlari. Ravish holat, miqdor-daraja, o’rin, payt, maqsad, sabab LMGlarga bo’linadi. Payt ravishlari. Payt ravishlari harakatning vaqtini, paytini, muddatini bildiradi: endi, saharlab, hali, doim, indin kabi. Payt ravishlari gapda ko’pincha hol, ba’zan kesim bo’lib keladi: Bugunerta turib tongni ko’rdim. (Uyg’.) Bugunning hakamier-tadir. (A.Xud.). O’rin ravishlari. O’rin ravishlari harakatning yuz berish o’rnini bildiradi: olg’a, uzra. Eslatma. O’rin ravishlarini o’rin otlaridan farqlamoq kerak. Bunga o’rin otlarining morfologik o’zgarishi asos qilib olinadi: atrofimiz, o’rtada, o’rtadan, ichkarida, o’ngdan, chapda, oldida, u yerdan kabi. Holat ravishlari. Holat ravishlari harakatning bajarilish usulini, tarzini bildiradi. Shu boisdan ular tarz-tus ravishlari deb ham yuritiladi: bexosdan, astoydil, majburan, qavatma-qavat, mardlarcha, yigitlarcha. Miqdor-daraja ravishlari. Miqdor-daraja ravishlari miqdoriy sifat va darajani ifodalaydi: ko’plab, sal, qarich-qarich, arang, xiyol, yana kabi. Miqdor-daraja ravishlari sonlarga yaqinlashadi. Biroq son bilan «noaniq miqdor» belgisi ostidagi noto’liq ziddiyatda belgili a’zo sifatida yuzaga chiqadi. Maqsad ravishlari. Fe’ldan anglashilgan harakatning maqsadini ifodalaydi: atay, atayin, ataylab, azza-bazza, jo’rttaga, qasddan. Sabab ravishlari fe’ldan anglashilgan harakatning sababini ifodalaydi: noiloj, noilojlikdan, bekordan-bekorga, chor-nochor. Eslatma: Boshqa turkumlarda bo’lgani kabi ravishlarning ham ko’pma’noliligi ularni LMGlarga ajratishda qiyinchilik tug’diradi. Masalan, nari- beri ravishi o’rinni ham (Stollarni nari-beri surdik), holatni ham (U nari-beri nonushta qildi) ifodalaydi. 30.3.Ravishlarda so’z yasalishi hodisasi. Tilshunosligimizda ravish yasalishi munozaralidir. Chunki ravishlarning asosiy qismi asli boshqa turkumga mansub soddalashgan, yaxlitlashgan leksemalardir. Shu boisdan aksariyat tilshunoslar ravish yasalishini inkor etishib, 195 ravishlashish (boshqa turkum so’zlarining ravishga o’tishi) mavjudligini tan olishadi. Yuqorida sanab o’tilgan ravishlar tarkibiga diqqat qilinsa, ularda turli so’z yasash qoliplari mavjudligi ma’lum bo’ladi: [arabcha ot+an], [ot+chasiga], [ot+ona], [ot+larcha] [ot+lab] kabi. Qo’shma ravishlar esa [olmosh+ot] (har gal, har zamon), [ravish+ot] (hali zamon, hali beri), [son+ot] (bir yo’la, bir dam). Boshqa turkumdagi takroriy so’zlar ravish bo’lishi mumkin: yuzma-yuz, quruqdan-quruq kabi. Tilshunoslar ravish turkumining yasalish sistemasiga ega emasligini -an, - ona qo’shimchalarining arabcha va tojikcha so’zlar tarkibida uchrashini, -larcha, - chasiga, -lab kabilarning grammatik ma’no ifodalashi bilan va -iga/-siga, chasiga kabi so’zlarning sanoqli darajada ekanligi bilan izohlaydilar. Ravishlar gapda ko’pincha fe’lga bog’lanib hol, otga bog’lanib sifatlovchi vazifasida keladi. Bu ravish UGMsining tarkibiy qismidir. Ravishlarning tuzilishiga ko’ra turlari. Ravishlar tuzilishiga ko’ra sodda va murakkab turlarga bo’linadi. Sodda ravishlar bir o’zakli bo’ladi: bugun, indin, ertaga,ertalab. Murakkab ravishlar o’z o’rnida uchga bo’linadi: a) juft ravishlar; b) takroriy ravishlar; v) qo’shma ravishlar. Juft ravishlar ikki so’zning juftlashishidan tashkil topadi: yana-tag’in, eson- omon; ochin-to’qin, oldinma-keyin, qishin-yozin; uzil-kesil, ura-sura, unda-bunda; ora-sira, ora-chora, ro’y-rost, sal-pal, chala-chulpa, emin-erkin, oz-moz, huda- behuda; azza-bazza, apil-tapil,eran-qaran, o’lda-jo’lda. Takroriy ravishlarda bir o’zak takrorlanadi: galma-gal, zinhor-bazinhor, to’g’ridan-to’g’ri, es-es, o’qtin-o’qtin, ahyon-ahyonda. Qo’shma ravishlar birdan ortiq mustaqil so’zning qo’shilishidan hosil bo’ladi: bir yo’la, bir muncha, bir talay; bajonudil, baholiqudrat, baqadrihol; har yili, har yoq, har dam; shu zahoti, shu asnoda. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Ravish va uning o‘rganilish tarixiga izoh bering? 2. Ravishlarni atroflicha o‘rgangan qaysi olim haqqoniy baho bergan? 3. Sharq va g‘arb tilshunosligida ravishlarni ma’no va vazifasi haqida ma’lumot bering? 4. O‘zbek tilshunosligida ravish mavzusini qaysi olim ishlarida o’rganilgan? 5. Ravishlar qanday so’zlar? 196 31.Yordamchi so‘zlar Ko‘makchilar. Bog‘lovchilar va yuklamalar . Tayanch tushunchalar: Yordamchi so’zlar, so’z, qo’shimcha, mustaqil so’zlar, yordamchi so’zlar, bog’lanishi so’z, munozara, yordamchi so’zlar, guruh birliklar. 31.1. Leksemalarning ma’noviy tasnifi. Leksemalarning ma’noviy tasnifidagi “ma’noviy nomustaqillik” tushunchasi. Barchaga ma’lumki, leksik sath birliklari ikki katta guruhga bo’linadi: mustaqil so’zlar va yordamchi so’zlar. Bular orasidagi zidlanish ni ma’noviy va vazifaviy nomustaqillik tashkil etadi. Bu ziddiyat belgisiga ko’ra yordamchi so’zlar belgili, mustaqil so’zlar esa belgisiz a’zo mavqeini egallaydi. Yordamchi so’zlar hech qachon mustaqil qo’llanmaydi, bog’liq qurshovlardagina kela oladi. Mustaqil so’zlar esa mustaqil qo’llanilish va ma’no ifodalash qobiliyatiga egadir. Leksemalarning ma’noviy tasnifida ilk bosqich belgisi “ma’noviy mustaqillik” emas, “ma’noviy nomustaqillik” bo’lishining sababi mustaqil leksemalarning bu belgiga nisbatan betarafligidir. Chunonchi, katta guruhni tashkil etuvchi atoqli otlar (Temir, Anor, Gavhar) guruhida, mavhum otlarda mustaqil ma’noning mavjudligi kishini shubhaga soladi. Mustaqil so’zlarda “ma’noviy mustaqillik” belgisi shartlidir. Assimilyatsiya tilshunos-likda boshqacha, biologiyada esa tamoman o’zgacha talqin etiladi. Loy adabiy tilda boshqacha, otarchilar nutqida esa boshqacha izohlanadi. Shunga o’xshash hodisalarni sifat, fe’l, ravishlar ichida ham ko’plab uchratish mumkin. Bularning barchasi “ma’noviy mustaqillik” belgisi mustaqil leksemalarda nisbiy tushuncha, nisbiy belgi ekanligini ko’rsatadi. Mana shuning uchun leksemalarning ma’noviy tasnifida ilk bosqichning belgisi “ma’noviy mustaqillik” emas, balki “ma’noviy nomustaqillik” bo’la oladi. Ushbu belgi asosidagi ziddiyatda ko’makchi, bog’lovchi, yuklamalar kuchli (belgili) a’zoni tashkil etadi. Sof ko’makchi, sof bog’lovchi, sof yuklamalar hech qachon mustaqil ma’noli so’zlar xususiyatiga ega bo’la olmaganligi tufayli ularning guruhiga o’ta olmaydi. 31.2. Yordamchi so’zlar. Yordamchi so’zlarning “oraliq uchinchi” tabiatiga egaligi. Tilshunoslikda yordamchi so’zlarning leksemalar va qo’shimchalar orasida “oraliq uchinchi” bo’lib, ham leksemalar, ham grammatik morfemalar xususiyatini o’zida mujassamlash-tirishi aniqlangan. Ular shaklan leksema, mazmunan qo’shim- chadir ( qiyos: Kitobni akamga/akam uchun oldim.) Shu tufayli bo’lsa kerak, til tizimida yordamchi so’zlarning o’rni turlicha baholanadi  ayrim olimlar ularni 197 qo’shimchalarga, ayrimlari nutq bo’lakchalariga, ba’zilarini yordamchi so’zlarga nisbat beradilar. Yordamchi so’zlarning so’zmi, qo’shimchami yoki mustaqil so’zlarning yordamchi so’zlar bilan bog’lanishi so’z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozara mavzui bo’lib qolmoqda. Chunki yordamchi so’zlar guruhi ichida shunday birliklar borki, ular ham “ma’noviy mustaqillik”, ham “ma’noviy nomustaqillik” xususi-yatiga ega (ot+ko’makchilar, yordamchi va ko’makchi fe’llar). Chunonchi, “tortib” mustaqil so’z sifatida ravishdosh kabi qo’llaniladi: Baliq qarmoqni bir tortib, qochib ketdi. Shu so’z Farhod tog’idan tortib Shirin yayloviga qadar Sirdaryo bo’ylab tizilib ketgan etmish ming xalq bu sovuqlarni pisand qilmaydi (Oyd.) gapida yordamchi so’z vazifasida kelgan. Tortib mustaqil va yordamchi ma’nolarga ega bo’lishiga qaramay, mustaqil leksemalar tipiga kiradi. Uchun, sayin, uzra, kabi, va ga o’xshagan yordamchi so’zlar aniq bir tushunchani ifodalay olmaydi, ammo turli munosabatlarni yuzaga chiqarib va ular yordamchi so’zlar guruhidan joy oladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, “alohida qo’llanila olish yordamchi leksemalarni mustaqil leksemalar bilan yaqinlashtirsa, turli-tuman munosabatlarni ifodalash kabi umum-lashgan ma’no ularni morfemalarga, qo’shimchalarga yaqin-lashtiradi va leksemalar va morfemalar ziddiyatida “oraliq uchinchi” vazifasida keladi. Yordamchilarni so’zlarga quyidagilar yaqinlashtiradi: a) shaklan alohida ajralib turish; b)lug’aviy ma’noning mavjudligi (sifat ko’makchilar, ot ko’makchilar, fe’l ko’makchilarda…); v)ko’pincha ularning mustaqil so’zlarga yaqinlashishi, ulardan kelib chiqishi. Yordamchi so’zlarning grammatik morfemalarga o’xshash tomoni ularning morfemalar kabi mustaqil nominativ funksiya bajarmasligi (ammo, va, sayin, kabi), qo’shimchasimon shaklda bo’lishi (-u, -yu, -da; -ki (-kim); -dek (-day), -cha) va boshqalar. Biroq yordamchi so’zlarning grammatik morfemalardan farqli tomoni shundaki: 1) ular gap bo’lagi, so’z birikmasi, gap sathida sintaktik xarakterdagi vazifa bajaradi. Bu xususiyat ko’makchilar uchun xos. Chunonchi, 1. Yaxshi bilan yursang etarsan murodga, YOmon bilan yursang qolarsan uyatga (Maq.) 2. To’lqinlarning kuchli na’rasi, Yulduzlarga qadar etardi. (Uyg’.) 2) gap bo’laklari yoki gaplarni o’zaro bog’laydi. Bunday funksiyada, asosan, bog’lovchilar va yuklamalar keladi: 1. Xonaga baland bo’yli, biroq oriqqina yigit salom berib kirdi. (S.A) 2.Saida bu gapni aytdi-yu, chiqib ketdi. (S.Ahm.) 3) so’roq, inkor va sh.k. gap ma’nolarini ifodalashga xizmat qiladi (yuklamalar). Yordamchi so’zlar mustaqil so’zlar va so’z-gaplar oralig’ida «oraliq uchinchi» maqomini oladi. O’z navbatida, yordamchi so’zlar ham o’z ichida umumiy belgilariga ko’ra oraliq uchinchini ajratib chiqaradi. Ya’ni 198 bog’lovchilarda bog’lash, yuklamalarda gap mundarijasiga ta’sir qilish mohiyatni belgilash darajasida bo’lsa, ko’makchilarda sanalgan har ikki belgi mushtarakdir. Bu ularning «oraliq uchinchi»lik mavqeini ko’rsatadi. Yordamchi so’zlarning shakliy xususiyatlariga ko’ra turlari. Yordamchi so’zlar shakliy xususiyatariga ko’ra: a) qo’shimchasimon yordamchi so’zlar; b) sof yordamchi so’zlar; v) nisbiy yordamchi so’zlar. Qo’shimchasimon yordamchi so’zlar har uchala yordamchi so’zlar tarkibida uchraydi. Ko’makchilar orasida -dek/-day,-cha, bog’lovchilar orasida –ki/-kim; -u, -yu,-da affikssimon yuklama - bog’lovchilar, yuklamalar orasida -mi, -chi, -a, -ya, -ku,-o q (-yo q), -da, -gina kabi qo’shimchaga o’xshash yordamchi so’zlarni uchratish mumkin. Qo’shimchasimon yordamchi so’zlar shaklan qo’shimchaga o’xshaydi, ammo yordamchi so’zlarning vazifasini bajaradi. Chunonchi, 1.Po’latdek (kabi) dadil bir yigit bu ishdan hayiqsa, uyat bo’ladi. (O.Muxtor) 2.Shu payt o’g’ilchasi eshikdan yugurib keldi-da (va), dadasining quchog’iga otildi. (Oyb.) 3.Bazmga Gulnoragina (faqat) kelmadi. (S.Ahmad) Sof ko’makchilar sirasiga avvaldan ma’lum uchun, bilan, sari, qadar, kabi, singari, sayin, orqali so’zlari; sof bog’lovchilar sirasiga va, hamda, ammo, lekin, biroq, balki, yo, yoxud, go’yo, agar, basharti kabilar; sof yuklamalar qatoriga xuddi, faqat, axir, hatto, naq, atigi so’zlari kiradi. Nisbiy yordamchi so’zlar atamasi ostida boshqa turkumga mansub bo’lgan so’zning yordamchi vazifasida qo’llanilishi (old, orqa, avval, bo’ylab, boshlab…) yoki tabiatida “shakldoshlik” mavjud bo’lgan birliklar tushuniladi. Masalan, “yolg’iz” sifat turkumiga oid so’z yuklama o’rnida (YOlg’iz senga suyanaman) ishlatiladi. Yoki Vaqtida yomg’ir yog’adi, vaqtida qor gapida vaqtida so’zining vazifasi bog’lovchilarga yaqindir. Bunga o’xshash misollar nutqimizda ko’p uchraydi. Yordamchi so’zlarning shakliy xususiyatlariga ko’ra turlarini quyidagi jadvalda umumlashtirish mumkin: Yordamchi so’z turi Sof yordamchi so’z Qo’shimchasi- mon yordamchi so’z Yarim yordamchi so’z Ko’makchi kabi, singari, sari, sayin, dovur, uchun, orqali -dek, -day, dayin, -cha old, oldin, orqa, qarshi, avval, bo’ylab, ko’ra, qarab, tomon 199 Bog’lovchi va, hamda, ammo, lekin, biroq, chunki, shuning uchun, agar, go’yo, toki, basharti, garchi, xoh, dam, yoki, yoxud, yo -ki, (-kim), -u, -yu, -da vaqtida, bir, ba’zan, gohida Yuklama axir, xatto, faqat, ham, naq, go’yo, go’yoki, atigi -mi, -ku, - gina, u/yu, -da, -a, -oq/yoq, -dir yolg’iz, ba’zan, bir Jadvaldan ko’rinib turganidek, yordamchi so’zlar salmog’i mustaqil so’zlar hisobidan ortib boradi. Yordamchi so’zlarning boyishida yana bir yo’l ularning ichki tomondan bir turdan ikkinchi turga o’tishidir, aniqr-og’i, “oraliq hodisa” xususiyatiga ega bo’lgan ko’makchi-bog’lovchi, bog’lovchi-yuklamalarning mavjudligi. Masalan, bilan, deb, deya kabilar ko’makchi-bog’lovchilardir. Ushbu ko’makchilarning bog’lovchi vazifasida kelishi ancha keng tarqalgan hodisadir. Ammo lekin bu ishni paysalga solish yaramaydi gapida bog’lovchi-yuklama qo’llanilgan, ya’ni ammo bog’lovchisi kuchaytiruv yuklamasi vazifasida kelgan. Bugungi kunda yordamchi so’zlarni har tomonlama o’rganish, ularni lisoniy tahlil qilish ishlari tilshunosligimizda davom etmoqda. Ko’makchilar yordamchi so’zlarning bir ko’rinishi sifatida. Turkiy tillarda (jumladan, o’zbek tilida ham) ko’makchilar ko’p yillardan buyon tilshunoslarning tekshirish manbai bo’lib kelmoqda. O’zbek tilidagi ko’makchilarga birinchi bo’lib mukammal ta’rifni A.N.Kononov bergan: “Ko’makchilar shunday bir gruppa so’zlarki, ular ot bilan yoki ob’ekt bilan predikat orasidagi qurol – vosita, maqsad, sabab, payt, masofa, yo’nalish, o’xshatish kabi munosabatlarning yaratilishida xizmat qiladi”. Sh.Shoabdurahmonov ham o’zining “YOrdamchi so’zlar” asarida ko’makchilarga xuddi shunday ta’rif bergan: “Ko’mak-chilar ob’ektning ob’ektga yoki ob’ektning predikatga bo’lgan turli grammatik munosabatlarini ko’rsatuvchi yordamchi so’zlardir”. Darhaqiqat, ko’makchilar orasidagi tobe munosabatni ifodalash va kelishik ma’nolarini aniqlash, to’ldirish uchun xizmat qiladi. Shu xususiyati bilan ko’makchi bog’lovchi va yuklamalardan farq qiladi. Ko’makchilar ma’no va vazifa jihatidan kelishik qo’shimchalariga yaqin turadi. Shuning uchun ba’zan kelishik shakllaridan anglashilgan ma’no ko’makchi bilan ham ifodalanadi (Mashinada keldim - mashina bilan keldim. Ukamga oldim- ukam uchun oldim kabi). Lekin bular kelishik affikslariga qaraganda ma’noni aniq, konkret ifodalaydi. 31.3.Ko’makchilarning shakliy xususiyatiga ko’ra turlari. Ko’makchilar shakliy va bajaradigan vazifasi jihatidan quyidagi turlarga bo’linadi: a) sof ko’makchilar; b) yarim ko’makchilar; 200 d) qo’shimchasimon ko’makchilar. Nutqimizda tez-tez ishlatiladigan uchun, bilan, sari, qadar, kabi, singari, sayin, or- qali so’zlari sof ko’makchilar bo’lib, ular tobe so’zni hokim so’zga bog’lashga xizmat qiladi. Sof ko’makchilar boshqa so’zlarga birikkan holda turli munosabatlarni anglatadi. Jumladan, bilan ko’makchisi o’zbek tilida asosan ko’makchi, ba’zan bog’lovchi vazifasida ishlatiladi. Shuning uchun bu ko’makchi turi bugungi kunda yordamchi so’zlardan birining o’rnida ikkinchisi qo’llanilishi nuqtayi nazaridan ko’makchi-bog’lovchi atamasi ostida ham o’rganilmoqda. Bilan yordam-chisining etimologiyasi haqida prof.A.N. Kononov, V.V.Radlov, J.Deni kabi qator turkiyshunoslarning fikrlarini e’tiborga olib, uning birlan so’zidan kelib chiqqanini aytgan. Bilan yor-damchisining birla, birlan, bila, ila, -la shakllari vazn, qofiya va uslub talabiga ko’ra ko’proq poeziyada uchraydi. Chunonchi, Baxt ila to’lib-toshgan go’zal oy deraza tagida o’sgan daraxt barglarida mudrab yotadi. (R.Tag.) Bu ko’makchi quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1) biror harakatning bajarilishida shaxs, predmetlarning birgaligini bildiradi: Ko’pchilik bilan odam o’zini kuchli sezadi. 2) harakatni bajarishda vosita ma’nosini bildiradi: Shu gapning ustiga Ismat bobo hassasi bilan eshikni ochib kirib keldi. (P.Qod.) 3) payt ma’nosini ifodalaydi: Qo’ng’iroq chalinishi bilan o’qituvchi sinfga kirdi. 4) sabab ma’nosini bildiradi: Ular: ”Gulnor o’z ajali bilan o’ldi… ”, - deyishdi. (Oyb.) 5) harakatning bajarilishidagi holatni ifodalaydi: Onamning mehr bilan boqib turgan ko’zlarini bir umr unuta olmasam kerak. (Oyb.) Bilan ko’makchisi keng tarqalgan yordamchi so’zdir. Uning bog’lovchilik, ko’makchilik tabiati olimlarimiz orasida tortishuvlarning bo’lishiga sabab bo’lgan. Shu boisdan “… va, bilan, hamda, shuningdek so’zlari hozirgi o’zbek adabiy tilida teng bog’lovchilarning biriktiruv bog’lovchilari turiga kiradi” degan fikr ham ilgari surilgan. Ammo bu o’rinda shuni qayd etish kerakki, bog’lovchi vazifasidagi bilan ning va, ham biriktiruv bog’lovchilaridan farqlanadigan o’ziga xos xususiyatlari bor: - «birgalik» ma’nosi bilan yordamchisi uchun xos: Chodir sahnasidan bir qiz bilan yigit chiqib o’yin qildi (M.Ism.). Ushbu misoldagi bilan o’rnida va ni qo’llasak, yuqoridagi ma’no kelib chiqmaydi, balki qiz bilan yigitning alohida– alohida o’ynagani ma’nosi ifodalanadi. - va, ham bog’lovchilari uyushib kelgan fe’l kesimlarni bog’laydi, ammo bilan da bu imkoniyat chegaralangan. Qiyoslang: Lola ishlaydi va o’qiydi. Lola ishlaydi ham o’qiydi. Ammo Lola ishlaydi bilan o’qiydi tarzidagi gap nutqda 201 ishlatilmaydi. Bilan ning grammatik vazifasi bog’lovchi va ko’makchi vazifasida kela olishidir; shunga ko’ra, bilan boshqa ko’makchilardan farqlanadi. Shuning uchun bilan ko’makchisini ko’makchi–bog’lovchi termini bilan ataganimizda uning barcha xususiyatlari namoyon bo’ladi. Bu ko’makchi turi gapda vosita ma’nosini bildirganda to’ldiruvchi, sabab, payt, harakatning bajarilish tarzini bildirganda hol vazifalarida keladi. Uchun ko’makchisi atalganlik (Yo’lchi uchun keltirgan tugunchak yodiga tushdi (Oyb.)), maqsad (Hamma xalq ochdan o’lmaslik uchun bir amal–taqal qilib turibdi (Oyb.)), sabab (Kampirning ahmoqligi yo dushmaningizning ig’vosi uchun shundoq deyishga qandoq tilingiz bordi? (A. Qah.)) evaz (E’tiboringiz uchun rahmat) kabi ma’nolarda qo’llanilib, to’ldiruvchi, maqsad, sabab holi vazifalarida keladi. Kabi, singari yanglig’ ko’makchilari bir narsani boshqa narsaga o’xshatish, chog’ishtirish ma’nosini anglatadi. Masalan, Ukam men kabi bechora… g’am chekib yotgandir (Oyb.). Kabi, singari ko’makchilari bilan -dek, -day qo’shimchalarining ma’nodoshlik xususiyati tilshunoslarimiz tomonidan qayd etilgan. Formal tilshunoslikda bu affikslar ravish yasovchi qo’shimchalar sifatida berilgan. -dek, -day affikslari orqali yasalgan ravishlar harakat va holatning yasash asosida ifodalangan narsa yoki belgi-xususiyat bilan o’xshashligini, qiyoslashni bildiradi: tog’-dek, ot-dek, lochin-day, qadimgi-day, ilgarigi-dek, avvalgi-dek, burungi-day, gul-day kabi. Qalandarovertasiga kundagiday saharda idoraga chiqdi (A.Qah.). U go’yo tug’ilib o’sgan qishlog’ini ko’rmoqchiday boshini ko’tarib hayajon va sog’inch bilan uzoqlarga tikildi (Oyb.) Bu o’rinda ham til hodisalarini izohlashda zo’rma-zo’rakilik yuzaga kelgan. Natijada nutqimizda tez-tez ishlatiladigan ushbu qo’shimchalar noto’g’ri talqin etilgan. Buni quyidagi oddiy qiyosda ko’rish mumkin: -dek, -day (qo’shimchasimon ko’makchi) kabi (singari, yangli g’) (sof ko’makchi) 1.Oydek go’zal qiz. 2.Tog’dek yuksak. 3.Lochinday dadil. 4.Ilgarigidek qadrdon bo’lib ketishgan. 5.Gulday ochilib menga bir bor qaramaysiz Oy kabi go’zal qiz. Tog’ kabi yuksak. Lochin singari dadil. Ilgarigi kabi qadrdon bo’lib ketishgan. Gul yanglig’ ochilib bizga bir bor qaramaysiz. 202 Oddiy mantiq -dek, -day qo’shimchasi kabi (singari, yanglig’, misol, misoli) sof ko’makchisiga sinonim ekanligini, -dek, -day qo’shimchalarida so’z yasash xususiyati yo’qligini ko’rsatib turibdi. -dek, -day qo’shimcha shaklidagi ko’makchilar hamisha o’zidan oldingi so’zga qo’shib yoziladi va urg’uli bo’ladi. -dek, -day ko’makchilari ko’p hollarda bir-birini almashtira oladi. Ular bitta ko’makchining ikki ko’rinishidir. -dek, -day ko’makchi-qo’shimchasi o’zining eski adabiy o’zbek tilida keng qo’llangan -dayin ko’rinishiga ham egadir. Bu ko’rinish, asosan, hozir ko’tarinki uslubda, she’riyatda qo’llaniladi: 1. Oydayin ruxsoringga zoru intizorman o’zim. 2. Zihi sarv ustida yuzung qamardayin, Qani bir shoxi gul sen siymbardayin. («Muhabbatnoma») -day ko’makchisi shunday, bunday, qanday, unday, allaqanday kabi olmoshlar; jinday, qittay, arziguday, aytganday, jo’jabirday, o’lguday, dovongirday kabi ravishlar tarkibida yaxlitlanib, qotib, o’zakdan ajralmaydigan bo’lib qolgan. Qadar, dovur ko’makchilari hokim bo’lakka tobelanish munosabatini yaratar ekan, bunda o’rin, payt ma’nolarini ifodalaydi. Qadar ko’makchisi -ga qo’shimchali ot va olmoshlar bilan qo’llanib, «chegara», «nihoya» ma’nolarini bildiradi: Tantanali yig’ilish boshlangunga qadar askiya, o’yin-kulgi davom etdi. (Oyb.) Qadar ga ma’nodosh qo’shimchasimon ko’makchi sifatida -cha qo’shimchasining to’g’ri kelishi ilmiy adabiyotlarda qayd etilgan: Mehmonlar kechga qadar o’tirishdi  Mehmonlar kechgacha o’tirishdi. Orqali ko’makchisi harakatning biror vosita bilan bajarilishini bildiradi: Anvar o’z istiqbolini yolg’iz muhabbat orqali ko’rar edi. (A.Qod.) Bilan va orqali ko’makchilari vosita ma’nosini anglatishlariga ko’ra ma’nodoshlik hosil qiladi. Ammo bu ma’nodoshlik ma’lum kontekstlardagina voqealanadi. O’rin ma’nosini ifodalagan otlar bilan birikkanda bilan va orqali ko’makchilari sinonim bo’ladi: Katta yo’l orqali yurib borib chapga burildik – Katta yo’l bilan yurib borib chapga burildik. Agar ko’makchi boshqarayotgan ot o’rin ma’nosini ifodalamasa, bu ko’makchilar ma’nodoshlik kasb etmaydi. Chunonchi,… Yigitga deraza orqali to’yib - to’yib qarashga zor bo’lsa - da,…(O.) Sari ko’makchisi harakatning yo’naltirilgan o’rni, payti ma’nosini anglatadi: Hirot sari yurdik. (Oyb.) Ko’krak og’rig’im borgan sari battar bo’lyapti. (Oyb.) Sari ko’makchisi o’rin, tomon, payt ma’nosini bildirganda sayin ko’makchilari bilan ma’nodosh bo’ladi. Gapda payt holi, o’rin holi, to’ldiruvchi vazifalarida keladi. Ma’lumki, sistem tahlil jarayonida har bir narsaning mohiyati shu narsaning o’ziga o’xshash, ayni vaqtda undan farqli va unga zid boshqa narsalar bilan 203 bo’lgan munosabati orqali ochiladi. Jumladan, o’zbek tilining lug’aviy tizimi mustaqil va yordamchi leksemalarga bo’linadi. O’z navbatida mustaqil leksemalar atash/nomlash vazifasini bajaruvchi atovchi lekse-malarga va ishora ma’noli leksemalarga (olmoshlarga), yor-damchilar esa ko’makchi, bog’lovchi, yuklamalarga, bularning har biri, o’z navbatida, yana boshqa guruhlarga pog’onali ravishda bo’linib ketaveradi. Tilimizning yordamchi so’zlar, mustaqil so’zlar va morfemalar tizimi izchil pog’onaviy (ierarxik) tuzilishga ega bo’lib, nisbiy va quyi pog’onalar o’zaro gipo-giperonimik (tur-jins) munosabatlari bilan bog’lanadi  har bir yuqori bosqich quyi pog’ona uchun giperonim mavqeida, quyi bosqich yuqori bosqichga nisbatan giponim mavqeida bo’ladi. Demak, so’z yoki morfema ma’lum bir pog’onalardan o’tib lisoniy birlik darajasiga etadi va kishi ongida tayyor, majmui sifot sifatida yashaydi. Quyida ayrim yordamchi so’z (ko’makchi)larning ULM (umumlisoniy ma’no) sini berishga harakat qilamiz: Bilan – leksik sath birligi  ma’noviy nomustaqil – umumlashgan grammatik ma’noli  shaklan morfologik o’zgarmas  leksoid va affiksoid ko’rinishli  yakka qo’llanishli  sintaktik bog’lash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik. Kabi - leksik sath birligi – ma’noviy nomustaqil – umumlashgan grammatik ma’noli –shaklan morfologik o’zgarmas – leksoid ko’rinishli – yakka qo’llanishli – sintaktik bog’lash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik. Boshqa ko’makchilarga ham ta’rif berish mumkin. Nisbiy ko’makchilar haqida. Mustaqil so’zlarning “nomustaqillik” belgisiga nisbatan mo’’tadilligi sababli mustaqil so’zlar ichidan nisbiy yordamchilar ajralib chiqadi. Nisbiy ko’makchilar bir xususiyati bilan “ma’noviy mustaqil”, ikkinchi xususiyati bilan “ma’noviy nomustaqil” leksemalarga o’xshab ketadi va “oraliq uchinchi” guruhini hosil qiladi. Leksemalar nomustaqil leksema sifatida voqelanganda leksema sememasi o’z muayyanligini kuchsizlantiradi va semema grammatik ma’no sifatida voqelanadi. Chunonchi, quyidagi gaplarda ifodalangan ko’ra leksemasining ma’nolarini qiyoslashga harakat qilamiz: 1.Yaxshi-yomonni ko’ra-ko’ra odamning yaxshimi, yomon ekanini tez ajratib oladigan bo’lib qolgan. (A.Qah.) 2. Qalandarovdan shikoyat boshlashdan ko’ra ko’proq bu noqulay ahvoldan chiqish uchun … (A.Qah.) 1-gapda qo’llanilgan ko’ra «ko’z bilan ko’r- moq, kuzatmoq» semasiga ega bo’lsa, 2-gapda «ko’rish» semasi kuchsizlangan va «chog’ishtirish, qiyoslash» grammatik ma’nolari-ni voqelantirgan. 1-gapda qo’llanilgan «ko’ra» ko’rmoq fe’lining ravishdosh shakli bo’lsa, 2–gapda fe’l ko’makchi sifatida tobela-nish munosabatini hosil qilgan. Qolgan nisbiy ko’makchilar ham xuddi shunday xususiyatlarga egadir. Old, oldin, or qa, ro’- para, qarshi, avval, keyin, so’ng, oxir, tomon, ost, ust, tag, tepa, yon, uch, ich, o’rta, ora kabi o’rin va payt ma’noli otlar, bosh, qosh, lab, og’iz, oyoq, qorin kabi 204 tana a’zolari nomlari, qariyb, bo’ylab, boshlab, ko’ra, deya, deb, atab, o’xshab kabi ravishdoshlar juda ko’p hollarda ko’makchi vazifasida keladi va ko’makchilar xazinasining boyishiga sabab bo’ladi. Bunday hollarda bu so’zlar nisbiy yoki yarim ko’makchi sanalib, o’zi birikib kelgan so’z bilan birgalikda bir gap bo’lagi, ko’pincha, hol bo’lib keladi. Ko’makchilardan bilan, uchun, kabi, singari, yanglig’, sayin, sari, sababli, orqali, tufayli, chog’li, bo’ylab, haqida, to’g’risida kabilar o’zlari birikib kelgan so’zlarga hech qanday qo’shimchasiz bog’lanadi; tomon, qadar, qarshi, qaraganda, doir; binoan, qaramay kabi ko’makchilar o’zlari birikib kelgan so’zdan -ga qo’shimchasini qabul qilishni talab qiladi: qonunga binoan, ukasiga qaraganda, baxtga qarshi; so’ng, keyin, boshqa, tashqari, buyon, avval, ilgari, boshlab ko’makchilari -dan qo’shimchali so’zlar bilan birikadi: bundan avval, o’qishdan keyin, tanaffusdan so’ng kabi. Ko’makchilarning grammatik munosabatni yaratib, kelishik qo’shimchalariga o’xshash vazifani bajarishi haqida yuqorida qisman aytib o’tilgan edi. Darhaqiqat, ko’mak-chilar shu xususiyati bilan ham boshqa yordamchi so’zlardan farq qiladi. A.N.Kononov ta’biri bilan aytganda, ko’makchilar ko’p hollarda kelishiklarning dubleti sanaladi. Masalan: Ukamga oldim – Ukam uchun oldim. Siyohda yozdi – Siyoh bilan yozdi. Telefonda gaplashdi – Telefon orqali gaplashdi. Akamni gapirdi – Akam haqida gapirdi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Leksemalarning ma’noviy tasnifini izohlang? 2.Yordamchi so’zlarga izoh bering? 3.Nisbiy ko’makchilarga izoh bering? 32.Bog‘lovchi va yuklamalar. 32.1.Bog‘lovchilar haqida ma’lumot. Bog’lovchilar ham ko’makchilar kabi sintaktik aloqa vositasi sanalib, ulardan tobe munosabatni ifodalashdan tashqari teng munosabatni ham hosil qilishi bilan ajralib turadi. Bog’lovchilar gap bo’laklari, qo’shma gapning sodda gapga teng qismlari orasidagi turlicha aloqalarni, grammatik munosabatini ko’rsatadi. Bog’lovchilarning mohiyati, o’zbek adabiy tilidagi bog’lovchilarning turlari, bu turlarga oid so’zlar tilshunosligimizda keng o’rganilgan. Mavjud adabiyotlarda bog’lovchilarning turlari va bu turlarga qaysi so’zlar mansubligi masalasida turlicha nuqtayi nazarlar bor, ya’ni bir ishda bog’lovchi deb berilgan birlik boshqa ishda yuklamalar qatoriga kiritiladi, ko’makchi deb berilgan birlik bog’lovchi deb tan olinadi. Bog’lovchilarga oid so’zlarning aniq belgilanmaslik sababi ularning lisoniy jihatdan o’rganilmagan-ligida bo’lsa kerak. 205 Bog’lovchilarni ham ko’makchilar singari shakliy jihatdan uch guruh (sof bog’lovchilar, nisbiy bog’lovchilar, qo’shimcha-simon bog’lovchilar) ga ajratib o’rganish lozim. Sof bog’lovchilar guruhiga faqat bog’lovchi vazifasida qo’llaniladigan va, hamda, yo, yoxud, yoki, ammo, lekin, biroq, chunki, shuning uchun, agar, ya’ni kabi yordamchi so’zlar xos. Qo’shimchasimon bog’- lovchilar guruhiga -ki (-kim) va ham bog’lovchi, ham yuklama vazifasida kela oladigan -u (-yu), -da, -mi qo’shimchalari mansubdir. -u (-yu), -da qo’shimchalarining bog’lovchi vazifa-sini to’la-to’kis bajarishi qator manbalarda qayd etilgan, -mi qo’shimchasida ham bog’lovchilik xususiyati borligini Yomg’ir yog’dimi, hamma joy nam bo’ladi, Karim keldimi, to’polon boshlanadi tipidagi gaplar tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo’llangan -mi qo’shimchasi ta’kid ma’nosini voqelantirgan holda sodda gaplarni bir-biriga bog’lash funksiyasini bajaryapti. Nisbiy bog’lovchilarga mustaqil so’z turkumlaridan o’sib chiqqan, “oraliq uchinchi” tabiatiga (ham mustaqil, ham yordamchi) ega bo’lgan ba’zan, bir, vaqtida, hali goh, (goho) kabi so’zlarning takroriy shakli misol bo’ladi. 1.Ba’zan Qoratoyning ishxonasida, ba’zan choyxonada tunab yurdi. (Oyb.) 2.Ikki kundan beri goh savalab, goh shiddat bilan yog’ayotgan yomg’ir hammayoqni ivitib yubordi. (A.Qah.) 3. Vaqtida qor yog’adi, vaqtida yomg’ir. Bu gaplarda qo’llanilgan ba’zan, goh (goho), vaqtida so’zlarining vazifalari bog’lovchilarga juda yaqin. Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi; Brigadada mehnat yaxshi uyushtirilmadi. Natijada hosil kam bo’ldi; Azimboy ko’p zulm o’tkazdi. Oqibatda xalqning sabr kosasi to’ldi gaplaridagi u, natijada, oqibatda so’zlari birinchi gapni ikkinchi gap bilan bog’lab kelmoqda. Demak, u, natijada, oqibatda so’zlari ham nisbiy bog’lovchilar sirasiga kiritilsa to’g’ri bo’ladi. Ikkinchi gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi so’zlar nafaqat so’zlarni, hatto gaplar va matn qismlarini ham bog’lashga xizmat qiladi. 32.2.Bog‘lovchi turlari. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan darslik va qo’llanmalarda bog’lovchilarning vazifa jihatidan turlari quyidagicha belgilan-gan: I. Teng bog’lovchilar. 1. Biriktiruv bog’lovchilari: va, -u (-yu), hamda. 2. Ayiruv bog’lovchilari: yo, yoki, yoxud, goho, dam… dam, bir… bir, ba’zan… ba’zan. 3. Zidlov bog’lovchilari: ammo, lekin, biroq. II.ergashtiruvchi bog’lovchilar. 1. Aniqlov bog’lovchilari: ya’ni, -ki (-kim). 2. Sabab bog’lovchilari: chunki, shuning uchun, zeroki. 3. Shart bog’lovchilari: agar, agarda, agarchi. 4. Chog’ishtiruv bog’lovchilari: go’yo, go’yoki. Teng bog’lovchilar,ergashtiruvchi bog’lovchilarning ma’no va vazifa tomoni, imlo xususiyatlari formal tilshunoslikdan darslik va qo’llanmalarda atroflicha bayon etilgan. 206 Bog’lovchi-yuklamalarning mohiyati. Ammo ayrim so’zlarning bog’lovchilik tabiatidan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, bog’lovchilarning miqdori, ularning mohiyati, turlari hanuzgacha aniq belgilanganicha yo’q. Masalan, chog’ishtirish bog’lovchilariga go’yo, go’yoki kiritiladi. Ammo bu so’z gap bo’laklari yoki gaplarni bog’lash uchun xizmat emas, balki o’xshatish, qiyoslash ma’noli konstruktsiyalarda shu ma’noni ta’kidlash uchun xizmat qiladi, o’xshatish, qiyoslash ma’nosi esa boshqa vositalar bilan ifodalanadi: Beda orasi juda issiq, go’yo quyoshning butun olovi beda ichiga yashiringanday. (Oyb.) Nay sadosining mayin to’lqinlari tip-tiniq havoda yoyilarkan, go’yo hammayoq jonlangan kabi tuyuldi. (Oyb.) Ushbu misollarda o’xshatish, qiyoslash -dek qo’shimchasi va kabi so’zi bilan ifodalanyapti, go’yo esa shu ma’noni ta’kidlayapti. Demak, go’yo ta’kid yuklamasi hisoblanadi. Balki yordamchisi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Balki qo’llanishidagi ba’zi xususiyatlariga ko’ra, zidlov bog’lovchila-ridan farq qiladi. Zidlov bog’lovchilari ko’pincha qo’shma gap qismlarini bog’laydi, balki yordamchisi bunday vazifani bajarmaydi: Havo bulut bo’ldi, lekin (ammo, biroq) yomg’ir yog’madi. Bu misolda zidlov bog’lovchisi o’rnida balki so’zini qo’llab bo’lmaydi. Balki so’zi gumon mazmunli gaplarda, zid mazmunli qismlarga ega gaplarda gumon, qarama- qarshilik ma’nolarini ta’kidlash uchun qo’llanadi:…toping, balki tanishlaringiz bordir. (Oyb.) Chunki biz Azizbek kabilardan xalqnigina emas, balki o’zimizni ham qiynatdirmog’damiz. (A.Qod.) Bu gap menga yoqmas, balki battar jahlimni chiqarardi. O’z-o’zidan anglashiladiki, balki sof bog’lovchi bo’lolmaydi, bog’lovchi funksiyasini bajarayotgan yuklamalar sirasidan joy oladi. Qisqasi, bir turdan ikkinchi turga o’tish va bog’lovchi-yuklama, ko’makchi-bog’lovchi kabi oraliq hodisalar hosil qilish yordamchi so’zlar tabiatiga xos xususiyat bo’lib, ularning ichki manba asosida boyishining bir yo’li sanaladi. Ham… ham biriktiruv bog’lovchisi ta’kid qo’shimcha ma’no bo’yog’iga ega, na…na esa inkor ma’nosini ifodalaydi, -mi so’roq - taajjub yuklamasi esa gap tarkibida bog’lash funksiyasini bajaradi. Shuning uchun bular bog’lovchi-yuklamalar hisoblanadi. Chunonchi, 1.Na so’zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (O.) 2.Bir tovuqqa ham suv kerak, ham don kerak. (Maq.) 3.U bir gapni aytdimi, albatta, qiladi. Bog’lovchilarning formal-funksional talqini muammolari. Yuqorida aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, o’zbek tili bog’lovchilarining ma’no va xususiyatlari tamomila boshqacha, ularni turkona tahlil qilish, bog’lovchilar bilan bog’liq masalalarni to’g’ri va to’la hal etish bugungi kunda tilshunosligimiz oldida turgan bosh masalalardan biri sanaladi. 32.3.Yuklamalarning ma’no va vazifasi. 207 Yordamchi so’zlarning funksional belgisi “bog’lash”dir. Shu belgi asosida ko’makchi, bog’lovchi, yuklamalar so’z va gaplarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa bog’lovchi va ko’makchilar uchun o’zgarmas, barqaror sanaladi. Yuklamalarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ular so’zlarga yoki gaplarga so’roq, ta’kid, kuchaytiruv, ayirish-chegaralash, o’xsha-tish kabi qo’shimcha ma’nolarni beradi va funktsional “bog’lash” belgisiga nisbatan beqaror, o’zgaruvchan sanaladi, ya’ni “bog’-lash” belgisi bo’lishi ham, bo’lmasligi ham mumkin. Chunonchi, na-na yordamchisi teng bog’lovchilarning bir turi sifatida inkor bog’lovchisi sanalib kelgan. G’.Abdurahmonov esa uni inkor bog’lovchisi deb atash bilan birga, unda yuklamalik xususiyati ham borligini ko’rsatadi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham bog’lovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Bog’lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo’lak (komponent)larga inkor ma’nosini berib, ularni bog’laydi: Na so’zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo. (Oyb.) Bu yordamchi so’z yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma’nosini ko’rsatadi: Raisning erkatoy o’g’li na o’qiydi, na biror joyda ishlaydi. Go’yo yordamchisi mazmunidan o’xshatish yoki chog’ishtirish ma’nolari anglashilgan sodda va qo’shma gaplar tarkibida ishtirok etadi. Sodda gaplardagi funksiyasiga ko’ra ko’proq yuklamalarga yaqin turadi: Tursunoy go’yo qalbi bilan ashulaga jo’r bo’lar edi. (A.Mux.) Kampirning yuzida go’yo kulgiga o’xshagan bir narsa aks etdi. (A.Qah.) Go’yo yordamchisi qo’shma gaplarda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositalarning biri sifatida xizmat qiladi, ya’ni qo’shma gapdagi vazifasiga ko’ra sodda gapdagi vazifasidan farqli o’laroq, u faqat yuklamagina emas, balki bog’lovchi-yuklama sanaladi:ertaga nikoh bo’ladi, go’yo men uning xotini. (Oyb.) Shunday baqirdiki, go’yo butun xona larzaga kelgandek bo’ldi. (A.Qah.) Aytdimi, qiladi, Qo’ydi-da, chiqdi gaplarida ham –mi, -da, qo’shimcha-simon yuklamalarning bog’lovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak, yuklamalarning qo’shma gap tarkibiy qismla-rini o’zaro bog’lash vazifasi keng uchraydigan hodisa ekan va bu tilshunosligimizda ma’lum darajada o’rganilgan. 32.4.Yuklamalarning tuzilish turlari. Ko’pgina leksoid yordamchi so’zlarning affiksoid ko’rinishlari mavjud, bu yuklamalarga ham tegishlidir: ham, -am /-yam; uchun, -chun; -u, -yu; bilan, -ila, - la shular jumlasidandir. Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil ko’rinishga ega: 1. Qo’shimchasimon yuklamalar (-mi, -chi, -a, -ya…). 2.Sof yuklamalar (xuddi, faqat, axir…). 3.Nisbiy yuklamalar (yolg’iz, ba’zan, tanho, bir…). 208 Ularning shakliy va vazifaviy turlari. Yuklamalar vazifaviy jihatdan quyidagi ma’no turlariga bo’linadi: 1. So’roq yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya, nahotki. Bu yuklamalar turli so’z turkumlariga qo’shilib, so’roq ma’nosini bildiradi. Ba’zan so’roq ma’nosidan tashqari taajjublanish, hayratlanish ma’nolarini ham ifodalaydi. -mi affiks yuklamasi o’zidan oldingi so’zga qo’shib yoziladi, -chi, -a, -ya yuklamalari esa o’zidan oldingi so’zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: 1. Kiyganingiz ipakmidi, kimxobmidi, Sevganingiz bizlardan ham ortiqmidi? 2. Opang-chi? Sen-chi? Men-a? Meni-ya? 2. Nahotki shu gaplarga ishongan bo’lsangiz. 2. Ayirish-chegaralash yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina,- qina). Bu yuklamalar ayrim narsa va hodisalarni boshqalardan ajratish, harakatni chegaralash uchun qo’llaniladi. -gina affiks yuklamasi o’zidan oldingi so’zga qo’shib yoziladi: To’yga Sheraligina kelmadi, xolos. O’ktam indamadi, faqat yuragida to’lqinlangan mehr bilan onasiga tikildi. Faqat yuklamasining o’rnida yolg’iz so’zini ham qo’llash mumkin. Sifat so’z turkumiga oid bu so’z nisbiy yuklama hisoblanadi: Sobir, yolg’iz senga suyandim (Sobir, faqat senga suyandim). 3. Ta’kid yuklamalari: -ku, -da, -u, -yu. Gapda ifodalangan biror voqeani ta’kidlash uchun qo’llaniladi: Sobir-ku keldi, Mahmud kelmadi-da! 4. Kuchaytiruv yuklamalari: axir, hatto, hattoki, -oq (-yoq). -oq, (-yoq) affiks yuklamasi o’zidan oldingi so’zga qo’shib yoziladi. Harakatning birin-ketin tezlik bilan davom qilishini, boshlanish paytini, ta’kidlashni ko’rsatadi: Gullarni ko’riboq ko’ngli yorishdi. Axir, hatto, hattoki yuklamalari ham fikrni kuchli ta’kidlash, avvalgi voqeani eslatishni ifodalaydi: Axir do’stimsan-ku! 5. O’xshatish-qiyoslash yuklamalari: xuddi, naq, go’yo, go’yoki. Bahorda bu bog’lar go’yoki kelindek yasanadi. (CHirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to’ldirgan, go’yo kechaning o’zi kuylaydi kabi gaplarda yuklama-bog’lovchi vazifasini bajaradi.) 6. Inkor yuklamasi: na. Takror holda ishlatilib inkor ma’nosini ifodalaydi: Na ko’kning fonari o’chmasdan, Na yulduz sayr etib ko’chmasdan. (U.) Yordamchi so’zlar – ko’makchi, bog’lovchi va yuklamalar tilimizni, uning cheksiz imkoniyatlarini yana ham boyroq, ifodalarimizni yana ham aniqroq va go’zalroq qilishning vositalaridandir. Yordamchi so’z turkumlari yuzasidan olib borilgan izlanishlar quyidagi xulosalarga olib keldi: 209 1. Ko’makchi, bog’lovchi va yuklamalar nutqimizning cheksiz imkoniyatlarini yanada boyroq, ifodalarimizning yanada aniqroq va go’zalroq bo’lishini, jumlalarning rang-barangligini ta’minlovchi muhim vositalardandir. 2.YOrdamchi so’zlar til tizimida mohiyatan mustaqil so’zlar bilan qo’shimchalar oralig’ida turadi. 3.YOrdamchi so’zlar nutq rang-barangligini ta’minlashini birgina misol yordamida ko’rish mumkin: 1) senday qiz, 2) sendek qiz, 3) sendayin qiz, 4) sening kabi qiz, 5) sen singari qiz, 6) sening singari qiz, 7) senga o’xshash qiz, 8) senga o’xshagan qiz… (Bu birikmalar o’xshash ma’noni ifodalagani bilan ularning har biri juda nozik farqlarga ega). 4.Bog’lovchi-yuklama, ko’makchi-bog’lovchi, ko’makchi-yuklama kabilar muosir, til tizimida ko’rsatilganidek, yordamchi so’z turkumlariga xos bo’lgan “oraliq uchinchi”lardir. 5.Tilimizda nisbiy ko’makchilar, nisbiy bog’lovchilar, nisbiy yuklamalar sirasi mustaqil so’zlarning yordamchilashishi evaziga boyib bormoqda. 6.O’z mohiyati bilan yuklamalar modal so’zlarga yaqin turadi. Shu tufayli bu ikkisi ko’pincha birgalikda tasvirlanadi. Ammo modal so’zlar bilan yuklamalarni tenglashtirib bo’lmaydi. Yuklamalar: 1) yuklamalar rang-barang ma’nolarni ifodalaydi, shulardan ba’zilarigina modal ma’noga yaqin keladi; 2) yuklamalar ko’pincha mustaqil ishlatilmaydi, biror so’zga tirkalib yuradi. Modal so’zlar esa: 1) gap tarkibida gap modalligini kengaytiruvchi, murak-kablashtiruvchi vosita sifatida ro’yobga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, [Wpm] gap qurilish qolipining [Rm] qismida mujas-samlangan va xilma-xil vositalar bilan ifodalanadigan tasdiq /inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, shart, qat’iylik, istak, imkoniyat kabi modal ma’nolar gapning boshqa bo’laklari bilan tobe- hokimlik munosabatiga kirishmaydigan modal so’zlar, tasdiq/inkor so’zlar vositasida kengaytiriladi: Kanizak, aftidan, shuni aytmoqchi edi…(A.Qah.) 2) mustaqil ravishda yakka o’zi bitta gap bo’lib kela oladi va modal so’z- gaplar deb yuritiladi. Bunday so’z-gaplarning barchasida kesimlik kategoriyasi ma’nosi so’zning lug’aviy ma’nosida mujassamlangan bo’ladi: Kelasizmi? - Albatta. 3) yuklamalar morfologiyada yordamchi so’zlar guruhida, modal so’zlar so’z-gaplar doirasida o’rganiladi; 4) boshqa so’z guruhlari kabi modal so’zlar ham, yuklamalar ham o’ziga xos morfologik, sintaktik, ma’noviy belgilarga ega. 210 Modal so’zlar bilan yuklamalarning o’zgarmasligi ularning morfologik belgisiga kiradi. Sintaktik jihatdan esa modal so’zlar ajraluvchilik (ya’ni kirish so’z vazifasida kela oladi), yuklama esa muchalanmaslik (gap bo’lagi bo’la olmaslik) belgisiga ega. Semantik jihatdan modal so’zlar fikrning voqelikka munosabatini ifodalaydi va butun gapga taalluqli bo’ladi. Yuklamalar esa ta’kid, o’xshatish, kuchaytirish kabi qo’shimcha ma’no ifodalaydi. Yuklama ifodalagan ma’no butun gapga bevosita taalluqli bo’lmay, avvalo o’zi tirkalib kelgan bo’lakning ma’nosini bo’rttirishga xizmat qiladi va shu bo’lak orqali butun gapga taalluqli bo’ladi. Sodda kesim. Murakkab kesim. Tarkibli kesim. 5. Sodda gaplarning ega ishtirokiga ko‘ra turlari: egali va egasiz gaplar. 6. Egali va egasiz gaplar haqidagi sintaktik nazariyalar. Egasiz gaplarning turlari. 7. Eganing ifodalanishi. Eganing qo‘llanmaslik holatlari. Eganing kesim bilan shaxs va sonda moslashuvi. 8. Egali va egasiz gaplar haqidagi sintaktik nazariyalarning ta’lim bosqichlari darsliklarida berilishi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Bog’lovchilar haqida ma’lumot bering? 2. Bog’lovchilarning turlari haqida izoh bering?, 3. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan darslik va qo’llanmalarda bog’lovchilarning vazifasi haqida ma’lumot bering? 4. Ko’makchi, bog’lovchilar haqida ma’lumot bering? 33.Alohida guruh so‘zlar. Modal so‘zlar, ularning ma’no va grammatik xususiyatlari, sintaktik vazifalari. 33.1.So’z-gaplar to’plamini ajratish tamoyillari. O’zbek formal tilshunosligida so’z-gaplarning mohiyati, turlari, ularning leksik materiali tavsifi, qo’llanish xususiyatlari empirik asosda etarlicha o’rganilgan. Shakl-vazifaviy tilshunoslikda gapning eng kichik qurilish qolipi [Wpm] sifatida talqin qilingach, ziddiyatli, izohtalab nuqtalarga ega bo’lgan so’z- 211 gaplarga ham lison/nutq ixtilofi nuqtayi nazaridan yondashish zarurligi ayon bo’lib qoldi va har bir gapning til bosqichida o’z qolipi mavjud bo’lgani kabi, so’z- gaplarning ham o’ziga xos muayyan bir lisoniy qurilish qolipi bo’lishi shart va zarurligi e’tirof etildi. Bo’laklarga ajratilmaydigan gaplar yoki so’z-gaplar umumiy atamasi ostida birlashtiriladigan gaplarning alohida belgilari mavjudki, ular shu belgilari bilan mustaqil so’zlardan, yordamchi so’zlardan, sodda yoxud qo’shma gaplardan farq qiladi. Bular quyidagilar: 1) mustaqil holda gap bo’la olish belgisi; 2) gap tarkibida shu gapning biror bo’lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha olmaslik belgisi; 3) o’ziga xos g’ayrioddiy ma’noga ega bo’lish belgisi; 4)bog’lamalar bilan birika olmasligi va shuning uchun mayl, zamon, shaxs/son shakllariga ega emaslik belgisi. So’z-gaplar deganda shu to’rt asosiy belgi bilan bir majmuaga birlashtiruvchi hodisalar tushuniladi. 1. Mustaqil holda alohida gap bo’la olish belgisi. Bu belgi 4-belgi bilan chambarchas bog’langan. O’zbek lisoniy tizimi gapda ma’lum bir axborotni tashuvchi tasdiq/inkor, mayl/zamon va shaxs/son ma’no va munosabatlarini ifodalovchi tarkibiy qismlar zarur bo’lishini talab qiladi. So’z-gaplarda bunday tarkibiy qismlarni alohida-alohida ajratish mumkin emas. Lekin ular ham gap bo’la oladi, chunki kesimlik shakllari ma’no va munosabatlari so’z-gaplarning o’zida mujassamlangan va ularning ichki mohiya-tini tashkil qiladi. Bunday gaplarda kesimlik kategoriyasi ma’nolari va kesimlik ─ gap markazi vazifasida kelish ─ fikrni shakllantirish, uni ifodalash bor. Ularda gap sifatida voqelanuvchi so’zning leksik ma’nosida mujassamlashgan. Shu sababdan bunday gaplarda kesimlik mavjud, ammo kesimlik shakli ifodalanmagan. 2. Demak, so’z-gaplar mustaqil gap bo’la olish qobiliyatiga ega bo’lganligi uchun bu so’zlarga nisbatan semantik funktsional shakllangan so’z-gaplar atamasi qo’llaniladi. Bu atamadagi “semantik” tarkibiy qismi hodisaning lug’aviy (ma’noviy) tomoniga ishora qilib turadi. Bunda gap markazi mavqeida kelgan leksemalarning ikki tabiiy xususiyati namoyon bo’ladi, ya’ni bunda leksik birlik ham so’z, ham gapdir. Bu atamaning funktsional tarkibiy qismi esa so’z-gaplarning sintaktik vazifa bajarishi f a q a t g a p m a r k a z i v a z i f a s i d a k e l a o l i sh i bilan chegaralanganligini ifodalaydi. Demak, semantik-funksional shakllangan gaplar grammatik shakllangan gaplar ([Wpm])dan farq qiladi va kesimlik ma’nolari so’z-gaplarda leksik birlikning yoki atov birligi [W]ning o’zida 212 mujassamlanganligi tufayli so’z-gaplarning lisoniy qurilish qolipi [W] sifatida berilgan. 3.So’z-gaplarning o’ziga xos g’ayrioddiy lug’aviy ma’noga egaligi. Bu xususiyat quyidagilarda namoyon bo’ladi: a)ma’no imkoniyatlari chegaralangan; b)o’zida grammatik shakllarni talab etmaydi; v)boshqa so’zlar bilan birikish qobiliyatlaridan mahrum; g)gapda bajara oladigan vazifasi cheklangan; d)ma’noli qismlarga ajralmaydi. Shuning uchun ham bu leksemalar boshqa leksemalarga nisbatan g’ayrioddiy, biroq ma’no va vazifa jihatidan alohida barqaror til birligi hisoblanadi. Aytib o’tilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, taqlid kabi so’z turkumlari gapning istagan bir bo’lagi vazifasida kela olsa, so’z-gaplar gap (yoki uning markazi) vazifasida kela olishga xoslangan, bog’lovchi, ko’makchi, yuklamalar esa sintaktik aloqani ifodalash uchun xizmat qiladi. 33.2.So’z–gaplar tasnifi. So’z-gaplar o’z ichida bir necha ma’noviy guruhga ajraladi: 1.Modallar. 2.Undovlar. 3.Tasdiq /inkor so’zlar. 4.Taklif/ishora so’zlar. So’zlovchining bayon etilayotgan fikrga munosabati ─ qat’iy ishonch, gumon, taxmin kabi ma’nolarni ifodalab keladigan so’zlar modal so’zlardir. Ularga xullas, demak, chamasi, tabiiy, ehtimol, shubhasiz, shekilli kabi so’zlar misol bo’ladi va bular formal tilshunosligimizda batafsil o’rganilgan. Kishilarning his-tuyg’ularini, haydash, to’xtatish kabi xitoblarni, buyruqlarni ifodalaydigan so’z-gaplarning ko’rinishi undov so’zlardir. His-tuyg’u undovlariga oh , voy, eh , barakalla, rah mat, ofarin kabi so’zlar, buyruq -xitob undovlariga pisht, beh -beh , pish-pish, chuh kabi xitob so’zlar kiradi. So’z-gaplarning uchinchi ma’noviy guruhi bo’lgan tasdiq /inkor so’zlar ko’pincha modallar tarkibida o’rganilgan. Ha, mayli, xo’sh, xo’p so’zlari tasdiqni, yo’q , mutlaqo, aslo, sira so’zlari inkorni ifodalovchi so’z-gaplardir. Taklif/ishora so’zlarga qo’llanishi tana a’zolarining maxsus harakatlari bilan uzviy bog’liq bo’lgan ma, mang, qani, marhamat so’zlari kiritilgan. Ular tinglovchiga qaratilgan bo’lib, uni biror ish-harakatni bajarishga undaydi. So’z-gaplar shunday hodisalar guruhiki, ularning juda ko’pchiligi boshqa so’z turkumlaridan tarixiy taraqqiyot jarayonida o’ziga xos nutqiy qo’llanish natijasida shakllangan va rivojlangan. Chunonchi, so’zsiz, tabiiy so’zlari sifatdan, albatta ravishdan o’sib chiqqan bo’lsa, har qalay, har holda modal so’zlari so’z birikmalaridan, nasib bo’lsa, xudo xohlasa kabilar gaplardan kelib chiqqan. 213 Sof so’z-gaplarga albatta, alhamdulilloh ; eh , h oy, oh , o’h ; ha,yo’q , mutlaqo; ma, mang kabi modal, undov, tasdiq /inkor, taklif/ishora so’zlari mansubdir. O’zbek sistem tilshunosli-gida so’z-gaplar [W]-lashgan (modallashgan, undovlashgan tasdiq/inkorlashgan, taklif/ishoralashgan) so’zlar, [W]-lashayot-gan  (modallashayotgan, undovlashayotgan, tasdiq /inkorlasha-yotgan, taklif/ishoralashayotgan so’zlar, [W]-simon (modalsimon, undovsimon,  tasdiq/inkorsimon) so’zlar va ular nutqiy voqelanish-lari mufassal o’rganilgan. [W]-lashgan (so’z-gaplashgan) so’zlar o’z semantik-funk-sional  xususiyatlari bilan har xil guruhning markaziy leksemalariga juda yaqin turadi, lekin o’ z a l o q a s i n i b o sh q a s o’ z t u r k u m l a r i d a n t o’ l a – t o’ k i s u z m a g a n b o’ l a d i. Chunonchi, modallashgan so’zlarga chamasi, chog’i, ehtimol; undovlashgan so’zlarga ura, olg’a, dod, voydod; tasdiq /inkorlashgan so’zlarga bo’pti, ma’qul, aksincha, mutlaqo; taklif/ishoralashgan so’zlarga qani kabi leksemalar misol bo’ladi. [W]-lashayotgan (so’z-gaplashayotgan) so’zlar so’z-gaplarga to’la-to’kis  o’tgan bo’lmaydi va so’z-gaplarga «o’tish yo’lida» turgan so’zlardir. A.M.Peshkovskiy «ayrim sifatlar sifatlardan uzilib to’la-to’kis otlarga o’tib ketgan bo’lsa, ayrim sifatlar otlarga o’tishning yarim yo’lida turibdi» deb ruscha morojenoe va bolnoy so’zlarini misol keltiradi. Bu o’rinda modallashayotganlarga balki, hatto, aftidan; undovlashayotgan-larga yashang, voy o’lay; tasdiq /inkorlashayotganlarga durust, to’g’ri, rost, aslo, hargiz; taklif/ishoralashayotganlarga mana mundoq kabi so’zlarni misol keltirish mumkin. Chunonchi, 1.Balki, siz aytarsiz nima bo’lganini? (P.Tur.) 2.Nafsi uchun emas, balki qadri uchun yig’laydi-da. (O’.Usm.) 3. -Qaerga borish, kimga uchrashishni u yaxshi biladi. – To’ppa-to’g’ri. (CH.Ayt.) 4. Hilola gapning to’g’risini aytdi (O’.Usm.) gaplarida [W-lashayotgan] so’zlar (1-3-gapda) qo’llanilgan.  [W]-simon (so’z-gapsimon) lar deganda mohiyatan so’z-gaplar bo’lmagan  lug’aviy birliklarning so’z-gap vazifasida kelishi tushuniladi. Jumladan, modalsimonlarga shunday qilib, baxtga qarshi, tavba, xudo saqlasin; undovsimonlargaerkalash ma’noli asalim, oppog’im va undalma ma’noli ey, do’stlar kabi; tasdiq/inkorsimonlarga xuddi shunday, hech qachon, noto’g’ri kabi; taklif/ishorasimonlarga boshlang ko’rinishli so’zlar misol bo’ladi. Qisqasi, so’z- gaplarning leksik-semantik turlari bo’lmish sof so’z-gaplar o’zlari tarixan kelib chiqadigan so’z turkumlaridan batamom uzilgan bo’lib, ularning ko’pchiligi ravish, sifat, ot sifa-tida mutlaqo qo’llanilmaydi. So’z-gaplashgan unsurlar esa o’zlari tarixan kelib chiqqan so’zlar bilan omonimik munosabat hosil qiladi va o’z aloqasini boshqa turkumlardan to’la uzmagan bo’ladi. So’z-gaplashayotgan unsurlarga o’zi boshqa so’z turkumi (ravish, sifat, olmosh, son, fe’l)ga tegishli, 214 lekin so’z-gaplarga xos ma’no va vazifalarda qo’llanila oladigan birliklar kiradi va bularning so’z-gapsimonlardan farqi shundaki, ushbu qatlamga oid so’zlar tarixiy taraqqiyot natijasida batamon so’z-gaplarga o’tib ketishi mumkin. So’z- gapsimonlar esa o’z turkumi doirasida qoladi. 33.3.So’z-gaplarning sintaktik xususiyatlari. So’z-gaplarning sintaktik xususiyati yuqorida ta’kidlaganimizdek, ularning kesimlik qo’shimchalarini qabul qilmasligi, bog’lama bilan birika olmasligidadir. So’z-gaplar ham undalmalar, sodda gaplar kabi kengaygan yoyiq holatlarda bo’lishi mumkin: 1.CHo’lni o’zlashtirgan mardlarga ofarin. (A.Qah.) 2.Falakning dastidan dod! (Hamza.) 3. Barakalla sizga! Misollardan ko’rinib turganidek, so’z- gaplar faqat bitta so’zdan iborat bo’lmay, nutqda kengayish qobiliyatiga ham ega. So’z-gaplarning yana bir sintaktik xususiyati shundaki, [Wpm] qurilishli gaplarda kesimlik kategoriyasi va ma’nosi [W]ga [Rm] orqali kiritiladi, [m]ning esa o’zbek tilida juda ko’p ko’rsatkichlari mavjud. Shaklning o’zgarishi bilan kesimlik kategoriyasining ma’no turlari ham o’zgaradi. Masalan, Bo’ladi. Bo’lmaydi. Bo’lsa. Bo’ldi va h .k. Ammo so’z-gaplarda bunday emas. Har bir so’z-gap shu gapga xos bo’lgan ma’nolarni ifodalashga xoslangan bo’ladi. Chunonchi, Ha so’zi tasdiqni fodalaydi. Uning bo’lishsizligi Ha emas bilan emas, balki alohida so’z yo’q bilan ifodalanadi. Albatta yoki shubhasiz modal so’zi qat’iy ishonch va tasdiqni ifodalaydi, inkor ma’nosi mutlaqo, aslo so’z-gaplari bilan beriladi. So’z-gaplarda zamon va shaxs ma’nolari [0] ko’rsatkichli bo’lib, matnda muayyanlashadi. O’zbek tilida gap (kesimlik) zamon va shaxs ma’nolaridan xoli bo’la olmaydi. Zero, so’z-gaplarda zamon va shaxs-son ma’nolarining kontekstual aniqlanish xususiyati bu so’zlarning asosiy sintaktik xususiyati – kesimlik qo’shimchalarini qabul qilmay gap bo’lib kela olishi bilan sharhlanadi. So’z- gaplarning yana bir sintaktik xususiyati – ularning gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya’ni boshqa gap bo’laklari bilan bog’lanmasligidir va o’zi gap sifatida “yashay olishi”, hamisha lisoniy alohidalikni saqlab qolishi bilan belgilanadi. Chunonchi, 1.-Ertaga kelasizmi? - Albatta. (O’.Usm.) 2.-Yengil tortdingmi, qizim? - Shukur. (A.Qah.) Ko’rinadiki, so’z-gaplarning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik qo’shimchalarini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishidadir. To’rt leksik-semantik turida (modallar, undovlar, tasdiq/inkor, taklif/ishora so’zlar) kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma’nolardan har biri alohida bo’rttirilgan “yalang’och” holda yuzaga chiqadi: modallar so’zlovchining munosabatini ([Rm]dagi maylni), taklif/ishoralar shaxsga qaratilganlik ma’nosini ([Rm] dagi shaxs-sonni), tasdiq/inkorlar tasdiq va inkorni ([Rm]dagi bo’lishli/bo’lishsizlikni) va undovlar bo’lg’usi harakatni ([Rm]dagi zamonni) ifodalashga xizmat qiladi. 215 Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. So’z-gaplar deganda nimani tushunamiz? 2.O’zbek lisoniy tizimini izohlang? 3.So’z-gaplar mustaqil gap bo’la olishini izohlang? 4.So’z-gaplarda tarkibiy qismlar qanday ajratiladi? 5.Gaplarda kesimlik kategoriyasini izohlang? 34.Sintaksis. So‘z birikmasi sintaksisi. Sintaksis haqida ma’lumot. Gap sintaksisi. Gapning ifoda maksadiga kura turlari. 34.1.Sintaksis va uning tadqiq manbai. Til o’z ijtimoiy vazifasini sintaktik qurilma - gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha - fonetik, leksik, morfologik hodisalar ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida leksika va morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki bevosita muhimdir. Zero, har qanday sintaktik hodisada so’z va morfologik ko’rsatkichlarni ko’ramiz. Shu boisdan sintaktik mohiyatlarni belgilashda leksik va morfologik omillarga tayaniladi. Grammatika morfologiya va sintaksisni o’z ichiga oladi. Morfologiya, asosan, sintaktik qurilish vositalari bo’lmish grammatik ko’rsatkichlar tizimi - morfologik kategoriyalarni o’rganadi, ularning umumiy va xususiy grammatik ma‘no (UGM va XGM) larini o’rganadi. Shuningdek, u so’z turkumlarining umumiy grammatik xossalarini ham tekshirib keladi. Aslida, morfologiyaning tekshirish manbai yo leksik, yo sintaktik tabiatga ega bo’ladi. Masalan, so’z turkumlari lug’aviy ma‘nosi yaqin so’zlarning yuksak darajadagi umumlashmasi, so’zlarni bosqichma-bosqich birlashtirib borish natijasida hosil qilingan katta guruhlardir. Demak, so’z ma‘nolari umumlashuvi pog’onasining yuqori zinasi morfologik mohiyat sifatida qaraluvchi so’z turkumlaridir. Morfologik ko’rsatkichlar ikkiga bo’linadi: 1. lug’aviy shakl hosil qiluvchi qo’shimchalar; 2. sintaktik shakl hosil qiluvchi qo’shimchalar. Lug’aviy shakl hosil qiluvchi ko’rsatkichlar leksemalarning lug’aviy ma‘nosiga ta‘sir qilib, odatda, leksik ahamiyatga ega bo’ladi. Masalan, o’qigan bola birikmasidagi o’qigan lug’aviy shakli -gan ko’rsatkichini olib, lug’aviy ma‘nosidagi «harakat» semasini kuchsizlantiradi va buning evaziga «belgi» ma‘no bo’lakchasiga ega bo’ladi. Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari so’zlarning lug’aviy ma‘nosiga ta‘sir qilmasdan, ularni sintaktik aloqaga kiritish uchungina xizmat qiladi. Masalan, 216 kitobni olmoq birikmasidagi tushum kelishigi qo’shimchasi kitob leksemasini olmoq fe‘liga tobelash vazifasini bajarmoqda. Aytilganlardan xulosa qilish mumkinki, so’z turkumlari yuksak lug’aviy umumlashtirish, so’zlarni umumiy belgilari asosida birlashtirish natijasi bo’lsa, grammatik ko’rsatkichlarning bir qismi leksik va bir qismi sintaktik ahamiyatga egadir. Demak, tilshunos I.I.Meshchaninov ta‘biri bilan aytganda, morfologiya aslida leksik va sintaktik jihatlar birligidir. Sintaksis (gr. sintaxys - tuzish, qurish)ning asosi gap haqidagi ta‘limotdir. Gaplar, aslida, so’zlarning erkin birikuvlariga ham asoslanganligi tufayli so’zlarning bog’lanish qonuniyatlari, so’z birikmalari ham sintaksisda o’rganiladi. Atom xususiyatlari va ularning birikish qonuniyatlarini ochish molekula tabiatini o’rganishga bo’ysundirilganligi kabi so’z birikmalarini o’rganish ham gap ta‘limotining tarkibiy qismi bo’lib, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas. Sintaksis so’zlarning har qanday birikuvlarini emas, balki hokim-tobelik munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvlar va ularning lisoniy mohiyatlarini tekshiradi. Qaysidir yo’sindagi so’zlarning birikuvlari sanalmish qo’shma so’zlar (uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birliklar (ilonning yog’ini yalagan, po’konidan yel o’tmagan, ko’ngli bo’sh) sintaksisning tadqiq doirasidan chetda qoladi. Chunki ular erkin bog’lanishga ega emas. Sintaksis atamasi, grammatika atamasining o’zi kabi, zulma‘nayn (ikki ma‘noli) dir: 1)tilning sintaktik qurilishi; 2)grammatikaning tarkibiy qismi. Biz atamani ana shu ikkinchi ma‘nosida qo’llab, birinchi ma‘no ifodasi uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz. Asosiy sintaktik birliklar. So’z birikmasi va gap sintaksisning asosiy birliklaridir. Shunga ko’ra, sintaksis uchga bo’linadi; so’z shakli sintaksisi: so’z birikmasi sintaksisi; gap sintaksisi; So’zlarning nutqda o’zaro aloqaga kirishuvidan so’z qo’shilmalari vujudga keladi. So’z qo’shilmalarini ikki guruhga birlashtirish mumkin: gap (osmon tip-tiniq); so’z birikmasi (tip-tiniq osmon); 34.2.Til ijtimoiiy hodisa. Til jamiyatda aloqa qilish, axborot uzatish vositasi hisoblanadi. Axborot uzatish esa gap orqali amalga oshiriladi. Demak, gap fikr ifodalaydi. So’z birikmasi fikr emas, balki so’z kabi tushuncha ifodalaydi. (Biroq so’z birikmasi 217 ifodalagan tushuncha so’z ifodalagan tushunchadan farqlanadi.) Ko’rinadiki, sintaksisning bosh birligi gap bo’lib, so’z birikmasi so’z kabi bevosita yoki bilvosita uning tashkil etuvchisidir. Sintaktik birliklar – gap va so’z birikmalari – so’zlarning qo’shilishidan hosil bo’lishi, bu qo’shilishning esa turli vosita (qo’shimchalar, yordamchi so’zlar) va usul (masalan, tobe aloqaning turlari) lar orqali yuzaga kelishi sintaksisning boshqa sathlar bilan zich aloqada ekanligini ko’rsatadi. Demak, nutqda: 1.So’z boshqa so’z bilan tobe yoki hokim mavqeda bog’lanadi. Buning uchun u ma‘lum bir grammatik shaklga ega bo’ladi (uyga bormoq, a‘lochi o’quvchi). Grammatik shakllangan so’z sintaksisi so’z shakl sintaksisi deb yuritiladi. 2.So’zlar o’zaro sintaktik bog’lanib, tushuncha ifodalovchi birlik - so’z birikmasi vujudga keladi. So’zlarning o’zaro birikib tushuncha ifodalovchi birlik hosil qilish qonuniyatlarini o’rganish so’z birikmasi sintaksisining vazifasidir. 3.So’zlar o’zaro bog’lanib, fikr ifodalashga ixtisoslashgan nutqiy birlik - gapni shakllantiradi. Gap hosil qilish qonuniyatlari bilan gap sintaksisi mashg’ul bo’ladi. An‘anaviy va sistemaviy (struktural) sintaksis. An‘anaviy sintaksis bevosita kuzatishda berilgan, nutqiy sintaktik hodisalarni o’rganadi. Boshqacha aytganda, u yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat sifatidagi nutqiy hosilalar bilan band bo’lib, umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab sifatidagi lisoniy birliklarni (nutqiy birliklarning lisoniy tomonini) o’rganishni sistemaviy (struktural) sintaksis hukmiga havola etadi. Shuningdek, an‘anaviy sintaksis kitob va o’qimoq so’zlari orasidagi sintaktik aloqani ham tekshiradi. Zero, bundagi o’qimoq fe‘lining tushum kelishigidagi so’zni boshqaruvi ham bevosita kuzatishda berilgan nutqiy hodisadir. Lekin bu aloqa uchun [o’qi] leksemasining biriktirish imkoniyati bo’lmish ob‘ekt valentligi bevosita kuzatishda berilmagan. Bu esa struktural sintaksis tomonidan tekshiriladi. Struktural sintaksis tadqiqotlari uchun an‘anaviy sintaksis tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlar zamin, poydevor vazifasini o’taydi. Demak, an‘anaviy sintaksissiz struktural sintaksisning bo’lishi mumkin emas. An‘anaviy sintaksis esa struktural sintaksissiz ham ish ko’raveradi. Zero, struktural sintaksis mohiyatni tadqiq etar ekan, buning uchun hodisalar jamlangan bo’lishi kerak. Hodisani jamlash uchun esa struktural sintaksis tiklaydigan mohiyatga ehtiyoj sezilmaydi. Har bir nutqiy parchada turli sath hodisalari qorishgan holda voqelanadi. Masalan, Salim keldi gapida fonetik (tovushlar tizimi, ohang), leksik (so’zlar), morfologik (grammatik shakllar) va uslubiy (masalan, so’zlovchining munosabati yoki uslubiy betaraflik) sathlar o’z izini qoldirgan. An‘anaviy sintaksis nutqiy parchani shu holida, turli mohiyatlar zarralarining qorishmasi sifatida o’rganadi va 218 uning qorishmaligiga e‘tibor qaratmaydi. Struktural sintaksis esa nutqiy parchada qorishiq holatdagi sintaksisga daxldor bo’lmagan jihatlarni e‘tibordan soqit qiladi. An‘anaviy sintaksis keltirilgan gapni muayyan (aniqlik) sifatida e‘tirof etsa, struktural sintaksis unda turli hodisalar qorishganligi sababli mohiyatini anglash mushkulligini hisobga olgan holda mavhum (noaniq)lik sifatida qaraydi. Qorishiq hodisalar chetlashtirilgan mohiyat “tozalangan”ligi uchun struktural sintaksis tomonidan muayyanlik, bevosita kuzatishda berilmaganligi uchun esa u an‘anaviy sintaksis tomonidan mavhumlik sifatida qaraladi. Demak, an‘anaviy sintaksis asosiy diqqatini hodisalarning zohiriy (bevosita kuzatishda berilgan) tomoniga, struktural sintaksis esa botiniy (bevosita kuzatishda berilmagan, ichki) tomoniga qaratadi. Ular bir-birini ham taqozo, ham inkor etadi. An‘anaviy sintaksis hodisalar bilan, sistemaviy sintaksis mohiyatlar bilan shug’ullanadi deb ularning vazifalarini butunlay qarama-qarshi qo’yish yaramaydi. Chunki an‘anaviy sintaksis mohiyatga intilganligi kabi sistemaviy sintaksis ham faqat an‘anaviy sintaksis to’plagan hodisalargagina tayanadi. Bunda an‘anaviy va sistemaviy sintaksisning o’rganish manbalari jihatdan qarama-qarshiligi so’nadi. 34.3.Nutqiy so’z birikmasi (SB) haqida tushuncha. Nutqda tushunchalarni aniqroq va muayyanroq ifodalash zarurati tug’iladi. Bu esa nisbiy noaniq tushuncha ifodalovchi so’z o’rniga nisbiy aniq tushuncha ifodalovchi so’z birikmasini afzal qilib qo’yadi. Qiyoslang: o’qimoq - tez o’qimoq. Keyingi nutqiy hosilada «harflarni urishtirib ma‘nosini tushunish» harakati (o’qimoq) so’zidagiga nisbatan aniqroqdir. Chunki unga (tez) so’zi ko’maklashgan. Ko’rinadiki, so’z ham, so’z birikmasi ham tushuncha ifodalaydi. So’z ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq (masalan, (o’qimoq) fe‘lida harakat tez ham, sekin ham bo’lishi mumkin), so’z birikmasida esa ikki tushuncha o’z mustaqilliklarini saqlagan holda nisbiy aniq va muayyan harakatni («harflarni tez urishtirib, ma‘nosini tushunish») ifodalagan. Demak, so’z o’z ma‘noviy imkoniyatini to’laroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil so’zga ehtiyoj sezadi. Bu so’z uning ma‘noviy ehtiyojini qondirmog’i uchun ham ma‘noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq bo’lmog’i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi hosilalarga diqqat qilaylik: olmani termoq, osmonni ushlamoq, Salim keldi, kitobni o’qimoq Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so’zlari ma‘noviy jihatdan muvofiq bo’lib, biroq ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos emas. Ikkinchi birikuv (osmonni ushlamoq) da so’zlar grammatik shakli jihatdan mos bo’lsa-da, ma‘noviy tabiatlarining «beo’xshovligi» ularning birikuv hosil qilishlariga yo’l qo’ymaydi. Uchinchi birikuvda a‘zolar ham ma‘noviy, ham shakliy jihatdan muvofiqdir. Bu ular birikuvi tushuncha emas, fikr ifodalaydi. 219 To’rtinchi birikuv (kitobni o’qimoq) bularning barchasidan farqlanadi va birdan ortiq mustaqil so’zning ma‘no va grammatik jihatdan tobelashuvidan tashkil topib tushuncha ifodalashga xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir so’z tobe, ikkinchisi hokim bo’lib, ular tobelik va hokimlik xossalari hamda vositalariga egadir. Bu ularning ma‘noviy mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv (oldinma-keyinlik) xususiyatlaridir. Demak, nutqiy so’z birikmalari uchun quyidagi belgilarni ko’rsatish mumkin: a) birdan ortiq mustaqil so’z b)a‘zolarning ma‘noviy va grammatik jihatdan mosligi v)tobelik d)tushuncha ifodalashi So’z birikmasi bu to’rt belgisining har biri bilan o’ziga yondosh hodisalarga o’xshaydi ham, bir vaqtning o’zida farqlanadi ham. Masalan: Birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topganligi bilan so’zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan u bilan o’xshashlik kasb etadi. Gaplar birdan ortiq mustaqil so’zning ma‘noviy va grammatik jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u SB dan farqli o’laroq, fikr ifodalaydi. Demak, SB bilan uning o’xshashlari munosabatiga alohida-alohida to’xtalish lozim bo’ladi. 34.4.SB va so’z. So’z bir tushunchani ifodalaydi. Sbda esa birdan ortiq tushuncha munosabatga kirishgan holda nutqda voqelanadi. So’z asosida leksema va morfema hamda ularning birikuv qonuniyatlari yotsa, Sbga esa leksemalar hamda ularning birikuvlarini tartibga soluvchi LSQ asos bo’ladi. Aytilganidek, so’zda tushuncha, ma‘no keng va mavhum bo’ladi. So’z birikmasida esa bu kenglik va mavhumlik bir qadar barham topgan bo’ladi. Masalan: qiziq kitob birikmasida kitobning bir belgisi namoyon bo’lgan. Shu jihatdan u muayyanlik kasb etgan. Ammo bu muayyanlik nisbiy va biryoqlamadir. Chunki, masalan, uning badiiy yoki ilmiyligi hanuz mavhum va noaniqdir. Qiziq badiiy kitob birikmasida bu belgi ham muayyanlik kasb etadi. So’z birikmasida so’z boshqa so’zlarni o’ziga biriktirib kengayishi bilan ma‘noviy jihatdan torayib boradi. Demak, shakliy kengayish ma‘noviy torayishni keltirib chiqarsa (so’z birikmasida), shakliy torlik (so’zda) ma‘noviy kenglik bilan munosibdir. SVdagi tushunchalar o’zaro munosabatga kirishar ekan, bunda ular yaxlitlanib, bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Ular bir-biriga qancha yaqinlashmasin, baribir o’z mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo birikmasida bir tushuncha ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchungina xizmat qiladi, lekin, baribir, bunda ikki tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma‘lum bir me‘yor chizig’idan o’tsa, ular yaxlit tushunchaga 220 aylanadilar va bir butun holda yangi ma‘no anglatadilar. Masalan, belbog’ so’zi dastlab belning bog’i birikuvi shaklida bo’lib, bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu munosabat ularning yaxlitlanishi darajasiga yetmagan. (belbog’) so’zida esa munosabatning me‘yor chizig’idan keyingi holatiga duch kelamiz. So’zlarning alohida ko’rinishi bo’lgan qo’shma so’zlar aslida so’z birikmalari uzvlarining yaxlitlanishi - so’z birikmasining ma‘noviy taraqqiyoti mahsulidir. SB va ibora. SB a‘zolari tobe munosabatli mustaqil so’zlar bo’lsa, iboralar ham mustaqil so’zlar birikuvidan tashkil topsa-da, ular orasida sintaktik aloqa so’ngan, bu so’zlar o’zaro yaxlitlanib, o’zida tayyorlik, majburiylik, barqarorlik kabi belgilarni tashiydigan lisoniy birliklar qatoridan joy olgan. Iboralar tashkil etuvchilari (zohiriy) jihatidan SB ga o’xshasa-da, mohiyatan leksemalarga yaqinlashadi. Zero, tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasi bilan bo’shashmoq so’zining ma‘noviy mohiyati yaqindir. Leksemalar ajdodlardan avlodlarga buzilmasdan yuborilganligi kabi iboralar ham yaxlit holda keyingi avlodga uzatiladi. So’z birikmasi esa vaqtinchalik va o’zgaruvchandir. So’z birikmasini tashkil etgan so’zlar nutqda o’z mustaqil ma‘nolari bilan qatnashgani holda iboralarning tarkibidagi so’zlar o’zlarining xos ma‘nolaridan judo bo’lgandir (tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasida tarvuz, qo’ltiq, tushmoq so’zlari o’zlarining xos ma‘nolariga ega emas). SB da hokim va tobe, kengayuvchi va kengaytiruvchi so’z. SB da ma‘nosi muayyanlashtirilayotgan so’z hokim va uning ma‘nosini muayyanlashtiruvchi so’z tobe a‘zo deyiladi. (Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida kitobni tobe va o’qimoq hokim a‘zo).SB da bir so’z bir nechta so’zni o’ziga tobe a‘zo sifatida biriktirishi mumkin. Lekin Sbda bir so’z faqat a‘zogagina tobe uzv sifatida bog’lanishi mumkin, xolos. Masalan, katta, chiroyli gulchambar birikmasida gulchambar so’zi ikkita so’zga hokim. Lekin chiroyli so’zi bir so’zgagina tobe. Hokim mavqeda yuzaga chiqayotgan leksema o’zining hokim, tobe vazifada yuzaga chiqayotgan leksema esa o’zining tobe valentligini namoyon qiladi. Hokim va tobe a‘zolar vazifalari, grammatik shakli va sintaktik o’rni asosida belgilanadi. Tobe a‘zo oldin kelib keyingisining ma‘nosini izohlashga xoslangan bo’ladi va bunga mos grammatik ko’rsatkichlar bilan shakllanadi va ma‘lum sintaktik o’ringa ega bo’ladi. O‘zbek nutqida odatda, hokim so’z keyin tobe so’z oldin keladi. Nutqiy inversiya (hokim va tobe so’z tartibining buzilishi) asosida so’z birikmalarigina bundan mustasno: o’qidim kitobni, Ra‘no, hamshira kabi. Hokim so’z kengayuvchi va tobe so’z ko’paytiruvchi so’z deb ham yuritiladi. Kengayuvchi va kengaytiruvchi atamalari nisbiy mohiyatga ega bo’lib, shaklga nisbatan 221 aytilgandagina to’g’ri bo’ladi. Masalan: kitobni o’qimoq birikmasida o’qimoq leksemasi yoniga yana bir leksema qo’shildi va bir so’z ikkita bo’lib, shakliy «yoyilish», ya‘ni kengayish yuz berdi. Shakliy kengayish esa ma‘noviy torayishni vujudga keltiradi. Bunda shakl va mazmun dialektikasi yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki o’qimoq leksemasi ma‘nosi keng bo’lib, u o’qiladigan barcha narsalar ustida yuz beradigan tegishli harakatni ifodalaydi. Kitobni o’qimoq birikmasida esa aytilgan barcha narsalardan faqat «kitob ustida bajariladigan harakat» toraygan ma‘nosi qoladi. Kengayuvchi atamasini faqat bosh so’zga, kengaytiruvchi atamasini faqat ergash so’zgagina xos qilib qo’yishi ham biryoqlamalikdir. Zero, kitobni o’qimoq birikmasida kitob leksemasi tobe, o’qi leksemasi hokim valentligini namoyon qilganligi kabi unda o’qimoq so’zi kitobni so’z shakli uchun ma‘noviy toraytiruvchi va shakliy kengaytiruvchi vazifalarini namoyon qiladi. Zero, kitobni so’z shakli o’timli harakatni ifodalovchi cheksiz leksemalar bilan bog’lanish imkoniyatiga ega. O’qimoq so’z shakli bilan birikish asosida unda ma‘noviy torayish, shakliy kengayish yuz beradi. SB da bog’lanish usullari. SB a‘zolari orasidagi bog’lanish, ya‘ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turlarining o’ziga xos xususiyatlari va farqlari a‘zolarni biriktiruvchi ko’rsatkichlar yoki boshqa vositalardan kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag’i. Ma‘lum bo’ladiki, birikmada tobe so’zning qaysi shaklda kelishi ko’pincha, uning hokim so’ziga (qalamni olmoq) bog’liq bo’lsa, ba‘zan har ikkala a‘zo bir-birining qanday shaklda bo’lishini belgilab qo’yadi (kitobning varag’i). Bitishuvda birikkan so’zlarning o’zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasi-tobelanishda morfologik ko’rsatkichlar bo’lmasa-da, tartib muhim vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda tobe so’z ushbu mavqeda kelish uchun shakliy jahatdan o’zgarmaydi. Zero, tobe a‘zo sifatida namoyon bo’layotgan so’z ma‘noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo’ladi. Misollar: qizil gul, oq qog’oz. Ba‘zan ot turkumidagi so’zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo’l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a‘zolik doimiy belgisi bo’lgan sifat, son, ravish turkumlariga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo’lib, oltin, tosh leksemalarining lisoniy mohiyatlari bilan belgilanmagan. Quyidagi so’zlar bitishuv yo’li bilan bog’lanadi: ravish +fe‘l: o’z-o’zidan gapirmoq sifat+fe‘l: yaxshi so’zlamoq son+ot: o’nta qalam, sakkiz daftar ot+ot: kumush qoshiq, chang yo’l olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob 222 Ayrim manbalarda tobe so’z vazifasida ravishdosh (shoshilib gapirdi), sifatdosh (o’qigan bola)lar yuzaga chiqqan birikuvlar ham bitishuv aloqali qo’shilmalar sifatida qaraladi. Vaholanki, bu yerda ravishdosh ko’rsatkichi -b fe‘lni fe‘lga (shoshilib gapirdi), sifatdosh shakli (-gan) fe‘lni otga (o’qigan bola) bog’lash uchun xizmat qiladi. Shuningdek, bu shakllarning morfologiyada lug’aviy-sintaktik shakllar sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvlarni bitishuvli emas, balki boshqaruvli birikuvlar sifatida qarashni taqozo etadi. Bitishuvda a‘zolarning hokim-tobelik holatni, asosan tartib va joylashuv omillari asosida belgilanadi: (tobe a‘zo + hokim a‘zo), ya‘ni tobe so’z oldin, hokim so’z keyin keladi, hamda a‘zolar orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi. (kumush qoshiq birikmasini kumush o’nta qoshiq deb o’zgartirib bo’lmaydi. Ba‘zan bitishuvda ham tartib ikkinchi o’ringa tushib qolgandek tuyuladi: Majlis bo’ladi - Majlis kechqurun bo’ladi. Lekin bunda majlis so’zi fe‘lga bitishuv asosida emas, balki bosh kelishikda bog’lanayotganligini esdan chiqarmaslik lozim. Demak, bitishuv aloqasida tartibi va ohang muhim rol o’ynaydi. Bunda tobelik tartibi va joylashuvdan, so’zlarning grammatik xususiyati va ma‘nosidan anglashilishi ayon bo’lib turadi. Kelishik affiksi o’z ma‘nolarini yo’qotgan tezda kelmoq, o’z-o’zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvlarini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim. Chunki kelishik qo’shimchasi bu SBlarda o’z tizimidan ajralib, so’z tarkibida «qotib qolgan». Bu so’zlar kelishik qo’shimchalarini olgan holda ravishga ko’chgan so’zlardir. Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan SBlar tarkibida amal qiladi. Birikish uchun faqat tobe a‘zolar tobelovchi qo’shimcha olgan Sblar boshqaruv yo’li bilan bog’langan deyiladi. Bunda hokim so’z tobe so’zning qanday shaklda bo’lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida tobe so’zning tushum kelishigi shaklida kelishi o’qimoq fe‘lining o’timliligi bilan belgilangan. Agar bu fe‘l o’timsiz fe‘lga aylantirilsa, (o’qildi) tobe so’zdagi tushum kelishigi shakli o’z- o’zidan g’oyib bo’ladi: kitobni o’qimoq - kitob o’qildi. Boshqaruv aloqasida tobe so’zni har xil turkumdagi so’zlar boshqarishi mumkin. Misollar: uyga bormoq (fe‘lli boshqaruv), mendan katta (sifat boshqaruvi), tovushdan tez (ravishli boshqaruv), o’qishda birinchi (son boshqaruvi), aytgan bola (otli boshqaruv). Boshqaruv uni amalga oshirayotgan vositaga bog’liq ravishda kelishikli boshqaruv, ko’makchili boshqaruv, ravishdoshli boshqaruv, sifatdoshli boshqaruv kabi turlarga ajraladi. 34.5.Moslashuv. 223 SBlarning ikki tomonlama grammatik shakllangan turi bo’lib, bunda tobe a‘zo hokim a‘zoga, hokim a‘zo tobe a‘zoga muvofiq ravishda bog’lovchi vosita oladi. Masalan, ukamning daftari, sizning uyingiz kabi. Moslashuv atamasi har ikkala a‘zoning bir-birini taqozo qiluvchi morfologik vositalarga egaligi ma‘nosini anglatadi. Moslashuv aloqasida tobe a‘zo qaratuvchi, hokim a‘zo qaralmish deb yuritiladi. Moslashuv aloqasida tobe a‘zo belgisiz (Navoiy g’azali) bo’lganligi kabi, hokim a‘zo ham ko’rsatkichsiz qo’llanishi mumkin: sizning uyingiz-sizning uy, bizning kitobimiz-bizning kitob kabi. Bu siz olmoshi va -ngiz qo’shimchasi, bu olmoshi va -miz ko’rsatkichining tarixiy genetik bog’lanishining hozir ham ko’rinib turganligiga bog’liqdir. Zero, ularning kitobi birikmasini ularning kitob tarzida qo’llab bo’lmaydi. Hokim a‘zoning ifodalanishiga ko’ra SBning turlari. SB o’z tarkibidagi hokim a‘zoning qaysi so’z turkumiga kirishiga qarab, quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi. Ismli birikmada hokim a‘zo ot, sifat, son, olmosh turkumlaridan ifodalanadi: keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat), odamlarning biri (son), o’quvchilarning hammasi (olmosh). Fe‘lli birikmada hokim a‘zo fe‘ldan bo’ladi: vazifani bajarmoq, tez o’qish, uyalgani uyalgan. SBning tuzilishiga ko’ra turlari. Biz yuqorida ko’rib o’tgan so’z birikmalari ikki so’zli birikmalardir. So’z birikmalari uch va undan ortiq so’zli bo’lishi ham mumkin: bepoyon yashil maydon, o’nta badiiy asar. Demak, tuzilishiga ko’ra so’z birikmasi ikki turga bo’linadi: sodda birikma va murakkab birikma. Sodda birikma, odatda, ikki mustaqil so’zdan tuzilgan bo’ladi: oq qog’oz, ko’m-ko’k osmon kabi. Besh qavatli bino, o’n yashar bola, o’rta bo’yli yigit tipidagi qo’shilishlar ham sodda birikma sanaladi. Chunki ular tarkibidagi besh qavatli, o’n yashar, o’rta bo’yli unsurlari ajralmas birikmalar bo’lib, bir butun holda tobe uzv sifatida namoyon bo’ladi. Shuningdek, SBning a‘zolari ibora yoki boshqa turg’un birikma bilan ifodalanganda ham birikma sodda hisoblanadi: kapalagi uchib ketgan bola (kapalagi uchib ketgan+bola), «Yoriltosh» ertagi (yoriltosh+ertagi), Qush qo’nmas o’simligi (qush qo’nmas+o’simligi) LSQning asosiy turlari. Lisoniy birikmalarning qoliplar asosida birikuvidan vujudga kelgan nutqiy hosilalarni 3 guruhga birlashtirish mumkin: yasama so’zlar; so’z birikmasi; gap. 224 Osmondagi uch o’rdak ((osmondagi+(uch+o’rdak)), xo’jalikdagi ilg’or terimchilar ((xo’jalikdagi +(ilg’or+terimchilar)) SBlarida hokim so’z kengayishi natijasida, hammadan a‘lochi o’quvchilar ((hammadan +a‘lochi) +o’quvchilar)) birikmasida esa tobe a‘zo kengayishi natijasida murakkab birikma hosil bo’lgan. Ba‘zan har ikkala a‘zo ham birdan kengayishi mumkin: hammadan a‘lochi peshqadam talabalar: ((hammadan+ ‘lochi) +(peshqadam +talabalar)) Murakkab birikmalarda oldin turgan so’zlar oxirgisiga to’g’ridan-to’g’ri bog’lanib birikma hosil qilmaydi, ya‘ni katta semiz qora qo’y birikmasidagi a‘zolar ushbu birikmaning o’zida katta qo’y, semiz qo’y, qora qo’y kabi birikuvlarni bermaydi. Chunki bunda tobe so’zlar hokim so’z ifodalagan narsaning turli belgilarini ko’rsatadi. Bu esa ularning uyushmaganligini ko’rsatadi. Uyushmagan tobe uzvlar esa o’ziga xos ohang bilan aytiladi. Qiyoslang: A‘lochi, bilimdon bolalar (uyushgan tobe so’zlar). Katta semiz qora qo’y (uyushmagan tobe so’zlar) SB zanjiri. Ayrim murakkab SBlarda bir so’z oldingi so’zga hokim, keyingi so’zga nisbatan tobe bo’lishi mumkin: Masalan: maktabda o’qiyotgan bola kabi. Bunda o’qiyotgan so’zi maktabda so’ziga hokim, bola so’ziga esa tobe a‘zo sanaladi. Uning sxemasini quyidagicha berish mumkin: bola o’qiyotgan maktabda. Birikma esa kengayishi mumkin: bola o’qiyotgan maktabda kunduzgi… So’z birikmasidagi a‘zolarning bu tarzdagi kengayishi SB zanjiri deyiladi. Lekin hamma murakkab birikmalar ham SB zanjirini hosil qila bermaydi. Masalan, xo’jalikdagi ilg’or terimchilar SB si kabi. Buning bog’lanishi zanjirsimon emas: xo’jalikdagi ilg’or terimchilar… SB va sintagma. Gapning tuzilish va mazmun jihatdan birlashgan parchalari nutq jarayonida qisqa to’xtam bilan ajraladi. Bunday parchalar sintagma deyiladi. Masalan: A‘lochi o’quvchilar barcha imtihonlarni muvaffaqiyat bilan topshirdilar gapi uchta sintagmaga bo’linadi: 1)a‘lochi o’quvchilar; 2) barcha imtihonlarni; 3) muvaffaqiyat bilan topshirdilar. Har bir sintagma bir havo chiqarish bilan - bir nafas kuchi bilan aytilib, qisqa to’xtamdan so’ng yangi sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida boshqa gapdan kattaroq pauza bilan ajratilsa, sintagmalarni ajratib turadigan pauzalar undan kichikroq bo’ladi. Sintagma grammatik-semantik jihatdan yaxlitlangan fonetik butunlikdir. Gap bir tugal sintagmali yoki bir necha sintagmali bo’lishi mumkin. Sintagma ba‘zan bir so’zdan ham tashkil topishi mumkin. Sintagma bir necha so’zli bo’lganda ko’pincha yetakchi va unga tobe so’zlardan tashkil topadi. Lekin sintagmadagi hokim tobelik SBdagi hokim tobelik munosabatidan farq qiladi. 225 Sintagmadagi bir hokim so’z keyingi sintagma uchun tobe bo’lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan gapdagi a‘lochi o’quvchilar sintagmasidagi hokim uzv (o’quvchilar) ga tobe bo’lolmaydi. Lekin SBning tarkibiy uzvida u uchinchi sintagmadagi topshirdilar so’ziga tobelanadi. Sintagma SBga teng bo’lishi ham mumkin. Bunda SBdagi yonma-yon kelgan tobe va hokim a‘zolar sintagma hosil qila oladi: a‘lochi o’quvchilar birikuvi ham SB, ham sintagmadir. O’quvchilar topshirdilar birikmasi SB bo’lsa-da, sintagma emas, chunki ular bir pauza bilan birlashtirilmagandir. Sintagmaning SBdan farqli yana bir xususiyati shundan iboratki, sintagmaning unsurlari orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirmaydi. Lekin SBning uzvlari orasida nutqda bu SBga daxldor bo’lmagan boshqa SB uzvlari joylashgan bo’lishi mumkin: kitobni kecha o’qidim gapidagi kitobni o’qidim SBsi orasidagi unga daxli bo’lmagan kecha so’zi joylashgan. Sintagmalanishning o’ziga xos qonuniyatlari bor. Asosan, yonma-yon kelgan aniqlovchi va aniqlanmish, to’ldiruvchi va to’ldirilmish, hol va hollanmish bir sintagmani hosil qiladi. Sintagmaning mazmun va grammatik jihatdan nisbiy yaxlitlanganligiga uni bir butun holda ajratib olib, gapning boshqa bir o’rniga ko’chirib ko’rish asosida amin bo’lish mumkin: Barcha imtihonlarni a‘lochi o’quvchilar muvaffaqiyat bilan topshirdilar. So’zlovchining maqsadi gapni sintagmaga bo’lishda muhim rol o’ynaydi. Demak, sintagma nutqiy, individual hodisa bo’lib, har bir so’zlovchi bir gapni turlicha sintagmaga bo’lish mumkin. Masalan: Salim shofyor akamning o’rtog’i gapini quyidagicha sintagmalash va uni turlicha tushunish mumkin; 1.Salim - shofyor, akamning o’rtog’i. 2.Salim shofyor - akamning o’rtog’i. Demak, gapning lisoniy mohiyatini gap tarkibidagi nutqiy SBlarning qaysi SB LSQsi hosilasi ekanligini aniqlashda sintagmalanishga ham tayanish mumkin. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Sintaktik qurilish vositalariga izoh bering? 2. So’z turkumlari lug’aviy ma‘nosiga izoh bering? 3. Murakkab birikmalarga izoh bering? 4. Gapning tuzilish va mazmun jihatdan birlashganligiga izoh bering? oldin 35.Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot. Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari. 226 35.1.Nutqiy gapning belgilari. Tildan foydalanish fikrni shakllantirish va bayon qilishdan iboratdir. Bu esa gap orqali amalga oshar ekan, demak, til yaxlit vujud sifatida sintaksisda namoyon bo’ladi. Gap - kishilarning bir-biriga fikr, axborot uzatish uchun ishlatadigan asosiy birlik bo’lib, fikr ifodalashning eng oddiy va tipik ko’rinishidir. Gap so’zlovchi uchun fikr ifodalash va axborot uzatish, tenglovchi uchun axborot qabul qilish vositasi sanaladi. Kishi ongida fikr tushunchalar asosida tiklanadi. Bu fikr nutqda gap sifatida yuzaga chiqadi. Fikr tushunchalardan tashkil topganligi kabi gap ham tushunchalarning formasi sanalgan so’z va so’z birikmalardan tuziladi. Gapning tashkil etuvchilari so’z birikmalaridir. Tilning asosiy vazifasi odamlarning bir-birlarini tushunishlari va gaplashishlarida vosita bo’lib xizmat qilishdir. Axborot uzatish va qabul qilish vositasi bo’lish - tilning kammunikativ mohiyatidir. Kommunikatsiya jarayoni jamoani taqozo qiladi. Aniqrog’i, muayyan tilda axborot uzatish va qabul qilish shu tilda so’zlashish malakasiga ega kishilarni taqozo qiladi. Bu esa kommunikatsiya jarayonining ijtimoiy tabiatliligidan dalolat beradi. 35.2. Gapning sintaktik tahlili. Gap sintaktik yaxlitlik bo’lib, bu uning grammatik shakllanganligi, tarkibiy uzvlari bir butinlik holiga kelganligi bilan izohlanadi. Demak, gapda bir necha jihat birlashgan bo’ladi. Birinchi jihat gapning moddiy qobig’i bo’lib, bu uni tashkil etuvchi so’z va grammatik shakllardir. Masalan, har qanday gapda kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi (kesim) ning bo’lishi shart. Ikkinchi jihat ana shu moddiy qobiqqa singdirilgan aqliy mahsul - fikr - axborotdir. Uchinchi jihat esa so’zlovchining voqelikka munosabati - hissiy holatidir. Bu uch jihat tildagi triada (uchlik)ni - sintaktika, semantika va pragmatika birligini tashkil etadi. Ma‘lum bo’ladiki, gap kommunikativ birlik sifatida o’zida fikriy (semantik) va hissiy (pragmatik) kommunikatsiyani tashiydi. Bu barcha gaplar mutlaq ham fikriy, ham hissiy kommunikatsiyaning birligidan iboratdir degan xulosaga olib kelmasligi lozim. Chunki ayrim gaplarda hissiy munosabat sezilarsiz bo’lsa, ayrimlarida sof hissiy kommunikatsiyagina mavjud bo’ladi (Oh! Voy!). His- tuyg’ularni ifodalashda tildan boshqa vositalar (musiqa, raqs, imo-ishora) mavjudligi ham hissiy kommunitsiyaning nisbiy mustaqilligini ko’rsatadi. Gap, avvalo, sintaktik tugallangan qurilma ekanligi bilan xarakterlanadi. Bu u orqali ifodalanayotgan fikrning nisbatan tugallanganligi bilan belgilanadi. Sintaktik tugallanganlik gapning kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllanganligi va 227 tugal ohangga egaligidir. Gap kesimga ega bo’lmasdan tugal fikr ifoda eta olmaydi. Masalan, chiroyli kitob birikuvida so’zlovchi nazarda tutgan axborot yuzaga chiqmagan, chunki uning kitob haqida nima demoqchiligi ham aytilmagan. Shu bois mazkur qurilma fikrni ifodalaydigan qurilmaning asosiy shakli - kesimlikdan holi. To’g’ri, chiroyli kitob birikmasida kitobning xususiyati haqida axborot bordek tuyuladi. Ammo u so’zlovchining asosiy maqsadi bo’lgan axborot emas. U ikkinchi darajali axborot bo’lib, asosiy planda gapning yakunidan anglashiladigan kitobning, deylik, borligi, sotilganligi yoxud yo’qolganligi haqidagi axborot yotadi. Demak, gapdan anglashilgan fikr deyilganda, undagi asosiy axborot tushuniladi. Boshqa yordamchi, asosiy bo’lmagan axborotlar uning yuzaga chiqishida vosita bo’lib xizmat qiladi. (To’liqsiz gaplarda sintaktik tugallik bo’lmasa, ham, fikr anglashaveradi. Ulardagi sintaktik tugallik kontekstdan yoki nutq vaziyatidan ma‘lum bo’lib turadi). Sintaktik tugallik sintaktik o’rin bilan ajralmas holdadir, ya‘ni lug’aviy birlik kesimlik shaklida bo’lishining o’zi uni gap sifatida qarashga asos bo’la olmaydi. Masalan, Aytdim deganing nimasi? gapidagi aytdim so’z shakli kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligidir. Lekin u kesimlik o’rni bilan ta‘mnlanmaganligi bois ushbu qurshovda gap maqomiga ega emas. Kesimlik shaklidagi so’z gap bo’lishi uchun kesimlik maqomiga ega bo’lishi kerak. Sintaktik tugallanganlik kesimlik shakli va o’rni bilan belgilanar ekan, bunda tilning yaxlit vujudligi yana bir karra yaqqol namoyon bo’ladi. Til sathlardan iborat. Til yahlit vujud ekan, bu sathlar gapning asosiy vazifasi bo’lgan axborot uzatish va qabul qilish jarayonida butunlik sifatida ishtirk etish lozim. Buni biz gapda ko’ramiz. Gapning sintaktik tugalligi uchun, dastavval, ma‘lum bir mustaqil so’z va kesimlik shakli talab etiladi. O’qidim birligi o’qi leksemasi va - dim kesimlik shakli birikuvidan iborat. Demak, bunda tilning tarkibiy uzvlari - leksik va morfologik sathlarining birlikdagi harakati ko’zga tashlanadi. Gap, avvalo, leksik va morfrlogik sathlar birligidir. Aytilganidek, gap uchun bu ikki (lug’aviy va morfologik) omil hamkorligi yetarli emas. Uning uchun sintaksisning xos omili - sintaktik o’rin zarur bo’ladi. Sintaktik o’rin esa qurilmaning o’ziga xos tugal ohang bilan namoyon bo’lishini taqozo qiladi. Bundan ko’rinadiki, fonetik omil sintaktik tugallikka yakun yasaydi. Demak, gapda tilning barcha sathlari - leksik, morfologik, sintaktik va fonetik sathlar yaxlit vujud sifatida namoyon bo’ladi, voqelanadi. Quyida ularning har biriga bir butunlikning bo’laklari sifatida alohida-alohida to’xtalamiz. 35.3.Gapning shakllanishida leksik omil. Fikr tushunchalarsiz bo’lmagani kabi gapning ham asosida, avvalo, so’z yotadi. Zero, gapning asosidagi atov birligi voqelangan leksemalardir. Leksemalarning guruhlanishida ham yetakchi omillardan biri sifatida ularning 228 sintaktik imkoniyatlari yotishi bejiz emas. Shu boisdan tilshunoslikda gap bo’laklari va so’z tushunchalari munosabati ustuvor masalalardan bir sifatida qaraladi. Gap bo’laklari turli mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalanaveradi. Biroq har bir gap bo’lagi uchun ma‘lum bir so’z turkumi ko’proq xoslangan bo’ladi - semantik va grammatik xossalari bilan ma‘lum bir gap bo’lagi vazifasiga mos so’zlar bor. Masalan, «kesim vazifasida kelish uchun ko’proq fe‘l xoslangan»(I.I. Meshchaninov.) Ega, to’ldiruvchi vazifasiga, asosan, ot va ot vazifasidagi so’zlar keladi. Bu so’z turkumlarining umumiy ma‘noviy tabiati va grammatik xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan, ot turkumi ko’proq tobe bo’lak (ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi) vazifasida kelganligi bois tobelvchi vosita bo’lgan kelishik qo’shimchalari faqat otga, kesim vazifasida ko’proq fe‘l kelganligi bois kesimlik shakllari faqat unga xosdek tasavvur uyg’otadi. Bu turkumlarning qaysidir vazifaga ko’proq xoslanganligi bilan belgilanadigan «aldamchi» tasavvurlardir. Aytilganlar asosida shunday pirovard xulosaga kelish mumkin: har bir so’z turkumi muayyan gap bo’lagi vazifasiga ko’proq hoslangan bo’lsa-da, bu vazifada boshqa turkum so’zlari ham kelaverganligi kabi, ma‘lum vazifaga xoslanganlik uni nutqda boshqa mavqe egallashdan mahrum qilmaydi. Shu boisdan so’zning qaysi turkumga xosligini belgilashda uning qaysi gap bulagi vazifasida kelishi nisbiy, barqaror bo’lmagan asos vazifasini o’taydi. 35.4.Gapning shakllanishida morfologik omil. Gapni so’z, so’z birikmasidan farqlovchi belgi uning maxsus morfologik ko’rsatkich - kesimlik qo’shimchalari bilan shakllanganligidir. Zero, eng «kichik» gap morfologik shakllangan atov birligidir. Misollar: O’qituvchiman. Ishladim. Bu «kichik» gaplar atov birligi (o’qituvchi, ishla) dan mahrum etilsa, bu o’z holicha hech qanday qiymat kasb etmaydigan morfologik shakl - (-dim) qoladi. So’z birikmasida shu hol yuz beradi. Biroq mazkur gaplar morfologik shakldan ajratilsa, tilning boshqa sathi birliklari (so’z, SB) dan farqlanmay qoladi. Demak, kesimlik shakli bamisoli qaratqich va tushum kelishiklari ravishdagi qo’shimchalari kabi gapda asosiy sintaktik vazifa - kesimni shakllantirishga ixtisoslashgan shakldir. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasidagina kelish tushum kelishigi shakli uchun qanchalik qat‘iy va xususiy bo’lsa, «kelay», «o’qituvchiman» kabi nutqiy birliklaridagi morfologik shakllar uchun kesimni shakllantirish shunchalik qat‘iy va xususiydir. Kesimlik shaklining boshqa morfologik shakllardan farqi uning bir necha ichki kategoriyalarning qorishishidan hosil bo’ladigan murakkab tabiatga egaligidir. Aniqrog’i, kesimlik kategoriyasi kesim vazifasini birgalikda qaror toptiruvchi - shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl kategoriyalari sintezidan 229 iboratdir. O’qidim gapida kesimlik shakli maxsus ko’rsatkichlarga ega bo’lsa, Bu yer shahar gapida u nol shakllidir. Zero, bu gapda ham III shaxs, hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik mayli ma‘nolari anglashilib turibdi. Morfologik shakllardan faqat aloqa-munosabat (sintaktik) shakllargina gap qurilishiga daxldor bo’lib, ulardan faqat kesimlik kategoriyasi gap mohiyatiga tegishlidir. Chunki, kesimlik kategoriyasiz gap shakllanishi mumkin emas. Gap mohiyati «atov birligi+kesimlik qo’shimchalari» tarzidadir. Aloqa-munosabatning boshqa shakllari (kelishik, egalik) esa gap tarkibidagi so’zlarni bog’lash uchungina xizmat qilib, SB mohiyatini tashkil etishda ishtirok etadi. Gapni shakllantirishda ohangning roli. Nutqiy gapning muhim belgilaridan biri uning tugallangan ohangga ega bo’lishidir. Gapning fikriy va sintaktik tugalligi ohang jihatidan ham tugallik va yaxlitlikni taqozo qiladi: tugallangan ohang fikrning va sintaktik qurilishning tugalligini bildirib turadi. Zero, gap va gap bo’lmagan nutqiy hodisa (so’z, SB) larning muhim farqlaridan biri ham tugal bo’lmagan ohangga ega bo’lishidir. Masalan: 1.Kelgan o’quvchi. 2.Kelgan-o’quvchi. Bu nutqiy hodisalarning birinchisida ohang ko’tariluvchi, ikkinchisida esa tushuvchidir. Ko’rinadiki, birinchi hosila aniqlovchi-aniqlanmish tipidagi birikma bo’lib, u fikr anglatmaydi va bu uning tugal bo’lmagan ohang bilan aytilishini talab qiladi. Ikkinchi hosila (kelgan bola) ham tarkibi jihatdan oldingi hosilaga o’xshaydi, lekin tarkibida kesimlik shakli va ma‘nosi borligi uchun tugal ohang bilan aytiladi. Shu boisdan birinchi qurilma ochiq, yakunlanmagan, ikkinchisi yopiq va tugallangandir. Bir so’zning o’zi ham goh tugal, goh tugallanmagan ohang bilan aytilishi mumkin. Qiyoslang:1.Qish. 2.Qish ... Demak, so’z yoki birikma fikriy, sintaktik va ohang jihatidan tugallikka ega bo’lib, gap tusiga kiradi. Ohang nafaqat gapning tugallanganligini, balki gapning turli tiplarini belgilashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Misol sifatida bir so’zni olaylik. Qiyoslang: A‘lochi.../ A‘lochi./ A‘lochi!/ A‘lochi?/ A‘lochi. !? Ma‘lum bo’ladiki, bu so’zning atov birligimi yoki gap, gap bo’lsa, qanday tabiatga ega ekanligini nutqda faqat ohang ko’rsatmoqda. So’z yoki SB atov birligi sifatida nutqda gapdan ohang bilan ham farqlanganligi kabi, gapning tiplarini farqlashda ham boshqa omillar bilan birgalikda ohangga tayaniladi. Masalan, Jonim! gapida uning his-hayajon gap ekanligini faqat ohang ko’rsatmoqda. Voy, jonim! gapida esa leksik (voy) va fonetik (ohang) omil hamkorlik qilmoqda. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra tiplari (darak, so’roq, buyruq), his-hayajon 230 ifodalanishiga ko’ra turlarini belgilashda, leksik, morfologik omillar ishtirok etishi ham, ishtirok etmasligi ham mumkin, lekin fonetik omilning bo’lishi shart. Gaplar mundarijasi, shakli va vazifasi jihatidan farqlanadi: Men shaharga boraman. Men shaharga boramanmi? Men shaharga boray. Bu gaplarda so’zlovchining maqsadi turlicha bo’lganligi bois, ular turlicha shakllangan va gapning darak, so’roq va buyruq-istak turlari vujudga kelgan. Bu esa gapning turlicha ohanggiga ega bo’lishini taqozo etadi. Gaplarning grammatik shakllari bir xil bo’lganda ham ularni ohang farqlab turadi. Demak, gapning grammatik shakli turlicha bo’lsa-da, so’zlovchining maqsadi va ohanggi har doim muvofiq bo’ladi. Yuqoridagi misolda aytilganidek, bir gapda turli xil maqsad ifodalangan bo’lishi mumkin. Masalan, Shaharga boraman! Gapida darak bilan so’zlovchining shodlanishi ham ifodalangan va ular ohang orqali «tasdiqlangan». Ohang qo’shma gap tarkibiy qismlarini bog’lashda ham namoyon bo’ladi. Ko’pincha u grammatik vositalar o’rnini bosish darajasiga ko’tariladi: Biz ishonamiz - ko’nglimiz to’q. Bunda ohang (pauza) ergashtiruvchi bog’lovchi vazifasida qo’llangan. Gap bo’laklari orasidagi munosabatni ko’rsatishda ham ohang muhim rol o’ynaydi. Men - men, Sen - sen gaplarida gap bo’lak (ega-kesim) larini farqlashda va ular orasidagi munasabatni ko’rsatishda ham ohang hal qiluvchi rol o’ynaydi. Yoki: Salim, ukam o’qishga kirdi va Salim ukam o’qishga kirdi gaplarida Salim so’zining (1-gapda) undalma yoki (2-gapda) aniqlovchi ekanligi og’zaki nutqda ohang orqali bilinib turadi. Gapning sintagmalarga bo’linishi va aktual bo’linish hodisalarda ham ohangning roli katta. Ohangning sintaksisdagi ahamiyatini bundan-da kengroq bayon qilish mumkin. Tilshunoslikdagi bu muammo bilan nutqiy sintaksisning bir yo’nalishi bo’lgan sintaktik fonetika shug’ullanadi. Aytilganlar asosida nutqiy gapning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1. Gap nisbiy tugal fikr anglatadi. 2. Gap grammatik shakllangan bo’ladi. 3. Tugal fikr va sintaktik shaklga muvofiq tugallangan ohangga ega bo’ladi. 4. Axborot beruvchi eng kichik birlik sanaladi. Lisoniy sathda nutqiy gaplarning eng umumiy va boshqa lisoniy birliklardan farqli jihatlarini o’zida mujassamlashtirgan lisoniy sintaktik qoliplar o’rin oladi. Bu lisoniy sintaktik qolip umumiy zotiy mohiyat hisoblanib, lisoniy UMIS tabiatiga ega bo’ladi va barcha nutqiy gaplarda xususiylashgan holda namoyon bo’ladi. 231 Sistem yondashuvda muayyan gaplar nutq hodisasi sanalib,ularning umumiyligi LSQdir. LSQlar nutqiy hodisa sifatidagi gaplarning asosiy grammatik va struktur (qurilish) xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan mavhum qurilma sifatida yashaydi. Bu gapning struktur elementlari orasidagi munosabatni ifodalab, uning umumiy grammatik ma‘nosini o’zida mujassamlashtiradi. Nutqdagi gaplar turli-tumandir: 1 Shavkat kitobni o’qidi. 2 Ortadi sevinchim. 3 Farg’ona, go’zalsan. Shuning uchun ularning qoliplari ham turli- tuman bo’lishi tabiiy. Yuqoridagi Shavkat kitobni o’qidi tipidagi cheksiz gaplar (Tohir xatni oldi. Munisa uyni supirdi) uchun (ega+to’ldiruvchi+kesim) Ortadi, sevinchim tipidagi cheksiz gaplar uchun (ega +kesim), Farg’ona, go’zalsan tipidagi cheksiz gaplar uchun (undalma, kesim) qoliplari umumiydir. Aytilganlardan ikkita muhim xulosaga kelish mumkin: Qoliplar cheksiz gaplar uchun umumiydir. Bu qoliplarni ham cheksiz ajratish mumkin. Ikkinchi xulosa lisoniy birliklarning cheklanganligi haqidagi qoidaga ziddir. Demak, yo qoliplar haqidagi xulosa hali izchil va mukammal emas, yoxud ajratilgan qoliplarda umumiylik yuqori darajada emas. Zero, boshqa lisoniy birliklar kabi qoliplar ham miqdoran chekli va mohiyatan umumiy bo’lishi lozim. Gaplarda keltirilgan qoliplarning cheksizligi sababi gaplarni umumlashtirishning ancha quyi bosqichida ekanligidir. Chunki, [undalma+kesim] va [ega+kesim] qoliplari ham o’zaro farqli va umumiy belgi-xususiyatlarga egadir. Bu qoliplar undalma va kesim uzvlari asosida o’zaro farqlanadi, biroq har ikkalasi uchun ham kesim uzvi qanchalik cheksiz ko’rinish kasb etmasin, ular lisonda bitta umumiylikka ega bo’lishi va bu umumiylikning zarrasi gap bo’lib kela oladigan istalgan hosilada mavjud bo’lishi shart va zarur. Xo’sh, o‘zbek nutqida qo’llanila oladigan gaplardagi yuqori darajadagi umumiylik nimadan iborat va u qanday tiklanadi? Buni aniqlash uchun bir necha o’nlab gaplar olinib, ulardan nosintaktik, ya‘ni almashtirilsa ham, o’zgartirilsa ham gap mohiyatiga daxl qilmaydigan fonetik (gap ohangi), grammatik (gap bo’laklari uchun asos bo’lgan so’z turkumlari) hodisalar, so’zlovchining kommunikativ niyati (ifoda maqsadi: darak, so’roq, buyruq), emotsional jihatlar (gapdagi his-hayajon), gap bo’laklari tarkibi (yig’ma, yoyiq, analitik bo’laklar), shaxsning tavsifi kabilar gapning zotini qorong’ilashtiruvchi o’zga hodisalar, tajallilar sifatida gap tarkibidan chetlashtiriladi. Shuningdek, tajallilardan xoli qilingan cheksiz qoliplardagi farqlar e‘tibordan soqit qilinib, umumiyliklar saqlab qolinaveradi. Demak, gap LSQsini tiklash (aniqlash) ikki bosqichda amalga oshiriladi: 1.Nosintaktik xodisalarni chetlashtirish. 232 2.Farqlarni soqit qilish - aynanliklarni ajratish. Quyidagi gaplardan dastlab nosintaktik hodisalarni chetlashtirishga harakat qilamiz. 1.Shavkat uyga borsin! 2.Qaylardasan, sevikli erkam? 3.G’urbat axtarganga g’urbat ekan bu dunyo! 4.Sen ham uni sevasanmi? Lisoniy gapdagi nosintaktik hodisalar. 1.Ifoda maqsadi. Bu nosintaktik hodisa so’zlovchining maqsadi, komunikativ niyati bo’lib, shu asosda darak, so’roq, buyruq gaplar hosil qilinadi. Bir gapni uning sintaktik qurilmasiga ta‘sir qilmasdan har xil ohang yordamida darak, so’roq, buyruq gaplarga aylantirish mumkin 2.Modal ma‘nolar. So’zlovchining o’z fikriga munosabatini ifodalovchi modal ma‘nolar ham gapning sintaktik qurilishiga ta‘sir qilmaydi. Masalan, Shalola kelgan, Shalola kelgandir, Shalola keldi, Shalola, albatta, keldi gaplarining so’zlovchining fikrga betaraf munosabati, ikkinchisida gumonsirash, uchinchisida aniqlik, to’rtinchi gapda fikrning qatiyligi namoyon bo’lgan. 3.Gap bo’laklarining ifodalanish xususiyatlari. Gap bo’laklarining qanday so’z bilan ifodalanganligi leksik hodisalarning gapda tajallilangan ko’rinishidir. 4.Murakkablashtiruvchi vositalar. Gap tarkibi undalma, ajratilgan bo’laklar, bo’laklarning uyushishi, kirish va kiritma vositalar yordamida murakkablashadi. Gap aytilgan tajallilardan xoli qilinsa, nisbatan umumiy bo’lgan [ega+kesim], [ega+to’ldiruvchi+kesim], [ega+to’ldiruvchi+hol+kesim], [aniqlovchi+to’ldiruvchi+hol+ kesim] kabi qoliplar qoladi. Lekin bu beshta gap bo’lagining, shuningdek, bu gap bo’lagining bittasi, goh ikkitasi yoki uchtasining va h. tushirilgan holdagi ko’rinishlari kombinatsiyasidan yuzdan ortiq qoliplar tuzish mumkin bo’ladi. Bizning oldimizda esa gapning nisbatan eng yuqori va umumiy qolipini tiklash vazifasi turibdi. Demak, keltirilgan gap qoliplaridagi farqlardan voz kechib, umumiyliklarni saqlash asosida qolipni tiklashning ikkinchi bosqichini amalga oshirishimiz lozim. Qolipni tiklashning ikkinchi bosqichida yuqorida nosintaktik - gapning lisoniy qurilishiga ta‘sir etmaydigan tajallilardan xoli qilingan [ega + kesim], [ega + to’ldiruvchi + kesim], [ega + to’ldiruvchi + hol + kesim], [aniqlovchi + to’ldiruvchi + hol + kesim] qoliplaridagi farqlar nazardan soqit qilinadi. Natijada yagona umumiylik sifatida kesim unsuri ajralib chiqadi. Kesim esa har doim mustaqil so’z va kesimlik shakllaridan iborat bo’lganligi bois uni shartli ravishda «atov birligi+kesimlik qo’shimchasi» yoki [WPm] (W-inglizcha word, Pm esa predikat va marker so’zlarining bosh harflaridir) shartli belgisi bilan belgilaymiz. [WPm] sodda gaplarning eng umumiy belgisi bo’lib, u barcha sodda gaplarda voqelanadi. Boshqa gap bo’laklarining birortasi gapda bo’lmasligi mumkin, lekin 233 kesimning bo’lmasligi mumkin emas. Lisoniy sathda [WPm] bir necha oraliq ko’rinishlarga ham ega bo’ladi. O‘zbek tilida grammatik shakllangan sodda gaplarning turlarini lisoniy va nutqiy sath yaxlitligida quyidagicha tasvirlash mumkin. 35.5.Sodda gapning tarkibiy qismlari. Gap kesimini shakllantiruvchi vosita kesimlik kategoriyasi bo’lganligi sababli o‘zbek nutqidagi gaplarning tarkibiy qismlarini shu gap tarkibiga kiruvchi so’zlarning va kesimlik kategoriyasi shakllarining valentligi belgilaydi. Demak, nutqiy gaplardagi ikki hodisani farqlash lozim: gap markazini tashkil etuvchi so’zdagi kesimlik kategoriyasi shakllariga bog’lanuvchi so’zlarni : gapda ishtirok etayotgan ma‘lum bir so’zning ma‘noviy valentligini to’ldirayotgan so’zlarni. Bulardan birinchisi gap kengaytiruvchisi bo’lsa, ikkinchisi so’z kengaytiruvchilaridir. Gap kengaytiruvchilari. Gap kengaytiruvchilari gap tarkibida ma‘lum bir bo’lak vazifasida kelayotgan so’zlarning lug’aviy ma‘nosi bilan emas, balki gapning kesimini shakllantirgan morfologik vositalarga bog’lanadi. Masalan: Biz bu kitobni kecha o’qidik gapini olaylik. Bu gapda ega (biz), aniqlovchi (bu), hol (kecha) va kesim (o’qidik ) ishtirok etgan. Gap markazi (o’qidik) ni lug’aviy ma‘noni anglatuvchi (W) va kesimlik qo’shimchalariga (Pm) ajratamiz: o’qi (W) - dik (Pm) Gapdagi biz (ega) kesimlik kategoriyasi shaklining -k qismiga, kecha (hol) esa -di qismiga bog’langan. kitobni so’zi (to’ldiruvchi) kesimning lug’aviy ma‘no anglatuvchi qismiga, bu (aniqlovchi) esa kitobni so’ziga bog’lanmoqda. Buni chizmada quyidagicha tasavvur qilish mumkin. o’qi + di + k kitobni kecha biz bu Demak, gapning kesimi tarkibidagi kesimlik qo’shimchalariga tobelangan kecha (hol) va biz (ega) so’zlari gap kengaytiruvchilaridir. Berilgan gapdagi kesimlik qo’shimchalarini almashtirsak, uning birikuvchilari ham o’zgaradi. Biroq o’qidik kesimining lug’aviy ma‘no anglatuvchi qismi bo’lgan o’qi so’zining istalgan boshqa fe‘l (yoz, chiz, ol, ber) bilan almashtirilib, -dik qismi saqlab qolinsa, biz ega, kecha hol vazifasida qolaveradi. Gap kengaytiruvchisi sifatida ega gapning kesimlik qo’shimchalari tarkibidagi shaxs-son, hol esa zamon, modellik, tasdiq-inkor shakllari bilan bog’lanadi. 234 Gap kengaytiruvchilari faqat kesimga tobelanadi va uning boshqa bir so’zga tobelanishi kuzatilmaydi. Bu bilan u sintaktik qurilmadagi barcha tobe birliklarning umumiy - faqat bir so’zga tobelanish, lekin birdan ortiq so’zga hokim mavqeida bo’la olish qonuniyatini xususiyatini namoyon qiladi. Modalga kengaytiruvchilar. Ma‘lum bo’ldiki, (Pm) tarkibida tasdiq-inkor va modallik ma‘nolari ham mavjud. Shuning uchun (Pm) da mujassamlashgan va turli vositalar bilan ifodalangan tasdiq-inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, qat‘iylik, shart, istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zarurat, majburiylik va h. ma‘nolar gap tarkibida turlicha - kirish bo’lak, kiritma bo’lak kabi gapning boshqa bo’laklari bilan tobe - hokimlik munosabatiga kirishmaydigan va shu boisdan so’z birikmalarini ham tashkil eta olmaydigan modal so’zlar va tasdiq-inkor so’zlar vositasida kengaytiriladi. Masalan: 1. Nigora, ehtimol keladi. 2. Biz, shubhasiz, yutib chiqamiz. Gaplardagi ehtimol, shubhasiz so’z - gaplari sodda gap tarkibiga kirak ekan, gap bo’laklari bilan grammatik aloqaga kirishmasa-da, mazmunan (Pm) ning tegishli ma‘nolarini muayyanlashtiradi. Modal kengaytiruvchilar bu bilan lisoniy gap mazmunini nutqda to’laroq ochishga yordam beradi. So’z kengaytiruvchilari. Gap tarkibidagi mustaqil so’zlik mavqeini saklagan barcha so’zlarning ma‘noviy qobiliyati asosida kengaya olishini va shu qobiliyatni namoyon qilishini ta‘minlovchi so’zlar so’z kengaytiruvchisi deyiladi. So’z kengaytiruvchilari gapning qurilishiga bevosita aloqador hodisa bo’lmay, ma‘lum bir so’zning ma‘nosini muayyanlashtirish, uni ochib berishga aloqador bo’lgan hodisadir. So’z kengaytiruvchisi mustaqil, alohida bir gap bo’lagi - gap qurilishining zaruriy tarkibiy qismi emas. U gapning ma‘lum bir bo’lagiga ergashib, tobelanib keladi, gap markazi - kesim tarkibidagi kesimlik qo’shimchalari bilan bog’lanmaydi. Aniqlovchi ana shunday bo’lakning tipik ko’rinishi. Masalan: Bu kitobni kecha o’qidik gapidagi bu aniqlovchisi to’ldiruvchi (kitobni) ga tobelangan va gap tarkibida to’ldiruvchi bilan bir butun holda kesimga bog’lanadi. Aniqlovchi gapdagi barcha bo’laklarni kengaytirishi mumkin. Eganing kengaytiruvchisi : A‘lochi Tohir keldi. Kesimning kengaytiruvchisi: Sen ilg’or o’qituvchisan. Holning kengaytiruvchisi: U azim shaharda yashaydi. To’ldiruvchining kengaytiruvchisi: Aqlli bolalarni sevaman. Aniqlovchining kengaytiruvchisi : Beg’ubor yoshligim taassurotlari hech qachon o’chmaydi. Biz kecha bu kitobni o’qidik gapidagi kitobni so’zshakli bilan ifodalangan vositasiz to’ldiruvchini olib ko’raylik. Ma‘lumki, vositasiz to’ldiruvchi bilan birikishi faqat o’timli fe‘llarga xosdir. Shu boisdan vositasiz to’ldiruvchi kesimlik 235 shakli bilan emas, balki kesim vazifasida ma‘no jihatidan o’timli bo’lgan fe‘lning kelishi bilan bog’liqdir. So’z va gap kengaytiruvchilarini farqlashga yuqorida tasvirlangan mezon asosida yondashadigan bo’lsak, bu gapdagi to’ldiruvchini ham so’z kengaytiruvchisi - o’timli fe‘lning lug’aviy ma‘nosi bilan bog’liq bo’lgan muayyanlashtiruvchi bo’lak sifatida baholash lozim. Demak, to’ldiruvchi ham aniqlovchi kabi so’z kengaytiruvchisi bo’lib, gapning qurilishida mustaqil o’rin egallaydi, balki gap tarkibiga o’zi bog’lanayotgan o’timli fe‘l bilan kiradi. O’timli fe‘l gapda qanday mavqeda kelmasin, vositasiz to’ldiruvchi u bilan bir butunlikni tashkil etib, shu butunlikka nisbatan bo’lak maqomida bo’ladi. Boshqacha aytganda, mazkur gapda to’ldiruvchi gapning bo’lagi emas, balki kesimning bo’lagi - bo’lak ichidagi bo’lagidir. To’ldiruvchi gapda ko’pincha kesimga bog’lanadi. Lekin to’ldiruvchi faqat kesimga tobelanib keladi, degani emas. U barcha bo’laklarni to’ldirishi mumkin. Egani to’ldirish: Kitobni o’qigani yaxshi bo’ldi (t+e+k). Kesimni to’ldirish: Tolib kitobni o’qidi (e+t+k). Holni to’ldirish: Kitobni o’qiganligi uchun savollarni tez payqadi (t+h+t+h+k). Aniqlovchini to’ldirish: Kitobni yirtgan kishining kimligi ma‘lum (t+a+a+a+k). To’ldiruvchini to’ldirish: Kitobdan o’qiganini so’zlab berdi (t+t+k). Ko’rinadiki, 1- gapda to’ldiruvchi ega (o’qigani )ga, 2- gapda kesim (o’qidi)ga, 3- gapda hol (o’qiganligi uchun) ga, 4- gapda aniqlovchi (yirtgan) ga, 5- gapda to’ldiruvchi (o’qiganini) ga tobelanib kelayapti. Demak, to’ldiruvchi fe‘l ifodalangan barcha gap bo’laklariga bog’lanadi va gap tarkibiga o’zi bog’langan bo’lak bilan yaxlitligiga kiradi. Bu kengaytiruvchilar o’zi birikayotgan so’z bilan so’z birikmasi hosil qiladi, biroq gap qurilishi bilan bevosita aloqador emas. Grammatik shakllangan gaplarning minimal va maksimal lisoniy sintaktik qoliplari. Avvalgi fasllarda gapning eng kichik lisoniy qolipi (WPm) ramzi bilan berilib, u gapning umumiy lisoniy mohiyati sifatida tasvirlandi. Bunda o‘zbek nutqida qo’llanadigan barcha gaplarning eng umumiy belgilari mujassamlashgan. Nutqdagi barcha gaplarning kesimdan boshqa bo’laklari olib tashlansa ham, u gap bo’la oladi. Biroq nutqiy gaplarning lisoniy sathda bu umumiylik (WPm) dan quyiroqda joylashgan boshqa umumiyliklari ham bor. Modomiki, gap kengaytiruvchilari gap mohiyatini belgilovchi asosiy vosita bo’lgan kesimlik qo’shimchalari (Pm) ga tegishli ekan, degan ixcham gaplardan boshqa barcha kengaygan gaplarda, kesim bilan birga, yana ikkita gap bo’lagini ajratish mumkin. 236 Ular ega va hollardir. To’ldiruvchi va aniqlovchi esa barcha bo’laklarga, bo’lakning bo’laklariga bog’langanligi hamda so’z kengaytiruvchilari bo’lganligi bois lisoniy qolipdan o’rin ola olmaydi. Ular qaysi so’zga bog’lanayotgan bo’lsa, lisoniy sathda ularning valentliklari sifatida yashaydi. Ixcham gaplar esa umumiy qolip - WPmning aynan voqelanishidir. Masalan: Bahor. O’tlar yam-yashil kabi. Demak, ega va hol bilan gapning minimal qolipi (WPm) ini kengaytirsak, u quyidagi ko’rinishni oladi: E +H+ WPm Bu gapning maksimal qolipi hisoblanadi. Boshqa barcha so’z kengshaytiruvchilari (to’ldiruvchi va aniqlovchilar) o’zi ergashib kelayotgan bo’laklar bilan bir butun holda bitta bo’lak (ega, kesim, hol)bo’lib keladi. Masalan, Shahobiddin hammaning boshini qizdirib, hissiyotni aqldan ustun qilgan bu soatda sohibqiron Amir Temurning Hindistonning podshohi bo’lgan zurriyoti o’zining qilich kesmaydigan, o’q o’tmaydigan nazarkarda botir ekaniga arslon kiyik bilan olishganda o’z g’alabasiga aniq bo’lganday ishonmoqda edi gapida uchta gap gap kengaytiruvchisi bor: soatda, zurriyoti, aniq bo’lganday. Bular to’g’ridan-to’g’ri gap markazi (kesimi) dagi kesimlik qo’shimchalari bilan bog’langan. Qolgan so’zlar esa ana shu (soatda, zurriyoti, aniq bo’lganday, ishonmoqda edi) bo’laklarning ma‘noviy valentligini to’ldirayotgan so’z kengaytiruvchilaridir. Gapda hollar ma‘noviy turlariga ko’ra nechta bo’lsa ham, u bitta N belgisi bilan gap qolipidan o’rin oladi. Uyushiq bo’laklar gap strukturasida bir xil mavqeni egallaganliklari sababli ularni lisoniy sintaktik qolipda berishga ehtiyoj yo’q. Shuningdek, ajratilgan bo’laklar ham qaysi bo’lakni izohlayotgan bo’lsa, o’sha bo’lak bilan bir butunlik kasb etadi. Lisoniy sintaktik qolipning cheksiz rang-baranglikda voqelanish imkoniyati ustiga nutqda har bir so’zning ma‘no valentligi zaminida xilma-xil so’z kengaytiruvchilari bilan kengayib kelish imkoniyati qo’shiladi va bu ko’rinishlarni cheksiz miqdorda ko’paytiradi. Lisoniy sintaktik qoliplarda har bir tashkil etuvchi (kesim, ega, hol) ning bitta so’z, so’z birikmasi, so’z birikmasi zanjiri, ajralmas birikmalar bilan ifodalana olish qonuniyati va bunday turli qurilishli birikmalarning sintaktik nuqtai nazardan teng huquqliligi mazkur imkoniyatlarni yanada kengaytiradi. Shuning uchun gapning o’ta sodda ko’rinish kasb etgan eng umumiy mohiyati - minimal qolipi - [WPm] ham, undan quyidagi umumiylik - maksimal qurilish qolipi - [Ye-N-WPm]ham nutqimizda mana shunday rang- baranglik va cheksiz imkoniyatlarga ega bo’ladi. Demak, kesim, ega, hol gapning lisoniy sathdan o’rin olgan bo’laklaridir. Nutqiy jarayonda so’zlovchi ma’lum axborotni yoki istak – xohishini tinglovchiga bayon qilishni, ma’lum voqea - hodisa haqida tinglovchidan 237 so’rashni, suhbatdoshini ma’lum axborotni bayon qilishga yoki ma’lum harakatni yuzaga chiqarishga da’vat qilishni maqsad qiladi. So’zlovchi o’zining maqsadiga muvofiq keladigan shakllarni tanlaydi. Shunga muvofiq, gaplar ifoda maqsadiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 1) darak gap; 2) so’roq gap; 3) buyruq gap ; 4) istak gap 35.6.Gaplarning tuzilishi jihatidan turlari. Gaplar, struktura asosi (grammatik markazi)ning miqdoriga ko'ra, sodda va qo'shma gaplarga bo'linadi. Sodda gaplarning struktura asosi bitta bo'lib, ma'lum bir fikrni ifoda qiladi. Qo'shma gaplarning struktura asosi esa ikki yoki undan ortiq bo'lib, bir murakkab fikrni ifoda qiladi. Qiyos qiling: Bahor keldi. Bahor keldi va gullar ochildi. Formal-funksional tadqiqotlarlarda: "Gap til bosqichida atov birliklarining kesimlik kategoriyasi ko'rsatkichlari bilan shakllangan ko'rinishidir" deb talqin qilinadi. Tizimli tilshunoslikda gap nutq hosilasi sanalib, til birligi sifatida gapning o'zi emas, balki uning modeli (qurilish qolipi) tan olinadi. Gap qolipi gapning asosiy grammatik va struktur (qurilish) xususiyatlarini o'z ichiga olgan mavhum qurilmadir. M.Abuzalovaning "O'zbek tilida sodda gapning eng kichik qurilish qolipi va uning nutqda voqealanishi" mavzuli tadqiqotida kesimlik kategoriyasi ko'rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi sifatida ajratilgan gapning eng kichik lisoniy sintaktik qolipi (WPm) kengaymagan shaklda o'rganilgan. Bu o'rinda W - word - so'z, Pm - predikatsiya va marker so'zlarining bosh harflaridan hosil qilingan. Mazkur qolipning P qismida tasdiq (inkor, mayl), zamon va shular bilan birga shaxs - son ma'nosi borki, gapning egasi keyingi grammatik ma'noni aniqlab, ochib keladi. Shu ma'nosi asosida gaplarda ega tiklana olishi yohud tiklana olmasligi belgisi asosida bir va ikki tarkibli gaplar hosil qilinadi. Shuning uchun ega gapning sintaktik qurilishida markaziy emas, balki undan quyiroq mavqeni egallaydigan kengaytiruvchi bo'lak mohiyatiga egadir. W nutqda fe'l yoki ot tarzida shakllantirilgan bo'lishi mumkin va mana shu shakllarning birida nutqda yuzaga chiqadi. WPm nutqda kengayishi mumkin. Bu kengayish W va Pm asosida ro'y beradi. Pm ning shaxs - son ma'nosi asosida bir va ikki tarkibli gaplar hosil qilinadi . Nosintaktik hodisalardan holi qilingan gapning kichik qolipi lisoniy bosqichda quyidagi olti ko'rinishda beriladi: 1. Bir tarkibli ixcham sodda gap - 1 WPm Y 2. Bir tarkibli yoyiq sodda gap - 1 WPm Yo 3. Ikki tarkibli egali yig'iq sodda gap - E+ 2 WPm Y 238 4. Ikki tarkibli egali yoyiq sodda gap - E+ 2 WPm Yo 5. Ikki tarkibli egasiz ixcham sodda gap - E - 2 WPm Y 6. Ikki tarkibli egasiz yoyiq sodda gap - E - 2WPm Yo Sh. Akramovning "O'zbek tilining gap qurilishida to'ldiruvchi va hol" mavzuli tadqiqotida WPm kengayishida to'ldiruvchi va hollarning mavqelari tahlil etilgan bo'lib, gap kengayishi tizimida to'ldiruvchining kengaytiruvchilik mavqei chegaralangan bo'lib, u faqat so'z kengaytiruvchisi bo'lib kelishi, hollar esa so'z va gap kengaytiruvchilari mavqeiga ega bo'lishi yoritib berilgan. Shuningdek, M.Qurbonovaning tadqiqotida grammatik shakllangan sodda gaplarning maksimal lisoniy sintaktik qolipi tadqiq etilgan. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Nutqiy gapning belgilariga izoh bering?. 2.Tilning asosiy vazifasiga izoh bering? 3. So’z kengaytiruvchilarini izohlang?. 4.Kommunikatsiya jarayonini tavsiflang? 5 Gaplarning tuzilishi jihatidan turlariga izoh bering? 36.Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot. Bosh bo‘laklar. Tayanch tushunchalar: sodda kesim, murakkab kesim.,tarkibli kesim, gap, ega ishtiroki, egali va egasiz gaplar, sintaktik nazariyalar, kesim, shaxs va son, moslashuv. 36.1.Kesimlik kategoriyasi. Gap bo’laklari Pm ma‘nosi bilan uzviy bog’liqdir. Shu boisdan gap bo’laklarini ko’rib o’tish bevosita gapning «jon»ini, markazini shakllantiruvchi vosita - kesimlik kategoriyasining tarkibi, ma‘nolari va ifodalanish usullariga qisqacha sharh berishimiz zarur. Zero, gap kengaytiruvchilari tushunchasi, ularni ajratish shu asosda gapning struktur zaruriy va ixtiyoriy tarkibiy qismlarini ajratish gapning «yuragi», gapning gap ekanligini ta‘minlovchi kesimlik kategoriyasi va uning ko’rsatkichlari, ifodalanish xususiyatlari bilan uzviy bog’liqdir. Shu sababli, 239 gapning gapligini, ya‘ni bir nisbiy tugal fikrni, so’zlovchining hukmini, o’y- xayollarini boshqalarga yetkazishning, ular tomonidan to’g’ri anglanishining eng muhim omili - bu nutq bosqichida nutq sharoiti, lisoniy bosqichda esa kesimlik kategoriyasidir. Demak, kesimlik kategoriyasi fikrni shakllantiruvchi uni tinglovchiga yetkazishning eng muhim lisoniy omildir. Kesimlik kategoriyasi mazmun jihatidan tasdiq-inkor (T), so’zlovchining bayon etilgan fikrga bildirgan munosabati (M), zamon (Z) va shaxs-son (SH) ma‘nolaridan tarkib topadi. (Buni qisqacha shartli ravishda T, M, Z, Sh deb belgilaymiz va qulaylik uchun keyingi o’rinlarda ana shu shartli qisqatmalardan foydalanamiz). Bu ma‘nolar yaxlit holda voqelangandagina ichki mazmun tomonini namoyon qila oladi. T, M, Z, Sh ma‘nolarining har biri alohida-alohida ravishda yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, modal so’zlarda mayl (modallik) ma‘nosi bo’ladi. Kishilik olmoshlari va egalik qo’shimchalarida shaxs- son ma‘nosi yetakchilik qiladi. Tasdiq-inkor so’zlari (ha, yo’q) da bo’lishli- bo’lishsizlik (-ma, 0) da tasdiq-inkor ma‘nosi yorqin ifodalangan bo’ladi. Payt ravishlari, zamon otlari, shuningdek, o’rin-payt kelishigi shaklida, ravishdosh va sifatdoshlarda zamon ma‘nosi ifodalanadi. Lekin bularning barchasi alohida- alohida voqelanishlar bo’lib, kesimlik vazifasida yuzaga chiqishidan boshqa holatlarda yaxlit sistem tabiatga ega bo’lmaydi. Zero, kesimlik kategoriyasi mazkur alohida olingan kategoriyalarning yaxlitligi (sistemasi) dan iboratdir. Har qanday tizim o’z tarkibiy qismlarining oddiy yig’indisidan kattaroq butunlikdir. Chunki T,M,Z,SH, kategoriyalari kesimlik kategoriyasida birlashar ekan, bu butunlik tarkibiy qismlarida avval bo’lmagan, lekin sistema tashkil etganda tug’iladigan hodisalarni ham qamrab oladi. Masalan, o’tgan yili o’qimagan odam birikuvidagi o’qimagan so’z shaklining birikuvchisi o’tgan yili so’z kengaytiruvchisi (lekin gap bo’lagi emas) dir. U o’tgan yili o’qimagan gapidagi o’tgan yili so’z shakli gap bo’lagi (hol)dir. Demak,birinchi qurilmadagi kesimlik kategoriyasi azosi emas, shu boisdan uning birikuvchisi (o’tgan yili) gap bo’lagi emas. Ammo ikkinchi qurilmada -gan kesimlik kategoriyasini tarkibiy qismi bo’lib, uning birikuvchisi gap bo’lagidir. Gap kesimlik tarkibidagina gap bo’laklarini o’ziga tobelaydi. Bu uning butunlik tarkibida kasb etgan yoki namoyon bo’lgan belgisidir. Kesimlik kategoriyasining nutqiy gaplarda voqelanishidagi ikki holatini farqlash lozim. 1.Kesimlik kategoriyasining grammatik (morfologik) shakllar orqali voqelanishi. 2.Kesimlik kategoriyasining semantik-funksional ifodalanishi. Bundan kelib chiqqan holda gaplarni ikkiga ajratish mumkin: 240 1.Grammatik shakllangan gaplar. 2.Semantik-funksional shakllangan gaplar. 36.2.Kesimning W ga ko’ra turlari. Kesimlikdagi atov birligi vazifasida barcha mustaqil so’z turkumlari kela oladi. Shunga ko’ra, kesimlarni umumlashtirib, ism (ot, sifat, son, ravish, taqlid olmosh)li va fe‘l (fe‘l, olmosh)li kesimlarga ajratish mumkin. Ism bilan ifodalangan kesimlar. Ot: Qarg’a nima deyotganini bilmaymiz, chunki u qarg’a, biz –odam. («Husniobod».) Sifat: E taqsir, qissamiz uzun. (O.) Son: Ikki karra ikki - to’rt. Ravish: O’zlashtirishing - yodaki. Taqlid: Hamma tomon g’uvur- g’uvur, tinchlik yo’q. Olmosh: Sen - mensanu, men - senman, qissamni bayon etsam. Fe‘l bilan ifodalangan kesimlar: 1.Maqsadim - o’qimoq. 2. Qarasam, qaramaysan. 3. Ishning boshi boshlanguncha. 4.Yashnaganim - yashnagan. 5. Yigit kishining uyalgani - o’lgani. 6.Ko’rdi-yu, kapalagi uchib ketdi. Kesim tuzilishiga ko’ra sodda, murakkab va tarkibli bo’ladi. 1. Sodda kesim bir mustaqil so’z bilan ifodalanadi: Sen bahorni sog’inmadingmu? (A.O.) Majlis shunga qaror qildi. Mana bu - yer yong’oq. SHerzod yulduzni benarvon uradi. 2. Murakkab kesim so’z birikmasi holidagi kengaygan so’z bilan ifodalanadi. Bu kun biz uchun og’ir kun. SHerzod yulduzni benarvon uradigan yigit. 3. Tarkibli kesim yetakchi va yordamchi komponentdan tuzilib, yetakchi komponent lug’aviy ma‘noga ega bo’ladi, yordamchi komponent esa grammatik ma‘no tashiydi. Misollar: Anjir kulchaday yirik va holvaytarday yumshoq edi. (O.): yumshoq - yetakchi komponent, edi - yordamchi komponent. Hammasi sen uchun, dilovar uchun. (A.H.): sen+ yetakchi komponent, uchun - yordamchi komponent, dilovar - yetakchi komponent, uchun - yordamchi komponent. Bunday odamlarni nodon hisoblashadi. («Kalila va Dimna») : nodon - yetakchi komponent, hisoblashadi - yordamchi komponent. 241 Hamma ham halqiga xizmat qilgisi keladi. (N. Safarov.) - xizmat qilgisi+ yetakchi komponent, keladi - yordamchi komponent. Gapning tuzilish asosini tashkil etgan gap bo’laklari bosh bo’laklar hisoblanadi. Bosh bo’lak bo’lgan ega grammatik jihatdan absolyut (mutlaq) hokim bo’lsa ham, lekin uning gapga xos belgilarini ko’rsatishda kesimning ahamiyati katta. Modallik, zamon, shaxs - son ko’rsatkichlari kesim tarkibida bo’lganidek, intonatsion tugallik ham kesim orqali anglashiladi. 36.3.Ega. Ega gap kesimini shakllantiruvchi [Pm] - kesimlik kategoriyasida mujassamlashgan shaxs-son (SH) ma‘nosini muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisidir.Ega gapdagi fikr o’zi haqida borayotgan, belgisi kesim tomonidan ko’rsatilayotgan bo’lakdir. Kesimdan axborot (kommunikatsiya) anglashilsa, ega ana shu kommunikatsiya predmetidir. Ega bevosita kesimlik shakli - [Pm] ga bog’lanayotganligi tufayli, hol va kesim bilan birgalikda, gapning konstruktiv bo’laklari qatoriga kiradi. Gapning lisoniy qurilishida eganing ifodalangan yoki ifodalanmaganligiga ko’ra ikki ko’rinishi bo’ladi: 1.Egali gaplar. 2.Egasiz gaplar. Egali va egasiz gaplarni gaplarning lisoniy sintaktik qolipi bilan emas, balki gap kesimining lug’aviy (W) va kesimlik qo’shimchalari (Pm) qismlarining ba‘zi bir ifodalanish xususiyatlari bilan bog’liq. Egasiz gaplar. Bunday gaplarda kesim tarkibidagi Pm ning shaxs-son ma‘nosi o’ta kuchsizlanib, gap tarkibidagi eganing mutlaqo bo’lmasligini keltirib chiqaradi. Egasiz gaplarning mavjudligiga olib keluvchi omillar kesimdagi [W] va [Pm] ga bog’liq ikki guruhga bo’linadi. I.[W]ga bog’liq ravishda egasiz gaplarning vujudga kelishi. 1.O’timsiz fe‘llar (masalan, bormoq, yurmoq, yugurmoq, qolmoq, erishmoq, minmoq) vositasiz to’ldiruvchiga ega bo’lganligi tufayli majhul nisbat shaklini olganda, gap egasiz qo’llanadi. 1.Bugun stadionga boriladi. 2.O’n minut qadar yo’l yurildi.(O) 3.Institutning o’ttiz yili davomida ulkan yutuqlarga erishildi. 4.Katta trassaga chiqish uchun o’ng tomonga yuriladi. 5.Jizzaxga borish uchun Samarqanddan o’tiladi. Bu gaplardan bittasining lisoniy qolipini kuzatamiz: Ma‘lum bo’ladiki, gapning maksimal lisoniy qolipidagi eganing o’rni bo’shdir. Buning boisi, aytilganidek, o’timsiz fe‘l (erishmoq) majhul nisbatga o’tganda ega o’z-o’zidan tushib qoladi. Agar fe‘l o’timli bo’lganda edi (masalan, o’qimoq), uning vositasiz to’ldiruvchisi ega mavqeini egallar edi: Nilufar kitobni o’qidi -Kitob Nilufar tomonidan o’qildi tarzida. 242 2. To’g’ri kelmoq qo’shma fe‘li o’zining izohli lug’atdagi 8-ma‘nosida jo’nalish kelishigidagi harakat nomi bilan zich aloqaga kirishib, egasiz gaplar hosil bo’lishiga olib keladi: 1.Nargizaga og’ir bo’ldi, ko’p qiyinchiliklarni yengishga to’g’ri keladi. 2.Buning uchun Toshkentga o’z vakillarimizni yuborib, korxonadan zarur yordamni surashimizga to’g’ri keladi. II.Egasiz gaplarning ikkinchi turi kesimdagi [Pm] ning xususiyatlari bilan bog’liq. 1.kerak, lozim, mumkin, zarur, darkor, muhim, shart, joiz, farz kabi kesimlik so’zlari harakat nomlari bilan kesim mavqeida kelganda, egasiz gaplar vujudga keladi. Bunda [Pm) tarkibidagi uchta - mayl, zamon, inkor, tasdiq turli shakl va ma‘nolarda bo’lib, ularning shaxs-son shakli III shaxs birlikda bo’ladi. 1.Bu haqda boshqarmada tashkil etilgan «ishonch telefonlari» orqali batafsil javob olish mumkin. 2.Bu topshiriqni bajarish shart. 3.Ustozlar ishini har doim davom ettirmoq va rivojlantirmoq kerak. Bu gaplar kesimidagi mumkin, shart, kerak kesimlik so’zlari Pm dagi mayl ma‘nosi ifodalovchilari bo’lib, ulardan keyin zamon va tasdiq, inkor ma‘nolarini ifodalovchi vositalar keladi. 2.Kesimi «fe‘lning III shaxs shart mayli+bo’ladi» qurilmasi asosida ifodalangan gaplar ham o‘zbek tilida egasiz gaplarni hosil qiladi. 1.Hosilni o’n-o’n besh kunda yig’ib olsa bo’ladi.3.Bu ig’voning sabablarini tahlil qilsa bo’ladi. Bunda kesimlarning yig’ib ol, tahlil qil qismlari W (lugaviy birlik) va -sa bo’ladi qismlari esa Pm voqelanishlaridir. 3.Kesim ravishdoshning -(i)b shakli va bo’lmoq fe‘lining turli ko’rinishlari bilan ifodalanganda ham egasiz gaplar vujudga keladi. 1.Bu xatning mazmunini birovga aytib bo’lmaydi.(A.Q) 2.Falakka qo’l uzatib, shamsi anvarni olib bo’lmas. (Mashrab). Bu kesimlarda aytib bo’l, olib bo’l qismlari W va -maydi, -mas qismlari Pm takomilidadir. III. O‘zbek tilidagi atov gaplar egasiz gaplarning o’ziga xos turini namoyon qiladi.1.Keng sahro. Quruq cho’l. Suv manbalaridan darak yo’q. 2.Yoqimli ohang. Zavqli qo’shiqlar. Anorxon yo’llaridan to’xtab tinglaydi.(I.R) Bu gaplar bir qarashda kesimsiz, faqat egadan iborat gaplardek tasavvur uyg’otadi. Biroq gaplarni zamonlar bo’yicha paradigmaga solsak, quyidagi ko’rinish hosil bo’ladi: Keng sahro - Keng sahro edi. Tun - tun edi. Demak, atov gaplar hozirgi zamon ko’rinishidagi kesimlardan iborat egasiz gaplardir. Qiyoslang: 1.Navbahor, ochildi gullar,sabza o’ldi bog’lar. (Muqimiy) 2.Hamon yodimdadir, gul chog’i erdi. 243 3.Ko’rishgan maskanim, gul bog’i erdi. (I.Sulton) IV.Semantik-funksional shakllangan gaplar ham egasiz gaplarning alohida ko’rinishidir. 1. -Bugun bormoqchimisan? -Ha. 2.-U ham bormoqchimi? -Yo’q. 3.- Kitobni olasanmi? - Bo’lmasamchi! 4.Nasriddin xaltani uloqtirib yubordi: Ma! Sen to’y! (Afandi latifalaridan). 5. Salom, - dedi ko’rish bilan hamma birdan. Qo’llar o’tdi biqinlarining orasidan. (G’afur G’ulom.) Egali gaplar. Egasiz gaplar tilimizda chegaralangan bo’lib, ular egali gaplarga nisbatan juda kam miqdorni tashkil etadi. Egali gaplar esa tilimizning me‘yoriy xossasidan biridir. Chunki gap markazini tashkil etuvchi kesimning tarkibidagi Pm (kesimlik kategoriyasi)ning qismlaridan biri shaxs-son ma‘nosi bo’lib, u hamisha o’zining to’dirilishini, muayyanlashtirilishini talab qiladi. Bu esa gaplarning egali bo’lishini taqoza qiladi. Yuqorida aytilganidek, o‘zbek tilidagi gaplarning lisoniy strukturasi uch uzv (ega, hol, kesim) dan iborat bo’lib, egali gaplarda ega pozitsiyasi bo’sh bo’lmaydi, to’ldirilgan bo’ladi. U nutqda esa yuzaga chiqqan hol, yuzaga chiqqan kesim bo’lishi mumkin Egasi ifodalangan gaplar. Kesimdagi W, Pm xususiyatlari va ularning o’zaro munosabati tufayli nutqda eganing tushirib qoldirilishi mumkin bo’lmaydi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Kesimlik kategoriyasiga izoh bering? 2.Gap kengaytiruvchilari tushunchasiga izoh bering?. 3. Kishilik olmoshlari va egalik qo’shimchalarini izohlang? 4.Kesimlik kategoriyasining nutqiy gaplarda voqelanishini izohlang? 5.O‘zbek tilidagi atov gaplarga izoh bering? 6.Gaplarni zamonlar bo’yicha paradigmasiga izoh bering? 37.Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari. 37.1. So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilar. So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va farqlanishi. So’z kengaytiruvchisi so’z semantik imkoniyatidagi bo’sh o’rinlarni to’ldiruvchi antantlardir. Aktantlar nutqiy gaplar tarkibida so’z birikmalarini hosil qiladi. Bu birikuvchilarda bo’sh o’rinlari to’ldirilayotgan (biriktiruvchi) so’z hokim so’z, bush o’rinni to’ldirayotgan so’z tobe so’z sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, qizil olma birikuvida qizil so’zi olma so’zi zamiridagi ma‘noviy mohiyatning «belgi» ma‘no bo’lakchasini muayyanlashtiruvchi aktant bo’lib, 244 olma so’ziga «xizmat qilayotganligi» bois unga tobe unsur maqomida bo’ladi. Demak, biror so’zga tobelanib kelayotgan so’z bo’sh o’rinni to’ldiruvchi, aktant atamalari bilan yuritiladi. Ana aktantlar nutqda, an‘anaviy tahlil usullari asosida aytganda, ega, hol, to’ldiruvchi, aniqlovchi atamalari bilakn nomlanadi. Biroq bu atamalar ostida tushuniluvchi hodisalar so’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari farqlanishi nuqtai nazaridan baholansa, butunlay boshqa holat vujudga keladi. Kengayuvchi so’z gapning kesimi mavqeida kelganda, gap kengaytiruvchilari gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo’ladi. Masalan, Jahongir kitobni tez o’qidi gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha: Bundagi uchta so’z bevosita konstruktiv bo’laklari voqelantiruvchidir. Bular: Jaxongir, tez, o’qidi. Faqat kitobni so’zi bevosita o’qi so’zi orqaligina lisoniy strukturaga daxldor bo’ladi. Bular Jahongir tez o’qigan kitobni men olaman tarzida o’zgartirilsa, oldingi gapda gap kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo’laklari ifodalovchilari bo’lgan Salim, tez so’zlari endi oldingi mavqelaridan mahrum bo’ladi. Ulardagi konstruktiv bo’laklarga bevosita daxldorlik bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so’z kengaytiruvchilikka aylanadi. Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi Pm ga daxldorlik kasb etib turgan Jahongir va tez so’zlari kesimdagi atov birligi (W) kengaytiruvchisi bo’lgan kitobni so’zshaklining aktanti hisoblangan o’qigan so’zining kengaytiruvchilaridir. Ko’rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat Pm ga bog’langan hokim uzv o’rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan aktantlar nutqiy gap tarkibidagina bo’ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u, kengaymagan ko’rinishida bo’lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor bo’ladi. Misolga murojaat qilamiz: Shavkat tayyorlanayotganda bexabar edi. Bu gapning struktur sxemasi quyidagicha: Ko’rinadiki, bu gap qanchalik keng bo’lmasin, uning struktur qolipi o’ta sodda va oldingi nutqiy gap qolipidan mutlaqo farqlanmaydi. So’zlarning nutqiy voqelanishi ular bevosita konstruktiv bo’lakka bog’langanda yuz beradi. Konstruktiv bo’lak bo’lishi uchun kesimlik shakllanishi zarur bo’ladi. Chunki kesim mavjud bo’lsagina, unga bog’langan ayrim so’zlar konstruktiv bo’lak tabiatiga ega bo’ladi. Masalan, Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi nutqiy hosilasi xabar ifodalash xususiyatiga ega emas. Chunki unda kesim yo’q. Demak, bu hosila gap emas va unda gap bo’laklari ham mavjud emas. Bu hosila gap qolipiga daxldor qilinsa, qolip to’ldiruvchisi maqomini olsa, so’zlardan mutlaq hokimlarining mavqei o’zgaradi va boshqalari ham shu hokim unsur orqali gap qolipiga kiradi. Bu yoyiq unsur gapda kesim, ega, hol kabi konstruktiv bo’laklar mavqeini egallashi mumkin. 245 Kesim: Mening orzuim - qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi. Ega: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi -mening orzuim. Hol: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallaganligi uchun biz behad ruhlandik. Demak, dastlabki nutqiy hosila gap tarkibiga kiritilsa, undagi bosh kengayuvchi unsur (egallashi) gapning konstruktiv bo’lagiga aylanadi, sifat o’zgarishiga uchraydi, gap qolipiga bevosita daxldorlik kasb etadi. Lekin uning kengaytiruvchilari u orqali - bilvosita gap qolipiga aloqador bo’ladi, ular mavqeidagi o’zgarish sifat o’zgarishi darajasida bo’lmaydi. So’z va gap kengaytiruvchilari bir-biriga aylanib turadigan hodisalardir. Masalan, Kecha kelgan bolani tanimadim gapida kecha so’zi kelgan so’zining kengaytiruvchi. Lekin Bola nega keldi? gapida u gap kengaytiruvchisi maqomini olgan. Birinchi birikuvda u kelgan so’zshaklidagi zamon ma‘nosiga bog’langan. Ikkinchi gapda esa so’zshakl kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon ma‘nosiga daxldordir. Kecha kelgan bola birikuvidagi kelgan so’zshaklidagi zamon ma‘nosi bilan keldi so’zshaklidagi zamon ma‘nosi farqlanadi. Birinchi so’zshakldagi zamon sifatdosh shaklining ma‘nosi bo’lsa, keldi gap markazida tasdiq-inkor, modallik, shaxs-son va kesimlik pozitsiyasi unsurlari sistemasidan iborat butunlikning tarkibiy qismidir. To’g’ri chiziq uchburchakning tomoni sifatida boshqa mohiyatga, kvadratning tomoni sifatida boshqa mohiyatga ega bo’lgani kabi, zamon ham Kecha kelgan bola birikuvida boshqa, Bola kecha keldi birikuvida boshqa butunlikning tarkibiy qismidir. Harakatning bajaruvchisi ham goh so’z kengaytiruvchisi, goh gap kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Salim kecha kelgan. Salim kecha kelganda men yo’q edim juftligining birinchisida Salim gap kengaytiruvchisi (ega), ikkinchi gapda esa so’z kengaytiruvchisidir, ya‘ni konstruktiv bo’lak emas. Shuningdek, keltirilgan misoldagi mintaqa bosqichida unsuri egallashi so’zi kesim mavqeida kelganda konstruktiv bo’lak, boshqa hollarda (hol va ega bog’langanda) esa so’z kengaytiruvchisidir. Demak, ma‘lum bo’ladiki, muayyan aktant birlikning gap yoki so’z kengaytiruvchisi mavqeida bo’lishi kengayuvchi so’zning sintaktik mavqei bilan belgilanadi. 37.2. Gap bo’laklari. Gap bo’lagi maqomida so’z ham, so’z birikmasi ham kelishi mumkin. Gap bo’lagi vazifasida kelgan so’z o’z kengaytiruvchilari bilan bir butun holda bitta gap bo’lagi (yoki bo’lakning bo’lagi) sanaladi. 246 Gapni bo’laklarga ajratish va so’z birikmasiga ajratish sintaktik tahlilning ikki xil ko’rinishidir. Gapni bo’laklarga ajratish kommunikativ birlik tahlili bo’lsa, so’z birikmalariga ajratish nominativ birlik tahlilidir. Demak, to’ldiruvchi va aniqlovchi so’z kengaytiruvchilari bo’lganligi bois gap bo’laklari tahlilida e‘tiborga olinmaydi. Gapni so’z birikmalariga ajratishda esa kengayuvchi so’z kengaytiruvchi so’z bilan birikma sifatida olinadi. Gap kengaytiruvchilari biror so’z (atov birligi) ma‘nosini emas, balki kesimlik qo’shimchasi ma‘nosini muayyanlashtirganligi bois, so’z birikmalari sifatida olinmaydi. Demak, xulosa qilish mumkinki, so’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari munosabatidan kelib chiqqan holda so’z birikmalari tahlilini gap bo’laklari tahlili bilan qorishtirmaslik kerak. Aytilganidek, so’z kengaytiruvchilari gapning konstruktiv bo’laklari sirasiga kirmaydi, balki so’zlarning lug’aviy ma‘nolarini muayyanlashtiruvchi vosita sanaladi. To’ldiruvchi ham nutqiy gap qurilishida so’z kengaytiruvchisi sifatida ishtirok etadi va fe‘l bilan ifodalangan har qanday bo’lak yoki bo’lak qismining ma‘noviy valentligini to’ldiradi. To’ldiruvchini faqat kesimga bog’lanadi deb tushunish yaramaydi. Quyidagi gaplarga diqqat qiling: 1.Kitobni olib kel. 2.Kitobni olib kelishni unutma. 3.Kitobni keltirish sening vazifang. 4.Kitobni to’shunishning yaxshi tomonlari ko’p. Ko’rinadiki, to’ldiruvchi birinchi gapda kesimga (olib kel), ikkinchi gapda to’ldiruvchiga (olib kelishni), uchinchi gapda egaga (keltirish), to’rtinchi gapda aniqlovchiga (tushunishning) bog’langan. Kesimga bog’langanda ham undagi Pm ma‘nolariga emas, balki W ga tortiladi - uning ma‘nosini oydinlashtirishga xizmat qiladi. To’ldiruvchi qaysi gap bo’lagiga aylanishidan qat‘i nazar, shu bo’lak ifodalanayotgan fe‘lning ma‘nosini muayyanlashtiradi. To’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisi bo’lganligi bois u kengaytirayotgan ma‘nosi muayyanlashayotgan so’z gap bo’lagi maqomiga ega bo’lmasligi ham mumkin. Yuqorida aytilganidek, kesim, ega, hol gapning konstruktiv bo’laklari bo’lib, to’ldiruvchi va aniqlovchi bo’lakning bo’laklari sifatida keladi. Bu, ayniqsa, kengaygan ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi gap bo’laklari modeliga ega bo’lganda, yaqqol ko’zga tashlanadi. E‘tibor bering: 1.Shalola kitobni keltirdi. 2. Kecha kitobni keltirgan Shalola bugun kelmadi. Birinchi gapda kitobni to’ldiruvchisi kesimga bog’langan. Ikkinchi gapda esa aniqlovchiga (keltirgan) tobelangan. Birinchi gapda to’ldiruvchi kesim (keltirdi) ning emas, balki uning tarkibiy qismi bo’lgan keltir fe‘li ma‘nosini izohlagan va gap bo’lagining bo’lagiga daxldordir. Ikkinchi gapda esa aniqlovchi (so’z kengaytiruvchisi) ning kengaytiruvchisi vazifasida kelgan. To’ldiruvchi o’zi 247 bog’lanayotgan fe‘lning ob‘ekt valentligini to’ldiradi va, shunga muvofiq ravishda, uning mazmunidan shaxs/predmetlik ma‘nosi anglashilib turadi. Ko’pincha to’ldiruvchi va holni farqlash qiyin bo’ladi. Masalan, Baliq dengizda yashaydi, Samalyot havoda uchadi gaplaridagi dengizda, havoda so’zlari hol yoki to’ldiruvchi ekanligini aniqlash mushkul. Chunki bu so’zlarda vosita yoki o’rin ma‘nosini keskin ajratish qiyin. Shuningdek, harakatni bajarish vositasini ifodalovchi gap bo’lagini uning predmet yoki nopredmetlik ma‘nosidan qat‘i nazar, to’ldiruvchi yoki fe‘l deb atashning o’zi ham muammolidir. Chunki ular bir vaqtning o’zida nimada so’rog’iga ham, qanday, qay holda, qay yo’sinda so’roqlariga ham javob bo’lishi tabiiylikka yaqin hamda ularning mohiyatini to’laroq ochishga xizmat qiladi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, misollardagi so’zlarning bunday so’roqlarni olishida o’rin-payt kelishigi ko’rsatkichining roli muhimdir. O’rin ma‘nosini ifodalovchi -da kelishik shakli gap propozitsiyasining tayanch bo’lagi bo’lgan makonni ifodalashda alohida mavqega ega. Ma‘lumki, makon va zamon ma‘nosidagi hollar gap kesimini shakillantiruvchi [Pm] ning o’rin va payt ko’rsatkichlariga mos keladi. Xususan, quyidagi ko’rinishli: yashayman Men hozir Qarshida o’qituvchiman xursandman ikkinchiman gaplarida o’rin ma‘noli Qarshi so’zi bilan yasha fe‘li orasida, Qarshi so’zi bilan o’qituvchi so’zi orasida, shuningdek, sifatga xos xursand, songa xos ikkinchi so’zlarining bir-biriga bog’lanish xususiyatlari yo’q edi. Keyin keluvchi hokim uzvga kesimlik qo’shimchalarining qo’shilishi unga kengayishi imkoniyatini berdi va natijada [WPm] hosilasi bo’lgan gap shaxs kengaytiruvchisi qatorida o’rin va payt kengaytiruvchilariga ham ega bo’ldi. Demak, zikr etilgan gaplarda qatnashgan havoda, dengizda so’zshakllaridagi o’rin-payt shakli Pm ta‘siriga berilgan bo’lib, bu ularning gap kengaytiruvchilari ekanligidan dalolat beradi. To’ldiruvchi esa so’z kengay tiruvchisi bo’lib, Pm ga befarqdir. To’ldiruvchining ma‘no turlari. To’ldiruvchi o’zi birikayotgan fe‘lning tabiatiga ko’ra vositali va vositasiz turlarga ajraladi. Vositasiz to’ldiruvchi bilan birikish faqat o’timli fe‘llarga xos. Shu boisdan vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe‘lning ob‘ekt valentligini to’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisidir. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum kelishigidagi so’z keladi. 1.Bosh kelishikdagi vositasiz to’ldiruvchi: Bunda bulbul kitob o’qiydi. Bunda qurtlar ipak to’qiydi. 248 Bunda ari keltiradi bol, Bunda qushlar topadi iqbol. 2.Tushum kelishigidagi vositasiz to’ldiruvchi: 1.Sen bahorni sog’inmadingmi?. 2. Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasidagi so’z turli-tuman ma‘nolarni ifodalaydi. Vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe‘lga bog’lanadi deyish o’timli fe‘l vositasiz to’ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. O’timli fe‘llar ham vositali, ham vositasiz to’ldiruvchini o’ziga biriktiradi. O’timsiz fe‘llar esa faqat vositali to’ldiruvchilarnigina o’ziga biriktiradi. Vositasiz to’ldiruvchi bevosita harakatni o’z ustiga olgan predmetni anglatsa, vositali to’ldiruvchi harakat qamrab olgan, lekin harakatga daxldor bo’lmagan predmetni ifodalaydi. Vositali to’ldiruvchi turli grammatik ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi. jo’nalish kelishigi: Senga oldim. chiqish kelishigi: Sendan oldim. o’rin-payt kelshigi: Menda qoldi. ko’makchi: Sen uchun oldim. 37.3.To’ldiruvchining tuzilish turlari. Boshqa bo’laklar kabi to’ldiruvchilar hamda sodda yoki murakkab bo’ladi: 1.Sodda to’ldiruvchi bir so’z yoki bir so’zga teng birliklar bilan ifodalanadi: 1.Xotirangiz mening xotiramdan o’tkir ekan. 2. U yana Pushkinga murojaat qildi. 3.Turmushimizda hamma narsa bir-biri bilan bog’liq. 2.Murakkab to’ldiruvchi kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi: 1.Men Mirzacho’lni ham, Surxon diyorining Sherobod dashtini ham, Farg’ona vodiysining Yozyovon qumliklarini ham ko’rganman. 2.Hasharchilarning shart-sharoitlarini yaxshilash, ularga yordam ko’rsatish to’grisida ko’rsatma berildi.3.Tevarak-atrof qushlar chug’uriga, anvoyi gullar isiga to’lib ketdi. Izohlanayotgan fe‘lning bo’sh o’rnini to’ldirishda sodda to’ldiruvchi ham kengaygan to’ldiruvchi ham bir xil mavqega ega bo’ladi - u qancha kengaygan bo’lmasin, baribir bir o’rinni to’ldiradi. Bir so’zdan iborat to’ldiruvchiga ham, bir necha so’z bilan kengaygan to’ldiruvchiga ham fe‘l valentligidan bitta bo’sh o’rin «ajratilgan». Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.So’zlarning nutqiy voqelanishi izohlang? 2.Konstruktiv bo’laklarga izoh bering? 249 3.Nutqiy hosila gapga izoh bering? 4.So’z va gap kengaytiruvchilariini izohlang? 5.Vositasiz to’ldiruvchilarga izoh bering? 38.Aniqlovchi va uning ifodalanishi 38.1.Aniqlovchi va uning ifodalanishi. Aniqlovchi ot bilan ifodalangan, shuningdek, bo’lak yoki bo’lak bo’laklarining, undalma yoki kirish birikmalarining kengaytiruvchisidir. To’ldiruvchi kabi aniqlovchi ham so’z kengaytiruvchisi sifatida gap tarkibida qatnashayotgan otlarning lug’aviy valentligini to’ldiruvchi vosita sifatida namoyon bo’ladi va gap konstruktiv tuzilmasi o’rin egallamaydi. Uning lisoniy satrga aloqadorligi muayyanlashuvchi otning qanday valentligiga muvofiq kelishi va uni sintaktik aloqa bilan voqelantirishidir. Aniqlovchi so’z kengaytiruvchisi ekan, u istagan gap bo’laklariga tobelanishi mumkin: 1.Kesim aniqlovchisi: Nilufar a‘lochi talaba. 2.Ega aniqlovchisi: Kimning gapi to’g’ri. 3.Hol aniqlovchisi: So’lim va xushhavo vodiyda o’rnashdilar. 4.To’ldiruvchi aniqlovchisi: Bizning yorni ko’rgan bormi( 5.Undalma aniqlovchisi: Xayr endi, yashil vodiy, xushmanzara tog’. Aniqlovchi mustaqil holda biror bo’lakka bog’lanishi ham, kengaytiruvchilar tarkibida kelishi ham mumkin. Qiyoslang: Bir yonda lojuvard Bahri muhit bor Bir yonda zafaron Sahroyi kabir Bir yonda oq sochli tog’lar purviqor Sening toleinga o’qiydi takbir Misralardagi lojuvard so’zi Bahri muhit (ega), zafaron so’zi esa Sahroyi kabir (kesim) so’ziga aniqlovchi bo’lib, bo’laklar kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo’lgan. Uchinchi misradagi sochli so’zi tog’lar (ega) so’ziga tobelangan bo’lib, o’z navbatida oq so’zini o’zi tobelangan. Aniqlovchi gapda turlicha ifodalanishga ega. Aniqlashning o’ziga xosligiga ko’ra, aniqlovchining materiali ham, shunga muvofiq, uning kengayuvchi so’z bilan sintaktik aloqasi ham turlicha bo’ladi. 38.2.Aniqlovchining turlari. 250 Predmetning qandayligi, tusi, xususiyati, maza-ta‘mi, shakli, tabiati kabilarni muayyanlashtirish lozim bo’lganda aniqlovchi sifat, sifatdosh, ba‘zan ot turkumlaridan bo’lgan so’zlar bilan ifodalanadi. Biror shaxs yoki predmetga qarashlilikni anglatish zaruriyati bo’lganda aniqlovchi ot yoki ot o’rnidagi so’z bilan ifodalanadi. Shunga ko’ra, aniqlovchi ikki xil bo’ladi: 1.Belgini muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (sifatlovchi) 2.Qarashlilikni muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (qaratuvchi). Sifatlovchi aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi: 1.Sifat bilan: A‘lo mamlakatning a‘lo farzandi, bilib qo’yki, seni vatan kutadi. 2.Sifatdosh bilan: Oqar daryo oqmasdan qolmas. 3.Ravish bilan: Kechagi noxush manzarani bir umr unutmasa kerak. 4.Son bilan: O’ninchi yillarning sargardonligi. 5.Belgi aniqlovchisi (sifat vazifasidagi) ot bilan: anor yuz, oltin kuz. 6.Olmosh bilan: Qaysi yuzim bilan unga qarayman? Qaratuvchi aniqlovchi quyidagi so’zlar bilan ifodalanadi: 1.Ot yoki ot o’rnidagi so’z: 1.Ona yerning otash qaridan, o’g’lim degan nido keladi.(E.V.)2. Mening ikki onam bor. 2.Otlashgan so’z bilan: 1.Ko’pning duosi ko’l 2.O’qiganning tili ko’p uzun bo’ldi. Aytilganidek, aniqlovchi mohiyatan uch xil bo’ladi: sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchi. 38.3.Sifatlovchi. Sifatlovchi birikmada tobe uzv (sifatlovchi) xokim uzvning biror xususiyatini aniqlab keladi va unga tobe aloqaning bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchining qo’llanishida ikki holatni farqlash lozim. 1.Sifatlovchining sifatlanmish ma‘nosini toraytirishi-muayyanlashtirishi: Oq ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani. Bunda oq so’zi bilan ifodalangan sifatlovchi sifatlanmish zamiridagi tushunchani ajratish, farqlash vazifasini bajargan (qora ilon, sariq ilon). 2.Sifatlovchining ta‘kid vazifasitni bajarishi. Bunda ajratish, muayyanlashtirish vazifasi kuzatilmaydi: oppoq qor, oq sut bergan ona, oq paxta. Bu holat nutqiy jihatdan me‘yoriy bo’lsa-da, lisoniy nuqtai nazardan ortiqlik sanaladi. Chunki qor, sut, paxta tabiatan oq bo’lganligi sababli uni yana aniqlovchi bilan takrorlab o’tirishga hojat bo’lmaydi. Sifatlovchi vazifasida tabiatan tobe uzvlikka xoslangan so’zlar kelganligi bois, u sifatlanmishga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchi vazifasida kelgan 251 otlar ham «tobega xos»lardek xususiyat kasb etib, hokim uzvga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchi qaratuvchili birikmaga kengaytiruvchi bo’lganda, ikki holat farqlanadi. Sifatlovchi bunda qaratuvchili birikmaga butunicha yoki undan faqat qaratuvchiga kengaytiruvchi sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Quyidagi gaplarda sifatlovchi kengaytiruvchining kengayuvchiga munosabatini qiyoslaymiz: yangi xo’jalik rahbari - yangi xo’jalik rahbari. Birinchi gapda yangi so’zi xo’jalik so’zining kengaytiruvchisi bo’lib, bu hokim so’zning qaratqich kelishigini olishini taqozo etadi. Keyingi birikuvda yangi sifatlovchisi xo’jalik rahbari birikmasining kengaytiruvchisidir. Sifatlovchilar ketma-ket kelib sifatlovchilar zanjirini tashkil etadi. E‘tibor bering: Sifatlanmish uyushiq holatda bo’lganda sifatlovchining barcha uyushgan birikmalarga yoki ularning biriga tegishli ekanligi anglashilmay qoladi. Bunda belgining qaysi birlikka xos ekanligi matndan, biriktiruvning valentlik imkoniyatlaridan va boshqa nutqiy omillkardan ayon bo’lib turadi. Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga izofa shaklida - sifatlanmish- sifatlovchi ko’rinishini olgan bo’lish mumkin: majnuni gumrox, devonai Mashrab, oynai jahon va boshqalar. Bunday birikuvlar o‘zbek nutqi nuqtai nazaridan sifatlovchili birikma sifatida qaralishi ma‘qul emas. Sifatlovchi va sifatlanmish tobelanishida uning birikuv omillari MJSH tartibida bo’ladi. Chunki sifatlovchi maxsus ko’rsatkichlarsiz tobe uzv maqomini egallaydi. Shu boisdan unda shakliy omil o’ta kuchsizlanadi. Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga so’z kiritish, ularni bir-biridan uzish imkoniyati bo’lmaganligi, bog’lanishda sintaktik pozitsiya ustivor ahamiyatga ega bo’lganligi bois joylashuv omili faollashadi. Birikuvda ma‘noviy omil birinchi o’rinda bo’ladi. Uning joylashuv omilidan ustunligi birikuvchi unsurlarning ma‘noviy muvofiqligi har doim ham ahamiyatli bo’lib qolishi bilan belgilanadi. 38.4.Qaratuvchi aniqlovchi. Qaratuvchili birikmada qaralmishdan anglashilayotgan predmet yoki predmet tasavvuridagi narsaning qaratuvchidan anglashilgan narsa/shaxsga mansublik, tegishlilik ma‘nosidagi daxldorligi anglashiladi. Qaralmish vazifasidagi so’zning lisoniy valentligida qaratuvchi to’ldiruvchiga qaram bo’lgan bo’sh o’rin fakultativ, nozaruriydir. Shu boisdan qaralmish egalik qo’shimchalari bilan shakllanib, bu lisoniy nozarurlikni zaruriyatga aylantiradi. Qaratuvchi va qaralmish munosabati ikki tomonlamadir. Birinchi a‘zo (qaratuvchi) qaratqich kelishigi yoki bosh kelishik bilan, hokim a‘zo esa egalik qo’shimchasi bilan yoki usiz shakllanadi. 252 1.Qaratuvchining qaratqich kelishigi bilan shakllanishi: olmaning shoxi, ammamning daftari, Salimning kitobi. 2.Qaratuvchining bosh kelishikda bo’lishi: mart oyi, bozor kuni, nafrat hissi. 3.Qaralmishning egalik qo’shimchasisiz shakillanishi: bizning uy, sizning ayvon, Bizning yorni ko’rgan bormi( Qaratuvchili birikmadan bu vazifada kelayotgan so’zlarning o’zaro munosabatlaridan turli ma‘nolar anglashilishi mumkin: 1.Qarashlilik: Azizaning kitobi, mening onam. 2.Xoslik: olmaning bari, piyozning pusti. 3.Butun bo’lak: stolning oyog’i, uyning eshigi, 4.Tur-jins: olmaning yaxshisi, odamning aqllisi. 5.Bajaruvchi va harakat munosabati: bolaning yig’isi, itning hurishi. Bu ma‘nolarning barchasi [Ism q.k. - Ism e.q. = qaratuvchi va qaralmish] qolipi emas, balki so’zlarning ma‘noviy munosabatlari hosilasidir. Qaralmishdagi egalik affiksi qaratuvchining qaysi shaxsda ekanligini bildirib turadi. Shu boisdan ko’p hollarda qaratuvchi qo’llanilmasligi ham mumkin: ukang, kitobing kabi. Bunda ta‘kid muhim rol o’ynaydi. Qaratuvchini ta‘kidlash lozim bo’lganda, u, albatta, qo’llanadi. Boshqa hollarda qaratuvchining qo’llanishi nutqiy ortiqchalikni keltirib chiqaradi. Umuman, qaratuvchining qo’llanmasligi quyidagi hollarda yuz beradi: 1.Qaratuvchi vazifasida o’zlik olmoshi qo’llanishi lozim bo’lganda: Salim o’rtoqlariga xat jo’natdi. 2.Qaratuvchidan anglashilgan ma‘no birinchi gaplardan ma‘lum bo’lib turgan bo’lsa, uslubiy ortiqchalikdan qochish maqsadida: Men sevgan qizimga uylandim. (Mening) Xotinimning otasi savdogar edi. 3.Ta‘kidlash lozim ko’rilmaganda: Bog’imda anorim bor. 38.5.Hol va uning ifodalanishi, turlari. Holning gap qurilishidagi o’rni. Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakillari - Pm ning ma‘noviy xususiyatlarini muayyanlashtiruvchi, oydinlashtiruvchi bo’lak, ya‘ni gap kengaytiruvchisi sanaladi. Quyidagi gaplarni qiyoslaylik: 1.Jamhid ishladi. 2.Jamshid kecha ishladi. 3.Jamshid ertaga ishlaydi. Keltirilgan gaplardagi ishladi va ishlaydi so’zshakllari gap kesimi vazifalarida kelgan bo’lib, boshqa bo’laklar ana shu markaziy bo’lakning muayyanlashtiruvchilaridir. Jamshid leksemasi har uchala gapda ham kesimdagi Pm ning shaxs-son, kecha, ertaga so’zlari esa payt ma‘nolarini muayyanlashtirgan. 253 Ega va gap markazidagi shaxs-son ma‘nolari kabi, hol va kesimlik kategoriyasi (Pm) voqelanishidagi zamon ma‘nolari ham bir-biriga muvofiqlashgan. O’rin hollari ham so’z kengaytiruvchisi emas, balki gap kengaytiruvchisi ekanligi bunday vazifada keluvchi so’zlarni gapda va gapdan tashqarida SB hosil qilish uchun ot leksemalarga tobelab ko’rish asosida amin bo’lish mumkin. Qiyoslang: 1.Qishloqda muallim, zavodda ishchi. 2.Halim shaharda o’qituvchi, G’afur zavodda ishchi. Ko’rinadiki, birinchi guruh birikuvlar g’ayrime‘yoriy, ikkinchi guruh birikuvchilar esa o‘zbek nutqiga xos me‘yoriy qurilma ekanligi hech kimda shubha uyg’otmaydi. Demak, o’rin hollari payt hollari kabi gap kengaytiruvchilaridir. Endi holning boshqa turlariga diqqat qilamiz: 1.Ilgari ikkalamiz birga talaba edik. 2.Bu payt sen kabi o’qituvchiman. 3.Shu boisdan dadam ishchi edi. Birinchi gapda birga so’zi ravish, ikkinchi gapda sen kabi o’xshatish, uchinchi gapdagi shu boisdan so’z shakli sabab hollaridir. Ular gap kengaytiruvchilarimi yoki so’z kengaytiruvchilari ekanligini aniqlash uchun birikuvlarni gap tarkibidan chiqarib, zikr etilgan so’zshakllar talaba, o’qituvchi, ishchi so’zshakllarining ma‘noviy valentligini to’ldirayotgan-to’ldirmayotganligini tekshiramiz: 1.birga talaba. 2.sen kabi o’qituvchi. 3.shu boisdan ishchi. Ko’rinadiki, birikuvlar nome‘yoriy va tobe so’zshakllar hokimlarning lug’aviy-ma‘noviy birikuvchilari emas, balki ularning kesimlik vazifasi, mavqei bilan bog’langandir. Demak, holning mazkur turlari ham gap kengaytiruvchilaridir. Biz holning gap kengaytiruvchisi ekanligini asoslash uchun ot-kesimli gaplardan foydalandik. Chunki hollar otga ular kesim vazifasida kelgandagina bog’lanadi. Fe‘llar bilan esa kesim vazifasida kelganda ham, boshqa hollarda ham bog’lanaveradi. Hol gap markazini shakllantiruvchi Pm bilan bog’lanar ekan, u, umuman, gap konstruktiv tizimida qanday mavqega ega bo’ladi? Hol gapning mutlaq konstruktiv uzvi emas. Chunki holsiz ham gap tashkil topaveradi. Demak, hol kesimdan quyi mavqeni egallaydi. Ko’pincha holning gap tarkibiga kiritilishi Pm ma‘nolari bilan zich bog’lanmaydi. Shu boisdan hol egadan ham quyi mavqeni egallaydi. Chunki nutqiy gaplarda kesim orqali egani tiklash holni tiklashdan ancha o’ng’aydir. Ifodalanmagan holni tiklash qiyin. Ammo shuni takidlash lozimki, ba‘zan kesimning W si maqomida o’rin, payt, sabab, maqsad va boshqa 254 ma‘noli aktantlar bilan kuchli aloqada bo’ladigan leksemalar yuzaga chiqqanda, gapning yuza qolipida hol egadan ko’ra zarurroq foliyatga ega bo’ladi. Demak, holning gap qurilishidagi zaruriy bo’lak darajasiga ko’tarilishi kesimdagi W ning muayyanlashish ehtiyoji bilan belgilanadi. Hol gapning konstruktiv bo’laklari sifatidagi kesim va egadan keyin uchinchi o’rinni egallaydi. Holning ma‘noviy turlari. Hollar nutqda gapdan anglashilgan mazmunning, kesim ifodalagan ish-harakat, holat, voqea-hodisaning o’rni, payti, tarzi, miqdor- darajasi, sababi, maqsadi, natijasi, sharti (qatorni yana davom ettirish mumkin) kabi ma‘nolarni ifodalaydi. Boshqa gap bo’laklariga nisbatan holning ma‘noviy turlari nisbatan ko’proq ajratiladi. Lekin, olaylik, aniqlovchining rang-tus aniqlovchilari, xususiyat aniqlovchilari, hajm-shakl aniqlovchilarini ajratish grammatik, sintaktik qurilish nuqtai nazaridan mantiqsiz bo’lgani kabi, holning ma‘noviy turlari ham gap sintaktik qurilishi uchun daxlsizdir. Shuningdek, ko’p hollarda o’rin-payt hollarini (Botir urushda bilinadi), sabab va maqsad holini (O’qish uchun Toshkentga keldi), ravish va miqdor holini (Isroil qayta-qayta o’qidi) farqlash qiyin. Chunki hol va so’zlararo munosabatlar nutq sharoiti, voqea-hodisaning tabiatiga va so’zlovchining maqsadiga mos ravishda turlicha tovlanishi mumkin. Hollarning tuzilish turlari. Lisoniy sintaktik qolipning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, uni to’ldiruvchi nutqiy birliklar bir uzv huquqiga ega har qanday katta-kichiklikda bo’lishi mumkin. Holning bir so’z bilan ifodalanishi: 1.Tog’am shaharga meni ham olib bordi. 2.Shalola shoshilib jo’nadi. 3.Qiz bilan salomlashib suhbatlashdi. Holning so’z birikmasi bilan ifodalanishi: 1.Tog’am notanish shaharga meni ham olib bordi. 2.Shalola favqulodda shoshilib jo’nadi. 3.Qiz bilan do’stlarcha salomlashib suhbatlashdi. Demak, bir so’z shakl bilan ifodalangan hol sodda hol va kengaygan (birikma holidagi) birikma bilan ifodalangan hol murakkab hol deyiladi. Holning ifodalanishi. Hol barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalanadi. Fe‘l: Shalola shoshilib gapirdi. Ot: Uydan chiqarib ketdi. Sifat: U yaxshi o’qiydi. Son: Bir keldi, bir ketdi. Olmosh: Bunda ari keltiradi bol. Taqlid: U piq-piq kuldi. Ravish: Ish kech tugadi 255 Holning kesimga bog’lanish usullari bitishuv va boshqaruvdir. Bitishuv aloqasida hol vazifasida tobe uzvlik vazifasiga xoslangan so’zlar keladi. Ular sifat, ravish, son, olmosh va taqlidlardir. 1.Vazifani xo’b uddaladi (sifat). 2.Qo’qqisdan kulib yubordi (ravish). 3.G’ung’ir-g’ung’ir suhbatlashdi (taqlid). 4.Bir gapirib, o’n kular (son). 5.Kun botguncha kelmadi (fe‘l) Ot, fe‘l, olmosh hol vazifasida kesimga boshqaruv usulida bog’lanadi. Buning uchun ot kelishik shakillari va ko’makchi, o’xshatish, fe‘l esa ravishdosh va o’xshatish shakllariga ega bo’ladi: 1.SHahardan qaytdi. 2.SHoshilib gapirdi. 3.Odamdek yashadi. 4.Uxlagandek yotardi. Holning kesimga birikishida bog’lanish omillari munosabati quyidagicha bo’ladi: 1.[SHMJ-MSHJ]:1.Uydan keldi. 2. Go’dakday kuldi. 3. Shoshilib gapirdi. 2.[MJSH-MSHJ]: 1.Tez o’qirdi. 2.Qo’qqisdan kulib yubordi. 3.CHindan qiynaldi. Demak, hol va kesimning bog’lanishida birikuvchi unsurlarda bog’lanish omillari munosabati ikki xil kombinatsiyali bo’ladi: [SHMJ-MSHJ] va [MJSH-MSHJ]. Bu hol va kesim birikuvida LSQlardan biri [Wmsh-WPm] va ikkinchisi [W-WPm] ekanligini ko’rsatadi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Aniqlovchi va uning ifodalanishini izohlang?. 2.Aniqlovchi ot bilan ifodalanganda……? 3.Birikuvlar nome‘yoriy va tobe so’zshakllariga izoh bering? 4.Holning gap kengaytiruvchisi ekanligini asoslang? 5.Holning ma‘noviy turlariga izoh bering? 39.Gapning uyushiq bo‘laklari. Gapning ajratilgan bo‘laklari. 39.1. Uyushiq bo’laklar, ularning qo’llanish usullari va ko’rinishlari. Gap tarkibida bir turdagi bo’laklar birdan ortiq holda qator keladi. Bir turdagi bo’laklar gapning uyushiq bo’laklarini tashkil qiladi. Bunday bo’laklar ishtirok 256 etgan gap uyushiq bo’lakli gap sanaladi : O’tmishda xalqimiz orasidan Beruniy va Navoiy, Ulug’bek va Furqatlar yetishib chiqqan (Ya.). Uyushgan bo’laklar bir xil so’roqqa javob bo’lib, bir xil sintaktik vazifani bajarib, teng bog’lovchilar yoki sanash intonatsiyasi yordamida birikadi. Uyushgan bo’laklar o’zaro tenglanish, boshqa gap bo’laklari bilan ergashish hamda tobelanish asosida sintaktik aloqaga kirishadilar: Sen menga havodan, suvdan ham zarursan, sen mening quvonchimsan, fikrim va orzu - umidim, baxtimsan, Po’lat! (Sh.R.). Bu gapda havodan, suvdan, quvonchimsan, fikrim va orzu - umidimsan, baxtimsan tenglanish asosida, birinchi guruh uyushgan bo’laklar zarursan bilan ergashish, ikkinchi guruh uyushgan bo’laklar esa mening bilan munosabatlashish, sen bilan moslashuv yo’li bilan sintaktik aloqaga kirishgan. Uyushiq bo’lak komponentlari, odatda, bir xil grammatik shaklda bo’ladi va bir xil sintaktik vazifani bajaradi. Uyushiq bo’laklar biror morfologik shakl yoki ko’makchi bilan kelishi kerak bo’lsa, ular ba’zan har bir komponentga alohida – alohida qo’shiladi, ba’zan esa eng oxirgi komponentga qo’shiladi: Odamlar qorda ham, bo’ronda ham ayni fidokorlik bilan ishlar edilar (O.). Aka bilan ukani bir - biridan judo qilasan (S.A.). Uyushiq bo’laklar ifodalagan narsa - predmetlarga alohida diqqat qilinganda, har bir komponenti grammatik formani oladi. Bunday vaqtda har bir komponent mantiqiy urg’uli bo’lib, kuchli ta’kid bilan aytiladi: Na otasini, na akasini taniydi. Shuningdek, grammatik shaklning uyushiq bo’laklarning har biriga yoki faqat oxirgisiga qo’shilishi bog’lovchilarning turiga, ularning qo’llanish xususiyatiga ham bog’liqdir: Ibodulla ayvonga chiqqach, Bo’ronbek bilan o’tapning yo’lini to’sdi (H.G’.). Uyushiq bo’laklar quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi: 1. Uyushiq bo’lak gapda bir xil sintaktik vazifani bajaradi. 2. Uyushiq bo’lak komponentlari o’zaro teng aloqada bo’ladi va teng bog’lovchilar yordamida bog’lanadi. 3. Uyushiq bo’lak o’zi uchun umumiy hisoblangan bo’lak bilan bir xil munosabatda bo’ladi. 4. Uyushiq bo’laklar sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi. 5. Uyushiq bo’laklar, odatda, bir xil so’z turkumlaridan ifodalanadi. 39.2.Uyushiq bo’laklarning ma’no munosabatlari. Uyushiq bo’laklar gapda o’zaro teng bog’lovchilar bilan, pauza va sanash intonatsiyasi bilan aloqaga kirishadi. O’zaro bir - biri bilan teng 257 bog’langan uyushiq bo’laklar o’rtasida, asosan, quyidagi ma’no munosabatlari mavjud bo’ladi: 1. Uyushiq bo’laklar o’rin, joy jihati bilan o’zaro munosabatda bo’lgan predmet va hodisalarni ko’rsatadi: U yerda jilg’alar, daryolar, o’tib bo’lmaydigan botqoqlar, kishi oyoq bosmagan changalzorlar bor (Asq. M.). 2. Uyushiq bo’laklar payt jihatidan birlashgan voqea, hodisalarni, predmetlarni ifodalaydi: Kechki soat bir yarimgacha o’tirdim, yotdim, uxladim (A.Q.). 3. Uyushiq bo’laklar umumiy jins tushunchani tashkil qiluvchi tur tushunchalarni atab keladilar: Pastlikda bahor gullari: lolalar, chuchmomalar, boychechaklar, binafshalar qiyg’os ochilib yotardi (P.T.). 4. Uyushiq bo’laklar bir predmet yoki hodisaning turli belgilarini ko’rsatib keladi. Bunda sinonim va antonimlar ham uyushib keladi: Qiz yosh, kamtarin va go’zal edi. Ota o’ta ko’ngilchan va xushfe’l odam edi. 5. Uyushiq bo’laklar butunning bo’laklarini ko’rsatadi: Ertaga respublikamizning viloyat, shahar, tuman, qishloq va ovul kengashlariga saylovlar kuni ("Xalq so’zi"). 6. Uyushiq bo’laklar so’zlovchining predmet yoki hodisalarga bo’lgan munosabatini ko’rsatuvchi emotsionallikka ham asoslanadi. Bunda mantiqiy jihatdan har xil bo’lgan tushuncha va tasavvurlarni bildiruvchi so’zlar ham uyushib kelishlari va bir hodisani gavdalantirishlari mumkin: Rasuljonning qo’shig’i hayotday shirin, muhabbatday kuchli edi ("Sh.Yu. "). Gap bo’laklarining barchasi uyushib kela oladi: Uyushiq ega: O’zining kechmish bolaligi, qishlog’i, o’rtoqlari yodiga tushdi (O.). Uyushiq kesim: Olimjon singlisiga tikildi – da, darhol tushundi (Sh.R.). Uyushiq to’ldiruvchi: Botirali ular uchun, xalq uchun, ozodlik uchun jonini fido qilganini bilib qo’yishsin (H.G’.). Oyqizning barcha harakatlarini kuzatgan Lola uning jasorati va mardligiga, chidam va sadoqatiga qoyil qoldi (Sh.R.). Uyushiq aniqlovchi: To’g’onbek iyagidagi qizg’ish, siyrak, dag’al soqolini qashib, sukut etdi (O.). O’n minglarcha xalqning, mashinalarning suroni bilan to’la qurilishda hayot qaynar edi (O.). Gap tarkibida qator kelgan sifatlovchilar uyushgan va uyushmagan holda bo’lishi mumkin. Sifatlovchilar predmetni bir tomondan aniqlab, uning bir yoki turli belgilarini bildirsa va o’zaro teng holatda bo’lsa, uyushib keladi. 258 Uyushgan sifatlovchilar sifatlanmishga ayrim - ayrim holda bitishuv usuli bilan birikadi: Quyuq, bahaybat, badjahl bulutlardan yirik tomchilar savalab turardi (O.). Sifatlovchilar predmetni turli tomondan, ya’ni rang, shakl, material, vaqt, hajm, tus kabi belgi - xususiyatlar tomonidan aniqlasa, uyushmagan bo’ladi. Uyushmagan sifatlovchilar o’z sifatlanmishi bilan murakkab so’z birikmasi hosil qiladi: tobe bo’lagi oddiy gap bo’lagi, hokim bo’lagi esa so’z birikmasi shaklida bo’ladi. Tobe bo’lak hokim bo’lak bilan bitishuv asosida birikadi: Bahodir ota oppoq uzun soqolini salobat bilan silardi (Sh.R.). Uyushgan izohlovchi: ... filologiya fanlari doktori, professor A.N.Kononov - turkologlarning otaxoni. Uyushgan hol: Andijonda, Marg’ilonda, Qo’qonda picha sargardon bo’lib yurdi (M.I.). Adolat qo’rqib, qaltirab, jahl ustida yonib, tez - tez yurardi (Sh.R.). Uyushgan bo’laklar yoyiq yoki yig’iq holda bo’ladi: bir gap bo’lagining o’zi uyushib kelsa, yig’iq, bular o’ziga oid so’zlar bilan kengayib kelsa, yoyiq bo’ladi. 39.3. Gap bo’laklarining uyushishi. Gap bo’laklari quyidagi vositalar yordamida uyushadilar: 1. Sanash intonatsiyasi yordamida: Xushmuomalalik gapirganda, biror xatti - harakatda o’zini tuta bilishlikni talab qiladi. Botiralining aniq va sodda so’zlari xonadagilarning qalbiga o’t yoqdi (H.G’.). 2. Teng bog’lovchilar yordamida: a) biriktiruv bog’lovchilari (va, ham, hamda) yordamida va bog’lovchi vazifasida kelgan bilan ko’makchisi, -u, -yu, -da yuklamalari yordamida: Abdurasul bilan Xolmurod bir oz kitob varaqladilar (P.T.). Usta Hazratqul - yangi posyolkaning tashabbuskori va rahbari – Oyqiz kelayotganini ko’rdi - yu, tezgina yurib qarshisiga chiqdi (Sh.R.). b) zidlov bog’lovchilari (ammo, lekin, biroq, balki) uyushgan bo’laklarni bir - biriga zid qo’yish yo’li bilan bog’laydi: Butun kuchimni ikki ko’zimga yig’dimda uning bevafo, biroq g’amgin, sho’x, lekin ma’yus ko’zlariga tikildim (G’.G’.). Bo’rondan so’ng Olimjon brigadasidagi ishlar ozaymadi, balki ko’paydi (Sh.R.). Zidlov bog’lovchilari vazifasida ba’zan -u, -yu yuklamalari ham keladi: Efim Danilovich xuddi gapiradigan bir qiyofada turib, xalqqa qaradi-yu, gapirmadi (Asq.M.). v) ayiruv bog’lovchilari yordamida: yo, yoki, yohud, dam, goho, goh, ba’zan, bir, hali. Ayiruv bog’lovchilaridan dam, goh, goho, ba’zan , bir 259 hamma vaqt uyushiq bo’laklar oldidan takrorlanib keladi va uyushiq bo’laklarda ifodalangan hodisalarning galma - gal yuz berishini ko’rsatadi: Gulnor ko’zlarini dam ochib, dam yumib, uyquga qarshilik ko’rsatadi (O.). Yo’lchi goh bunga shubhalanadi, goh ishonadi (O.). Yo, yoki, yoxud ayiruv bog’lovchilari uyushgan bo’laklarning birini ikkinchisidan ajratib ko’rsatish yo’li bilan bog’laydi: Ovqat puli yo tegar, yo tegmas edi (S.A.). Aftidan xurjunda yo qatlama, yo yong’oq yoki holva bo’lishi kerak (M.X.). g) inkor bog’lovchisi (na, na) yordamida gap bo’laklari uyushib keladi va shu bo’laklar orqali anglashilgan voqelikning bo’lishsizligini anglatadi: Bu yerda na g’urbat, na g’am. Bunda bor: harorat, muhabbat, shafqat (G’.G’.). Uyushiq bo’lakli gaplarda umumlashtiruvchi so’z. Uyushiq bo’laklarda ifodalanuvchi tushunchalarni o’zida birlashtiruvchi, bir umumiy nom bilan atovchi bo’lak umumlashtiruvchi so’z deb ataladi. Umumlashtiruvchi so’z jins tushunchasini, uyushiq bo’laklar tur tushunchasini ifodalaydi. Uyushiq bo’laklar qanday gap bo’lagi bo’lsalar, ularni yakunlovchi umumlashtiruvchi so’z ham shu gap bo’lagi bo’lib hisoblanadi: Elmurodning do’stlari - Ergash, Jo’ra va Omonboy ham birin - ketin ta’tildan qaytishdi (P.T.). Ba’zan Semyonni, Madali akani, o’smir Vasyatkani - hammasini ko’z oldimga keltiraman (Asq.M.). Umumlashtiruvchi so’zlar ko’pincha hamma, hamma narsa, hech kim, hech nima, hamma vaqt, hech qachon, hamma joyda, hech qayerda kabi so’zlar va otlar bilan ifodalanadi: Bog’ning turli joylarida har xil mevali daraxtlar: nok, o’rik, jiyda va hokazo anchagina (O.). Quyosh, havo, suv - hammasi bizning eng qadrli do’stimiz (O.). Umumlashtiruvchi so’zlar takror qo’llaniladi. Bunda ma’no kuchaytiriladi: O’sha vaqtlarda ham qaynab chiqqan suvning jildirab oqishi, yaproqlarning shivirlashi, buloq ostidagi toshlarning qimirlashi – hamma, hammasi dilga orom beradi (O.). Bir gap tarkibida ikkita umumlashtiruvchi so’z keladi. Ulardan biri uyushiq bo’laklardan oldin, ikkinchisi keyin keladi: Xo’jalikdagi bu yilgi ishlar – go’za parvarishi, yangi uchastkani o’zlashtirib, paxta ekish, uy - joy binolari, gidrostantsiya qurilishi - bularning hammasi mehnat talab qiladi (R. F.). Uyushiq bo’laklarda tinish belgilari. Quyidagi holatlarda uyushiq bo’laklarda vergul ishlatiladi: 1. Uyushiq bo’laklar sanash intonatsiyasi bilan birikkanda. 260 2. Uyushiq bo’laklar zidlov bog’lovchilari yordamida birikkanda. 3.Uyushiq bo’laklar takrorlanuvchi bog’lovchilar yordamida birikkanda. Quyidagi holatlarda uyushiq bo’laklarda ikki nuqta va tire ishlatiladi: 1. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan so’ng kelsa, uyushiq bo’laklardan keyin tire qo’yiladi: Bu uyda na Ashirdan, na Saxat cho’loqdan - hech kimdan darak yo’q (B. K.). 2. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan avval kelganda, uyushiq bo’laklardan oldin ikki nuqta qo’yiladi: Farg’ona vodiysining o’zida: Namanganda ham,Qo’qonda ham, Andijonda ham masterovoylar bosh ko’tarishayapti (M .I.). Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Gap tarkibiga izoh bering Bir turdagi bo’laklar gapning 2.Bir turdagi bo’laklar gapning qaysi bo’lagini tashkil qiladi? 3.Uyushiq bo’laklarga izoh bering? 4. Uyushgan bo’laklar o’zaro tenglanishini tavsiflang? 5.Uyushiq bo’lak komponentlarini izohlang? 40.GAPNING AJRATILGAN BO’LAKLARI 40.1. Ajratilgan bo’laklar. Intonatsion hamda fikran ajratilib, gapda ma’lum mustaqillikka ega bo’lgan bo’laklar ajratilgan bo’laklar sanaladi. Ajratilgan bo’laklar nutqda biror bo’lakni ajratib, bo’rttirib, ta’kidlab ko’rsatish uchun xizmat qilib, tinglovchi diqqatini shu bo’lakka jalb qiladi. Bunday bo’laklar og’zaki nutqda alohida intonatsiya bilan aytilib, muhim uslubiy vosita ham hisoblanadi. Intonatsiya gap bo’laklarini ajratuvchi grammatik vositadir: ajratilgan bo’laklar oldidan ohang ko’tariladi. Ajratilgan bo’laklar odatda pauza bilan ajratilib mantiqiy urg’u oladi: Ko’kda, daraxtlar ustida, g’uj - g’uj yulduzlar yonadi (O.). Gap bo’laklarining ajratilishi turli sintaktik holat bilan bog’liq. Bular quyidagilar: 1) izohlash zaruriyati gap bo’laklarini ajratish uchun sharoit yaratadi: Bahor bilan Po’lat hovlida, hovuz bo’yidagi tollar soyasida, dars tayyorlab o’tirishardi (Sh.R.); 261 2) inversiya sifatlovchi va izohlovchilarning ajratilishi uchun imkoniyat yaratadi: G’ulomov, yalang bosh, majnun tollar tagida aylanib yurardi (I.R.). Sobir Rahimov, birinchi o’zbek generali, o’chmas nom qoldirdi. 3) gap bo’laklarining yoyiq holda kelishi. Bunda ravishdosh, sifatdosh, - day, - dek affikslari bilan yasalgan ravish o’ziga oid so’zlar bilan kengayib, ajratilgan bo’lak hosil qiladi: Traktorchilar, bo’ron bilan o’chakishganday, tun bo’yi yer haydadi (Sh.R.). 4) gap bo’laklarining ko’makchilar bilan kelishi ularni ajratish uchun sharoit yaratadi. Bunda qurilma ko’pincha yoyiq holda bo’ladi: Qamishkapaliklar, odamlarni nomlari bilan atashdan ko’ra, xususiyatlari bilan ta’riflashni afzal ko’radilar (A.Q.). Ajratilgan bo’laklar qaysi gap bo’lagiga tegishligiga qarab, bir necha xil bo’ladi: ajratilgan egalar, ajratilgan kesimlar, ajratilgan aniqlovchilar, ajratilgan izohlovchilar, ajratilgan to’ldiruvchilar, ajratilgan hollar. 40.2. Ajratilgan bosh bo’laklar. Ajratilgan bosh bo’laklar o’zidan oldin kelgan ega yoki kesimni izohlaydi: 1. Ajratilgan egalar: Hamma, hatto ko’rgan odamlar ham, klubni yana ko’rishga shoshilar edi (A.Q.). Keyinchalik biz, aka - uka ikkovimiz, texnikaga berildik (P.Q.). 2. Ajratilgan kesimlar: Mening tug’ilgan yilim - shu-bir ming to’qqiz yuz yettinch . Ikkinchi darajali bo’laklarning ajratilishi izohlash, inversiya, gap bo’laklarining kengayib kelishi bilan bog’liq. Ajratilgan aniqlovchilar ikki xil: ajratilgan sifatlovchi, ajratilgan qaratuvchi. Sifatlovchilarning ajratilishi inversiya hodisasi bilan bog’liq: belgi ta’kidlab, bo’rttirib ifoda qilinganda, u o’z sifatlanmishidan keyin keltiriladi: Biri aks etadi gullarda, Biri olim - yoqimli, xushfe’l (X.P.). Ajratilgan qaratuvchi o’zidan oldin kelgan boshqa bir qaratuvchini izohlaydi va konkretlashtiradi: Onasi ham bolasining, baxti qora jigargo’shasining, ko’zlarida shu zoru mushtoqlik olovini ko’rdi (M.I.). 40.3. Ajratilgan izohlovchilar tasnifi. Izohlovchilarning ajratilishi inversiya hodisasi bilan bog’liq: kasb- hunar, amal, unvon kabilarni ifoda qiluvchi izohlovchilar o’z izohlanmishidan keyin keltiriladi: Denisov - dehqonlar orasida ko’p yurgan sobiq irrigator - sodda, odamshavanda, lekin talabchan, haqiqatchi edi (O.). 262 Ajratilgan izohlovchilar ko’pincha egaga taalluqli bo’ladi. Ajratilgan izohlovchi bilan izohlanmish o’rtasida ya’ni, masalan, ayniqsa, shu jumladan kabi so’zlar keladi: Agar boshlansa to’y, qishloq mirobi chiqmasin yoddan; Reja to’lganda, ya’ni qishloq bazm chog’ida ( S.Abd. ) . 40.4.Ajratilgan to’ldiruvchi. To’ldiruvchi o’zidan oldin kelgan to’ldiruvchining ma’nosini izohlaydi, unga aniqlik kiritadi, boshqa turdagi ajratilgan bo’laklar kabi, o’ziga xos intonatsiyaga ega bo’ladi. Vositasiz va vositali to’ldiruvchi ajratiladi. Bunda ular o’zlaridan oldin kelgan shu tipdagi to’ldiruvchilarni izohlaydi: Xalq mulkining katta parchasin, yetti yuz gektar oltin tuproqni, necha yillardan beri qamish, sho’r bosib yotibdi (H.G’.). Bektemirga, sobiq sodda cho’ponga, komandirning fikri g’oyat yoqdi (O.). Yoyiq holda kelgan ko’makchili konstruksiyalar bilan ifodalangan to’ldiruvchilar ajratiladi. qurilma tarkibida imkoniyatlarga qaraganda, tashqari, ko’ra, ustiga, singari kabi ko’makchilar keladi: Bu yer, ilm san’at o’chog’i bo’lishidan tashqari, mamlakatdagi eng go’zal shaharlardan biri edi (O.). 40.5.Ajratilgan hollar. Ajratilgan hollar o’zidan oldin kelgan holning ma’nosini izohlaydi. Ajratilgan holning so’rog’i, vazifasi izohlayotgan holning so’rog’i va vazifasiga teng bo’ladi: Ahmedov divanga, Bo’taboyning yoniga, o’tirdi (A.Q.). Ajratilgan hollar - day, -dek affikslari bilan yasalgan ravishlar bilan ifodalanadi va ular o’xshatish o’rami shaklida kengayib kelib ajratiladi: Onaxon, hozirgina yugurib kelgan odamday, tez - tez nafas olar edi (Asq.M.). Ravishdosh bilan ifodalangan hollar o’zlariga oid so’zlar bilan kengayib kelib ajratiladi: Oyqiz, ikki qo’lini ko’ksiga qo’yib, hurmat bilan xalqqa ta’zim qildi (Sh.R.) Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Gap bo’laklarining ajratilishini tavsiflang? 2. Gap bo’laklarining yoyiq holda kelishibi izohlang? 3. Ajratilgan bosh bo’laklarqanday gap? 4. Gap bo’laklarining ko’makchilar bilan kelishiga izoh bering? 41.GAP BO‘LAKLARI SANALMAYDIGAN BIRLIKLAR 263 Tayanch tushunchalar : gap tarkibi, qo’llanilish shakllari, kirish so’zlar, semantika, stilistika, xususiyat, kiritma kontruktsiyalar, qo’llanilish shakllari. 41.1. Undalma. So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmetni bildirgan so`z undalma deyiladi. Gapda ba`zan, gapning bo`lagi vazifasidagi so`zlardan tashqari, shunday so`z yoki so`z gruppasi ham bo`ladiki, ular shu gapda mazmun jihatdan bog`lansa ham, grammatik jihatidan bog`lanmaydi. Bularga undalmalar kiradi. Gap bo`laklari bilan grammatik jihatdan bog`lanmagan undalmalarning turli ko`rinishlari bor. Misollarni chog`ishtiring: Marhamat azizlarim, mustaqillik to`yiga. Ushbu misollardagi azizlarim, qo`yu qo`zim so`zlari grammatik jihatidan gap bo`laklari bilan bog`lanmagan. Undalma dialogik nutqda, monologda, muallif nutqida, murojaat, shior, buyruq, chaqiriq, e`lonlarda ishlatiladi. 41.2. Undalmaning ifodalanishi. Undalmalar bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so`zlar bilan ifodalanadi. Ot bilan : O`g`lim, sira bo`lmaydi urush! Otlashgan sifat bilan: Yaxshilar, biz ham boraylik. Son bilan: Uchinchilar, oldinga o`tinglar. Olmosh bilan: Sen ham qani, bu yoqqa kelchi? Sifatdosh bilan: O`qiganlar, sizlarga rahmat. Undov so`zlar bilan: Hoy, sizni kutib turibmiz. So`z birikmalari turg`un iboralar bilan: Xayr, ko`zim qorasi. Hoy qiz tushmagur, nima qilyapsan? Undalmalar ko`pincha shaxsning ismi, familiyasi, unvoni, taxallusi, laqabi, kasbi yoki qarindoshlik munosabatlarini bildiruvchi bosh kelishik formasidagi so`zlar bilan ifodalanadi: Karim Sobirovich, xonamga kiring. Ol, jiyan, yo`l yurib kelgansan. Ey Navoiy, umr o`tar yeldek, o`zingni shod tut. Emotsional nutqda undalmalar jonli va jonsiz predmetlarga, mavhum tushunchalarga qaratilgan bo`lishi mumkin. Masalan: Iltijo qilurman senga, tabiat meni pok niyatdan ayirma aslo. Ey quyosh, ko`rsat yuzing. Sifatdoshning -gur, -kur shaklli otlashgan turi ham undalmani hosil qiladi: Niyatingga yetkur, quloq sol! Undalmalar ayrim o`rinlarda shaxs, predmetning tashqi biror belgisini ifodalaydi: cho`loq, ko`r, kar va shunga o`xshash so`zlar undalmalarni tashkil qiladi. Ba`zan Hoy, shapkali! Ey, mashina! tipidagi undalmalar ham og`zaki nutqda uchraydi. 264 41.3.Undalmalarni tuzilishiga ko`ra turi. Undalmalar tarkibiga ko`ra 3 ga bo`linadi: 1.Yig`iq undalmalar 2.Yoyiq undalmalar 3.Murakkab undalmalar Yig`iq undalmalar - yolg`iz bir so`zdangina tarkib topadi. Masalan: O`quvchilar, yo`l harakati qoidalariga rioya qiling. Yoyiq undalmalar - o`ziga oid so`zlar bilan kengayib keladi. Yoyiq undalmalar sifat, sifatdosh, ot bilan ifodalanadi: Aziz do`stlar, davramizga xush kelibsiz. Sevar yorim, senga bir gap bo`ldimi, Shirvon eldan yo bir xabar keldimi? Murakkab undalmalar- yolg`iz undov so`z bilan yoki undov so`zlar bilan barobar, aniqlovchi, izohlovchilar bilan birga kelishi mumkin. Bu holda kuchli his – tuyg`u ifodalanadi: Sher yurak ey qahramon, yovdan jahonni pok et (H.O.) 41.4. Kirish kontruktsiyalar. Kirish tuzilmalar so’zlovchining gapning ayrim bo’laklari yoki butun ifodaga bo’lgan sub’yektiv munosabatini, emotsional tuyg’ularini ifodalaydi: Yolqin akang bundan ham kattaroq bir unvonni ko’zlayapti, chamasi (P.Q.). Kirish vazifasida so’z turkumidan ajralib chiqib, faqat kirish vazifasida ishlatiladigan so’zlar (masalan, shekilli, albatta, demak, modomiki kabilar), ma’lum so’z turkumidan ajralib chiqmagan, kirish vazifasida ham, gap bo’lagi vazifasida ham qo’llanuvchi so’zlar (qisqasi, rost, aftidan, oxiri kabilar) keladi Kirish tuzilmalar tuzilishiga ko’ra 3 xil: kirish bo’laklar, kirish birikmalar, kirish gaplar. Kirish bo’laklar bir so’zdan iborat bo’lib, ma’lum so’z turkumi bilan bog’lanadi. Shunga ko’ra, kirish bo’laklar quyidagi turlarga bo’linadi: a) ot tipidagi kirish bo’laklar: chamasi, taajjub, modomiki, odatda, oxiri, nazarimda, baxtimizga, baxtga qarshi, so’ziga ko’ra kabilar. b) olmosh tipidagi kirish bo’laklar: menimcha, seningcha, uningcha kabilar. v) sifat tipidagi kirish bo’laklar: so’zsiz, to’g’ri, durust, qisqasi, tabiiy kabilar. g) son tipidagi kirish bo’laklar: birinchidan, ikkinchidan kabilar. d) ravish tipidagi kirish bo’laklar: dastlab, oxir, nihoyat, umuman, asosan, aksincha kabilar. e) fe’l tipidagi kirish bo’laklar: kechirasiz, bundan chiqdiki, anglashiladiki, deyman kabilar Kirish birikmalar birikma holida bo’lib, ularning tuzilishi quyidagicha: 265 a) qaratuvchili kirish birikmalar: uning fikricha, buning ustiga, sening nazaringda kabilar. b) sifatlovchili kirish birikmalar: bir tomondan, shu jumladan kabilar. v) to’ldiruvchili kirish birikmalar: menga desa, qisqasini aytsam, to’g’risini aytganda kabilar. g) holli kirish birikmalar: qisqasini aytganda, boshqacha aytganda, ochiq gapirganda kabilar. d) aniqlovchili va to’ldiruvchili kirish birikmalar: uning so’ziga qaraganda, sening gapingga qaraganda kabilar. e) aniqlovchi va to’ldiruvchili kirish birikmalar: uning ochiq aytishicha, uning ochiq gapirishicha. j) aniqlovchi, hol va to’ldiruvchili kirish birikmalar: uning ochiq gapirishiga qaraganda. Kirish gaplar. Bular gap shaklida bo’ladi: Qurbon ota aytmoqchi, gullarni o’z ilmidan bahramand qildi (A .Q.). Kirish tuzilmalar quyidagilarni ifodalaydi: 1) So’zlovchining aytilayotgan fikriga bo’lgan munosabatini bildiradi. Bunga albatta, ehtimol, balki, shubhasiz, haqiqatan, darhaqiqat, baxtimizga, afsus, essiz, so’zsiz, chamasi, shekilli, toleimizga, koshki, baxtga qarshi, muqarrar, ajab, to’g’risini aytganda, ochiq aytganda kabilar kiradi. Bular quyidagi ma’nolarni anglatadi: a) ishonch yoki tasdiqni (albatta, shubhasiz, so’zsiz, haqiqatan, muqarrar kabilar): Darhaqiqat, bugungi sayr umrbod esda qoladigan bo’ldi (J. A.). b) gumonni (ehtimol, balki, chamasi, shekilli, aftidan): Ehtimol, kelib qolar (So’zl.). v) shodlik, mamnunlikni (baxtimizga, toleyimizga, hayriyat, shukur): Xayriyat, bugun havo ochiq bo’ldi. g) afsus, achinish, taajjubni ( afsus, essiz, nahotki, baxtga qarshi, ajabki): Eh, attang, shuncha mehnat qilsang mehnating ko’kka sovurilsa (Sh.R.). d) orzu - umidni (koshki, shoyad, koshkiydi): Koshki, akasi Yo’lchi bo’lsa edi (O.). 2) Aytilayotgan fikrning kimga qarashli ekanligini ifodalaydi. Bunga menimcha, aytishlaricha, ma’lum bo’lishicha, uning so’ziga qaraganda, uning qayd qilishicha, seningcha, nazarimda, sening gapingga qaraganda kabilar kiradi: Ernazar akaning aytishicha, bu yil saraton juda issiq boshlandi (I. R.). 3) Aytilayotgan fikrning tartibini ifodalaydi. Bunga birinchidan, ikkinchidan, avvalo, nihoyat, oxiri kabilar kiradi: Nihoyat, go’zal kunlarning 266 birida zabardast odam bilan qudratli mashina cho’lning qoq o’rtasida uchrashdi (S. N.). 4) Aytilayotgan fikrning oldingi fikr bilan aloqasini ifodalaydi. Bunga demak, xullas, xulosa qilib aytganda, anglashiladiki, shunday qilib, baribir, binobarin, ko’rinadiki, ochiq qilib aytganda, qisqasi, bir so’z bilan aytganda kabilar kiradi: Shunday qilib, tarixiy shartnomaga qo’l qo’yildi (Ya.). 5) Aytilayotgan fikrning odatda ro’y beruvchi hodisa ekanligini ifodalaydi. Bunga odatda, odat bo’yicha, odatga ko’ra kabilar kiradi: Odat bo’yicha, shovqin solish, atrofdagilarni bezovta qilish, asabiga tegish man qilinadi. Kirish tuzilmalarning ba’zilari (demak, haqiqatan, darhaqiqat, baxtimizga, to’g’ri kabilar) ko’proq gap boshida, ba’zilari (shekilli) gap oxirida, ko’pchiligi esa gap o’rtasida keladi. 41.5. Kiritma kontruktsiyalar. Kiritma tuzilmalar gap mazmuniga yoki uning ayrim bo’laklari ma’nosiga oid qo’shimcha izoh, ma’lumotlar beradi. Bular gap tarkibiga nutq jarayonida kiritilib, gap bilan logik - semantik jihatdan munosabatga kirishadilar. Kiritma tuzilmalar intonatsion jihatdan mustaqillikka ega bo’ladilar. Ular biror so’roqqa javob bo’lmaydi, sintaktik vazifa bajarmaydi, gap bo’lagi yoki qo’shma gaplarning kesimi bo’lib kelmaydi.Kiritma tuzilmalar tushunilishi qiyin yoki tushunilmaydigan so’zlar (dialektizm, professionalizm, termin, jargonizm, arxaizm, istorizm kabilar) ma’nosini, ayrim leksik birliklarning talaffuzi va etimologiyasini izohlash, so’zlovchining sub’yektiv - emotsional munosabatini ifodalash, xabar manbaini ko’rsatish, qo’shimcha ma’lumotlar berish uchun xizmat qiladi: Boshidagi qalampir nusxa qora do’ppisi ham (na chust nusxaga o’xshaydi, na marg’ilon nusxaga) yangi (H. G’.). Kiritma tuzilmalar tuzilishiga ko’ra 3 turga bo’linadi: kiritma bo’lak, kiritma birikma, kiritma gaplar. Kiritma bo’lak ayrim so’z shaklida bo’ladi: Go’daklikdan she’r yod ola boshlagan Alisher ajoyib natijaga erishdi. Ellik ming bayt (yuz ming satr) she’rni yod oldi (I. S.) Kiritma birikmalar so’z birikmasi shaklida bo’ladi: U (safardan qaytgan kishi) ... juda mayda odatiy voqealarni ham qoldirmay so’zlar edi (G’.G’.). Kiritma gaplar gap shaklida bo’ladi: Shu payt dumi kalta chavkar ot mingan qora soqolli keksa bir bek (yuz ayollarniki singari tuksiz bo’lganidan, jangchilar o’zaro uni ko’sa deb atashardi) Xusaynning yoniga yugurib keldi (L.B.). Kiritma tuzilmalar gapning barcha tiplari tarkibida kelishi mumkin. Ba’zan bir gap (ko’proq murakkablashgan gaplar) tarkibida bir necha bo’lishi ham mumkin: Mehmonxonaga joylashib, 267 soqol – mo’ylovlarni olib (Ochil sho’x harakat bilan yuzini siladi), keyin agitator sifatida (u ko’kragini kerdi) salobat bilan kirib bordim (P.Q.). Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. So`zlovchining nutqi qaratilgan……..? 2. Gapda ba`zan, gapning bo`lagi vazifasini izohlang? 3. Gap bo`laklari bilan grammatik jihatdan bog`lanmagan undalmalarga misollar keltiring? 4. Emotsional nutqga izoh bering? 42.Gapning tuzilish jihatdan turlari. Sodda gap turlari Tayanch tushunchalar : ega, bir bosh bo‘lakli gaplar, kesim, tarkib, harakat, bajaruvchi shaxs, egasi topiladigan gap, egasi topilmaydigan gap. 42.1. Gapning grammatik asosi. Gapning grammatik asosini bosh bo‘laklar ega va kesim tashkil etadi. Sodda gaplar grammatik asosning tarkibiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: ikki bosh bo‘lakli gaplar va bir bosh bo‘lakli gaplar. Ikki bosh bo‘lakli gaplarda gapning grammatik asosi ega ham, kesim ham mavjud bo‘ladi. Masalan: Men sizni o‘z qizimdan a’lo ko‘rardim. (O.). 42.2. Bir bosh bo‘lakli gap. Bir bosh bo‘lakli gaplarda gapning grammatik asosi bir bosh bo‘lak tarkibidan, ya’ni yo ega va unga oid so‘zlardan; yo kesim va unga oid so‘zlardan tuziladi. Masalan: Otamning ham o‘zimning qanday fikr va maslak kishisi ekanligimizni aytib o‘tmoqchi bo‘laman.(A.Qodiriy.)Tong.Zveno dalaga chiqdi. (o.) Bir bosh bo‘lakli gaplarda gapning ega yoki kesimi yashirinmaydi, predikativlik bir bosh bo‘lak orqali ifodalanadi, ya’ni ega ifodalangan bo‘lsa, kesimning mazmuni eganing mazmuni orqali bilinadi yoki kesim ifodalansa, eganing mazmuni kesimning mazmunidan anglashilib turadi. Egasiz bir bosh bo‘lakli gaplar faqat kesim tarkibidan iborat bo‘ladi, ega bo‘lmaydi. Bunday gaplarda kesim orqali harakatning bajaruvchi shaxsning topib bo‘ladi yoki topib bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra egasiz bir bosh bo‘lakli gaplar ikki xil: egasi topiladigan gap va egasi topilmaydigan gap. Egasi topiladigan gaplarda ega qatnashmasa ham, lekin uni gapning kesimidan anglab olish mumkin. Bunday gaplarda asosiy diqqat bajaruvchi shaxsga emas, balki harakatga qaratilgan bo‘ladi. Gapning kesimi, asosan, fe’l bilan ifodalanadi. Egasi topiladigan gaplarning shunday turlari bor: 268 a) shaxsi aniq gap; b) shaxsi noaniq gap; v) shaxsi umumlashgan gap. a) Shaxsi aniq gap. Kesimi asosan, fe’l bilan ifodalanib, harakatni bajaruvchi shaxsni aniq ko‘rsatib turadigan bir bosh bo‘lakli gapga shaxsi aniq gap deyiladi. Shaxsi aniq gapning kesimi vazifasida kelgan so‘z tarkibidagi tuslovchi qo‘shimchalar eganing qaysi shaxsda ekanligini aniq ko‘rsatib turadi. Bu qo‘shimchalar eganing I va II shaxsga oidligini bildiradi. Masalan: Bolaligimning beg‘ubor betashvish yillarini qo‘msadim. (A.Qodiriy.) Shaxsi aniq gapning kesimi ko‘pincha ijro maylidagi hamda buyruq-istak, shart-istak maylidagi fe’llar bilan ifodalanadi: Qo‘shiq deb yozdim yurak unlarini. Ыylab qarasam, mulohaza qilib ko‘rsam, sizning o‘zingiz qo‘shiq ekansiz. Bilmaymiz, qachonlardan beri yurakda yashirin edi bu tuyg‘u. Uni kurashib, istirob chekib ham yurakdan chiqarib tashlab olmadim. (M.Qoriev.) Keldi ochilur chog‘ing, o‘zliging namoyon qil, parchalab kishanlarni har tomon parishon qil. (H.Hamza.) Shaxsi aniq gapning kesimi ot kesim holi bo‘lishi mumkin: Uch farzandning onasiman kabi. b) Shaxsi noaniq gap. Kesimi fe’l bilan ifodalanib, shaxsni aniq ko‘rsatmaydigan bir bosh bo‘lakli gap shaxsi noaniq gap deyiladi. Shaxsi noaniq gapning kesimi odatda, III shaxs shaklidagi aniq fe’llardan bo‘ladi, lekin shunga qaramay, bajaruvchi shaxs-kesimdan anglashilgan harakatning bajaruvchisi aniq bo‘lmaydi. Demak, bunda grammatik shaxs aniq bo‘lsa ham, u konkret shaxsni anglatmaydi. Masalan: Kecha ertalab shaharni bir aylanib kelayin deb chiqib ketgan. (A.Qodiriy.) Bugungi majlisda shu masalani ko‘taradilar. v) Shaxsi umumlashgan gap. Kesimi fe’l bilan ifodalanib, ma’no jihatdan umumga qaratilgan bir bosh bo‘lakli gapga shaxsi umumlashgan gap deyiladi. 42.3. Shaxsi umumlashgan gap. Shaxsi umumlashgan gaplardan anglashilgan ish-harakat grammatik jihatdan ma’lum bir shaxsga oid bo‘lsa ham, mazmun jihatidan hammaga umumga qarashli bo‘ladi. Masalan: Yaxshi bo‘lsang, o‘zarsan. Yomon bo‘lsang to‘zarsan. (Maqol.) Bugungi ishni ertaga qo‘yma. (Maqol.) Tinchlik uchun kurashaylik. Shaxsi umumlashgan gapning kesimi ko‘pincha fe’lning III shaxs buyruq- istak maylidagi shakl bilan qo‘llanadi, I va II shaxsdagi fe’llar bilan kam ifodalanadi. Shaxsi umumlashgan gapning kesimi ijro mayli va shart-istak maylidagi fe’llar bilan ham ifodalanishi mumkin. 269 Masalan: Bilmaganni bildim dema, qilmaganni qildim dema. (Maqol.) Olim bo‘lsang, olam seniki. (Maqol.) Maqollar ko‘proq shaxsi umumlashgan gap shaklida bo‘ladi. Egasi topilmaydigan gaplarda kesimi orqali harakatni bajaruvchi shaxsni – egani topib bo‘lmaydi, ega umuman qatnashmaydi. Egasi topilmaydigan bunday gap shaxssiz gap deb yuritiladi. Shaxssiz gapning kesimi uchinchi shaxs shaklidagi fe’l bilan ifodalanib, ko‘pincha sostavli tarzda keladi. Shaxssiz gapning kesimi quyidagicha ifodalanadi: a) fe’lning ravishdosh shakli bo‘ladi, bo‘lmaydi so‘zlari bilan: Ilmni mehnatsiz egallab bo‘lmaydi. b) shart maylidagi fe’l bo‘ladi, bo‘lmaydi so‘zlari bilan: Bu masalani janjalsiz hal qilsa bo‘ladi. v) fe’lning harakat nomi shakli kerak, zarur, lozim, darkor, mumkin so‘zlari bilan: do‘stning aybini yuziga aytish kerak. g) majhul nisbat qo‘shimchasini olgan fe’l bilan: Samarqandga shu yo‘l bilan boriladi. d) to‘g‘ri so‘zi holida, kelmoq fe’lining tuslangan shakli bilan: Balki undan qochibroq yurishga to‘g‘ri keladi. Ammo odamni ish tanitadi. (O.) 3. Kesimsiz bir bosh bo‘lakli gap: nominativ gap Kesimsiz bir bosh bo‘lakli faqat ega tarkibidan iborat bo‘ladi, kesim bo‘lmaydi. Kesimsiz bir bosh bo‘lakli gap nominativ gap (atov gap) deb yuritiladi. Bosh kelishikdagi ot otlashgan so‘z bilan ifodalanib, predmet yoki voqea- hodisalarning mavjudligini tasdiqlovchi gaplarga nominativ gap deyiladi. Masalan: May...Ajoyib so‘lim bir bahor!(S.Nazarov.) Nominativ gaplar shaklan oddiy so‘z va so‘z birikmalariga o‘xshaydi, ammo maxsus gap intonatsiyasining bo‘lishi bilan va ma’lum bir fikr tugalligining ifodalanishi bilan ulardan farqlanib turadi. Oddiy so‘z intonatsiya orqali gapga aylanadi. Nominativ gapdan keyin uning mazmunini to‘ldirib keluvchi gap kelishi talab qilinadi. Nominativ gap yig‘iq va yoyiq bo‘lishi mumkin. Nominativ gap bir bosh bo‘lakli o‘zidangina iborat bo‘lsa, yig‘iq bo‘ladi: Tun. Hamma shirin uyquda yotibdi. (O.H.) Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Sodda gaplarga izoh bering? 2. Ikki bosh bo‘lakli gaplarni izohlang? 3. Bir bosh bo‘lakli gaplarni izohlang? 4. Egasiz bir bosh bo‘lakli gaplarni izohlang? 270 5. Nominativ gaplarqanday gaplar? 43.Qo‘shma gap uning turlari. Qo‘shma gap va uning turlari. Bog‘langan qo‘shma gap Tayanch tushunchalar: Lisoniy struktura, qo‘shma gap, sodda gap, farq, daraja, ravshan, sodda gap, shakllangan kesim, qo‘shma gap, mazmun, grammatik jihat, birikuv. 43.1. Qo‘shma gap turlari. Qo‘shma gap sodda gap bilan mustahkam bog‘langan, biroq undan ham struktur, ham uzatilayotgan axborot miqdori va sifati nuqtayi nazaridan farqlanuvchi sintaktik qurilma. Shu bois qo‘shma gapning umumiy lisoniy mohiyati uning sodda gap bilan o‘zaro munosabatida ochiladi. Lisoniy struktura jihatidan qo‘shma gapning sodda gapdan farqi ma’lum darajada ravshan. Aniqrog‘i, sodda gapda shakllangan kesim bitta bo‘lsa, qo‘shma gapda u birdan ortiq bo‘ladi va birdan ortiq sodda gaplarning mazmun hamda grammatik jihatdan birikuvidan tashkil topadi. Misollar: 1. Men sizni bilaman, siz bunday qilmaysiz. (Oyb.). 2. Nima qilasan, qishloqqa qaytasanmi? (Oyb). 3. Dunyoda nima ko‘p – kulgu ko‘p. (Oyb.). 4. Bilamanki, sodda barmoqlaring tilla uzuk taqmagan. (Uyg‘.). 5. Majlisda ko‘riladigan masalalarning muhim tomoni shundaki, unda cho‘l yerlarni suvga serob qilish masalasi muhokama qilinadi. Ko‘rinadiki, 1-gapda bilaman va qilmaysiz, 2-gapda qilasan va qaytasanmi, 3-gapda ko‘p va ko‘p, 4-gapda bilaman va taqmagan, 5-gapda shundaki va muhokama qilinadi kabi har bir gapdagi birdan ortiq kesim sintaktik qurilmaning qo‘shma gapligini ta’minlovchi muhim asoslardan biri. Kesimlarning birdan ortiqligidan tashqari, har bir qo‘shma gapda ifodalanayotgan birdan ortiq fikr, axborotning o‘zaro zich munosabati, gaplararo grammatik taqozo etuvchilik hamda intonatsion yaxlitlik kabilar ham bu sintaktik qurilmalarning qo‘shma gapligini ta’minlaydi. Kommunikativ nuqtayi nazardan sodda gap bir fikrni, axborotni uzatish vazifasini bajarsa, qo‘shma gapda birdan ortiq hukm o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Shuningdek, bu alohida axborotlar asosidagi munosabat ham qo‘shma gapda qaysidir darajada bo‘rtib turadi. Masalan: Jahongir keldi. Men shu ondayoq jo‘nadim gaplarida ifodalangan fikrlar bir-biriga o‘zaro bog‘liq bo‘lib, gaplarning 271 biri ikkinchisini taqozo etadi. Bu jihatdan ular Jahongir keldi va men shu ondayoq ketdim gapidan ajralib turadi. Demak, qo‘shma gap grammatik shakllangan va birdan ortiq axborotni tashish uchun mo‘ljallangan nisbiy mustaqil sodda gapning grammatik, semantik, intonatsion va kommunikativ jihatdan yaxlitlangan butunligidir. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gap alohida olingan sodda gapdan nisbatan mustaqil emasligi bilan ajralib turadi. Avvalo, bu – grammatik va intonatsion nomustaqillik. Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi qurilmasiga ergash gapli qo‘shma gap tusini bergan jihat mazmuniy va grammatik taqozo etish va birdan ortiq axborot mavjudligi. Birinchi gapdagi mazmun ikkinchi gapdagi mazmun uchun sabab maqomida. Biroq bunday mazmuniy zich bog‘lanishsiz ham qo‘shma gap hosil bo‘lishi mumkin. Osmonda turnalarning «qurey-qurey»i eshitilardi, uzoqlardan cho‘ponlarning hay-haylagani quloqqa chalinardi. Ikkinchidan, shuning uchun bog‘lovchisi qo‘shma gap a’zolarini grammatik jihatdan zich munosabatga kiritgan (Biroq bu bog‘lovchisiz ham qo‘shma gap hosil qilish mumkin: Bahor keldi, dala ishlari qizib ketdi.) Ammo sodda gaplar orasidagi intonatsion uzilish qo‘shma gapni sodda gapga parchalab yuborishi mumkin: Bahor keldi, shuning uchun dala ishlari qizib ketdi – Bahor keldi. Shuning uchun dala ishlari qizib ketdi. Demak, ma’lum bo‘ladiki, qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapning o‘zaro zichlashuvi mazmun, grammatik shakl va intonatsiya nuqtayi nazaridan bo‘ladi. Ammo bu omillar darajali ziddiyatda turadi: intonatsiya – grammatik shakl – mazmun Chunki mazmuniy bog‘liqlik va grammatik shakl mavjud bo‘lsa ham, birlashtiruvchi intonatsiya bo‘lmasa, ayrim gaplar qo‘shma gapni tashkil eta olmaydi. Ammo mazmuniy bog‘liqlik va grammatik aloqa bo‘lmasa ham, intonatsiya asosida qo‘shma gap hosil qilish mumkin (bog‘lovchisiz qo‘shma gap). Sodda gaplar asosida ajratuvchi pauza bo‘lganda, qo‘shma gapning yaxlitligiga putur etadi. Masalan, Men sen bilan bormoqchi edim. Biroq sen qarshilik qilmasliging kerak. Gaplar orasida qo‘shma gapning barcha belgilari mavjud. Birgina birlashtiruvchi ohangning yo‘qligi sodda gaplarning mustaqil bo‘lishiga olib kelgan. Qo‘shma gapni uyushiq kesimli sodda gapdan, sodda va qo‘shma gap orasidagi uyushgan gapdan farqlash lozim. Uyushiq kesimli sodda gap egasi bitta, bitta umumiy [Pm]ga ega bo‘lgan birdan ortiq kesimdan tashkil topgan gap. Misollar: 1. Jamshid o‘qir, yozar va chizar edi. 2. Do‘kondorlar do‘konlarini ochib, mudrab o‘tirishardi. 3. Qushlar tinimsiz chug‘urlashar va charx urishar edi. Uyushgan gap esa, aytilganidek, birdan ortiq egaga, shuningdek, bitta umumiy 272 [Pm]li birdan ortiq kesimga ega bo‘lgan gap. Misollar: 1. Bahor kelar, dala ishlari qizib ketar edi. 2. Jamshid o‘qir, Jahongir yozar, Isroil esa chizar edi. 3. Do‘kondorlar savdoga chorlab, attorlar esa mollarini maqtab o‘tirishardi. Qo‘shma gap esa har biri o‘z [Pm]ga ega bo‘lgan birdan ortiq kesimdan tashkil topadi: 1. Jamshid o‘qirdi, Jahongir yozardi, Isroil esa chizardi. Substansial yondashuvda bir egali, lekin birdan ortiq kesimli gap ham qo‘shma gap sifatida qaraladi. Chunki har bir kesimda shaxs-son, zamon, tasdiq- inkor, modallik (kesimlik) ma’nolari birdan ortiq ifodalanadi. Bu esa semantik nuqtayi nazardan ularning har birida alohida axborot mavjudligidan dalolat beradi. Qo‘shma gap tarkibiga kiruvchi sodda gap orasida teng yoki tobe sintaktik aloqa mavjud bo‘ladi. Sodda gapdagi tenglanish va tobelanish qo‘shma gaplardagi tenglashish va tobelanishdan farq qiladi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gap o‘zaro tobe yoki teng bog‘lovchi vositasiz birikadi. Ammo bu gapda mazmuniy va intonatsion yaxlitlik kuchayadi. Chunki bog‘lovchi vosita, mazmuniy va intonatsion birikuvchanlik omili qo‘shma gap tarkibida yaxlitlikni tashkil etib, ulardan biri kuchsizlansa, boshqalari buning evaziga kuchayadi. Demak, bog‘lovchisiz qo‘shma gapda bog‘lovchi vositaning hissasi mazmuniy va intonatsion birikuvchanlik omili zimmasiga yuklatiladi. Ko‘rinadiki, ikki yoki undan ortiq sodda gapning bir murakkab butunlikni tashkil etishi ularning shakliy (grammatik), mazmuniy va intonatsion muvofiqligi natijasida yuz beradi. Qo‘shma gapni tashkil etayotgan sodda gap ohang jihatidan mutlaq tugallikka ega bo‘lmaydi. Ammo mazmuniy va grammatik jihatdan nisbiy yakunlangan bo‘ladi. Bu nisbiylik mustaqil sodda gapdagi tugallanganlikdan farqlanadi. Qo‘shma gap tarkibida birikayotgan bir sodda gapning modal sifatlari ikkinchisiga ta’sir etmasdan qolmaydi. Natijada yangi modal ma’no vujudga keladi. Bu masala kesimning MKSh va NKSh turi bilan ham zich aloqador hodisa. Shuningdek, qo‘shma gap tarkibiy qismini bog‘layotgan bog‘lovchi vositadagi modal ma’no ham ana shu hosila modal ma’noga qorishadi. 43.2.Qo‘shma gap tasnifi asoslari. Lisoniy birlik serqirra mohiyatli bo‘lganligi bois kamida ikkita paradigmaga kiradi. Shu sababli biror butunlikka kiruvchi lisoniy birlikni kamida ikki tomondan tasniflash mumkin bo‘ladi. Qo‘shma gap ham lisoniy birlik sifatida murakkab tabiatli bo‘lib, bu murakkablik uning lisoniy sathda tutgan o‘rni, tarkibidagi sodda gapning grammatik shakli va bog‘lovchi vositalari hamda mazmuniy munosabatining rang- barangligi bilan belgilanadi. Shuningdek, qo‘shma gap turlarini xilma-xil asoslarda 273 turlicha tasniflash mumkin bo‘ladi. Tasnif asosining aniqligi va izchil amalga oshirilishi masala mohiyatini oydinlashtirishda muhim. 43.3. Qo‘shma gapning ma’noviy va struktur tasnifi. Qo‘shma gapning ma’noviy va struktur tasnifi ko‘p holda o‘zaro farqlanadi. Formal sintaksis qo‘shma gap tasnifida ko‘p hollarda ularning nutqiy belgi- xususiyati, zohiriy alomatiga tayanadi. Substansial sintaksis tasnifi esa qo‘shma gapning lisoniy mohiyatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Qo‘shma gap, avvalo, sodda va uyushgan gapdan o‘z qurilish usulining boshqachaligi bilan farqlanadi. Demak, umumiy lisoniy mohiyat sifatida gaplar qurilish qolipiga ko‘ra dastlabki tasnifda uchga bo‘linadi. (Tasnifda gaplarning eng kichik qurilish qolipiga tayanamiz). GAP WPm ((S1-W1)(S2-W2))Pm WPm – WPm sodda gap uyushgan gap qo‘shma gap Bunda, aytilganidek, sodda va qo‘shma gap tasnifning chekka, uyushgan gap oraliq vaziyatini egallaydi. Qo‘shma gap ham o‘z navbatida qolipning tur va ko‘rinishiga ega bo‘ladi. WPm-WPm umumiy qolipining yuzaga chiqish turini, umumiy qolip bilan nutqiy ko‘rinish orasidagi turli bosqichdagi oraliq qolipni aniqlash me’yori, belgi va mezonlarni muayyanlashtirmoq lozim bo‘ladi. Ma’lumki, qo‘shma gapning tur va ko‘rinishini o‘rganishda sodda gapning eng kichik qolipi asos qilib olingan. Sodda gapning eng kichik qolipi WPmdan iborat bo‘lsa, mantiqan qo‘shma gapning qurilish qolipi W1P m1-W2Pm2-W3Pm3 · n dir. Qo‘shma gapning lisoniy qolipi W1Pm1-W2Pm2-W3Pm3·n ekanligini nazarda tutgan holda qo‘shma gapning eng kichik qolipi uchun WPm-WPm ramzidan foydalaniladi. Qo‘shma gapning o‘zi kabi uning tasnifi ham turli-tuman. Quyida ulardan ayrimlarini keltiramiz 1.Gapning lisoniy sintaktik qolipiga ko‘ra WPm, WPm WPm → WPm WPm ↔ WPm 2.Gap tarkibidagi bog‘lovchi vositalarga ko‘ra Ohang bilan bog‘lan-gan QG Teng bog‘lovchi bilan bog‘lan-gan QG Yuklamalar bilan bog‘langan QG Nisbiy so‘zlar bilan bog‘lan-gan QG Tobe bog‘lovchi-lar bilan bog‘langan QG 274 3. Qo‘shma gap tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatning ifodalanishiga ko‘ra, birin-ketinlik, sabab o‘rin yoki payt vaziyat, izohlash yoki qiyoslash ichki fikr 4. Qo‘shma gap qismlari orasidagi funksional munosabatlariga ko‘ra a) tenglik b) tobelik biriktiruv Zidlov, ayiruv, ega-kesim; aniqlovchi aniqlanmish, to‘ldiruvchi to‘ldirilmish, hol-hollanmish 5. Qo‘shma gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra Darak so‘roq buyruq 6. Qo‘shma gap tarkibiy qismlarining reallik va irrealligiga ko‘ra real gap irreal gap ritorik gap (irreal gapga yaqin turadi) Bog‘langan qo‘shma gaplar ikki teng huquqli komponentlarning mazmunan bir-biri bilan bog‘lanishi, teng bog‘lovchilar yoki ular vazifasidagi yuklamalar orqali birikishi va tenglanish intonatsiyasi orqali aytilishidan hosil bo‘ladigan ikki komponentli qo‘shma gapning bir turidir. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi ikki komponent tenglanish munosabati bilan bir-biriga birikkanligi uchun ular tuzilishiga ko‘ra alohida olingan sodda gaplarga o‘xshaydi. Lekin ular tarkibidagi har ikki komponentni mustaqil sodda gapga teng hisoblab bo‘lmaydi. Chunki u komponentlarni «mustaqil» deb hisoblasak, ular qo‘shma gap tarkibiga kirgan va qushma gapning bir komponentini tashkil qilgan deb hisoblab bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi teng huquqli komponentlarni nisbiy mustaqil qismlardan (gaplardan) tuzilgan deb hisoblaymiz. 43.4. Bog‘langan qo‘shma gap. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi ikkinchi komponent mustaqil sodda gapday mazmun ifodalasa ham, birinchi komponent keyingisiga mazmunan bog‘lanib, undagi voqea-hodisaning bir vaqtda yoki turli vaqtda yuzaga kelishini, zidlikka qaramay ma’lum voqea-hodisaning yuzaga kelishini, inkor yoki qiyoslash kabi mazmunan ifodalaydi. Misol: Yaxshidur achchiq haqiqat, lek shirin yolg‘on yomon. Dutor «Ifor» kuyini chaldi va childirma ham nozik qul bilan unga qo‘shila bordi (A.Qodiriy). Goh ko‘lankalar yonib ketadi, goh shu’lalarni ko‘lankalar yutadi (Oybek). Tong hali yorishmagan, lekin osmonda yulduzlar siyraklashgan edi (Oybek). Misollardan ko‘rinadiki, bog‘langan qo‘shma gapni tashkil qilgan har bir komponent alohida olingan sodda gaplarday shakllangan bo‘lsa ham ular orasida mazmuniy bog‘lanish mavjud bo‘lib, ketma-ket yuzaga keladigan yoki mazmunan zid bo‘lishiga qaramay sodir bo‘ladigan voqea-hodisa ifodalangandir. 275 Bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini birlashtirish uchun teng bog‘lovchilar va shu bog‘lovchilar vazifasini bajaradigan ayrim yuklamalar orqali qullaniladi. Teng bog‘lovchilar ishlatilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: yakka qo‘llanuvchi teng bog‘lovchilar (va, ham(da), ammo, lekin, biroq kabi) va takrorlanib qo‘llanuvchi teng bog‘lovchilar (goh-goh, dam-dam, ba’zan-ba’zan, yo-yo, bir-bir, na-na kabilar). Ma’lumki, takrorlanib qo‘llanuvchi bog‘lovchilar takroriy (juft) so‘zlarday yonma-yon qo‘llanmay, ular har bir komponentning boshida keladilar. Bog‘langan qo‘shma gap qismlarini biriktiruvchi teng bog‘lovchilar vazifasiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: a) hech qanday ma’no ifodalamay, faqat bog‘lovchi bo‘lib ishlatiladigan so‘zlar: va, ham(da), na-na, yo-yo, lekin, ammo, biroq kabi. b) ham bog‘lovchi, ham mustaqil so‘z vazifasida ishlatiladigan so‘zlar: ba’zan-ba’zan, goh-goh, dam-dam kabi. Ma’lumki, birinchi turdagi teng bog‘lovchilar teng huquqli qismlarni (uyushiq bo‘laklar va bog‘langan qo‘shma gap qismlarini) bir-biriga bog‘lash uchun ishlatiladi va hech qanday ma’no ifodalamaydi. Misol: O’zbek oyim o‘rnidan turdi va mehmonlar ham unga ergashdilar (A.Qodiriy). Aytish oson, lekin mone’likni bartaraf etmoq mahol (Oybek). Yaxshilik qilmoqqa menda na yo‘l bor, yomonlik qilmoqqa na ixtiyor bor. Teng bog‘lovchilarning shunday turlari borki, ular qo‘shma gap qismlarini bir-biriga bog‘lash bilan birga, ma’lum ma’noni (asosan payt ma’nosini) ifodalaydilar. Misol: U goh sevinib shirin hayollarga tolar, goh butun vujudini qo‘rquv bosardi (O.). Dam jahlim chiqadi, dam unga achinaman ham. Ba’zan kuchli shamol bo‘lar, ba’zan sharillab yomg‘ir yog‘ardi. Keltirilgan misollardan ko‘rinadiki, goh-goh, dam-dam, ba’zan-ba’zan bog‘lovchilari bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini bog‘lash bilan birga qachon? qay vaqtda? kabi so‘roqlarga javob bo‘lib, payt ma’nosini ham ifodalagan va tarkibida payt holi vazifasini ham bajargan. Bunday holatni faqat bog‘langan qo‘shma gapda emas, sodda gap tarkibida qo‘llanganda ham kuzatish mumkin. Misol: Men ba’zan yanglishib ha m qolaman. Goho biz dam olish uchun o‘z qishlog‘imizga ham borib kelardik. Keltirilgan misollarda ba’zan va goho so‘zlari qachon? so‘rog‘iga javob bo‘lib, sodda gapda payt holi vazifasida kelgan. Jonli so‘zlashuvda ba’zan so‘zi ba’zida yoki ba’zi vaqtda (paytda) shaklida, goh(o) so‘zi esa goyigida, goyigi vaqtda (paytda) shaklida ishlatilishi mumkin. Misol: Dugonam goyigida shoshib yaxshi gapira olmay qolardi. Ba’zida biz to‘planishib uzoq vaqt bahslashib qolardik. 276 Yuqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkinki, teng bog‘lovchilarning ayrimlari mustaqil so‘zlar kabi turli ma’no ifodalab, gapning ma’lum bo‘lagi vazifasida kela olishi mumkin. Bu xil bog‘lovchilar gapdagi vazifasi va ma’nosiga ko‘ra payt ravishlari o‘rnida qo‘llanadi. Shunga ko‘ra bularni ravish ¬ -bog‘lovchi deb nomlash mumkin. Bunday ayiruv bog‘lovchilari sodda gapda uyushiq bo‘laklar orasida qo‘llanganda ham shu xilda payt ma’nosini ifodalaydi. Misol: Oltinoy goh qult-qult yutinib, goh sal o‘pkasini bosib bo‘lgan voqealarni gapirib berdi. U ro‘parasida qaqqayib turgan bu odamning dam qahr tulporiga minib, dam egardan tushib gapirayotgan gaplarini hech ilg‘ab ololmasdi (S.Ahmad). Issiq narsani «ho‘-ho‘lab» dam u qo‘liga dam bu qo‘liga olardi (O.Yoqubov). Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi komponentlar teng bog‘lovchilar vazifasidagi yuklamalar orqali birikishi mumkin. Odatda, -u(yu), -ku, -da yuklamalari teng huquqli komponentlarni biriktirib kelishi mumkin. Shu xil vazifani bajarganda, bu yuklamalarni teng bog‘lovchilar bilan sinonim holda (bog‘lovchilar o‘rnida almashtirib) qo‘llash mumkin bo‘ladi. Misol: Dimog‘imga quruq beda, yalpiz va allaqanday gullarning biroz taxir hidi urildi-yu, ajoyib yoz oqshomlari esimga tushib ketdi. (O.Yoqubov). (- ... dimog‘imga taxir hidlar urildi va ...). Bunga Ashrafxonning gaplari qo‘shildi-yu, yuragi iliq bir mehrga to‘ldi. ( - ... gaplari qo‘shildi va ...) Bo‘sh yerlar ko‘p-u, bu yerlardan foydalanadigan insonlar yo‘q. (- ... yerlar ko‘p, lekin ...). Berilgan misollarning birinchi va ikkinchisida –yu yuklamasi lekin bog‘lovchisi bilan almashtirilib qo‘llanishi mumkin. Lekin bu yuklama teng huquqli bo‘lmagan komponentlar orasida (ergashgan qo‘shma gaplar tarkibida) kelib, boshqa yordamchilar vazifasini bajarish mumkin: Eshik g‘irch etib ochildi- yu, xonaga hech kim kirmadi (Eshik ochilsa ham, xonaga hech kim kirmadi). Bog‘langan qo‘shma gap qismlari yuqorida aytilganidek, asosan, tenglanish intonatsiyasi (sanash ohangi) bilan aytiladi. Mazmun munosabatining turlichaligiga qarab intonatsiya ham o‘zgaradi. Misol: Ko‘rsatma berlidi va biz ishni boshlab yubordik. Hamma yig‘ildi, lekin mashg‘ulot hali boshlanganicha yo‘q. Berilgan misollarda komponentlar orasidagi intonatsiya turlichadir. Bog‘langan qo‘shma gaplar tarkibidagi kesimlar ba’zan bir xil so‘z bilan ifodalanganidan, ayrim vaqtda ularning biri ellipsis hodisasiga uchrashi (qo‘llanmasligi yoki tushib qolishi) mumkin. Bunday hodisa ko‘pincha komponentlari galma-gal yuzaga keladigan voqea-hodisani ifodalovchi komponentlar orasida, inkorni bildiruvchi qismlar orasida, ayrim vaqtda qiyoslash mazmunini ifodalovchi (tarkibida esa, bo‘lsa yordamchi so‘zlari ishtirok etgan) 277 qo‘shma gaplar tarkibida sodir bo‘ladi. Misol: 1) Davolanishga na dorisi bor, na darmoni. 2) Kimsandan na xat bor, na xabar. 3) Akam o‘qituvchi bo‘lib ishlaydi, opam esa shifokor. Misollarning birinchi va ikkinchisida so‘nggi komponentning kesimi bor so‘zi qo‘llanmagan, uchinchisida esa keyingi komponentdagi sostavli kesimning so‘nggi qismi –bo‘lib ishlaydi qo‘llanmagan. 43.5.Biriktiruv munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplar. Bunday qo‘shma gap komponentlari orasida voqea-hodisaning bir vaqtda yoki ketma-ket yuzaga kelganligi ifodalanadi. Biriktiruv munosabatli qushma gap qismlari bir-biri bilan va, ham(da) bog‘lovchilari va shu bog‘lovchilar vazifasida qo‘llanadigan –u(yu), -da yuklamalari orqali birikadi. Va bog‘lovchisi ikki yoki undan ortiq predikativ birlikni bir-biriga biriktirganda payt, chog‘ishtirish, ba’azan sabab ma’nosini ifodalaydi. Bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining qanday ma’no munosabatlarini ifodalashi qaysi bog‘lovchining qo‘llanishigagina emas, balki qo‘shma gapdagi predikativ qismlarning o‘rniga, tuzilishidagi ayrim holatlarga, fe’l kesimlarning zamoniga ham bog‘liq: a) va bog‘lovchisi yordami bilan tuzilgan qo‘shma gapda bir vaqtda yuzaga kelgan voqea, hodisa yoki harakat ifodalanishi, ya’ni komponentlardan anglashilgan voqea, hodisa yoki harakatning bajarilish, yuzaga kelish payti bir-biri bilan asosan duch kelishi mumkin. Bunday qo‘shma gap komponentlarining kesimi ko‘pincha fe’l bilan ifodalanadi: Shu onda chiroq sharaqlaganicha shipga borib urildi-yu, yerga tushib chilparchin bo‘ldi va birdaniga ikkita o‘q chiqdi. (A.Qahhor). Novdalarni bezab g‘unchalar, tongda aytdi hayot otini va shabada qurg‘ur ilk sahar olib ketdi gulning totini. (H.Olimjon). b) va bog‘lovchisi yordami bilan tuzilgan qo‘shma gapda turli vaqtda yuzaga kelgan voqea, hodisa yoki harakat ifodalanishi mumkin, ya’ni komponentlardan anglashilgan voqea, hodisa yoki harakatning yuzaga kelish payti bir-biri bilan duch kelmaydi; predikativ qismlarning kesimlari fe’l bilan ifodalansa, ba’zan bir xil, ba’zan har xil zamon formasida qo‘llanadi. Qo‘shma gap komponentlarining joylashish tartibi predikativ qismlar anglatgan voqea yoki hodisalarning yuzaga kelishidagi izchillikka bog‘liq. Masalan: Soy guvullab oqar va uning muzdek shamoli qirg‘oqda tartibsiz o‘sgan o‘tlarni silkitar edi (S.Ahmad). Buni ko‘rgan xaloyiq ichida shovqin-suron ko‘tarildi va har tomondan hayqiriqlar yangradi (Oybek). Shamol esar va uning shovqini daraxtlarni mayingina silkitar edi. (O.). Ubaydulla tug‘ilgan hovli madrasaning shundoqqina qarshisida bo‘lgan va u yerda uning bobosi mudarrislik qilgan. Ahli majlis Otabekni ko‘klarga ko‘tarib maxtar edi, lekin Homid bu maqtashlarga ishtirok etmas va nimadandir g‘ijingandek edi 278 (A.Qodiriy). Darvoza eshigi ochildi va ichkaridan shinam kiyingan yigit chiqdi. Qutidorni Otabekdek bir yigitni kuyov qilishi bilan tabrikladi va shu takallufsiz sovchilik ila umr savdosi bitgan hisoblandi. (A.Qodiriy). Ko‘p demak so‘zda mag‘rurlik, va ko‘p yemak nafsga mamurlik (Navoiy). Va bog‘lovchisi yordami bilan tuzilgan qo‘shma gap qismlari anglatgan voqea-hodisalar bir vaqtda yoki turli vaqtda yuzaga kelgan bo‘lishidan qat’i nazar, ko‘pincha komponentlarning fe’l kesimlari bir xil zamon formasiga ega bo‘ladi. Bunday qo‘shma gaplarda, komponentlardagi voqea-hodisalarning yuzaga kelish payti bilan birga, qisman bo‘lsa-da, harakatning bajarilishidagi sabab va natija ma’nolari ham ifodalana oladi: Siddiqjonning yuragi jiz etdi va ko‘ziga kelgan yoshni tez-tez kiprik qoqib yutdi (A.Qahhor). Otning yoliga yopishib qorniga tepdi va ot uni qirga tomon olib ketdi (P.Tursun). Ham bog‘lovchisi ba’zan bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini bir- biriga bog‘lab keladi. Bunda va bog‘lovchisi bilan bog‘langan qo‘shma gaplardagiga o‘xshash voqea-hodisalar bir vaqtda yoki turli vaqtda yuzaga keladi. Lekin bog‘langan qo‘shma gaplarda ham bog‘lovchisi va bog‘lovchisiga nisbatan juda oz ishlatiladi. Uyushiq bo‘laklarning bog‘lanishida esa ham bog‘lovchisi yakka holda yoki takrorlangan holda juda ko‘p qo‘llanadi. Shabada yo‘l bo‘yidagi o‘t-o‘lanlarni tebratar hamda sarg‘ayib borayotgan arpalar undan mavj urar edi. (O.Yo.qubov). Va bog‘lovchisi bunday xususiyatga ega emas. Demak, ham bog‘lovchisi qo‘shma gapdan ko‘ra sodda gapda ko‘proq ishlatiladi: Polga ham gilam singari o‘t tashlangan, stolda ham, deraza tokchasida ham o‘tlar yotardi. Bu qo‘shma gapning tarkibidagi ham bog‘lovchisi ikki sodda gapni bir- biriga bog‘lash uchun emas, qo‘shma gapning tarkibidagi uyushiq bo‘lakni (o‘rin holini) ta’kidlash uchun xizmat qilgan. Ikki sodda gap esa bog‘lovchisiz – intonatsiya vositasida bog‘langan. Boshqa bir misolni ko‘zdan kechiraylik: U qiz bilan rus tilida gaplashar ham Komila uning fikrlarini juda tez anglar va amalga oshirishga tirishar edi (Oybek). Bu misolda ikkita biriktiruv bog‘lovchisi bo‘lib, bularning birinchisi (ham) ikki komponentni bir-biriga bog‘lab kelgan, keyingisi (va) esa uyushiq bo‘lakni bog‘lash uchun qo‘llangan. Ham bog‘lovchisi, sodda gaplardagi uyushiq bo‘laklarning har birida takrorlanib kelganidek, ba’zan bog‘langan qo‘shma gapdagi har bir sodda gapni bog‘lashda ham takrorlanib ishlatiladi. Bunday vaqtda qo‘shma gap komponentlari uchun umumiy bo‘lgan gap bo‘laklari ham qo‘llaniladi, ular ko‘pincha eganing aniqlovchisi yoki o‘rin holi bo‘lib keladi. Sodda gap kesimlari tarkibli bo‘lganda, to‘liqsiz fe’l (kesimning keyingi elementi) har ikki gap uchun umumiy bo‘lishi ham mumkin. Misollar: Huv anovi joyda ham suv kuch bilan tushadi, ham 279 stantsiya tez ko‘tariladi. (S.Ahmad). Uning ham ko‘zi qattiq, ham tili tez edi (Oybek). Takrorlanib ishlatilgan ham bog‘lovchisi bog‘langan qo‘shma gap qismlarida ba’zan ma’noni kuchaytirish, ta’kidlab ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Bu o‘rinda u yuklama vazifasini bajaradi: Otasi ham qaytib keldi, tirikchiliklari ham yaxshilandi (P.Qodirov). - da yuklamasi biriktiruv bog‘lovchisi vazifasini bajarib, ikki yoki undan ortiq sodda gaplarni bog‘laydi. Bog‘langan qo‘shma gap komponentlari –da yuklamasi vositasida bog‘langanda, harakatning odatdagidan ko‘ra tezroq bajarilishi ifodalanadi. Bunda voqea-hodisa bir paytda emas, balki ketma-ket yuzaga kelgan bo‘ladi. Misollar: Jon singlim, idoraga borib, shu xatni Jo‘raboy akaga ber-da, o‘zing g‘irillab orqaga qayt. (S.Ahmad). Eshikning bir tabaqasi ochildi-da, kimdir Olimjonni itarib yubordi. - u (-yu) yuklamasi ikki sodda gaplarni bog‘lab kelganda, va bog‘lovchisiga yaqin vazifani bajaradi. Bog‘langan qo‘shma gapda ifodalangan birdan ortiq voqea-hodisalarning bajarilish paytini, sababini ko‘rsatib keladi. –u (-yu) yuklamasi yordami bilan bog‘langan komponentlar soni ikkita bo‘ladi. Maslan: Yarim soat o‘tar-o‘tmas oradagi begonalik pardasi ko‘tarildi-yu, Siddiqjon sarguzashtini qisqacha so‘zlab berdi. (A. Q.). Shu payt oftob yana bulut ostiga kirdi-yu, uyni shom qorong‘ilig‘i bosdi. (A.Q.). - u (-yu) yuklamasi yordami bilan tuzilgan bog‘langan qo‘shma gapda, harakatning yoki voqea-hodisaning biridan ikkinchisiga ko‘chishdagi tezlik ifodalanishi bilan birga, voqeaning to‘satdan, kutilmaganda yuzaga kelganligi ham anglashiladi: O’rmonjon qariyalar bilan o‘tkazgan bir suhbatida allanimadan gap chiqdi-yu, kimdir daryo toshqini haqida gapirib qoldi. (A.Q.). Darvoza sharaqlab ochildi-yu, qushdek uchib Raisa kirdi. Bunday qo‘shma gaplarda ikkinchi komponentdagi voqea to‘satdan yuzaga kelgan bo‘ladi. Demak, bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini bog‘lashda biriktiruv bog‘lovchilari va shu bog‘lovchilar funktsiyasidagi –da, -u (-yu) yuklamalari ishlatiladi. Yana misollar keltiramiz: Ichkariga qor aralash shamol yopirilib kirdi-yu, kampirning qo‘lidagi sham birdan o‘chdi («Choliqushi»). Shu-shu gap chindan ham yigitlarga ko‘chdi-yu, ularni eslab, osmonda yongan g‘uj-g‘uj yulduzlarga tikilib uxlab qolishdi. (O.Yo). Eshik ochildi-yu, Qalandarovning ozg‘in yuzi ko‘rindi. (A.Q). Odamlarning qo‘li tegdi- yu, tashlandiq yerlar obod bo‘lib ketdi. (S.Ahm.). Ayrim vaqtda va, lekin bog‘lovchilari birga qo‘llanadi: Oz yeyish badanga shifodir har kez, Va lekin davoning asosi parhez. 43.6.Zidlov munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplar. 280 Bog‘langan qo‘shma gaplarning bu turida «ikki komponent» orasidagi mazmun bir-biriga zid qo‘yilsa ham, shu zidlikka qaramay, keyingi gapdagi voqea- hodisa yuzaga kelgan bo‘ladi. Ko‘pincha birinchi gapda tasdiq, keyingi gapda esa inkor mazmuni ifodalanadi. Ba’zan birinchi gap inkor, ikkinchi gap tasdiq shaklida keladi. Misol: Zaynab ham kulgiga qo‘shildi, ammo Kumush yuzini chetga o‘girgan kuyi o‘tirar edi. (A.Qodiriy). Sadoqatli oftobachi uning ko‘kragiga choroyna, qo‘liga boshqa zirxli narsalar kiydirmoqchi edi, lekin bunga Humoyunning sabri chidamadi (P.Qodirov). Uxlovchilarning ikkisi pinagini buzmadi, ammo do‘konning to‘rida yotgan chuvak bir yigit cho‘chib, boshini ko‘tardi. Osmonni birdan qora bulut qopladi, lekin yomg‘ir yog‘ishdan darak yo‘q. Zidlov munosabatli bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini o‘zaro bog‘lashda ammo, lekin, biroq kabi bog‘lovchilar va shu bog‘lovchilar vazifasidagi –u(-yu), -da yuklamalari ishlatiladi. Zidlov bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gaplardagi mazmun to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gapdagi mazmunga yaqin bo‘ladi: bog‘langan qo‘shma gaplarda ham bir-biriga zid bo‘lgan ikki hodisa ifodalanadi: Masalan: Sobir O’ktamni kabinaga o‘tirishga qistadi, lekin u unamadi (Oybek) - bog‘langan qo‘shma gap. Sobir O’ktamni kabinaga o‘tirishga qistasa ham u unamadi – to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gap. Ammo bog‘lovchisi bilan birikkan qo‘shma gaplarda komponentlardagi mazmun bir-biriga qarama-qarshi quyiladi: Hamroqul suvni ichib, bir oz o‘ziga kelganday bo‘ldi, ammo qayrag‘ochdagi chumchuqlarning chig‘irlashi negadir ko‘nglini ozdirdi. (A.Qahhor). Tiniq osmonda yulduzlar charaqlagan, ammo oy ko‘rinmasdi. (O.Yoqubov). Ba’zan ammo bog‘lovchisi bilan birikkan qo‘shma gaplardagi voqealar bir- biriga zid qo‘yilishi bilan birga, chog‘ishtiriladi ham: Abdurasul ruschani ancha gaplasha olar, ammo qishloqdan kam chiqqan, Tojiboy «moya-tvoya»dan bo‘lak hech narsani bilmas edi (P.Tursun). Mutal kuchli edi, ammo Otabek undan kuchli edi (A.Qodiriy). Lekin bog‘lovchisi ham mazmunan bir-biriga zid ikki sodda gapni bog‘laydi va ikkinchi komponentning boshida qo‘llanib, predikativ qismlardan biridagi voqeaning yuzaga kelganligini ko‘rsatadi: Onaxon yangi shaharga kam kelgan, lekin bu ko‘chalardagi katta-katta binolar esida qolgan ekan. (As.M.). Saroy qop- qorong‘i tinch uyquda, lekin bu tinchlikni atrofdagi xo‘rozlarning qichqirishi buzar edi. (A.Qod.). Ba’zan ammo, lekin bog‘lovchilari yordami bilan birikkan bog‘langan qushma gaplarda zidlikni kuchaytirish uchun birinchi gap oxirida –u(-yu) yuklamasi ishlatilishi ham mumkin. Masalan: Bashorat bilan Tursunoy yugurib- elib keldilar-u, lekin Sofya Borisovna hali ham uyda yo‘q edi. (A.Muxtor). Bu 281 mulohazang tuzuk-ku, biroq men bilan achchiqlashgan bir kishinikida mehmon bo‘lishi boshni qotiradi (A.Qodiriy). Daraxtdan o‘zini tashlagan men-u, lekin voy- voylagan qo‘shnim Hofiz, Qurbon afandi bo‘ldi. Toshni maydalab qumga aylantirish uchun bir lahza kifoya-ku, biroq qum toshga aylanishi uchun ming yil ham yetmaydi. Eslatma. Ba’zan bu bog‘lovchilar birga qo‘llanadi: Paxtamizning hozirgi holati kuzda yaxshi hosil olishga ishontirib turibdi, ammo lekin shu vaqtgacha majlis uchun bironta klubimiz yo‘q. (S.Ahm.). Biroq bog‘lovchisi ammo, lekin bog‘lovchilari kabi birdan ortiq voqea- hodisa yoki harakatning bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilganini va, shunga qaramay, ulardan birining yuzaga kelishini ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Masalan: Qo‘rboshi qattiq jerkib polvonni gapdan to‘xtatmoqchi bo‘ldi, biroq polvon davom etdi (A.Qahhor). Mashrab ko‘nglidagi bor gapni aytishga jazm qildi, biroq yuragi dov bermadi (O.Yoqubov). Ammo, lekin, biroq bog‘lovchilari qo‘shma gap komponentlarini bir-biriga zid bog‘laganda, ularning biri o‘rnida ikkinchisi kela oladi. Qiyoslang: Havo bulut bo‘ldi, biroq yomg‘ir yog‘madi – O’avo bulut bo‘ldi, lekin yomQir yoQmadi - O’avo bulut bo‘ldi, ammo yomQir yoQmadi -u(-yu) yuklamasi bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi komponentlarni bog‘lash mumkin. Bunday qo‘shma gap komponentlaridagi mazmun bir-biriga juda zid bo‘ladi yoki birinchi gapdan kutilgan natijaga mos kelmaydi. Misollar: Hujrangiz ko‘p ekan-u, bitta etajerka yetishmaydi-da (A.Qahhor). Kechasi qalin qor yog‘di-yu, havo unchalik sovuq emas edi. Keltirilgan misollardagi yuklamalar zidlov bog‘lovchilari o‘rnida kelib, qo‘shma gap komponentlarini bog‘lash uchun xizmat qilgan. Shuning uchun ham bunday yuklamalar quyidagi gaplardagi kabi biriktiruv bog‘lovchisi o‘rnida qo‘llangan yuklamalardan farq qiladi: Shu payt to‘satdan ko‘cha eshigi ochildi-yu, Zunnunxo‘ja halloslaganicha kirib keldi (A.Qahhor). Shu payt Bektemirning yuragida bir nima uzilganday bo‘ldi-yu, boshlig‘i buni sezdi (Oybek). -u(-yu) yuklamasi biriktiruv bog‘lovchisiga vazifadosh bo‘lib kelganida, sodda gaplardagi voqea birin-ketin yoki bir vaqtda yuzaga keladi, fe’l-kesimlar ham bir shaklda – bo‘lishli shaklda bo‘ladi. –u(-yu) zidlov boglovchisi vazifasida kelganida esa bir-biriga zid bo‘lgan ikki voqeani ifodalaydi, shuning uchun ham komponentlardagi fe’l-kesimlarning biri bo‘lishli, biri bo‘lishsiz shaklda keladi. Ko‘pincha –da yuklamasi biriktiruv mazmunini ifodalovchi qo‘shma gapga, –u(-yu) yuklamasi esa zid mazmunni bildiruvchi qo‘shma gapga xosdir. 282 Xullas, bu yuklamalar ba’zan zidlik mazmunini kuchaytirish uchun ayrim zidlov bog‘lovchilari bilan birga ishlatiladi. Masalan: ammo, lekin bog‘lovchilari ba’zan –u(-yu) yuklamasi bilan birga qo‘llanadi. Demak, bog‘langan qo‘shma gapda bog‘lovchilar o‘rnida qo‘llanuvchi yuklamalarning ishlatilishida ma’lum farq bor. Zidlov munosabatli bog‘langan qushma gaplarga misollar keltiramiz: O’zbek tili kambag‘al emas, lekin o‘zbek tilini kambag‘al deguvchilar o‘zi kambag‘al. ¢iyosiddin Kichkina o‘g‘lini sevar edi, lekin Alisherning yoshiga munosib darajada yetuk va idrokli bo‘lishi uni tashvishga solardi. (Oybek). Qudrat ham shodligini bildirish uchun ko‘tarinki bir gap aytmoqchi bo‘ldi, lekin shovqin hech bosilay demasdi. (J.Abdullaxonov). Qarshisidagi uyning har ikki darichasi yopiq, ammo tirqishlaridan sham yorug‘ligi ko‘rinar edi. (A.Qodiriy). Odamlar oldida uyalishing yaxshi fazilat, ammo bundan ham afzali o‘zing o‘zingdan uyalishingdir. (L.Tolstoy). 43.7.Ayiruv munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplar. Ayiruv munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplar ketma-ket yuzaga keladigan yoki bir-biri bilan almashinib turadigan, navbatma-navbat yuzaga keladigan birdan ortiq voqea-hodisa yoki harakatni ifodalaydi. Bunday qo‘shma gap komponentlarining kesimi fe’l bilan ifodalangan bo‘lsa, ular zamon jihatidan ham deyarli bir xil shaklga ega bo‘ladi. Goh... goh...; ba’zan..., ba’zan...; dam..., dam...; yo..., yo...; xoh... , xoh... ; bir... , bir... kabi ayiruv bog‘lovchilari qo‘shma gapdagi komponentlarni ayirib, ta’kidlab ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Bu bog‘lovchilar deyarli har bir predikativ qismning boshida takrorlanib keladi: Nuri goh sevinib shirin xayollarga botadi, goh butun vujudini qo‘rquv bosardi (Oybek). Ba’zan ichkaridan o‘tin yorib o‘choqqa o‘t qalash harakatlari eshitilar, ba’zan xotin kishining tovushi ham kelib qolar edi. (A.Qodiriy). Dam shamol o‘kirar, dam osmonning bir burchida chaqmoq charaqlab ketardi (O.Yoqubov). Yo bu kalla ichidagi dunyo haqiqatga aylanadi, yo men mansabimni tashlab ketaman («Choliqushi»). Misollardan ko‘rinadiki, ayiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap komponentlari mazmunan turli xususiyatga ega: goh, dam, bir kabi bog‘lovchilar birdan ortiq voqeaning ketma-ket yuzaga kelishini ko‘rsatsa, yo, xoh bog‘lovchilari o‘sha voqealardan birininggina yuzaga kelishini ko‘rsatadi. Yo (yoki), xoh bog‘lovchilari bilan birikkan komponentlarda voqea, hodisa hali yuzaga kelmagan, ulardan birining bajarilishi endi mo‘ljallanayotgan bo‘lganligi uchun, fe’l-kesimlar ko‘pincha buyruq mayli shaklida, kelasi zamon aniq fe’li yoki gumon fe’li shaklida bo‘ladi: Yo men boray, yo siz keling. Bu vazifani xoh o‘zingiz bajaring, xoh birovga topshiring. 283 Goh, dam, ba’zan, bir bog‘lovchilari payt ma’nosini ifodalagani uchun, qo‘shma gap komponentlarini bog‘lashda ham o‘sha mazmun saqlanadi. Yuqorida aytilganidek, bu so‘zlar sodda gapning fe’l-kesimiga bog‘lansa, bog‘lovchi emas, payt holi sanaladi. Qo‘shma gap qismlarini biriktirganda ham, biriktiruvchi vosita bo‘lishi bilan birga, payt holi vazifasini ham bajaradi. Shuning uchun bunday bog‘lovchilarni ravish-bog‘lovchilar deb atash mumkin: yo, xoh bog‘lovchilari birdan ortiq vaqea-hodisalardan birininggina bajarilishini bildiradi, shu sababli bu so‘zlar sodda gapda gap bo‘lagi bo‘lib kelolmaydi. Eslatma: 1. Bog‘langan qo‘shma gap qismlarini birikirishda hali payt ravishi yoki xohlamoq fe’lining buyruq shakli takrorlanib, bog‘lovchi vazifasida kelishi mumkin: Hali muzika chalinadi, hali ashula aytiladi. Xohlang u yog‘ini oling, xohlang bu yog‘ini oling. 2. Ba’zan, goh bog‘lovchilarini ba’zi, gohi so‘zlaridan farqlash lozim. Bu so‘zlar, odatda, sifatlovchi vazifasida qo‘llanadi: Ba’zi talabalar, gohi (goyigi) kishilar. Bu so‘zlar takrorlanib o‘rin-payt kelishigida qo‘llanganda, payt holi vazifasini bajaradi: Ba’zi-ba’zida qo‘shnilarning otxonasida otning tuyoq urishi eshitilib turadi. Odam gohi-gohida yanglishadi ham. Ayiruv bog‘lovchilari boshqa teng bog‘lovchilar kabi sodda gapda uyushiq bo‘laklar orasida keladi. Buning qo‘shma gap tarkibida qo‘llanishini farqlash kerak. Sodda gapda bir predikativ markaz tarkibida qo‘llanib, ular tarkibidagi teng huquqli komponentlarni bir-biriga bog‘laydi. Qiyos qilamiz. Sodda gapda qo‘llanishi: Saida goh afsuslanib, goh kuyib, goh kulib gapirib berdi (A.Qahhor). Bu gapda uyushgan ravish hollarini bog‘lagan. Qo‘shma gapda qo‘llanishi: Narigi uydan goh yigitlarning gangur-gungur suhbati eshitilib turar, goh ora-chora qah-qah kulgi sadosi yangrar edi (O.Yoqubov). Ayiruv munosabatli qo‘shma gaplarga misollar keltiramiz: Yo ko‘k unga o‘z sirlarini ochishni tilamas, yo uning aql ko‘zgusi xiralashib qolgan (O.Yoqubov). O’sha mash’um kun goh savalab yomg‘ir yog‘ardi, goh qor hamma aybni bekitmoqchi bo‘lgandek qalin yog‘ardi (P.Qodirov). Dam ko‘zidan tirqirab yosh oqar, dam qog‘ozga qayta-qayta tikilardi (O.Yoqubov). Ba’zan uni Abusaid Mirzo huzuriga chaqirardi, ba’zan hazrat Nizomiddin hufiyalar yuborardi (O.Yo). Bog‘langan qo‘shma gap komponentlaridagi fe’l kesimlarning to‘liq ifodalanmasligi yoki tushib qolishi, shuningdek, komponentlar uchun umumiy bo‘lgan bo‘lakning ishlatilishi qismlarni yanada zich bog‘laydi. Masalan: 1. Onaxonning yuragi bir narsani sezganday bo‘ldi-yu, oyoqlari beixtiyor oldinga yurdi. (As.M.). 2. Yurtimizning bu kuni baxtli, chiroyli, ertasi esa yana chiroyliroq 284 va baxtliroq bo‘ladi. (Oybek). 3. Qattiq shamoldan dam chimlar bamisoli qirg‘ovulday uchib tushadi, dam bir oz namiqqan yerning tuprog‘i palaxsa-palaxsa bo‘lib ko‘tariladi. Bu misollarning birinchisida Onaxonning, ikkinchisida yurtimizning so‘zlari, uchinchisida esa qattiq shamoldan birikmasi bog‘langan qo‘shma gap komponentlari uchun umumiy bo‘lgan gap bo‘laklaridir. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Substansial yondashuvga izoh bering? 2. Bir egali, lekin birdan ortiq kesimli gap qanday gap? 3. Qo‘shma gapga izoh bering? 4. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni izohlang? 5. Qo‘shma gap tarkibida birikayotgan bir sodda gapga izoh bering? 6. Qo‘shma gap tasnifini izohlang? 44.Ergashgan qo‘shma gap, uning turlari. Bosh gapni to‘liq izohlovchi ergash gaplar. Tayanch tushunchalar: Ergashgan qo‘shma gap, qism, fikr, nisbiy mustaqillik, predikativ munosabat, komponentlar, nisbiy tugal intonatsiya 44.1.Ergashgan qo‘shma gaplarning shakliy va mazmuniy xususiyatlari. Ergashgan qo‘shma gap tarkibidagi har bir sodda gap mazmunan nisbiy Ergashgan qo‘shma gaplar teng bo‘lmagan komponentlarning tobelanish orqali birikuvidan tuziladi. Bu komponentlar orasida fikriy, grammatik va intonatsion butunlik mavjud bo‘ladi. Ergashgan qo‘shma gap qismlariga: 1) fikrda nisbiy mustaqillik; 2) predikativ munosabat; 3) komponentlar orasida nisbiy tugal intonatsiya xos. Ergashgan qo‘shma gap tarkibidagi har bir sodda gap mazmunan nisbiy mustaqildir. Bu predikativ qismlar, bosh gap, ergash gap deb yuritilishidan qat’i nazar, bir-biriga mazmunan bog‘lanadi, bir-birini izohlaydi, aniqlaydi, to‘ldiradi. Ergash gap bosh gapga ergashadi, bosh gap esa, mustaqilday ko‘rinsa ham, ergash gap tomonidan izohlanadi. Shuning uchun ularni alohida-alohida mustaqil gap deb bo‘lmaydi. 285 Qo‘shma gap qismlarining har birida predikativ munosabat bo‘lishi kerak. Qiyoslash uchun misollar: Kimki bilimdonligi va donoligini ko‘z-ko‘z qilsa, u bilimdon ham emas, dono ham emas. 2) Tunning mayish shivirlashlariga quloq solmay, yulduzlarning jamoliga tikilib, ancha vaqt jim o‘tirdik (Oybek). Keltirilgan misollarning birinchisi ikkita gapdan tuzilgan bo‘lib, har bir gapda (komponentda) ega va kesim mavjud, ya’ni ikkita predikativ markaz mavjud. Qo‘shma gap komponentlarida ba’zan ega yashirinishi, bunday qism faqat kesim bilan ifodalanishi ham mumkin: Kelsam, yo‘q ekansiz. Har qanday gap, to‘liq yoki to‘liqsiz, bir sostavli yoki ikki sostavli bo‘lishidan qat’i nazar, ma’lum bir intonatsion tugallik bilan talaffuz qilinadi. Ergash gapga xos intonatsiya tugallikni ifodalamasa ham, ergash gapning bosh gapdan ajralib turishini va unga tobe ekanligini ta’minlaydi. Shuning uchun maxsus intonatsiya bilan aytilmaydigan ayrim birikmalarni ergash gap deb bo‘lmaydi. Bunday birikmalar gapning biror bo‘lagini izohlab keladi. Biz sotib olgan kitob ancha yangi ekan. Sobir Toshkentdan kelgan kuni biz yig‘ildik. Bu misollarning har birida ega-kesim munosabatini ifodalovchi ikki markaz bo‘lsa ham, bu qismlar orasida gaplarga xos intonatsiya (juda qisqa bo‘lsa ham pauza) bo‘lmagani, birinchi predikativ birlik tarkibidagi ma’lum so‘zlar bilan bir sintagmani tashkil etgani uchun, bunday gaplar qo‘shma gap emas, balki sodda gap bo‘lib, predikativ qismlardan biri (predikativ modeldagi birliklar) gapning turli bo‘laklari vazifasida keladi. Ko‘pincha bunday sintaktik birliklarning kesimlari bor, yo‘q so‘zlari, sifat yoki –gan affiksli sifatdoshlar bilan ifodalanib sifatlovchi, aniqlovchi, kesim, ba’zan esa sifatlar kabi otlashib gapning boshqa bo‘laklari vazifasida keladi. Misol: Hayosi bor odamning imoni bor (maqol). (sifatlovchi aniqlovchibo‘lib kelgan). O’zi yo‘qning ko‘zi yo‘q. (maqol) (qaratqichli aniqlovchi bo‘lib kelgan). Ko‘zi ko‘rga jo‘r bo‘lsang ham, dili ko‘rga jo‘r bo‘lma (Maqol) (otlashib vositali to‘ldiruvchi bo‘lib kelgan). Demak, ergash gap bo‘lish uchun mazmundagi nisbiy tugallik, ega va kesim munosabatining mavjud bo‘lishi hamda gaplarga xos intonatsiya (tobelikni ifodalovchi intonatsiya) bo‘lishi shart. Ergashgan qo‘shma gaplar fikriy, grammatik va intonatsion butunlikdan iborat bo‘lib, ularning sostavidagi sodda gaplar sintaktik jihatdan biri ikkinchisiga tobe bo‘ladi. Ergashgan qo‘shma gap tarkibidagi komponentlar ko‘pincha ergashtiruvchi bog‘lovchilar vositasi bilan birikadi. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar ergash gap bilan bosh gapning grammatik aloqasini ko‘rsatuvchi vosita sanaladi. 286 Ergashgan qo‘shma gaplardagi sodda gaplarning bog‘lanishida nisbiy so‘zlarning roli muhimdir. Nisbiy so‘z vazifasida ko‘pincha, so‘roq, belgilash olmoshlari va ayrim ravishlar ishlatiladi. Nisbiy so‘zlar ergash gap bilan bosh gapni bog‘labgina qolmay, har bir komponentda ma’lum bir gap bo‘lagi vazifasini ham bajaradi. Bularning ergash gap va bosh gap tarkibida ishlatilishi quyidagi tartibda bo‘ladi: oldingi gapdagi olmosh yoki ravishga mos holda keyingi gapda ham olmosh yoki ravish keladi. Bu so‘zlar ko‘pincha savol-javob tarzida ishlatilib, odatda savol tarzidagi so‘z oldingi gapda, javob tarzidagi so‘z keyingi gapda keladi. Masalan: Qaerda tinchlik va osoyishtalik bo‘lsa, u yerda farovonlik va taraqqiyot bo‘ladi. Kim ravshan fikrlasa, u ravshan bayon qila oladi. Ergashgan qo‘shma gapdagi ohang bog‘langan qo‘shma gapdagi ohangga nisbatan boshqacharoq bo‘ladi: unda tovush avvalgi qismda ko‘tarilib, keyingi qismda ancha pasayadi. Ergashgan qo‘shma gaplar bosh va ergash gaplardan tashkil topadi. Bosh gap tuzilishi jihatidan mustaqil sodda gaplarga o‘xshaydi, ergash gap doimo bunday xususiyatga ega bo‘la bermaydi. Bosh va ergash gaplar maxsus ergashtiruvchi vositalarga ega bo‘lishi jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Ergashgan qo‘shma gapdagi ergash gapni bosh gapga tutashtirishda kesimni shakllantiruvchi affikslar (ravishdosh, sifatdosh shakllari, shart fe’li affiksi –sa va boshqalar) ham muhim rol o‘ynaydi. Misol: Havo tez-tez o‘zgarib tursa ham yog‘ingarchilik kam bo‘lyapti. Zaynab yalt etib qaynonasiga qaradi, chunki O’zbek oyimning boyagi gapi endi unga anglashilgan edi. (A.Qodiriy). Bir mahal eshik g‘irchillab ochilib, Dadaboy amaki kirib keldi. (O’.Umarbekov). Quyosh chiqqach, bulutlar tarqaldi, ketdi. (Oybek). Agar aql ojiz bo‘lsa, oyoqda tinim bo‘lmaydi. (A.Mah). Ergash gap bosh gapga bog‘lanib, uning biror bo‘lagini yoki butun bir bosh gapni izohlaydi. Ergash gap bosh gapdagi biror bo‘lakni yoki butun bir gapni izohlab, to‘ldirib, aniqlab kelish xususiyati bilan sodda gapdagi gap bo‘laklariga o‘xshaydi. Ergash gaplarning deyarli hammasi mustaqil sodda gaplarga xos asosiy belgilarga – ma’lum mazmunni ifodalash, predikativlik munosabatini bildirish, pauza bilan ajralish xususiyatlariga egadir. Ba’zi ergash gaplarning sintaktik vazifasi ularning gap bo‘lagiga o‘xshash ekanligini ko‘rsatadi – ergash gaplarning ayrimlari sintaktik vazifasi jihatidan gap bo‘laklariga mos keladi. Masalan, payt, o‘rin, sabab, maqsad, o‘lchov-daraja kabi ergash gaplar payt, o‘rin, sabab, maqsad, daraja-miqdor hollariga o‘xshash sintaktik vazifani bajaradi. Biroq, ayrim gaplar (masalan, shart, to‘siqsiz, chog‘ishtirish-o‘xshatish, natija ergash gaplar) gap bo‘laklariga mos kelmaydi. 287 Gap bo‘laklari ma’lum tushunchani bildirib, so‘z (yoki so‘z birikmasi) bilan ifodalanadi, ergash gap esa tugallanmagan bo‘lsa ham, ma’lum bir fikrni ifodalaydi va mazmunan boshqa bir gapga bog‘lanib turadi, uni izohlaydi. Ergash gaplar ba’zi xususiyatlariga ko‘ra so‘z birikmalariga yaqin tursa ham ayrim belgilariga ko‘ra ulardan farq qiladi: a) so‘z birikmalari ko‘pincha ikki mustaqil so‘zdan tashkil tashkil topsa, ergash gaplar ko‘pincha bir necha so‘zning (bir necha so‘z birikmasining) birikuvidan tashkil topadi, ba’zan esa birgina so‘zdan tuzilgan atov gap yoki so‘z-gaplar ergash gap bo‘lib kelishi mumkin; b) so‘z birikmalari nutqning nominativ birligi sanaladi, tushuncha ifodalaydi, shuning uchun ham u predikativlik xususiyatiga ega bo‘lmaydi. Ergash gap esa mustaqil bo‘lmasa ham, predikativlik xususiyatiga ega bo‘lib, fikr ifodalaydi. 44.2.Ergashgan qo‘shma gap qismlarini biriktiruvchi vositalar. Ergashgan qo‘shma gap komponentlarini biriktirishda ergashtiruvchi bog‘lovchilar, fe’l shakllari, yuklamalar, ko‘makchilar, bog‘lovchi so‘zlar, nisbiy so‘zlar, kelishik qo‘shimchalari, -day(-dek) affikslari, intonatsiya va tartib kabi vositalar xizmat qiladi. O’zbek tilida ergash gap bosh gapga asosan ikki yo‘l bilan birikadi: bog‘lovchi vositalar bilan ergashish va bog‘lovchi vositalarsiz ergashish. Bog‘lovchi vositalar bilan ergashish. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar ergash gaplarning ko‘pgina turini bosh gapga bog‘lash uchun ishlatiladi. Bu bog‘lovchilar gapdagi vazifasi jihatidan ma’lum xususiyatlarga ega: ularning ayrimlari tamomila bog‘lovchiga aylangan bo‘lib, faqat bosh va ergash gaplarni bir-biriga bog‘laydi. Bunday yordamchilarga –ki, chunki, negaki, sababki kabi so‘zlar kiradi va ular sof bog‘lovchilar sanaladi. Ayrim yordamchilar o‘z tabiati bilan yuklamaga o‘xshab ketadi. Bunday yordamchilarga agar, bordi-yu, basharti, mabodo, go‘yo, toki, garchi kabi so‘zlar kiradi va ular bog‘lovchi-yuklamalar deb yuritiladi. Uchinchi xil yordamchilar esa ergash gapni bosh gapga bog‘lashda o‘z asl ma’nosini ma’lum darajada saqlaydi. Bu gruppaga shuning uchun, deb kabilar kiritilib, bog‘lovchi so‘zlar deb nomlanadi. Sof bog‘lovchilar orqali birikish. –ki bog‘lovchisi ergash gapni bosh gapga biriktirib keladi. Ergash gap tomonidan izohlangan bo‘lak ko‘pincha olmosh bilan ifodalanadi yoki olmosh bilan ifodalangan bo‘lak «tushib qoladi». -ki bog‘lovchisi qo‘shilgan bosh gapning ayrim bo‘laklari turli olmoshlar (ko‘pincha ko‘rsatish olmoshlari) yoki mazmunan konkretlik talab qiladigan boshqa so‘zlar (ayrim, ba’zi, bir kabi) orqali ifodalanib, ergash gap tomonidan izohlanib keladi. Ko‘pincha bosh gapdagi ko‘rsatish olmoshining sintaktik vazifasiga qarab ergash gapning turi belgilanadi va nomlanadi. Shuni unutmangki, 288 kitob kishining do‘stidir (shuni olmoshi to‘ldiruvchi vazifasida kelgan). Bizda shunday odat borki, o‘zidan kichikni ham sizsiraydilar (shunday olmoshi sifatlovchi bo‘lib kelgan) va hokazo. -ki bog‘lovchisining ishlatilishi ayrim holatlar bilan bog‘liq. Bu holatlarning birinchisi, yuqorida aytganimizdek, izohlanishni talab qiladigan bo‘lakning mavjudligi bo‘lsa, (ba’zan u qo‘llanmay qolishi ham mumkin), ikkinchisi - qo‘shma gapning ahamiyat berib, ajratib ko‘rsatilayotgan ayrim komponentining o‘rin almashinib ishlatilishi. Oldinga ko‘chirilayotgan komponent kuchli intonatsiya bilan ta’kidlanadi. Ergash gaplar –ki bog‘lovchisi orqali bosh gapga bog‘langanda, bosh gapdagi bir bo‘lakni yoki bosh gapni butunicha izohlab kelishi mumkin. Ergash gap tomonidan izohlanayotgan bo‘lak olmoshlar orqali ifodalanadi. Ayrim hollarda olmosh qo‘llanmasa ham, ergash gap bosh gapning bir bo‘lagini aniqlaydi yoki to‘ldiradi: Yana aytki, bu xalq sira o‘lmaydi. (H.Olimjon) Ergash gap bosh gapni butunicha izohlab kelganda, bosh gapda deyarli hamma vaqt shunday, chunon kabi so‘zlar ishtirok etadi: Onaxon uch gazlik aroqqa mo‘guz mokini shunday qulochakshlab otar ediki, mokining chodir peshtoqiga tushib qolmagani hammani hayron qilardi (A.Muxtor). Chunki bog‘lovchisi voqea-hodisalarning yuzaga kelish sababini ochib beruvchi ergash gapni bosh gapga bog‘laydi va ergash gap tarkibida uning boshida keladi. Sabab ergash gapli qo‘shma gap komponentlarini bog‘lashda bu bog‘lovchi boshqa ergashtiruvchi bog‘lovchilarga nisbatan ko‘proq qo‘llanadi. Bunday qo‘shma gaplarda ergash gapning kesimi ot kesim shaklida va fe’l kesim shaklida uchraydi: Men bu sirni shu choqqacha ichimda saqlab kelayotgan edim, endi aytmasam bo‘lmaydi, chunki bu mish-mish og‘ziga tushib borayotibdi (A.Qahhor). Ishni cho‘zib yurish kerak emas, chunki vaqt oz (S.Ahmad). Chunki bog‘lovchisi orqali birikadigan sabab ergash gaplarning soni bir yoki bir necha bo‘lishi mumkin. U birdan ortiq holda bosh gapga birikkan – uyushiq sabab ergash gaplarni bosh gapga bog‘lab kelganda har bir ergash gapda takrorlanib qo‘llanadi. Negaki bog‘lovchisi bosh gapdagi harakat, voqeaning yuzaga kelish sababini aniqlash uchun xazmat qiladi. Bu bog‘lovchi ham, chunki bog‘lovchisi kabi, sabab ergash gap tarkibida qo‘llanadi: Endi chiroyli yozishga o‘rganmasak bo‘lmaydi, negaki o‘zimizdan shoirlar paydo bo‘lyapti (Oybek). Negaki bog‘lovchisi o‘rnida jonli so‘zlashuvda nega desangiz, nega deganda, nima uchun desangiz kabi birikmalar ishlatilishi mumkin: Hamma yaxshiroq joylashib olish xarakatida, nimaga desangiz yo‘l uzoq. 289 Sababki bog‘lovchisi tarkibidagi sabab so‘zi asli ot bo‘lsa ham,ki yordamchisi qo‘shilishi bilan sababning izohini ifodalovchi bog‘lovchiga aylangan. Chunki negaki, bog‘lovchilariga o‘xshash, ergash gap tarkibida keladi, ularga sinonim bo‘la oladi: Bu to‘g‘rida u kishidan o‘pkaladim, sababki, ozodlik nima ekanini ozodlikdan mahrum bo‘lgan odam biladi. (A. Qahhor). Bog‘lovchi-yuklama orqali birikish. Agar, bordi-yu, basharti, modomiki, garchi kabi yordamchilar vazifasiga ko‘ra ham bog‘lovchilarga, ham yuklamalarga o‘xshaydi. Ular tobe birikmalar va ergash gaplar tarkibida qo‘llanib, ulardagi shart, to‘siqsizlik yoki boshqa ma’nolarni kuchaytiradi. Bu yordamchilarning o‘zigina hech qanday ergash gapni bosh gapga bog‘lay olmaydi. Ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi asosiy vosita grammatik shakl, fe’lning shart mayli shaklidir. Agar ergash gapning kesimi fe’lning shart mayli shaklida qo‘llanmagan yoki shart fe’liga sinonim bo‘lgan ayrim fe’l formalari orqali ifodalanmagan bo‘lsa, yuqoridagi yordamchilarning o‘zi ergash gapni bosh gapga bog‘lay olmaydi. Bunday yordamchilar kesimlari shart mayli shaklida kelgan ergash gaplarning mazmunini kuchaytirib, bo‘rttirib beradi. Shuning uchun bunday yordamchilar bog‘lovchi – yuklamalar deyiladi. Ba’zan bu so‘zlar ergash gaplarning tiplarini belgilashda asosiy rol o‘ynaydi. Kesimi fe’lning shart mayli shaklida kelgan ayrim qurilmalarni shart ergash gap, payt ergash gap yoki ergash gapning boshqa turi ekanligini ayirib beradi. Shart ergash gapning kesimi fe’lning shart mayli shakli orqali ifodalanganda, ergash gap oldidan agar, bordi-yu kabi so‘zlarni keltirish mumkin: Sen yetib kelsang, birga boramiz – Agar sen yetib kelsang, birga boramiz. Payt yoki boshqa ergash gaplarning kesimlari shart mayli shakli orqali ifodalansa, yuqoridagi so‘zlarni olmaydi: Olma tagida tursam, bargi uzilib tushdi gapini Agar olma tagida tursam, bargi uzilib tushdi shaklida qo‘llab bo‘lmaydi. Agar, bordiyu, basharti, mabodo so‘zlari ko‘pincha bir – biriga sinonimday qo‘llansa ham, ularning ishlatilishida ma’lum farqlar bor. To‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gapda mazmunan zidlikni kuchaytirib ko‘rsatish uchun garchi (garchand) so‘zlari ishlatiladi. Garchand ular joy-joyiga o‘tirgan bo‘lsalar ham, birontasining qo‘li ishga bormasdi. Go‘yo yordamchisi mazmunidan o‘xshatish yoki chog‘ishtirish ma’nolari anglashilgan sodda va qo‘shma gaplar tarkibida ishtirok etadi. Sodda gaplardagi funktsiyasi ko‘proq yuklamalarga yaqin bo‘lib, u gapda turli gap bo‘laklari oldida kela oladi. Onaxon o‘zining gapiga ilhaq bo‘lib turgan xotinlarning ko‘zlariga bir sidra qarab chiqdi-da, go‘yo ulardan nimagadir rozilik olganday, chekkada cho‘nqayib o‘tirgan Anziratgagina qarab gapirdi. (A.Muxtor). Keskin ochilgan eshik shamoli bu dudni go‘yo cho‘chitib yubordi. (P.Qodirov). 290 Qo‘shma gapdagi vazifasiga ko‘ra go‘yo yordamchisi bog‘lovchi-yuklama sanaladi. Chunki u ba’zan komponentlari –ganday shakli orqali birikkan qo‘shma gaplarning ergash gapi tarkibida kelib, undagi chog‘ishtirish yoki o‘xshatish ma’nosini kuchaytiradi yoki ta’kidlab ko‘rsatadi. Ayrim hollarda u taxminiy o‘xshatish mazmunini ifodalovchi gaplarda ham qo‘llanadi. –gandek affikslari bilan qo‘llanmasa, u komponentlarni biriktiruvchi bog‘lovchi vazifasini bajaradi: Oppoq nozik yuzi quyoshda shunday tiniq ko‘rindi, go‘yo u nurdan yaratilganday. (Oybek). O’xshatish ergash gapli qo‘shma gaplarda o‘xshatish ma’nosini kuchliroq, bo‘rttirib ko‘rsatish maqsadida go‘yo yordamchisini olgan ergash gap bosh gapdan oldin keltiriladi: Go‘yo hamma uning siridan voqif bo‘lganday, yigit qizarib ketdi. (Oybek). Go‘yo quyosh oyni kuzatganidek, O’t bo‘lib orqangdan kezmoqdaman men. (UyQun). Go‘yo yordamchisi faqat o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibidagina qo‘llanmay, boshqa ergash gaplarga ham noaniqlik, taxmin yoki gumon ottenkalarini berib, ularni bosh gapga biriktiruvchi grammatik vositalar bilan birga keladi. To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bajarilishi gumon tutilgan, noaniq voqeani ifodalovchi ergash gapni bosh gapga bog‘lashda –ki bog‘lovchisi bilan birga ishtirok etadi: Toshmuhamedov bora-bora shu narsaga ko‘nikib qoldi- ki, go‘yo mahalla aholisi uning butun maishatini ko‘tarishi, oilasini tebratishi kerak emish. Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibida keladi: Unda shunday tuyg‘u bor ediki, go‘yo u osmonni ham aldaganday edi. (H.Nazir) To‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gap tarkibida kelib, bosh gapdagi voqeani faraz qilish yoki o‘xshatish orqali izohlaydi: Hali hech narsa gullagan bo‘lmasa ham, go‘yo uzoqdan gul hidi keladi. (P.Qodirov) Go‘yo yordamchisi bog‘langan qo‘shma gaplar tarkibida ham keladi: Go‘yo chiroq o‘chdi-yu, qorong‘ida u ko‘rinmay qoldi. (S.Ahmad). Xuddi yordamchisi ham go‘yo so‘zi kabi voqea-hodisalarning yuzaga kelishiga bir oz ishonchsizlik, gumon bilan qarash ottenkalarini bildiradi. Bu so‘z ishtirok etgan komponentlarning kesimlari ko‘pincha –ganday shaklida bo‘ladi: Xuddi yelkasidan birov tutgandy, u birdan cho‘chib tushdi. (A.Muxtor). Toki yordamchisi komponentlari deb orqali birikkan qo‘shma gaplar tarkibida keladi: Yozildi bu she’r bahor tongida Aziz farzandlarga sovg‘a bo‘lsin deb, Toki bir mo‘ysafid otaning so‘zi, qalblarga diljo bo‘lsin deb. (H.Olimjon). Maqsad ergash gap bosh gap bilan toki yordamchisi orqali birikadi. Bunday qo‘shma gaplarda ergash gapning kesimi fe’lning buyruq mayli shaklida keladi: 291 Ertaga artelda ham, klubda ham butun xotinlarni yig‘ib, voqeani aytib beramiz, toki bu qabihlikni hamma bilsin. (As.M.). Mazmunidan maqsad va sabab ma’nolari anglashilgan ergash gap bosh gap bilan toki yordamchisi orqali birikadi: Yaxshilab ta’zirini berish kerak, toki boshqalarga namuna bo‘lsin. (P.Tursun). Payt ergash gapni bosh gapga bog‘laydi: Toki jonim bo‘lar ekan tanamda, Do‘stlik kuyin kuylay ulug‘ Vatanda. (¢.¢ulom) Deb bog‘lovchi so‘zi ko‘chirma gap tipida tuzilgan ergash gapni muallif gapi shaklida tuzilgan bosh gapga bog‘laydi. Odatda, bunday qo‘shma gaplarda ergash gap bir oz ko‘chirma gapga o‘xshash mazmunni bildiradi. Bunday ergash gaplardagi fikr aytilmagan bo‘lsa ham, orzu qilingan, hayol qilingan yoki mo‘ljallangan bo‘ladi. Shuning uchun ham ko‘chirma gapga to‘la emas, qismangiga o‘xshaydi va ko‘chirma gaplardagi tinish belgilar bilan yozilmaydi: Bolasi bilan o‘ralib qoldi, endi ishlay olmaydi, deb o‘ylasa kerak u. (Oybek). Deb bog‘lovchi so‘zi maqsad, to‘ldiruvchi, sabab ergash gaplarni bosh gapga bog‘laydi. 1. Maqsad ergash gapli qo‘shma gap komponentlarini bog‘laydi: Soya salqin bo‘lsin deb, tol ekdik suv bo‘yiga. Onam xavotir olmasinlar deb, tezroq uyga qaytdim. Toza havo kirsin deb, eshik-derazalarni ochib quydik. 2. Deb yordamchisi to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap komponentlarini bog‘laydi: Gavhar muhabbat haqida yozishdan tortingan bo‘lishi mumkin, deb sira o‘ylamadi. (P.Qodirov). 3. Sabab ergash gapli qo‘shma gap komponentlarini bog‘laydi: Hoshimjonning ishlariga qarab g‘o‘zamiz durust ekan deb, oz bo‘lmasa g‘aflatda qolay dedim. (S.Ahmad). Shular quvib ketayotibdimi, deb jonim chiqayozdi. (P.Tursun). Farmonqul uzr tariqasida bo‘lsa ham gap ocharmikan, deb xavotirda edim. (A.Qahhor). Shuning uchun bog‘lovchi so‘zi olmosh va ko‘makchidan tashkil topgan bo‘lib, gapning boshida keladi. Bu bog‘lovchi vosita tarkibidagi shuning so‘zi oldingi komponent – ergash gapning mazmunini jamlashtirib beradi. Ergash gap bosh gap tarkibidagi shuning uchun bog‘lovchi so‘zining ko‘rsatish olmoshli qismini izohlaydi: Hayot go‘zal, hayot maroqli, shuning uchun erka ko‘ngil shod. (U.). Shuning uchun bog‘lovchi so‘zi o‘rnida shuning orqasida, buning uchun, shunday bo‘lgandan keyin, shu sababli, shu sababdan kabi so‘zlar va birikmalar ishlatilishi ham mumkin: Shu odam ustidan tushgan arizani Qalandarov bir yarim yildan beri muhokama qilgani qo‘ymas ekan, shunday bo‘lgandan keyin uning 292 majlisda ham aytgani-aytgan, degani-degan bo‘lishi kerak. (A.Q.). Bizning turmushimiz unga yoqmaydi, shu sababdan men rozi emasman. Bunday qo‘shma gaplarda shuning uchun so‘zidan tashqari –ki yordamchisi ham ishlatiladi: Men shuning uchun ham baxtiyormanki, bunday ulug‘ ishga mening hissam qo‘shilmoqda. 44.3.Fe’lning shaxsli shakllari orqali birikishi. Fe’lning har uch mayl shakli ergash gaplarning kesimi bo‘lib kelib, ma’lum yordamchilar bilan birga kelgan holda komponentlarni biriktirish uchun xizmat qiladi. 1. Fe’lning shart mayli qo‘shma gapda turli ergash gaplarning kesimi bo‘lib kelib, ergash gapni bosh gapga bog‘laydi: Agar bir qadam nari bossang, quvib chiqaraman! (P.Tursun). Shu rost esa, o‘tga tushsin jon, Yomg‘irdayin boshga tushsin g‘am. (H.Olimjon). El yasharmas, yer ko‘karmas. Bo‘lmasa ko‘k tomchisi. Qaydan olsin she’rni shoir, Bo‘lmasa ilhomchisi. (A.To‘qay). Shart fe’li shakli ergash gap kesimi tarkibida kerak so‘zi bilan birga qo‘llanib, bosh gapdagi voqea-hodisaning bajarilishidagi taxminiy sababni ko‘rasatadi: Yozayotgan narsasi juda qiziq bo‘lsa kerak, dambadam iljayib quyardi. (A.Qahhor). Sayfulla darcha tagida o‘tirgan bo‘lsa kerak, unga ko‘rinmaganidan Xolmurod ham shoshilmay qarab turardi. (P.Tursun). Teng huquqli ergash gaplardan tarkib topgan qo‘shma gap komponentlarining kesimlari ham fe’lning shart mayli shaklida kelib, bunday qo‘shma gapdan shart, iltimos, taajjub kabi ma’nolar anglashishi mumkin. Bu xildagi konstruktsiyalar quyidagi xususiyatlarga ega: a) komponentlar mazmunan bir-biriga zid quyiladi. Oldingi gapdagi zidlikni qaramay, keyingi gapdagi voqea-hodisa yuzaga kelgan bo‘ladi. Odatda, bunday komponentlar orasida zidlov bog‘lovchisiga funktsiyadosh bo‘lgan –u(yu) yuklamalari ishlatiladi va taajjublanish ma’nosi anglashiladi: Yonginamizda shunday semiz yerlar ekilmay yotsa-yu, biz dangasalik qilib o‘tirsak! U otalik qilib ahvolimizdan xabar olgani kelsa-yu, biz qovoq solib o‘tirsak. (A.Muxtor). b) komponentlardan voqea-hodisalarning ketma-ket bajarilishi ifodalanadi va ularning oralarida qo‘llangan –u(yu) yuklamasi biriktiruv bog‘lovchilariga funktsiyadosh bo‘lib keladi: Ko‘zim tezroq ochilsa-yu, bog‘larni, maysalarni, odamlarni ko‘rsam (S.Ahmad). v) yuqoridagi kabi mazmunan zid qo‘yilgan qo‘shma gap komponentlarining soni uch yoki undan ortiq bo‘lganda ham, bir-biriga zid qo‘yilayotgan ikki qism mavjud bo‘ladi, ya’ni komponentlar yaxlitlanadi:Hamma ishlasa va fabrikalar qursa, dushmanlarga qarshi kurashsa-yu, bu nuqul ashula aytsa(A.Muxtor). Polvon 293 otamning o‘zi orden olgan qariya bo‘lsa,o‘g‘li qahramon bo‘lsa-yu, nahotki shunday ish kelib chiqsa. (S.Ahmad). g) teng huquqli komponentlarda shart yoki istak ma’nosi ifodalanadi: Duo qilib, ota, Chambilda tursang, bu dunyoda, ota, ishimni ko‘rsang, shoh qizini o‘zim borib obkelsam. (F.I). Aytsam, tilim kuysa, aytmasam dilim kuysa; d) kesimlari fe’lning shart mayli shakli orqali ifodalangan komponentlar orasida – birinchi gapning kesimi tarkibida ekan to‘liqsiz fe’li ishlatilib, bu voqea- hodisalarning bajarilishiga ishonchsizlik bildiriladi: Otam bo‘lsa ekan, men elda yursam. (F.Y.). O’zi so‘rasa ekan, men aytsam. 2. Buyruq mayli shakli yordamida birikish. Fe’lning bu shakli o‘rin, maqsad ergash gaplarning kesimi bo‘lib kelib, buyruq ma’nosidan bir oz chetlashgan bo‘ladi. Masalan: Siz qaysi qishloqqa bormang, hamma yerda mehnat uchun jonbozlik qilayotgan azamatlarni ko‘rib quvonasiz. 3. Ijro mayli shakli orqali birikish. Payt va to‘siqsiz ergash gaplarning kesimlari fe’lning ijro mayli shaklida kelib, ergash gapni bosh gapga bog‘lashi mumkin. Payt ergash gaplarni bosh gapga bog‘lashda edi to‘liqsiz fe’li ishtirok etgan –gan ham ediki, -ganicha yo‘q ediki, -i(b) ediki kabilar yordamida hosil bo‘lgan shakllar qo‘llanadi: Po‘latjon endi tashqariga chiqmoqchi bo‘lib turgan ediki, yuz- ko‘zi chang bo‘lib ketgan Hojimat keldi. (S.Ahmad). Ashula tamom bo‘lganicha yo‘q ediki, eshikdan bir qariya kishilar kelib qolishdi. (S.Ahmad). Bir kun u qo‘ltig‘iga qop qistirib eshikdan chiqib ediki, qarshisidan otasi kelib qoldi. (S.Ahmad). 44.4.Yuklamalar orqali birikish. Yuklamalar sodda gapdagina emas, qo‘shma gaplarda ham ko‘pincha ergash gaplarning kesimi tarkibida qo‘llanib, ergash gapning mazmuniga turli ottenkalar qo‘shadi va komponentlarni biriktirishda ikkinchi darajali yordamchi sanaladi. -ku yuklamasi to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gapning kesimi tarkibida kelib, komponentlarni biriktirish vazifasini bajaradi. O’zingiz bilasiz-ku, qo‘ldan berganga qush to‘ymas. (Oybek). Ko‘rdingiz-ku, qancha yerga ekin ekkanman. (Oybek). -chi yuklamasi to‘ldiruvchi va shart ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibida ishlatiladi: Qizim gapir-chi, mualliming kim? (A.Muxtor). Bordiyu ish ko‘ngildagiday bo‘lib chiqmasa-chi, artel ochish qiyin bo‘ladi. (A.Muxtor.). -da yuklamasi to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gaplarda ishlatiladi: Havo bulut bo‘lsa-da, yomg‘ir yog‘madi. Ham so‘zi ergashgan qo‘shma gaplarda ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi yordamchilardan keyin qo‘llanib, yuklama vazifasida keladi. 294 Ko‘pincha bu yordamchi to‘siqsiz ergash gapni bosh gapga bog‘laydi: Soqchi haydasa ham, u qirg‘oqdan nari ketmadi. -mi yuklamasi mazmunan so‘roq anglashilgan sodda gaplarda ishlatilsa ham, so‘roq ma’nosidan chetlashgan holda to‘ldiruvchi, payt va shart ergash gapli qo‘shma gaplarda ishlatiladi: Bilasizmi, Saodat ikkimiz umrbod birga yashash uchun dunyoga kelganmiz (I.Rahim). Choy damladingmi, hidi gurkirab tursin; osh pishirdingmi, masallig‘i joyida bo‘lsin. (H.¢ulom). Uzoqdan qora ko‘rindimi, chopib yoniga borar edi (A.Qahhor). Nisbiy so‘zlar ham ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi grammatik vositalarning biri bo‘lib, u ko‘pgina ergash gaplarni bosh gapga bog‘lash vazifasini bajaradi. Nisbiy so‘zlar ko‘pincha fe’lning shart mayli shakli yoki shu vazifadagi vositalar orqali birikadigan ergashgan qo‘shma gaplar tarkibida qo‘llanadi. Ko‘pincha nisbiy so‘zlar bir xil kelishik qo‘shimchalarini olib, bir-biriga moslashib keladi. Nisbiy so‘zlar mos holda yoki moslashmay kelishidan qat’iy nazar, u bosh gapdagi ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalangan yoki shu so‘z bilan birga kelgan bo‘lakni izohlaydi. Tarkibida nisbiy so‘zlar qo‘llangan ergashgan qo‘shma gap qismlarining o‘rinlashishi ancha qat’iydir. Ularning o‘rnini o‘zgartirib, «bosh gap – ergash gap» holida qo‘llash ancha qiyin. O’zbek tilida nisbiy so‘zlar shaxsga, predmetga, o‘ringa yoki miqdorga ko‘ra munosabatlarni ifodalaydi. Shunga ko‘ra ularni quyidagicha gruppalash mumkin: a) shaxs bildiruvchi nisbiy so‘zlar: kim-, qaysi biri- u (o‘sha), har kim – u; qay biri - o‘shanisi; b) predmet bildiruvchi nisbiy so‘zlar: nima – shu, nima - o‘sha; v) o‘lchov-miqdor bildiruvchi so‘zlar: qancha – shuncha, nechta – shuncha; g) belgi-daraja bildiruvchi nisbiy so‘zlar: qanday – shunday, nechog‘lik – shu darajada, qay darajada – shu darajada; d) o‘rin bildiruvchi nisbiy so‘zlar: qaer – shu yer, qay tomon – shu tomon. Shaxs bildiruvchi kim – u (o‘sha, shu) so‘zlari ko‘pincha ega ergash gapli qo‘shma gapda moslashgan holda qo‘llanadi. Predmet bildiruvchi nima – shu (o‘sha, shu) so‘zlarining qo‘llanishida o‘ziga xos xususiyatlar mavjud. Nima so‘zi eca, to‘ldiruvchi ergash gaplar tarkibida kelib, bosh gapda ko‘rsatish olmoshlari orqali ifodalangan bo‘lakni izohlash uchun ishlatiladi: Nima buyurilgan bo‘lsa, shu bajarildi. Nimani ko‘rsatsalar, shuni keltirdim. Nimani aytsalar, shunga ko‘nadi. 295 Nimaiki-hammasi (barchasi, bari) so‘zlari ko‘pincha ega ergash gapli qo‘shma gapda ishlatiladi: Sexda nimaiki bo‘lsa, hammasi ishchilarning halol mehnati tufayli edi. Qanday – shunday so‘zlari o‘lchov-daraja ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibida keladi: Cho‘pon qo‘yini qanday parvarish qilsa, bog‘bon ko‘chatlarini shunday parvarish qilardi. (S.Ahmad). Qancha (qanchalik) – shuncha (shunchalik) so‘zlari o‘lchov-daraja ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibida qo‘llanadi: Kuz qancha yaxshi kelsa, terimchilar shuncha xursand bo‘ladilar. (A.Qahhor). Naqadar – shu qadar so‘zlari ikki komponentdagi voqeaning darajasini, o‘lchovinigina ifodalagani uchun ma’no jihatdan qancha-shuncha, qanchalik- shunchalik so‘zlariga yaqin turadi. Naqadar - shu qadar nisbiy so‘zlari ishtirok etgan komponentlarning kesimlari ham ko‘pincha holat yoki belgi ifodalovchi so‘zlar bilan ifodalanadi: Bu kunlarda Siddiqjon naqadar xursand bo‘lsa, Kanizak shu qadar xafa edi. (A.Qahhor). Nechta – shuncha so‘zlari ergash gapdagi voqea bilan bosh gapdagi voqeaning miqdoriga ko‘ra o‘lchovini bildiradi. Biz xotin-qizlar nechta bo‘lsak, Jo‘raxon opaning jonlari ham shuncha!. (A.Muxtor.). Qaer – shu yer (u yer) so‘zlari o‘rin munosabatni bildiruvchi qo‘shma gaplar tarkibida qo‘llanadi: Katta arava qayoqqa yursa, kichik arava ham shu yoqqa yuradi. (Maqol). Ko‘z qaerda bo‘lsa, mehr ham shu yerda. (Maqol). Ergashgan qo‘shma gaplar tarkibida shunday so‘zlar ham ishlatiladiki, ular faqat ergashgan qo‘shma gapning bosh gapi tarkibida kelib, ergash gap tomonidan izohlanadi. Shuning uchun bunday so‘zlarni izohlanuvchi so‘zlar deb ataymiz. Izohlanuvchi so‘zlar ishtirok etgan qo‘shma gapning qismlari ko‘pincha –ki orqali birikadi. Izohlanuvchi so‘zlar vazifasida ko‘pincha shu ko‘rsatish olmoshi va ba’zi, ayrim, hech bir, bir, har kabi so‘zlar ishlatiladi. Izohlanuvchi so‘zlar bosh gapda qaysi vazifani bajarsa, uni izohlab kelgan ergash gap ham shu funktsiyani bajaradi va shunga mos nom bilan ataladi: Sizdan oxirgi iltimosim shuki, bu yerdan tezda keting. (A.Qahhor). Shuni bilingki, uyushqoqlik, do‘stlik ko‘pgina muvaffaqiyatlarimizning garovidir. Biz shunday ishlaymizki, hamma qoyil qolsin. Ertalabki shamol daryo bo‘ylab shunday esdiki, xuddi tinch oqayotgan suvning tekis yuzi burilib ketganday bo‘ldi. (Oybek). Hali onaxonning bilmagani shu qadar ko‘p ediki, so‘rab oxiriga yetolmasday ko‘rinadi. (A.Muxtor.). Havo shu qadar issiq, dim ediki, ertalab o‘rilgan pichan kechgacha shaqirlab qurib qoldi. Ba’zi so‘zi noaniq belgini ifodalovchi olmosh bo‘lgani uchun uning konkret ma’nosi ergash gap tomonidan ochib beriladi. Ba’zi so‘zi bosh gapdagi ot oldida 296 kelib, uning aniqlovchisi vazifasida kelgani uchun, uni izohlab kelgan ergash gap ham aniqlovchi ergash gap sanaladi: Ba’zi kishilar borki, tanqidni yoqtirmaydilar. Ayrim so‘zi bosh gapdagi ot oldida kelib, aniq bo‘lmagan, noaniq belgi ma’nosini ifodalagani uchun ergash gap tomonidan izohlanib keladi. Aniqlovchi ergash gap ayrim so‘zning ma’nosini aniqlashtirib, bosh gapdagi ot orqali ifodalangan bo‘laklarning belgisini ochib beradi: Oramizda ayrim qoloq kishilar borki, ular kelajakdagi rejamizga to‘la ishonch bilan qaray olmayaptilar. (A.Qahhor). Hech bir so‘zi aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gapning bosh gap qismida noaniq belgini ifodalovchi aniqlovchi vazifasida kelib, ergash gap tomonidan izohlanib keladi. Bu so‘z inkor ma’nosini ifodalagani uchun gapning kesimi ham bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi: Naymanchada hech bir kishi yo‘qki, yangi fabrika qurilishiga qatnashmagan bo‘lsin. (A.Muxtor). Bir xil so‘zi bosh gapda noaniq belgini ifodalovchi aniqlovchi bo‘lib kelgani uchun, uning ma’nosi ergash gap orqali izohlanadi: Bir xil yoshlarimiz borki, ular turmush masalasiga yengil qaraydilar. 44.5.Ergash gaplarning turlari. Ergashgan qo‘shma gaplar teng huquqli bo‘lmagan komponentlardan – bosh va ergash gaplardan tashkil topadi. Bosh gap mazmun va tuzilishiga ko‘ra ancha mustaqilday tuzilgan bo‘lib, ergash gap tomonidan izohlanib keladi. Bosh gapning kesimi, uning qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanganligidan qat’iy nazar, shaxs qo‘shimchalarini qabul qilgan bo‘ladi. Ergash gap esa, mazmun va tuzilishiga ko‘ra bosh gapdan boshqacharoq tuzilib, bosh gapning biror bo‘lagini yoki butun gapni izohlaydi. Bosh gapning biror bo‘lagini yoki butun gapni izohlaydigan ergash gaplar gap bo‘laklariga yaqin bo‘ladi. Ammo bosh gapni butunicha izohlaydigan ergash gaplar esa gap bo‘laklariga vazifasi jihatidan mos kelmaydi. Nazotaqt uchun savol va topshiriqlar 1 Ergashgan qo‘shma gap tarkibini izohlang? 2.Ergashgan qo‘shma gaplar qanday tuziladi? 3. Ergashgan qo‘shma gap qismlariga izoh bering?: 4.Qo‘shma gap komponentlarini izohlang? 5.Ergashgan qo‘shma gaplar tarkibiga izoh bering? 45.Bosh gapni to‘liq izohlovchi ergash gaplar 297 Tayanmch tushunchalar: o‘zbek tilshunosligi, bosh gap, yaxlit izoh, ergash gap, ibora, e’tiroz, fikr, qo‘llanish, mantiq, aniqlovchi, funksional jihat, kesimga aloqadorlik, ma’nodoshlik, hol. 45.1. Bosh va ergash gap. An’anaviy sintaksisda ergash gaplarning tasnifida asosiy e’tibor ergash gaplarning mazmun turlarini farqlashga, ularning sintaktik tuzilishi, tarkibiy qismlarini aniqlashga qaratildi. Ma’lumki, qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni belgilashda ularning grammatik jihatdan shakllanishi, mazmuni, ohangi kabilarga e’tibor qaratiladi. Bu jarayon ergashgan qo‘shma gap tarkibida bosh va ergash gapni farqlashda birmuncha murakkabroq kechadi. G‘.Abdurahmonovning qayd etishicha, «ergash gap ma’lum bir fikr tugalligini ifodalashi, predikativlik xususiyatiga ega bo‘lishi, modal munosabatlarni ifodalashi shart; ergash gap o‘z tarkibida ega va kesimga ega bo‘lgandagina gapning asosiy belgilarini o‘zida ifodalay oladi, tarkibida o‘z egasi bo‘lmagan gaplar ma’lum bir sintaktik oborot bo‘lib qoladi». Ergash gaplarning bosh gapni yaxlitligicha izohlashi yoki uning biror bo‘lagi bilan aloqador bo‘lishi haqidagi qarash o‘zbek tilshunosligida M.Asqarova tomonidan ilgari surilgan. N.Mahmudov o‘zbek tilshunosligida keng qo‘llanib kelinayotgan «bosh gapni yaxlitligicha izohlaydigan ergash gaplar» iborasiga e’tiroz bildiradi. Uning fikricha, bu iboraning qo‘llanishi mantiqan to‘g‘ri emas. «Qanday qilib ergash gap bosh gapni izohlashi mumkin? Har qanday gap bo‘lagi (aniqlovchi bundan mustasno) funksional jihatdan faqat kesimga aloqador bo‘ladi. Keng ma’nodagi hol sintaktik o‘rnini egallagan predikativ birlik, ya’ni, ergash gap ham yaxlit bosh gapga emas, balki uning bir konstruktiv bo‘lagi – kesimga aloqador bo‘ladi»,- deb yozadi olim. N.Mahmudov ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gaplarni ham tasniflash lozim deb hisoblaydi. U ergash gapli qo‘shma gaplarning quyidagi turlarini farqlaydi: 1. Havola bo‘lakli bosh gaplar. 2. Havola bo‘laksiz bosh gaplar. Olim havola bo‘laklar deganda tilshunoslikdagi «deyksis belgilar»ni nazarda tutadi. Deyksis belgilarning mohiyati shundaki, ular voqelikni, predmetni, belgini bevosita ifodalamaydi, balki ularga ishora, havola qiladi. O‘zbek tilidagi olmoshlar va boshqa nisbiy so‘zlar qo‘shma gapda havola bo‘lak sifatida qo‘llanadi. Ega, kesim, aniqlovchi to‘ldiruvchi, ergash gapli qo‘shma gaplar havola bo‘lakli gaplar bo‘lib, ularda ba’zan bosh gapda, ba’zan ham, bosh gapda, ham ergash gapda havola bo‘lak qo‘llanadi. Qolgan hamma ergash gapli qo‘shma gaplar havola bo‘laksiz gaplar hisoblanadi. 45.2. O‘zbek tilshunosligida ergash gaplar tasnifi. 298 Xullas, o‘zbek tilshunosligida ergash gaplar turli jihatdan tasniflanadi. Shulardan biri grammatik va logik jihatdan ko‘pchilik tillarda shu vaqtgacha davom etib kelgan an’anaviy tamoyil asosidagi tasnif bo‘lib, unga ko‘ra ergash gaplar quyidagi turlarga ajratiladi: 1) ega ergash gap; 2) kesim ergash gap; 3) to‘ldiruvchi ergash gap; 4) aniqlovchi ergash gap; 5) ravish ergash gap; 6) o‘lchov-daraja ergash gap; 7) chog‘ishtiruv-o‘xshatish ergash gap; 8) sabab ergash gap; 9) maqsad ergash gap; 10) payt ergash gap; 11) o‘rin ergash gap; 12) shart ergash gap;13) to‘siqsiz ergash gap; 14) natija ergash gap. 45.3.Ega ergash gap. Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan ega bo'lagini izohlab, kim? nima? so'roqlariga javob beradigan ergash gap turi ega ergash gap deyiladi.Ega ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar orqali bog'lanadi. 1.Ergash gapning kesimi shart mayli shaklida bo'ladi, bunda bosh gapning egasi u, shu o'sha, o'zi kabi olmoshlar bo'lib keladi. Masalan: Kimki halol mehnat qilsa u Vatanimiz tomonidan taqdirlanadi. (Gazetadan.) Kim ko'p o'qisa, u ko'p biladi. Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidur. (Bobur.) 2. Ergash gapning kesimi aniqlik mayli shaklida bo'ladi.Masalan: Kim Vatan uchun jon fido qilar ekan, u xalq qalbidahamisha yashaydi. 3. Ega ergash gap bosh gapdan keyin kelib, bosh gapda -kubog'lovchisi yordamida birikadi. Bosh gapning kesimi ko'proq borso'zi bilan yoki sifat bilan ifodalanadi. Masalan: Shunisi borki, bizbu yil universitetni tamomlash arafasida turibmiz. Shu narsa borki, 'Ta'lim to'g'risida" Qonun hayotga izchil tadbiq etilishi lozim. 45.4.Kesim ergash gap. Bosh gapdagi mazmuni mavhum olmosh kesimni izohlaydigan ergash gap turi kesim ergash gap deyiladi. Kesim ergash gap bosh gapga quyidagicha bog'lanadi. 1. Bosh gapning kesimi shu, shunday kabi so'zlar bilan ifodalanadi. Ergash gap bosh gapga -ki bog'lovchisi yordamida birikadi. Masalan: Toleyim shuki, baxtni topdim elni ko'roldim. (H.O.) Vazifamiz shundaki, paxtani o'z vaqtida parvarish qilishdir. (Gazetadan.) 2. Bosh gapning kesimi "chiqish kelishigidagi olmoshdan iborat"shaklida ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Bugungi ishimiz shundan iboratki, har- doim.dushmanlardan ogoh bo'laylik. (Gazetadan.) Misollarni solishtiring: Oramizdagi farq shuki, men nima uchun ishni qilayotganimni bilaman, ammo 299 sizlar bilmaysizlar. (A. Q.) Sizdan umidim shumidiki, ko'pchilikning fikriga qarshi turasiz. (A. Q.) To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalangan to‘ldiruvchini yoki qo‘llanmagan to‘ldiruvchining mazmunini aniqlab, izohlab, to‘ldirib keladi. To‘ldiruvchi ergash gaplar nutqda harakat obyektining ma’nosini kengaytirish yoki uning mazmunini to‘liqroq ochib berish uchun ishlatiladi. Bosh gapning ergash gap aniqlab, izohlab kelgan to‘ldiruvchisi tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi ko‘rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi. Ba’zan bunday olmoshlar gapdan tushirib qoldiriladi. Masalan: Nimani eksang, shuni o‘rasan. (Maqol.) To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gapda qo‘llangan to‘ldiruvchi vaziyatidagi havola bo‘lak ko‘makchili qurilma bilan ham ifodalanishi mumkin: Bu yigit boshqalardan shu bilan farqlanadiki, u juda xushmuomala va kamtarin. To‘ldiruvchi ergash gap bosh gapga -ki, -sa, deb, -mi, -ku kabi til vositalari yordamida bog‘lanadi. Masalan: -ki: Shuni unutmaginki, mehnat qilgan murodiga etadi. -mi: Ishonasizmi, men usiz bir kun ham yasholmayman. -ku: Bilasan-ku, mardning so‘zi bir bo‘lur. -chi: Borib bil-chi, ular kimlar ekan? -sa: Sen nimani so‘ragan bo‘lsang, hammasini olib kelishdi. Misollardan anglashiladiki, ergash gap -ki, -ku, -mi, -chi yordamchilari orqali bosh gapga biriksa, bosh gap birinchi o‘rinda, ergash gap ikkinchi, -sa shart mayli qo‘shimchasi bilan biriksa, ergash gap birinchi, bosh gap ikkinchi o‘rinda keladi. To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar bir havola bo‘lakli va ikki havola bo‘lakli qo‘shma gaplarga ajratiladi. Bir havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda havola bo‘lak bosh gap tarkibida keladi. Bu havola bo‘lak ko‘pincha shu olmoshi orqali ifodalanadi. Masalan: Ahmadjon faqat shuni biladiki, nemislar bu tepalikni haddan tashqari o‘qqa tutdilar. (A.Q.) gapida havola bo‘lak vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida kelib, mazmunan ergash gapda ifodalangan denotativ voqeaga ishora qiladi. N.Mahmudovning fikricha, bu qo‘shma gapda faqat bitta denotativ voqea ifodalangan, ikkinchi «voqea» esa bu voqeani tasvirlovchi modusdir. Modusning alohida ta’kidni ifodalash zarurati mazkur voqea ifodasi uchun sodda gap emas, balki qo‘shma gap shaklining tanlanishiga olib kelgan. Mazkur qo‘shma gapning mazmuni esa denotativ voqea bilan modus voqea o‘rtasidagi munosabatdan iborat. Agar modusni ta’kidli ifodalashga zaruriyat bo‘lmasa, denotativ voqea ifodasi 300 modus voqea ifodasining ichiga shaklan kiritiladi va sodda gapga aylanadi. Demak, tahlil etilgan gap aslida «Ahmadjon faqat nemislarning bu tepalikni haddan tashqari qattiq o‘qqa tutganligini biladi» tarzida bo‘lib, tildagi ortiqchalik tamoyili asosida tuzilgan. Natijada N. Mahmudov ta’kidlaganidek, mazkur qo‘shma gapda ham mazmuniy-funksional, ham mazmuniy-sintaktik nomuvofiqlik yuzaga kelgan. Ikki havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda nimani- shuni, kimni -o‘shani//uni tarzidagi havola bo‘laklar qo‘llanadi. Masalan, «Ota nimani talab qilsa, shuni bajarib yurdi» gapida ikki denotativ voqea ifodalangan. Qo‘shma gapning mazmuni ana shu ikki denotativ voqea o‘rtasidagi munosabatdan iborat bo‘ladi. Ayrim hollarda bosh gapda havola bo‘lak ifodalanmasligi mumkin: Nimadan og‘iz ochilsa, to bilmaguncha qo‘ymaydi. (So‘zl.) Ba’zan to‘ldiruvchi ergash gapdagi havola bo‘lak ega, bosh gapdagi havola bo‘lak esa to‘ldiruvchi vazifasida kelishi mumkin. Masalan: Kimki bo‘lsa dilozor, undan elu yurt bezor. (Maqol.) Xullas, bir havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gap ergash gapdan ajratib olinsa, mazmunga ega bo‘lmaydi, ergash gapda esa denotativ voqea ifodalanadi. Ikki havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda esa har ikki qism ham biri ikkinchisisiz mazmunga ega bo‘lolmaydi. Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchi vaziyatidagi bo‘lakni izohlab, to‘ldirib keluvchi ergash gaplar aniqlovchi ergash gap deyiladi. Masalan, «O‘zbekiston shunday diyorki, fasllari gulga o‘ralar» (U.) gapida «Fasllari gulga o‘ralar» ergash gapi bosh gapda shunday olmoshi bilan ifodalangan aniqlovchining ma’nosiga oydinlik kiritgan, uni izohlab kelgan. Ilmiy manbalarda aniqlovchi ergash gaplarning bosh gapga quyidagi biriktiruvchi vositalar yordamida bog‘lanishi ko‘rsatiladi: -ki: Bir o‘lkaki, tuprog‘ida oltin gullaydi. (O.) -sa: Kimning diyonati kuchli bo‘lsa, uning xalq oldida e’tibori yuqori bo‘ladi. Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh gapning aniqlovchisi sifatida shunday, ba’zi, bir xil, ayrim, bir, ba’zi bir, hech bir, shunday bir, qaysi bir kabi nisbiy olmoshlari qo‘llanadi va ular ergash gap tomonidan aniqlanadi, izohlanadi: 1. Hech bir qiz yo‘qki, u sevgi haqida o‘ylamagan bo‘lsa. («Yoshlik».) 2. Ba’zi bir o‘smirlar borki, ular kattalarga taqlid qilishni xush ko‘rishadi. («Yoshlik».) 301 Ba’zan bosh gap tarkibida uning, unday havola bo‘laklari, ergash gap tarkibida esa ularga qarshilantirilgan kim, kimki, kimning havola bo‘laklari qo‘llanadi. Masalan: Kimning so‘zi to‘g‘ri bo‘lsa, uning ishi ham to‘g‘ri bo‘ladi. Ergash gap ba’zan bosh gapdagi shu, u, o‘sha, uning, o‘shaning so‘zlari bilan ifodalangan aniqlovchining ma’nosini aniqlab, izohlab keladi. Bunda ergash gap tarkibida qaysi, qanday, qay kabi olmoshlar qatnashadi. Masalan: Qaysi odam to‘g‘ri va xalol bo‘lsa, biz o‘sha kishini e’zozlaymiz. («Saodat».) Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarda, asosan, ikki denotativ voqea o‘rtasidagi munosabat ifodalanadi. Havola bo‘laklarning ishtirokiga ko‘ra aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar ham bir havola bo‘lakli va ikki havola bo‘lakli gaplarga bo‘linadi. Masalan, «Shunday so‘zlar borki, ular kapalakka o‘xshab jumladan jumlaga engil ko‘chib yuraveradi» (A.Q.) gapi bir havola bo‘lakli qo‘shma gap, bosh gapda ham, ergash gapda ham alohida -alohida denotativ voqea ifodalangan. N.Mahmudovning qayd etishicha, ba’zan havola bo‘lakli aniqlovchi bosh gapning ot kesimini aniqlab kelishi ham mumkin. Bunda bosh gapda ifodalangan denotativ voqeaning predikati bilan ergash gapdagi denotativ voqeaning sub’yekti bir narsadan iborat bo‘lishi mumkin. Masalan: «Sevgi shunday navbahorki, u tikandan gul qilur» (E.V.) gapida bosh gapning kesimi (navbahor) shunday havola bo‘lagi bilan aniqlangan, navbahor so‘zining ham, u olmoshning ham ayni matndagi denotati bitta narsa, ammo bu bitta narsa ikki denotativ voqea tarkibiga ikki xil uzv sifatida - predikat va sub’yekt sifatida kirgan. Bu umumiylik mazkur qo‘shma gapdagi mazmuniy munosabatni ta’minlagan. Bosh gap predikatining ergash gapdagi sub’yekt bilan denotativ bir xillikka ega bo‘lishi doimiy holat emas. Bir havola bo‘lakli aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarda mazmuniy- sintaktik nomuvofiqlik mavjud bo‘ladi, ulardagi mazmun ikki yoki undan ortiq denotativ voqea o‘rtasidagi munosabatdan iborat. Bosh gapda havola bo‘lak qaysi bo‘lakni aniqlasa, shu bo‘lakning denotati ergash gapda ham muayyan bo‘lakning denotati sifatida mavjud bo‘ladi. Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarning ikki havola bo‘lakli turida kimning -uning, kim-u, qanday-shunday, qaysi-o‘sha//shu tarzidagi o‘zaro zid havola bo‘laklar mavjud bo‘ladi. Masalan: Xalq qaysi yo‘ldan yursa, sen ham shu yo‘ldan yur. (O. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarga izoh bering? 2.Bir havola bo‘lakli to‘ldiruvchi gaplar qanday gaplar? 302 3.Ikki havola bo‘lakli to‘ldiruvchi gaplarga izoh bering? 4.Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan gaplarga izoh bering? 46.Bog‘lovchisiz qo‘shma gap. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap komponentlarini o‘zaro bog‘lovchi vositalar. Murakkab qo‘shma gap va uning turlari. Tayanch tushunchalar: Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gap, predikativ qism, bog‘lovichli qo‘shma gap, component, yaxlit intonatsiya, sodda gap. 46.1. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarning komponentlari. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarning komponentlari o‘zaro bog‘lovchilarsiz yoki bog‘lovchi vazifasidagi grammatik vositalarsiz faqat intonatsiya bilangina birikib, sintaktik butunlikni hosil qiladi. Bunday qo‘shma gaplarni tarkibidagi komponentlarning o‘zaro munosabatiga qarab bog‘langan yoki ergashgan qo‘shma gap deb bo‘lmaydi. Chunki, bunday qo‘shma gaplar ba’zan tuzilish jihatidan bog‘langan qo‘shma gapga, mazmunan esa ergashgan qo‘shma gapga o‘xshaydi: Kitobni sevingiz, u barcha fikrlarni to‘la anglashingizga yordam beradi. Bu gapdagi komponentlar yordamchilarsiz, faqat intonatsiyaning o‘zi bilangina bog‘langan. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarda predikativ qismlar bog‘lovichli qo‘shma gapdagiga nisbatan ancha zichroq aloqada bo‘ladi. Bunday qo‘shma gapning komponentlari yaxlit intonatsiya bilan aytilishiga ko‘ra ketma-ket kelgan alohida-alohida sodda gaplardan farq qiladi. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gapning komponentlari bir-biridan sanash ohangiga o‘xshash tugallanmagan intonatsiya bilan ajralib turadi. Bu intonatsiya sabab, chog‘ishtirish, shart ma’nosini, voqealarning ketma-ket yoki bir vaqtda yuzaga kelishini ko‘rsatadi. Misollar: Tog‘ning ko‘rki tosh bilan, odam ko‘rki bosh bilan (Maqol). Cholu-kampir bir quchoq gul ko‘tarib perronga o‘tdi, Kuzak gullarining o‘tkir hidi qoldi havoda (A.Muxtor). Atrof tinch, cho‘ponlar quyosh tig‘idan qochib, mizg‘igani kirib ketishgan (A.Muxtor). Ikki qismdan (komponentdan) tuzilgan qo‘shma gaplar tarkibidagi yordamchilar ba’zan uslubiy talabga ko‘ra qo‘llanmasligi mumkin. Bunday holatda ham komponentlar orasida yo tenglanish munosabati, yo tobelanish munosabati mavjud bo‘ladi, ya’ni bunday gaplar bog‘langan qo‘shma gaplardagiday teng huquqli komponentlardan (Bahor keldi, hammayoq ko‘m-ko‘k tusga kirdi) yoki teng bo‘lmagan, biri ikkinchisiga mazmunan tobe bo‘lgan komponentlarda (qo‘rqitmay o‘stirdim, botir bo‘ldingiz) tuzilgan bo‘ladi. 303 Bu xildagi qo‘shma gaplar teng qismlardan yoki teng bo‘lmagan qismlardan tuzilgan bo‘lib, bog‘langan qo‘shma gap va ergashgan qo‘shma gaplarday mazmun ifodalagan bo‘lsa ham, ular qo‘shma gapning uchinchi turini tashkil qilmaydi. Chunki bunday qo‘shma gaplar mazmunan bog‘langan qo‘shma gap va ergashgan qo‘shma gaplarday mazmun ifodalangan bo‘lsa ham, yuqorida aytilgandek, faqat yordamchi vositalar (bog‘lovchilar, yuklamalar, ko‘makchilar, fe’lning turli shapkllari, ayrim kelishik qo‘shimchalari nisbiy so‘zlar kabi qo‘shma gap komponentlarini biriktiruvchi vositalar qo‘llanmagan. (Bu haqda qo‘shma gap turlari haqidagi bo‘limda batafsil ma’lumot berilgan) 46.2. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gap tarkibi. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gap o‘z tarkibidagi komponentlarning mazmun munosabati jihatidan ikki xil bo‘ladi: 1) teng qismli qo‘shma gap; 2) tobe qismli qo‘shma gap. Bunday qo‘shma gapning birinchi turida uning qismlari bir-biri bilan mazmunan teng munosabatda bo‘ladi va o‘zaro tenglik intonatsiyasi orqali birikadi. Shu jihatdan bog‘langan qo‘shma gapga o‘xshaydi. Farqi shundaki, predikativ qismlar orasida teng bog‘lovchilar qo‘llanmaydi: Soat o‘n birlarda ular vodiyga kirib keldilar, bir-biriga tutash qishloq ko‘chalari boshlandi (A.Muxtor).Turg‘unoy birinchi tovushni eshitganda seskandi, so‘nggilari esa uni vahimaga soldi (A.Qahhor). Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gapning bu turi bog‘langan qo‘shma gapning ayrim turlariga sinonim bo‘la oladi. Misollarni qiyoslaylik: Qo‘ng‘iroq chalindi va dars boshlandi. Unsin bibi qiziga gapirmoqchi bo‘lmadi, ammo qizining o‘zi ona yuragini ochishga majbur qildi (Oybek). Goho mayin kuy yangrar, goh yoshlarning sho‘x qahqahasi eshitilib qolar edi. Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisida komponentlarni biriktiruvchi teng bog‘lovchilarni (va, ammo) tushirib qoldirib, yordamchisiz qo‘llash mumkin. Lekin, uchinchi gapdagi bog‘lovchini tushirsak, qo‘shma gapning mazmuni o‘zgaradi; to‘rtinchi gapda esa bog‘lovchini umuman tashlab bo‘lmaydi. Demak, yordamchi vositalarsiz birikkan qo‘shma gapning bu turi biriktiruv va zidlov bog‘lovchilari qatnashadigan bog‘langan qo‘shma gaplargagina sinonim bo‘la oladi. Bunday qo‘shma gaplarda voqea-hodisalarning yuzaga kelish vaqti ko‘rsatiladi yoki ular bir-biriga chog‘ishtiriladi: Oyoq yugurigi oshga, til yugurigi boshga (Maqol). Ko‘p so‘zning ozi yaxshi, oz so‘zning o‘zi yaxshi (Maqol). Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod qoladi (Maqol). Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplar bir vaqtda yoki turli vaqtda yuzaga keladigan voqea-hodisani ifodalaydi. Bir vaqtda yuzaga keladigan voqeani 304 ko‘rsatadigan qo‘shma gaplarda kesimlar ko‘pincha bir xil zamon shaklida bo‘ladi. Misollar: O’ktam uning orqasidan ancha tikilib qoldi, ko‘nglini qandaydir g‘ashlik bosdi. (Oybek). Ko‘klamning sayroqi qushlari tabiat ko‘rinishlarini kuylamoqdalar, ko‘m-ko‘k ko‘katlar silkinib qushlarni olqishlamoqdalar (Oybek). Ba’zan bir vaqtning o‘zida yuzaga kelgan voqealarning biri boshqalaridan ajratib ko‘rsatiladi: Hamma chuqur xo‘rsindi, Anorxon piq-piq yig‘ladi (Oybek). Ayrim hollarda fe’l - kesim har xil zamon shaklida keladi: Buni ko‘p sinaganman, sochim paxtadan oqardi (Oybek). Ketma-ket yuzaga keladigan voqea va harakatni ifodalovchi komponentlarning fe’l kesimlari bir xil zamon shaklida ham, har xil zamon shaklida ham qo‘llanadi. Misollar: Qo‘ya ber, yana bir oz sinab ko‘raylik (Oybek). Sizlar ovqatgacha dam olinglar, qolgan gapni keyin gaplashamiz (A.Qahhor). Gulnor boshini Yo‘lchining ko‘kragiga suqib yig‘ladi. Yo‘lchi uni eshik oldiga olib bordi (Oybek). Ketma-ket yuzaga keladigan harakat hali bajarilmagan, endigina mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin: Keksa ovora bo‘lmasin, o‘zimiz bora qolaylik (Oybek). Bu turdagi qo‘shma gaplarda ketma-ketlik mazmunini aniqroq ko‘rsatish uchun payt ravishlari ham qo‘llanadi. Ularning qo‘llanish holati ikki xil: 1. Payt ravishi faqat keyingi komponent tarkibida qo‘llanadi: Sen haqingda yana ikki og‘iz gapiray, so‘ng boshqa gaplarga o‘tamiz. Bor, omon bo‘l, endi men ham qaytaman (Islom shoir). 2. Payt ravishlari har ikki komponent tarkibida keladi. Oldin bo‘ladigan voqeani ko‘rsatish uchun qo‘llanadigan avval, oldin kabi ravishlar birinchi komponent tarkibida, keyingi voqea yoki harakatni ko‘rsatish uchun qo‘llanadigan so‘ng, keyin,undan so‘ng kabi ravishlar keyingi komponent tarkibida keladi: Avval menga yetib olishsin, undan keyin birga o‘qiyman-da (A.Qahhor). O’sarjon dastlab o‘zi yo‘q vaqtda qilingan ishlar bilan tanishdi, keyin terim masalalariga ko‘childi (Oybek). Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarning ba’zilarida chog‘ishtirish ma’nosi ifodalanadi. Masalan: Do‘st achitib gapirar, dushman – kuldirib. Otasi urmas qo‘ng‘izni, bolasi urar to‘ng‘izni. Ilmsiz bir yashar, ilmli ming yashar. Yaxshi qand yedirar, yomon pand yedirar. To‘g‘ri til tosh yorar, egri til – bosh (Maqollar). Bunday qo‘shma gaplardagi komponentlarning fe’l kesimlari ko‘pincha bir xil bo‘lishi sababli, ba’zan keyingi komponentda kesim qo‘llanmaydi, uning mazmuni oldingi komponentdan anglashilib turadi. 305 Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gap tarkibidagi komponentlar zidlik ma’nosini ifodalaganda,zidlov bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gapga sinonim bo‘ladi. Masalan: Ko‘p bolalar undan qo‘rqar, Xolmurod qo‘rqmasdi (P.Tursun) Tig‘ yarasi tuzaladi, til yarasi tuzalmaydi (Maqol). Toshpo‘latov javob kutdi, Akramov indamadi. (R.Fayziy).To‘rqovoq yorig‘idan bir qancha tariq va qush tezagi politsiyaning shop mo‘yloviga, ko‘kragiga to‘kildi, u buni sezmadi (Oybek). Bunday qo‘shma gaplarda chog‘shtirish ma’nosi sezilib tursa ham, taqqoslashga nisbatan zidlik ma’nosi kuchliroq bo‘ladi. Zidlik ma’nosi ifodalanadigan bunday qo‘shma gaplarda komponentlarning soni ko‘pincha ikkidan ortmaydi. Bundan tashqari, birinchi komponentning fe’l kesimi bo‘lishli shaklda, ikkinchisiniki esa bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi. 46.3. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gap. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarning teng qismli turida komponentlarning kesimlari to‘liq yoki to‘liqsiz holda ifodalanishi, tushib qolishi mumkin. Kesimning tushib qolishi qo‘shma gapning oxirgi komponentida yuz beradi: Qozonlarda tushki ovqat qaynaydi, yangi-yangi baklarda – choy (Oybek). Cho‘llar bo‘ston bo‘ldi, qumloqlar gulzor. Yaxshi topib so‘zlar, yomon – qopib (Maqol). Bunday qo‘shma gapda sostavli kesimning keyingi elementi oldingi komponentda tushib qolib, faqat so‘nggi komponent kesimi tarkibidagina qo‘llanishi mumkin. Bunday qo‘shma gaplar ko‘pincha bir vaqtda bajariladigan,bir vaqtda yuzaga keladigan voqea-hodisalarni ifodalaydi: Sobirning yonginasida ko‘m-ko‘k o‘tlar orasida arqirab suv oqar, aroiq yoqalab qo‘sgan daraxtlar qo‘ynida shamol g‘uvillar edi (Oybek). Bolalar u yoqdan bu yoqqa chopar, hayqirar, yosh-yalang ashula aytib, askiya qitlib, bir-birini quvlashib borar, qariyalar yoshlik chog‘larini qo‘msab, bir-birlariga har xil hazillar qilishar edi (A.Qahhor). Misollardan ko‘rinadiki, bu qo‘shma gaplardagi komponentlarning kesimlari bir xil zamon shaklida ifodalanadi. Bog‘lovchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarning teng qismli turida komponentlarning zich bog‘lanishini yana quyidagi holatlar ham ta’minlaydi: a) predikativ qismlar uchun umumiy bo‘laklar ishlatiladi. Ba’zan bunday qo‘shma gap tarkibidagi o‘rin, payt hollari, eganing aniqlovchisi, to‘ldiruvchi birgina komponentga oid bo‘may, balki qo‘shma gapning har ikki komponenti uchun umumiy bo‘ladi: Sobirning yuragi gupillaydi, oyoqlari qaltiraydi (Oybek). O’ktamning niyati xolis, qadami toza (Oybek). Bir ozdan so‘ngg muzika chalinadi, o‘yin boshlanadi. Mevaga qorning ham to‘yadi,etaging va savating ham (Oybek). 306 Undalmalar ham qo‘shma gapning komponentlari uchun umumiy bo‘lishi mumkin. Bunda qo‘shma gapdagi fikr undalma bilan ifodalangan shaxsgagina qaratiladi: o‘amnok bo‘lmang, men boraman, onajon (Islom shoir ); b) bunday qo‘shma gapning komponentlarini mazmun va grammatik jihatdan bog‘lashda olmoshlar ham ma’lum rol o‘naydi. Masalan, oldingi komponentdagi biror bo‘lak o‘rnida keyingi gapda kishilik olmoshi ishlatilib, ikki predikativ qismning bog‘lanishini ta’min etadi: Hamma yoqni jaranglatib Ukraina bulbuli sayraydi, uning sayrashiga osmondagi oy ham quloq solib turganga o‘xshaydi. (G.) Madamin ko‘cha chetida domlani kutib serrayib turar, uning ko‘zlari och bo‘rining ko‘zlariday yaltirardi (P.Tursun). Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarning teng qismli turi murakkab holda ham bo‘lishi mumkin. Masalan: Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan og‘il eshigi yonida turib, dag‘-dag‘ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi, ko‘zlari javdiraydi, hammaga qaraydi (A.Qahhor). Ikkitadan ortiq komponentdan tashkil topgan bunday qo‘shma gaplarda ba’zan eng oxirgi komponent avalgilarini yakunlashi, xulosalashi mumkin: Siz Olaxo‘ja bilan, biz Abdurasul bilan; har kim o‘z tengi bilan (P.Tursun). Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarning komponentlari tobelanish intonatsiyasi yordamida birikadi. Bunday qo‘shma gaplardan: 1) shart mazmuni ifodalanadi va shunga ko‘ra shart ergash gapli qo‘shma gapga sinonim bo‘ladi; 2) payt mazmuni ifodalanadi va payt ergash gapli qo‘shma gapga sinonim bo‘ladi; 3) to‘siqsizlik mazmuni ifodalanadi va shunga ko‘ra to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gapga sinonim bo‘ladi; 4) natija mazmuni ifodalanadi va shunga ko‘ra natijaergash gapli qo‘shma gapga sinonim bo‘ladi; 5) sabab mazmuni ifodalanadi va shunga ko‘ra sabab ergash gapli qo‘shma gapga sinonim bo‘ladi; 6)o‘xshatish mazmuni ifodalanadi va shunga ko‘ra o‘xshatish ergash gapli qo‘shma gapga sinonim bo‘ladi; 7) izohlov mazmuni ifodalanadi. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gapning tobe qismli turidan shart mazmuni ifodalansa, birinchi komponent keyingi komponentdagi voqeaning yuzaga kelish shartini bildiradi. Bunda payt mazmuni ham anglashilib turadi. Qo‘shma gapning bu turi bir voqyoa-harakatdan ikkinchi voqea-harakatga tez ko‘chish ma’nosini ifodalaydi. Bunda oldingi komponentdagi intonatsiya balandroq, keyingi komponentdagi intonatsiya pastroq bo‘ladi. Masalan: Oldiga yaqinlashding – shovqin soladi. Birovga ayta ko‘rmang – ikkovimiz ham baloga qolamiz (S.Ahmad). To‘g‘ri bo‘ling – bexavotir bo‘lasiz (Maqol). Misollardan ko‘rinadiki, bunday qo‘shma gaplarning birinchi komponentidagi fe’l kesim o‘tgan zamon shaklida, keyingi komponentning kesimi esa hozirgi – kelasi zamon shaklida bo‘ladi. 307 Komponentlarning kesimlari ot kesim bo‘lishi ham mumkin: O’zi yuzsiz – so‘zi tuzsiz (Maqol.) Yuqoridagi tur qo‘shma gaplardan payt mazmuni ifodalansa, birinchi komponent keyingi komponentdagi voqea-hodisaning bajarilish paytini ko‘rsatib keladi, birinchi komponent ergash gapga, ikkinchi komponent bosh gapga teng bo‘ladi: Arava notinch bo‘ldi - qo‘shquloqdagi sut chayqaladi, to‘kiladi (A.Qahhor). Boshim butun – yaxshiligingizni unutmayman, o‘z otam kabi yodlayman (Oybek). Dushman bo‘ldi - u parizod o‘ladi (F.Yo‘ldosh). Yuqoridagi tur qo‘shma gaplardan to‘siqsizlik mazmuni ifodalansa, qo‘shma gapning komponentlari mazmunan bir-biriga qarma-qarshi bo‘lishiga qaramay, ulardan biridagi voqea yuzaga keladi. Bunday qo‘shma gaplar mazmunan to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gapga o‘xshaydi. Misollar: Etlarimni nishtar bilan tilsinlar, xonumonimga o‘t qo‘ysinlar, boshimda tegirmon toshi yurgizsinlar – men sizdan ajralmayman (H.Hakimzoda). It huradi – karvon o‘tadi (Maqol). Bu gaplar tuzilish jihatidan bog‘lovchi vositasiz birikkan qo‘shma gapning teng qismli turiga o‘xshasa ham, mazmunan tobeligi, intonatsion xususiyati jihatidan ulardan farq qiladi. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gapning tobe qismli turidan natija mazmuni ifodalansa, qo‘shma gapning ikkinchi komponentidagi voqea birinchi komponentidagi voqeaning natijasi sifatida yuzaga kelganligi ifodalanadi: U shunchalik berilib termildi, soyning o‘rtasida suv ichayotgan otning pishilashi ham sezilmadi (Oybek). Yuqoridagi tur qo‘shma gaplardan sabab mazmuni ifodalansa, qo‘shma gapning bir komponentida sabab, ikkinchisida shu sababdan kelib chiqadigan natija ifodalanadi: Ulug‘ og‘amiz bor – xalq birligi bor (¢.¢ulom). Onaxonning yuragi shuv etib ketdi: to‘pponchani o‘z ko‘zi bilan birinchi ko‘rishi edi (A.Muxtor). Suv sovuq ekan tishlarim zirqirab ketdi (A.Muxtor). Bunday qo‘shma gaplarda intonatsiyaning turiga (qaysi bog‘lovchining vazifasini bajarib kelayotganligiga) qarab tobe va hokim komponent belgilanadi: Qo‘rqitmay o‘stirdim, botir bo‘ldingiz gapida shuning uchun bog‘lovchisining o‘rni sezilib turganligidan, oldingi komponent ergash gap, keyingisi bosh gap sanaladi. Sizga ishonaman: singlimdek narsasiz gapida esa chunki bog‘lovchisining o‘rni sezilib turganligidan, oldingi komponent bosh gap, keyingisi ergash gapdir. Yuqoridagi tur qo‘shma gaplardan o‘xshatish mazmuni ifodalanishi mumkin: Qor yog‘di – don yog‘di. Suv keldi - nur keldi. (Maqollar). Bunday qo‘shma gap shu tur qo‘shma gaplarning boshqa ko‘rinishlaridan mazmungagina 308 emas, intonatsiyasi bilan ham farq qiladi: komponentlari bir xil ohang bilan aytiladi. Ma’lumki, ko‘pgina ergash gaplar bosh gap bilan –ki yordamchisi orqali birikadi va shu xil ergash gaplar bosh gapdagi ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalangan bo‘laklarning mazmunini izohlaydi, konkretlashtiradi. Odatda, ko‘rsatish olmoshlari mavhum tushunchani ifodalagani tufayli uning aniq ma’nosi nima ekanligini bilishga ehtiyoj tugiladi. Shu aniq ma’no bosh gap orqali anglashiladi. Ya’ni bosh gapda ma’lum gap bo‘lagi vazifasida kelgan ko‘rsatish olmoshining (ko‘pincha shu so‘zining) aniq ma’nosi ergash gap tomonidan ochib beriladi. Shunga ko‘ra bunday qo‘shma gaplarni izohlov ma’nosi ifodalangan qo‘shma gaplar deb nomlaymiz. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan izohlov mazmunini ifodalovchi yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gap komponentlari orasida –ki yordamchisini qo‘yib ishlatilsa, ular ega ergash gapli, kesim ergash gapli, to‘ldiruvchi ergash gapli va aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarga aylanadi. –ki yordamchisi qo‘llanmagan holatda esa, bunday qo‘shma gaplarni aniqlovchi ergash gapli, ega ergash gapli, kesim ergash gapli va to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarga sinonim bo‘lgan tur deb atash mumkin. Yuqoridagi tur qo‘shma gaplardan izohlov mazmuni ifodalansa, bunday qo‘shma gapdagi keyingi komponent oldingi komponentni yoki uning biror bo‘lagini izohlaydi. Shuning uchun bunday qo‘shma gaplar ega ergsha gapli, kesim ergash gapli, to‘ldiruvchi ergash gapli hamda aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarga sinonim bo‘ladi. Keyingi komponent oldingi komponentdagi olmosh bilan ifodalangan yoki ifodalanmagan eganing mazmunini izohlab, aniqlab keladi. Misollar: Faqat shu esida: ertasi kuni ko‘zini ochganda yonida Sobirjon yo‘q edi (A.Muxtor). Sizga shu narsa ayon siz o‘ oilangizda, buyuk do‘stona oiladasiz (A.Muxtor). Hozirdanoq ko‘rinib turibdi: siz dangasalik, ayyorlikni bilmaydigan yigitga o‘xshaysiz (A.Qahhor). Keyingi komponent birinchi komponentdagi olmosh bilan ifodalangan kesimning mazmunini izohlab, aniqlba keladi: Yaxshisi shu: bizdan xavotir olmay, erta bilan kapsanchilar oldiga borgin (A.Qahhor). Andishaning sababi shudir: Zaynabning ham tanlagani bor (H.Olimjon). Shul erur aybim, Muqimiy, mardumi Farg‘onaman (Muqumiy). Keyingi komponent oldingi komponentdagi olmosh bilan ifodalangan to‘ldiruvchining yoki ifodalanmagan to‘ldiruvchining mazmunini izohlab keladi. Masalan: Men bilaman, sizlarga ishonish mumkin (A.Qahhor). Bildi ota: 309 foydasizdir qiynamoq (H.Hakimzoda). Bilaman, g‘ururing yo‘l bermay turibdi (Oybek). Bunday qo‘shma gaplarda izohlanuvchi komponent oldin, izohlovchi komponent keyin keladi. Ko‘pincha she’riy asarlarda bu holat o‘zgarib, izohlanuvchi qism izohlovchi qismning o‘rtasida kelishi mumkin: Dushmanlarga bilmam, bandi bo‘ldimi. Xazon qilolmaysan bilgin, mening bog‘imni. Beklar katoridan, ko‘rdim, uy berdi (Islom shoir). Keyingi komponent qo‘shma gapning birinchi komponentidagi aniqlovchining mazmunini konkretlashtirib keladi: Adolatxondan xunuk bir xabar keldi: u Samarqanddagi maktabni bitirib, Toshkentga ketibdi (A.Qahhor). Ayrim qo‘shma gaplarning tarkibidagi komponentlarni bir-biriga bog‘lash uchun hech qanday bog‘lovchini qo‘llab bo‘lmaydi: Xushxabar olib keldim: garnizon yanchildi, shahar o‘zimizning odamlar qo‘liga o‘tdi (A.Muxtor). Bu gapdagi birinchi va ikkinchi komponent orasida hech qanday bog‘lovchini ishlatib bo‘lmaydi. Quyidagi misollarda ham shu holatni aniq ko‘rish mumkin: Qani bo‘lmasa, biz bilan yuring, soy bo‘yini aylanib kelamiz (S.Ahmad). Oldingizda bir yo‘l bor, bu – saodat yo‘li. Fermamiz juda badavlat, qancha sigir, qancha yilqi bor (Uyg‘un). Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1.Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarga izoh bering? 2.Ikki qismdan (komponentdan) tuzilgan qo‘shma gaplarni izohlang? 3.Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplar nechi xil bo’ladi? 4.Qo‘shma gaplarning tarkibidagi komponentlarni izohlab bering? 47.Murakkab qo‘shma gap va uning turlari. 47.1.Qo’shma gap qismlari. An’anaviy sintaktik ta’limotda qo‘shma gaplar qismlarining miqdoriga ko‘ra ikki va ko‘p komponentli qo‘shma gaplarga ajratiladi. Ilmiy manbalarda ko‘p komponentli qo‘shma gaplar murakkab qo‘shma gaplar deb ham yuritiladi. Qo‘shma gaplarning bu ikki turi quyidagicha farqlanadi: 1. Ikki komponentli va 310 ko‘p komponentli qo‘shma gaplar tarkibiy qismlarining miqdoriga ko‘ra farqlanadi. 2. Bog‘lanish usulining sodda yoki murakkabligi bilan farqlanadi. Ikki komponentli qo‘shma gaplar ikki sodda gapning tenglanish yoki tobelanish asosida bog‘lanishidan tashkil topsa, murakkab qo‘shma gaplar tarkibiy qismlarining miqdori hamda uch va undan ortiq bog‘lanish usuli (tenglanish, tobelanish, aralash usul) asosida shakllanishi bilan xarakterlanadi. Qiyoslang: 1. Ikki komponentli qo‘shma gap: Uning ham ko‘zi qattiq, ham tili tez edi. (O.) 2. Murakkab qo‘shma gap (ko‘p komponentli qo‘shma gap): O‘tar kunlar, kechar yillar, yurakda muttasil xanda. (G‘.G‘.) 47.2. Murakkab qo‘shma gaplar. Murakkab qo‘shma gaplar sintaktik tuzilishi, qismlarini bog‘lovchi vositalariga ko‘ra bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplarga o‘xshaydi. Bunday tuzilishdagi qo‘shma gap tarkibiy qismlarini bog‘lashda teng va ergashtiruvchi bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi yuklamalar, ko‘makchili biriktiruvchi vositalar, fe’l shakllari ko‘rsatkichlari, ohang muhim o‘rin tutadi. Murakkab qo‘shma gaplarning tarkibiy qismlari faqat tenglanish yoki faqat tobelanish, shuningdek, ham tenglanish, ham tobelanish asosida bog‘lana oladi. Bu belgilari asosida M.Asqarova murakkab qo‘shma gaplarni quyidagicha tasniflaydi: 1. Bog‘lanish (tenglanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar. 2. Ergashish (tobelanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar. (Bir necha ergash gapli qo‘shma gaplar) 3. Bog‘lanish va ergashish yo‘li bilan tuzilgan (aralash tur) murakkab qo‘shma gaplar. G‘.Abdurahmonov esa murakkab qo‘shma gaplarning quyidagi turlarini farqlaydi: 1. Bir necha ergash gapli qo‘shma gaplar. (Ketma-ket yoki birgalik ergashuv asosida tuzilgan tur) 2. Aralash turli bir necha ergash gapli qo‘shma gaplar. (Ketma-ket va birgalik ergashuv asosida tuzilgan tur) 3. Ergashgan-bog‘langan qo‘shma gaplar. (Ergashgan va bog‘langan qo‘shma gaplardan tuzilgan tur) 4. Period. (Ergashgan, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplardan tuzilgan tur) Quyida murakkab qo‘shma gaplarning M.Asqarova tomonidan qayd etilgan hamda o‘quv darsliklaridan o‘rin olgan turlarini tahlil qilamiz va bu masala bo‘yicha olimaning ilmiy xulosalarini umumlashtiramiz. Bog‘lanish (tenglanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar. 311 Uch va undan ortiq sodda gaplarning mazmun va gramma¬tik jihatdan tenglanish asosida birikuvidan tashkil topgan gaplar bog‘lanish yo‘li bilan tuzil¬gan murakkab qo‘shma gaplar deyiladi. Bunday tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplarning qurilish chizmasi quyidagicha: Bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar qismlarining birikuviga ko‘ra quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi: 1. Tarkibiy qismlari teng bog‘lovchilar, teng bog‘lovchi vazifasidagi vositalar yordamida birikkan tur. Masalan: Sobir O‘ktamni kabinaga o‘tirishga qistadi, lekin u unamadi, ikkovlari… bosh qoplarga o‘tirdilar. (O.) Tarkibiy qismlari bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi vositalar yordamida bog‘langan murakkab qo‘shma gaplarda bog‘lovchilarning qo‘llanishi 2 xil: a) bog‘lovchilar murakkab qo‘shma gapning har bir tarkibiy qismi orasida qo‘llanadi; b) bog‘lovchilar faqat ikki sodda gap orasida qo‘llanadi. Qiyoslang: 1. Goh qo‘shiq yangraydi, goh sho‘x kulgi eshitiladi, goh baqiriq-chaqiriq eshitiladi. («Yoshlik».) 2. Adirlari yam-yashil o‘t-o‘lanlar bilan qoplangan, soylarda suvlar toshib hayqiradi, ammo hali lolalar ochilmagan. («Yoshlik».) 2. Tarkibiy qismlari ohang yordamida birikkan tur. Masalan: Ko‘p o‘tmay yana qo‘ng‘iroq jarangladi, yana hamma eshiklar ochildi, yana atrof xushchaqchaq g‘ala-g‘ovurga to‘ldi. (P.Q.) 3. Tarkibiy qismlari teng bog‘lovchilar, teng bog‘lovchi vazifasidagi vositalar hamda ohang yordamida birikkan aralash tur. Masalan: Otini bilolmadim, ammo qamishday qomati bor, husnini ta’rif qilolmayman. (O.) 47.3. Bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gap. Bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gap qismlari kesimlarining shakllanishida ikki holat kuzatiladi: a) murakkab qo‘shma gap qismlarining kesimlari har doim ham to‘liq shakllanavermaydi: kesimlik ko‘rsatkichlari shaxs-son, kesimlik bog‘lamalari oxirgi gapning kesimida qo‘llanadi va har bir kesimga tegishli bo‘ladi. Masalan: U meni qolishga undar, men qolishni istamas, hamma bu holatdan hayron edi. («Yoshlik».) b) murakkab qo‘shma gap qismlarida hatto kesim yoki uning biror qismi qo‘llanmasligi mumkin, bunda ham so‘nggi gapning kesimi oldingi gaplar uchun umumiy hisoblanadi. Masalan: Shijoatli va kuchli botirlar urushda; xotin va farzandlar – kambag‘allikda; do‘st va birodarlar boshga kulfat tushganda taniladilar. ("K.D".) 47.4.Ergashish (tobelanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar. 312 Bir necha ergash gaplarning bir bosh gap bilan tobelanish asosida bog‘lanishidan tashkil topgan murakkab qo‘shma gaplar ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar deyiladi. Ergashish yo‘i bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar tarkibiy qismlarining sintaktik tuzilishi, ergash gap kesimlarining shakllanishi quyidagicha: Ergash gapning kesimi mustaqil fe’llardan tashkil topib, mustaqil qo‘llana oladi. Bunday ergash gaplar bosh gapga -ki, chunki, negaki, sababki kabi yordamchilar orqali birikadi Masalan: Saida mana shunday masalalar to‘g‘risida... odamlar fikrini uyyutishga harakat qildi, chunki bo‘larning har biri odamlarning zehniga, kolxoz hayotiga o‘rnashib qolgan, chunki Qalandarov nima qilgan bo‘lsa, yaxshi niyat bilan qilgan edi va xalq ham shunday deb bilgan (A. Q.) Ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gap tarkibiy qismlari bosh gapga ikki xil bog‘lanadi: 1. Birgalik ergashish. (To‘g‘ridan- to‘g‘ri ergashish) 2. Ketma-ket ergashish. 1. Birgalik ergashish. (To‘g‘ridan- to‘g‘ri ergashish). Ergash gaplarning bosh gapga alohida-alohida bog‘lanishi birgalik ergashish deyiladi. Bunday gaplarning qurilish chizmasi quyidagicha: Birgalik ergashuvli murakkab qo‘shma gaplarda ergash gaplar uyushgan yoki uyushmagan ergash gaplardan tashkil topadi. Ergash gaplarning quyidagi turlari uyushib kelib, bir necha ergash gapli qo‘shma gaplarni hosil qiladi: 1. Ega ergash gap uyushib keladi: Kimki o‘z vatanini sevsa, kimki xalqi uchun jonini fido qilsa, u qahramon bo‘ladi. Ushbu gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 2. Kesim ergash gap uyushadi: Tilagim shuki, biringiz olim bo‘lib, tarix yozing; biringiz shoir bo‘lib, yurtni kuylang. ("Yoshlik") 3. Aniqovchi ergash gaplar uyushib keladi. Masalan: Men shunday chamanzor yaratayki, kishilar zavqlansin, bulbullar xonish qilib, dillarni yayratsin. (So‘zl.) 4. To‘ldiruvchi ergash gaplar uyushadi. Masalan: Shuni yodda tutishing lozimki, qiz qalbi guldek nozik, uning yarasi hech vaqt tuzalmaydi. («Yoshlik».) 5. O‘lchov-daraja ergash gaplar uyushib qo‘llanadi. Masalan: Fikri qanchalik aniq, dalillari qanchalik ishonarli bo‘lsa, kelishuv shunchalik oson kechadi. (So‘zl.) 7. Maqsad ergash gaplar uyushib keladi. Masalan: Pilla tuting, bo‘lsin deb, shartnomamiz to‘lsin deb. (Qo‘shiq.) 8. O‘rin ergash gaplar uyushadi. Masalan: Qayerda zulm bo‘lsa, qayerda dilozorlik bo‘lsa, o‘sha yerda notinchlik hukm suradi. (So‘zl.) 313 9. Shart ergash gap uyushadi. Masalan: Agar yerga o‘z vaqtida ishlov berilmasa, urug‘ o‘z vaqtida yerga qadalmasa, hosilning unumi past bo‘ladi. («Yoshlik».) 10. To‘siqsiz ergash gaplar uyushiq holda qo‘llanadi. Masalan: Er-xotin o‘rtasida qanaqa kelishmovchilik bo‘lmasin, qanaqa gap qochmasin, kampir oraga tushib, hamma vaqt kuyovining tarafini olar edi. (A. Q.) Har xil turdagi bir necha ergash gaplar ham bosh gapga alohida-alohida bog‘lanib, birgalik ergashuvni tashkil qiladi. Bunday ergash gaplar uyushmagan hisoblanadi. Masalan: U qaytsa, ishni yo‘lga qo‘yadigan bo‘lsak, biror natija chiqar. (So‘zl.) 2. Ketma-ket ergashish. Birdan ortiq ergash gaplarning biri ikkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga tobelanib, keyin bosh gapga bog‘lanishidan hosil bo‘lgan gaplar ketma-ket ergashuv yo‘li bilan tuzilgan murakkab ko‘shma gap hisoblanadi. Bunday tuzilishdagi gaplarning qurilish chizmasi quyidagicha: Ergash gaplarning quyidagi turlari bosh gapga ketma-ket ergashuv yo‘li bilan bog‘lanadi: 1. Shart ergash gap+ to‘siqsiz ergash gap+ bosh gap: Bordi-yu, rost bo‘lsa, hammasi emas, yarmi rost bo‘lganda ham, juda xunuk gap-ku. (A.Q.) 2. Payt ergash gap+ shart ergash gap+ bosh gap: Dastlabki vaqtlarda yordam bersangiz, ishlar jo‘nashib ketgandan keyin, uncha og‘irligim tushmas. (A.Q.) 3. To‘siqsiz ergash gap+ natija ergash gap+ bosh gap: Qish fasli bo‘lsa-da, uy shu darajada issiq ediki, yuzlarimdan ter quyila boshladi. 4. Shart ergash gap+ ravish ergash gap+ bosh gap: Janobi oliyning ruxsatlari bo‘lib, rahbarlik uchun kishi tayin qilsalar, mamlakat obodonligiga sabab bo‘ladilar. (O.) Anglashiladiki, murakkab qo‘shma gaplarda ravish, payt, shart, to‘siqsiz, maqsad ergash gaplar bosh gapga birdan ortiq holda bog‘lanib kelib, ketma-ket va birgalik bog‘lanishni hosil qiladi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar. 1. Murakkab qo‘shma gaplarga izoh bering? 2.Murakkab qo‘shma gaplar qanday tuziladi? 3.Murakkab qo‘shma gaplarning tarkibiy qismlari haqida ma’lumot bering? 4.Bog‘lanish (tenglanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplarga izoh bering? 5. Ergashish (tobelanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplarga izoh bering?. 314 6.Bog‘lanish (tenglanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplarga izoh bering?. 48.Aralash murakkab qo‘shma gaplar Tayanch tushunchalar: Qo‘shma gaplar, tenglanish, tobelanish, munosabat, shakllanish, aralash qo‘shma gap, murakkab gap. 48.1. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplar. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 1. Bir ergash gap va ikki bosh gapning birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: Bu sifatlarning barisi bir odamda mujassam bo‘lsa, dunyodagi eng buyuk saodat ham uni gangitib qo‘ya olmaydi, eng katta baxtsizlik ham uni sarosimaga sola bilmaydi. Bunday sintaktik tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplarning qurilish chizmasi quyidagicha: 2. Ikki komponentli ergashgan qo‘shma gap yoki ikki komponentli bog‘langan qo‘shma gapning birikuvidan tuzilgan tur. Bunday tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplar quyidagicha shakllanadi: 48.2.Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplar. Tarkibiy qismlarining ham tenglanish, ham tobelanish munosabatidan tashkil topgan sintaktik qurilmalar aralash turdagi murakkab qo‘shma gap deyiladi. Qo‘shma gaplarning bu turida ham tenglanish, ham tobelanish munosabati shakllanishi sababli ular aralash qo‘shma gap deb ham yuritiladi. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 1. Bir ergash gap va ikki bosh gapning birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: Bu sifatlarning barisi bir odamda mujassam bo‘lsa, dunyodagi eng buyuk saodat ham uni gangitib qo‘ya olmaydi, eng katta baxtsizlik ham uni sarosimaga sola bilmaydi. Bunday sintaktik tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplarning qurilish chizmasi quyidagicha: 2. Ikki komponentli ergashgan qo‘shma gap yoki ikki komponentli bog‘langan qo‘shma gapning birikuvidan tuzilgan tur. Bunday tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplar quyidagicha shakllanadi: 1) ikki ergashgan qo‘shma gapning bog‘lanish usulida birikuvidan hosil bo‘ladi. Masalan: Bildimki, uyga qaytibdi, aminmanki, endi u g‘oyib bo‘lmaydi. Bu gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 315 2) bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplarning birikuvidan tashkil topadi. Masalan: U kelsa-da, ko‘nglim yorishmadi, yonimga kelmoqchi edi, ammo dugonalari chaqirib qolishdi. Ushbu murakkab qo‘shma gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 3. Ikki ergash gap va ikki bosh gapning birikuvidan tuzilgan tur. Bunday tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplar quyidagicha hosil qilinadi: a) har bir ergash gap birdan ortiq bosh gapga alohida-alohida bog‘lanadi. Masalan: Agarda aytganlarimga ko‘nsa, hammasi men istagandek bo‘lsa, muammolarimiz hal bo‘ladi, ishlarimiz yurishib ketadi. Ushbu murakkab qo‘shma gapning qurilish chizmasi quyidagicha: b) ikki ergash gap ikki bosh gapga ketma-ket ergashish orqali bog‘lanadi. Masalan: Ta’til boshlanib, qishloqqa qaytganimizda, kech kirgan va ko‘chada biror zog‘ ko‘rinmas edi. («Yoshlik».) Ushbu gapning qurilish chizmasi quyidagicha: c) bir necha ergash gapli qo‘shma gapning keyingi bosh gapga ergashish yo‘li bilan birikuvidan tashkil topadi. Masalan: Shunisi ma’lumki, birlashsak, kuchlarimiz ko‘paysa, maqsadga erishish mumkin. 4. Aralash turdagi qo‘shma gaplarning bir butun holda ma’lum bir gapga ergashuvidan tuzilgan tur. Masalan: Shuni ma’lum qilmoqchimanki, agar yerga o‘z vaqtida ishlov berilsa, hosilning unumi ortadi va biz rejani bajarishga muvaffaq bo‘lamiz. Bunday tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplarning qurilish chizmasini quyidagicha belgilashimiz mumkin: 5. Ikkidan ortiq ergashgan qo‘shma gaplarning bog‘lanish asosida birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: Bahor kelsa, kunlar isiydi; kunlar isib ketsa, maysalar nish ura boshlaydi; tabiat yam-yashil tusga kirib, dillar quvonchga to‘ladi. («Yoshlik».) 6. Bir bosh gapga ham ergash gap, ham ergashgan qo‘shma gapning birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: Shuni bilingki, muammolarimiz ko‘p; agar birlashsak, uning echimi tez hal bo‘lishi mumkin. Ushbu murakkab qo‘shma gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 7. Aralash qo‘shma gapning ergashgan qo‘shma gapga bog‘lanish asosida birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: El yasharmas, yer ko‘karmas, bo‘lmasa ko‘k tomchisi; qaydin olsin she’rni shoir, bo‘lmasa ilhomchisi. (A.T.) Gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 8. Aralash qo‘shma gapda ergash gaplarning undagi teng komponentlardan faqat biriga bog‘lanishidan tuzilgan tur. Masalan: Uning ko‘rinishi bir ahvol edi, 316 negaki ko‘zlari ko‘kargan, kaltakdan boshlari yorilgan, qo‘li singan, ammo tili qurg‘ur tiyilmas edi. («Yoshlik».) Ushbu gapning qurilish chizmasi quyidagicha: Xulosa sifatida, murakkab qo‘shma gaplar semantik-sintaktik tuzilishi jihatdan o‘ziga xos qurilishga ega bo‘lgan gaplardir. Nutqda murakkab qo‘shma gaplarning rang-barang ko‘rinishlari voqelanadi. Bunday gaplar qismlari orasidagi sintaktik munosabat turi – bog‘lanish usuli asosida o‘zaro farqlanadi. Murakkab qo‘shma gap qismlari faqat tenglanish asosida yoki faqat tobelanish usulida, shuningdek aralash turda - ham tenglanish, ham tobelanish munosabati asosida shakllana oladi. Bu belgilar murakkab qo‘shma gaplarning tasnifida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 1.Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplarning qanday ko’rinishlari mavjud? 2.Bir ergash gap va ikki bosh gapning birikuvidan tuzilgan turiga izoh bering?. 3. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplarga izoh bering? 4.Ikkidan ortiq ergashgan qo‘shma gaplarga izoh bering? 5.Nutqda murakkab qo‘shma gaplar qanday turlanadi? 49.Ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar, aralash tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar. O‘zga gap va uning turlari. Tayanch tushunchalar: Ergash gap, kesimi mustaqil fe’l, ergash gap, bosh gapga, yordamchi, birikma. 49.1. Ergashish (tobelanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar. Bir necha ergash gaplarning bir bosh gap bilan tobelanish asosida bog‘lanishidan tashkil topgan murakkab qo‘shma gaplar ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar deyiladi. Ergashish yo‘i bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar tarkibiy qismlarining sintaktik tuzilishi, ergash gap kesimlarining shakllanishi quyidagicha: Ergash gapning kesimi mustaqil fe’llardan tashkil topib, mustaqil qo‘llana oladi. Bunday ergash gaplar bosh gapga -ki, chunki, negaki, sababki kabi yordamchilar orqali birikadi Masalan: Saida mana shunday masalalar to‘g‘risida... odamlar fikrini uyyutishga harakat qildi, chunki bo‘larning har biri odamlarning zehniga, kolxoz hayotiga o‘rnashib qolgan, chunki Qalandarov nima qilgan bo‘lsa, yaxshi niyat bilan qilgan edi va xalq ham shunday deb bilgan (A. Q.) 317 Ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gap tarkibiy qismlari bosh gapga ikki xil bog‘lanadi: 1. Birgalik ergashish. (To‘g‘ridan- to‘g‘ri ergashish) 2. Ketma-ket ergashish. 49.2.Birgalik ergashish. (To‘g‘ridan- to‘g‘ri ergashish). Ergash gaplarning bosh gapga alohida- alohida bog‘lanishi birgalik ergashish deyiladi. Bunday gaplarning qurilish chizmasi quyidagicha: Birgalik ergashuvli murakkab qo‘shma gaplarda ergash gaplar uyushgan yoki uyushmagan ergash gaplardan tashkil topadi. Ergash gaplarning quyidagi turlari uyushib kelib, bir necha ergash gapli qo‘shma gaplarni hosil qiladi: 1. Ega ergash gap uyushib keladi: Kimki o‘z vatanini sevsa, kimki xalqi uchun jonini fido qilsa, u qahramon bo‘ladi. Ushbu gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 2. Kesim ergash gap uyushadi: Tilagim shuki, biringiz olim bo‘lib, tarix yozing; biringiz shoir bo‘lib, yurtni kuylang. ("Yoshlik") 3. Aniqovchi ergash gaplar uyushib keladi. Masalan: Men shunday chamanzor yaratayki, kishilar zavqlansin, bulbullar xonish qilib, dillarni yayratsin. (So‘zl.) 4. To‘ldiruvchi ergash gaplar uyushadi. Masalan: Shuni yodda tutishing lozimki, qiz qalbi guldek nozik, uning yarasi hech vaqt tuzalmaydi. («Yoshlik».) 5. O‘lchov-daraja ergash gaplar uyushib qo‘llanadi. Masalan: Fikri qanchalik aniq, dalillari qanchalik ishonarli bo‘lsa, kelishuv shunchalik oson kechadi. (So‘zl.) 7. Maqsad ergash gaplar uyushib keladi. Masalan: Pilla tuting, bo‘lsin deb, shartnomamiz to‘lsin deb. (Qo‘shiq.) 8. O‘rin ergash gaplar uyushadi. Masalan: Qayerda zulm bo‘lsa, qayerda dilozorlik bo‘lsa, o‘sha yerda notinchlik hukm suradi. (So‘zl.) 9. Shart ergash gap uyushadi. Masalan: Agar yerga o‘z vaqtida ishlov berilmasa, urug‘ o‘z vaqtida yerga qadalmasa, hosilning unumi past bo‘ladi. («Yoshlik».) 10. To‘siqsiz ergash gaplar uyushiq holda qo‘llanadi. Masalan: Er-xotin o‘rtasida qanaqa kelishmovchilik bo‘lmasin, qanaqa gap qochmasin, kampir oraga tushib, hamma vaqt kuyovining tarafini olar edi. (A. Q.) Har xil turdagi bir necha ergash gaplar ham bosh gapga alohida-alohida bog‘lanib, birgalik ergashuvni tashkil qiladi. Bunday ergash gaplar uyushmagan hisoblanadi. Masalan: U qaytsa, ishni yo‘lga qo‘yadigan bo‘lsak, biror natija chiqar. (So‘zl.) 49.3.Ketma-ket ergashish. 318 Birdan ortiq ergash gaplarning biri ikkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga tobelanib, keyin bosh gapga bog‘lanishidan hosil bo‘lgan gaplar ketma-ket ergashuv yo‘li bilan tuzilgan murakkab ko‘shma gap hisoblanadi. Bunday tuzilishdagi gaplarning qurilish chizmasi quyidagicha: Ergash gaplarning quyidagi turlari bosh gapga ketma-ket ergashuv yo‘li bilan bog‘lanadi: 1. Shart ergash gap+ to‘siqsiz ergash gap+ bosh gap: Bordi-yu, rost bo‘lsa, hammasi emas, yarmi rost bo‘lganda ham, juda xunuk gap-ku. (A.Q.) 2. Payt ergash gap+ shart ergash gap+ bosh gap: Dastlabki vaqtlarda yordam bersangiz, ishlar jo‘nashib ketgandan keyin, uncha og‘irligim tushmas. (A.Q.) 3. To‘siqsiz ergash gap+ natija ergash gap+ bosh gap: Qish fasli bo‘lsa-da, uy shu darajada issiq ediki, yuzlarimdan ter quyila boshladi. 4. Shart ergash gap+ ravish ergash gap+ bosh gap: Janobi oliyning ruxsatlari bo‘lib, rahbarlik uchun kishi tayin qilsalar, mamlakat obodonligiga sabab bo‘ladilar. (O.) Anglashiladiki, murakkab qo‘shma gaplarda ravish, payt, shart, to‘siqsiz, maqsad ergash gaplar bosh gapga birdan ortiq holda bog‘lanib kelib, ketma-ket va birgalik bog‘lanishni hosil qiladi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. Kesim ergash gap uyushadimi? 2. Aniqovchi ergash gaplarni izohlang? 4. To‘ldiruvchi ergash gaplarga izoh bering? 5. O‘lchov-daraja ergash gaplarga izoh bering? 6.To‘siqsiz ergash gaplarga izoh bering? 50.Aralash murakkab qo‘shma gaplar 50.1.Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplar. Tarkibiy qismlarining ham tenglanish, ham tobelanish munosabatidan tashkil topgan sintaktik qurilmalar aralash turdagi murakkab qo‘shma gap deyiladi. Qo‘shma gaplarning bu turida ham tenglanish, ham tobelanish munosabati shakllanishi sababli ular aralash qo‘shma gap deb ham yuritiladi. 50.2. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gap turlari. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 319 1. Bir ergash gap va ikki bosh gapning birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: Bu sifatlarning barisi bir odamda mujassam bo‘lsa, dunyodagi eng buyuk saodat ham uni gangitib qo‘ya olmaydi, eng katta baxtsizlik ham uni sarosimaga sola bilmaydi. Bunday sintaktik tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplarning qurilish chizmasi quyidagicha: 2. Ikki komponentli ergashgan qo‘shma gap yoki ikki komponentli bog‘langan qo‘shma gapning birikuvidan tuzilgan tur. Bunday tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplar quyidagicha shakllanadi: 1) ikki ergashgan qo‘shma gapning bog‘lanish usulida birikuvidan hosil bo‘ladi. Masalan: Bildimki, uyga qaytibdi, aminmanki, endi u g‘oyib bo‘lmaydi. Bu gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 2) bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplarning birikuvidan tashkil topadi. Masalan: U kelsa-da, ko‘nglim yorishmadi, yonimga kelmoqchi edi, ammo dugonalari chaqirib qolishdi. Ushbu murakkab qo‘shma gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 3. Ikki ergash gap va ikki bosh gapning birikuvidan tuzilgan tur. Bunday tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplar quyidagicha hosil qilinadi: a) har bir ergash gap birdan ortiq bosh gapga alohida-alohida bog‘lanadi. Masalan: Agarda aytganlarimga ko‘nsa, hammasi men istagandek bo‘lsa, muammolarimiz hal bo‘ladi, ishlarimiz yurishib ketadi. Ushbu murakkab qo‘shma gapning qurilish chizmasi quyidagicha: b) ikki ergash gap ikki bosh gapga ketma-ket ergashish orqali bog‘lanadi. Masalan: Ta’til boshlanib, qishloqqa qaytganimizda, kech kirgan va ko‘chada biror zog‘ ko‘rinmas edi. («Yoshlik».) Ushbu gapning qurilish chizmasi quyidagicha: c) bir necha ergash gapli qo‘shma gapning keyingi bosh gapga ergashish yo‘li bilan birikuvidan tashkil topadi. Masalan: Shunisi ma’lumki, birlashsak, kuchlarimiz ko‘paysa, maqsadga erishish mumkin. 4. Aralash turdagi qo‘shma gaplarning bir butun holda ma’lum bir gapga ergashuvidan tuzilgan tur. Masalan: Shuni ma’lum qilmoqchimanki, agar yerga o‘z vaqtida ishlov berilsa, hosilning unumi ortadi va biz rejani bajarishga muvaffaq bo‘lamiz. Bunday tuzilishdagi murakkab qo‘shma gaplarning qurilish chizmasini quyidagicha belgilashimiz mumkin: 5. Ikkidan ortiq ergashgan qo‘shma gaplarning bog‘lanish asosida birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: Bahor kelsa, kunlar isiydi; kunlar isib ketsa, maysalar nish ura boshlaydi; tabiat yam-yashil tusga kirib, dillar quvonchga to‘ladi. («Yoshlik».) 320 6. Bir bosh gapga ham ergash gap, ham ergashgan qo‘shma gapning birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: Shuni bilingki, muammolarimiz ko‘p; agar birlashsak, uning echimi tez hal bo‘lishi mumkin. Ushbu murakkab qo‘shma gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 7. Aralash qo‘shma gapning ergashgan qo‘shma gapga bog‘lanish asosida birikuvidan tuzilgan tur. Masalan: El yasharmas, yer ko‘karmas, bo‘lmasa ko‘k tomchisi; qaydin olsin she’rni shoir, bo‘lmasa ilhomchisi. (A.T.) Gapning qurilish chizmasi quyidagicha: 8. Aralash qo‘shma gapda ergash gaplarning undagi teng komponentlardan faqat biriga bog‘lanishidan tuzilgan tur. Masalan: Uning ko‘rinishi bir ahvol edi, negaki ko‘zlari ko‘kargan, kaltakdan boshlari yorilgan, qo‘li singan, ammo tili qurg‘ur tiyilmas edi. («Yoshlik».) Ushbu gapning qurilish chizmasi quyidagicha: Xullas, murakkab qo‘shma gaplar semantik-sintaktik tuzilishi jihatdan o‘ziga xos qurilishga ega bo‘lgan gaplardir. Nutqda murakkab qo‘shma gaplarning rang-barang ko‘rinishlari voqelanadi. Bunday gaplar qismlari orasidagi sintaktik munosabat turi – bog‘lanish usuli asosida o‘zaro farqlanadi. Murakkab qo‘shma gap qismlari faqat tenglanish asosida yoki faqat tobelanish usulida, shuningdek aralash turda - ham tenglanish, ham tobelanish munosabati asosida shakllana oladi. Bu belgilar murakkab qo‘shma gaplarning tasnifida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. 51.O‘zga gap va uning turlari Tayanch tushunchalar: o‘zga gap, gap qurilmalar, bayon, jarayon, o‘zga shaxs, so‘zlovchi, nutqining qorishuvi, sintaktik birlik, o‘zganing gapi, muayyan shaxs, fikr, muallif gapi, grammatik atama. 51.1. O‘zga gapli qurilmalarni sintaktik tuzilishi. O‘zga gapli qurilmalar sintaktik tuzilishi, nutqdagi vazifasi, ohangi, tarkibi jihatidan mustaqil tuzilmalar hisoblanadi. O‘zga gapli qurilmalar boshqalarning fikr-mulohazasini bayon qilish jarayonida o‘zga shaxs va so‘zlovchi nutqining qorishuvi natijasida yuzaga keladigan sintaktik birliklardir. O‘zganing gapi muayyan shaxsning fikrini muallif gapi orqali ifodalanishidir. “O‘zga gap” grammatik atama sifatida odatdagi o‘z lug‘aviy ma’nosidan (boshqa, o‘ziniki bo‘lmagan) farq qiladi. Bu atama muallif bayonigacha iste’molda, aloqa- aralashuvda bo‘lgan va ikkinchi marta qayta qo‘llanilayotgan barcha turdagi gaplarni anglatadi. Shu sababli o‘zga gap vazifasida nafaqat boshqalarning gapi, hatto muallifning o‘zi tomonidan ilgari aytilgan gapi ham qo‘llana oladi. Hatto 321 qushlar, hayvonlar, ba’zi predmetlarning tovushi yoki ularga qilingan muomala ham o‘zganing gapi holida bayon etilishi mumkin. Masalan, “-Bu yoqda nima qilib yuribsiz?-dedim” (A.Q.) gapida o‘zganing gapi muallifning ilgari aytilgan gapini ifoda etsa, “Faqat buxgalteriya joylashgan xonadan cho‘t tovushi eshitilar edi: “shaq-shuq” (O.) gapida o‘zga gap predmetning tovushini aks ettiradi. Tilshunoslikda o‘zga gapli qurilmalarning, asosan, ko‘chirma gap, o‘ziniki bo‘lmagan o‘zga gap va o‘zlashtirma gapdan iborat ko‘rinishlari farqlanadi. Tilshunos olim A.Abdullayev bu turga qo‘shimcha tarzda tematik, bilaterial, chog‘ishtirma va aralash turdagi o‘zga gaplarni ham ko‘rsatadi. O‘zga gapning qayd etilgan har bir ko‘rinishi o‘zganing gapini bayon etish xarakteri hamda sintaktik vazifasiga ko‘ra farqlanadi. Ko‘chirma gapli qurilmalarda o‘zganing gapi hech o‘zgarishsiz aynan beriladi. Masalan, “Yashang, oshpaz!”-kinoya bilan qichqirdi O‘ktam» (O.) gapida “Yashang, oshpaz!” gapi o‘zganing gapi hisoblanadi. O‘zlashtirma gapli qurilmalarda o‘zganing gapi grammatik jihatdan o‘zgartirilib, mazmuni saqlangan holda bayon etiladi. Masalan: O‘ktam qanday yangiliklar borligini so‘radi. (O.) Tematik o‘zga gapli qurilmalarda o‘zganing gapi aks etmaydi, faqat uning nima yoki kim to‘g‘risida gapirganligi bayon qilinadi. Masalan: U menga hamshahari haqida so‘zlab berdi. (So‘zl.) Chog‘ishtirma o‘zga gapli qurilmalarda o‘zga gap so‘zlovchining o‘z gapi bilan qorishib ketadi. So‘zlovchi o‘z mulohazasini bayon qilishda o‘zganing gapiga asoslanadi. O‘zga gap egasi ko‘rsatilishiga qaramay, bu gap muallif gapidek bayon qilinadi. Masalan: Ustoz Alisher Navoiy aytganidek, ilm olmoq igna bilan quduq qazishga tengdir. Bilateral o‘zga gapli qurilmalarda so‘zlovchi o‘zganing gapini bayon qilmaydi, balki uning o‘rnida o‘zi o‘ylaydi yoki gapiradi. Shu sababli bunday gaplarda muallif va o‘zganing gapini ajratish qiyin kechadi. Masalan: Bir narsa Oyshaxonni iztirobga soldi. Sattor Oyshaxon bilan yashayotganidan baxtiyormi? ... Unga osonmi bunday yashash? (P.Q.) M.Asqarova bilaterial gaplarni “O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplar” deb nomlaydi. A.Abdullayevning fikricha “o‘ziniki bo‘lmagan gap” atamasi rus tilidagi “nesobstvennaya pryamaya rech’” atamasiga muvofiq emas, shu sababli bu turdagi gaplarning ham muallif, ham personajga taalluqli ekanligi hisobga olinsa, bilaterial (ikki tomonlama) atamasining qo‘llanishi to‘g‘ri bo‘ladi. 51.2.Aralash o‘zga gapli qurilmalar. 322 Aralash o‘zga gapli qurilmalar. Bunday qurilmalarda o‘zganing gapi ham ko‘chirma gap, ham o‘zlashtirma gap holida bir gapda beriladi. Masalan: U qizning salom aytganligini, “Tez orada yana kelaman” deganini eslatdi. Xullas, o‘zga gapli qurilmalar nutqiy qo‘llanishi, o‘zganing fikrini bayoni etish xarakteriga ko‘ra turli ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. Quyida ko‘chirma va o‘zlashtirma gapli qurilmalar haqida alohida fikr yuritamiz. O‘zganing gapi semantik, leksik, grammatik va sintaktik xususiyatlari saqlanib qolib, muallif gapi bilan birga ifodalansa, ko‘chirma gap deyiladi. Ko‘chirma gaplar muallif gapi bilan qo‘llanadi. Muallif gapi ko‘chirma gapning nimga qarashli ekanligini ko‘rsatadi. Ko‘chirma gap bir so‘zdan, bir gap yoki butun bir matn ko‘rinishidan iborat bo‘lishi mumkin. Muallif gapi esa ko‘pincha ikki bosh bo‘lakli gaplardan tashkil topadi. Ko‘chirma gapning kesimi fe’l, ot va boshqa turkumdagi so‘zlardan, muallif gapining kesimi esa hamma vaqt fe’llar bilan ifodalanadi. Muallif gapining kesimi vazifasida so‘zlash bilan bog‘liq nutq fe’llari (aytmoq, gapirmoq, demoq, so‘zlamoq, murojaat qilmoq), so‘zlash bilan bog‘liq holat fe’llari (qichqirmoq, pichirlamoq, buyurmoq, undamoq, ogohlantirmoq...), oldingi fikr bilan bog‘liqlikni ifodalovchi nutq fe’llari (javob bermoq, (gapini) bo‘lmoq, davom ettirmoq..), so‘roqni ifodalovchi nutqiy fe’llar (so‘ramoq), muallifning his-tuyg‘ularini, kechinmalarini ifodalovchi nutq fe’llari (do‘ng‘illamoq, ming‘irlamoq, to‘ng‘illamoq...) qo‘llanadi. Masalan: Yigit uning otini eslay olmay: “Agronom aka!”- deb qichqirdi. (O.) Sakson ota uning gapini bo‘ldi: “Umr shomiga etsak ham, yurakda o‘timiz bor”. (O.) Ko‘chirma gapda ilgari bayon qilingan o‘zganing gapi bilan birga hali ifoda etilmagan, o‘ylangan fikr ham ifodalanishi mumkin. Bunday hollarda muallif gapining kesimi o‘yladi, dedi ichida, dedi o‘ziga- o‘zi fe’l shakllaridan tashkil topadi. Ko‘chirma gap va muallif gapi o‘zaro birikib, murakkab sintaktik qurilmani hosil qiladi. Bunday qurilmada ko‘chirma gap va muallif gapining joylashuv tartibi muhim o‘rin tutadi. Ma’lumotlarga qaraganda til taraqqiyotining turli davrlarida ko‘chirma gap va muallif gapining o‘rinlashuv tartibi farqli bo‘lgan. Tilshunos M.Haydarovning ko‘rsatishicha, eski o‘zbek tilida ko‘chirma gap va muallif gapining joylashish tartibi chegaralangan bo‘lib, keyinchalik adabiy tilning rivoji tufayli muallif gapining vazifasi kengayib, ko‘chirma gapni baholash xususiyati kuchayib borgan. Natijada muallif gapi bilan ko‘chirma gapning joylashuv tartibida ham o‘zgarish yuz bergan. 323 Hozirgi o‘zbek tilshunosligida ko‘chirma gap va muallif gapining, asosan, quyidagi tartibda o‘rinlashuvi qayd etiladi: 1. Ko‘chirma gap muallif gapidan oldin keladi: “K.g.”,-m.g. Masalan: “Qalay, rais ko‘zini ochdimi?”- deb so‘radi Qamchi. (H.G‘.) 2. Ko‘chirma gap muallif gapidan keyingi o‘rinda joylashadi: M.g: -“K.g.” Masalan: Kanizak o‘ychan javob berdi: “Moskvaga borsam...” (A.Q.) 3. Ko‘chirma gap muallif gapining o‘rtasida joylashadi. M.g: “K.g.”,- m.g. Masalan: Sayramov cholni ikki qo‘li bilan engil, lekin samimiy ravishda quchoqlab: “Hali ko‘nglingiz g‘unchaday yosh, bilaman, ota”,-dedi. (O.) 4. Muallif gapi ko‘chirma gapning o‘rtasida keladi. “K.g, -m.g, -k.g.” Masalan: “Albatta, boramiz, -dedi u, - bormasak bo‘lmasov”. (So‘zl.) M.Asqarova muallif gapi va ko‘chirma gapning aralash holda kema-ket qo‘llanishini ham ko‘rsatadi. Ya’ni: ko‘chirma gap + muallif gapi+ ko‘chirma gap+ muallif gapi. Masalan: Buni ko‘rib O‘rmonjon: “Ha, demak, hovuridan tushibdi” deb o‘yladi-da, eshik oldiga borib: “Qayerda edingiz?”-deb so‘radi. (A.Q.) 51.3.O‘zlashtirma gap. Nutqda o‘zganing gapi o‘zlashtirma gap shaklida bayon etilishi ham mumkin. O‘zlashtirma gap faqat sintaktik tuzilishi o‘zartirilgan, ammo semantik jihatdan o‘z qiymatini yo‘qotmagan o‘zganing gapi hisoblanadi. O‘zlashtirma gap ko‘chirma gap asosida hosil qilinsa-da, sintaktik tuzilishi, ohangi jihatdan undan farq qiladi. Xususan, ko‘chirma gapda keng qo‘llaniladigan demoq fe’lining rang-barang ko‘rinishlari o‘zlashtirma gaplarda qo‘llanmaydi. Uning o‘rnida, asosan, aytmoq, gapirmoq fe’llari ishlatiladi. Ko‘chirma gap tarkibida nechta gap qo‘llanmasin, o‘zlashtirma gapga aylantirilganda sodda gap shakliga keltiriladi. O‘zlashtirma gapda muallif gapining bosh bo‘laklari saqlanadi, ko‘chirma gap esa birikmali to‘ldiruvchiga aylantiriladi. Qiyoslang: “Uyni tozaladim”,- dedi qiz. Qiz uyni tozalaganini aytdi. 51.4. Ko‘chirma gap. Ko‘chirma gap o‘zlashtirma gapga aylantirilganda uning nafaqat sintaktik tuzilishi, balki uslubiy xususiyati ham o‘zgaradi. O‘zlashtirma gapda ko‘chirma gapda qo‘llangan kirishlar, undov so‘zlar tushirib qoldiriladi. Undalma esa jo‘nalish, chiqish kelishidagi vositali to‘ldiruvchiga aylanadi. M.Asqarovaning qayd etishicha, undov gap, atov gap hamda ritorik so‘roq gaplarni o‘zlashtirma gapga deyarli aylantirib bo‘lmaydi. Ko‘chirma gapli qurilmalar o‘zlashtirma gapga aylantirilganda ko‘chirma gapning (o‘zga gapining) zamoni o‘zgarmaydi. Masalan: -Institutda o‘qiyapman, - dedi Iroda. (So‘zl.)// Iroda institutda o‘qiyotganligini aytdi. 324 Ko‘chirma gap o‘zlashtirma gapga aylantirilganda uning faqat kesim shakli emas, balki boshqa bo‘laklari (ega, qaratqich aniqlovchi) ham sintaktik jihatdan o‘zgarishga uchraydi. Masalan:“Ukamning o‘g‘li hozir shaharda yashayapti”, -dedi Olim//Olim ukasining o‘g‘lining hozir shaharda yashayotganligini ta’kidladi. Ko‘chirma gapning kesimi ot-kesim shaklida bo‘lganda, o‘zlashtirma gapda bu ot-kesimdan so‘ng ekanligini (emasligini) so‘zlari yoki –ligini morfologik ko‘rsatkichi qo‘shiladi. Masalan: «Otam - quruvchi», -dedi u. // U otasining quruvchi ekanligini (quruvchiligini) aytdi. Ko‘chirma gap so‘roq va buyruq gaplar shaklida bo‘lib, u o‘zlashtirma gapga aylantirilganda quyidagi holat kuzatiladi: 1. So‘roq yuklamali ko‘chirma gaplar o‘zlashtirma gapga aylantirilganda uning kesimi bo‘lishli-bo‘lishsiz shaklda takrorlangan to‘ldiruvchi vazifasidagi sifatdosh holatiga keltiriladi. Masalan: «Saida keldimi?»- so‘radi u. // U Saidaning kelgan-kelmaganligini so‘radi. 2. So‘roq olmoshli ko‘chirma gaplar o‘zlashtirma gapga aylantirilganda uning kesimi –ganligi //-ganini morfologik ko‘rsatkichlarini yoki ekanligini so‘zini qabul qilib, to‘ldiruvchiga aylanadi. Masalan: «Qachon kelding?»- so‘radi u. // U qachon kelganligimni so‘radi. 3. Kesimi bor yoki yo‘q so‘zlari bilan ifodalangan ko‘chirma gaplar o‘zlashtirma gapga aylantirilganda, bor, yo‘q so‘zlari juftlashgan holda to‘ldiruvchi vaziyatiga o‘tadi. Masalan: «O‘g‘ling bormi?»- so‘radi u. // U o‘g‘lim bor-yo‘qligini so‘radi. 3. Buyruq shaklidagi ko‘chirma gaplar o‘zlashtirma gapga aylantirilganda buyruq maylidagi fe’l-kesim harakat nomi+ egalik affiksi+ kerak // lozim//zarurligini shaklidagi to‘ldiruvchiga aylantiriladi. Masalan: «Uni xona olib kiring», - dedi tergov xodimi. // Tergov xodimi uni xona olib kirish kerakligini aytdi. Xullas, o‘zga gapli qurilmalar semantik-sintaktik tuzilishi, ohangi jihatidan murakkab qurilishdagi tuzilmalar hisoblanadi. O‘zga gapli qurilmalar tarkibiy tuzilishi jihatidan o‘z (o‘ziniki) va o‘zga gaplardan tashkil topadi. An’anaviy grammatikada o‘zga gapli qurilmalarning, asosan, 3 turi qayd etiladi: 1. Ko‘chirma gap. 2. O‘ziniki bo‘lmagan o‘zga gap. 3. O‘zlashtirma gap. O‘zga gapning bunday ko‘rinishlari o‘zganing fikrini bayon etish xarakteri, sintaktik tuzilishi hamda ohangi jihatidan farq qilib, gap tizimida alohida o‘rin egallaydi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 325 1. Ko‘chirma gap o‘zlashtirma gapga aylantirilganda qanday xususiyati o’zgaradi? 2.Ko‘chirma gapli qurilmalarga izoh bering? 3.Ko‘chirma gapning kesimi ot-kesim shaklida bo‘lganda……? 4.Ko‘chirma gapning kesimi ot-kesim shakliga izoh bering? 52.Matn. Matnning ta’rifi, turlari va uni shakllantiruvchi vositalar. Tayanch tushunchalar: matin, murakkab, hajm, kommunikativ vazifa, muayyan janr, matn qismi, tavsif, tilshunoslik, diqqat e’tibor, murakkab fikr, ifodala. 52.1.Matn ta’rifi. Matn nutqning yirik ko`rinishi bo`lib, vazifasi jihatdan tugal nutqiy butunlik sanaladi. Matinning murakkabligi va hajmi, kommunikativ vazifasi, muayyan janr talablariga mosligi va matn qismlarining xarakteri singari masalalar keyingi 20-30 yildan buyon o`zbek tilshunoslarini diqqat e’tiborida bo`lib kelmoqda. O`z vaqtida akademik A.N.Kononov murakkab fikrni ifodalashda yakka gapning o`zi kifoya qilmaydi, uni boshqa gaplar qurshovida tekshirish lozim, degan fikrni olg`a surgan edi. Ma’lumki matnni muayyan belgi- xususiyatlarga ega bo`lgan statik ob’yekt sifatida tadqiq etish uni boshqa aspektlarda o`rganishda also moneylik qilmaydi. Matnnig lisoniy tabiati uning tuzilishi asosiy kategoriyalari tilshunosligi fani uchun qanchalik muhim ahamyatga ega bo`lsa, matn generatsiyasi matnni yaratilish jarayoni kabi masalalar ham bu fan uchun shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Bizning bu fikrimiz birinchi navbatda badiiy matnlarga tegishlidir. Nutq generatsiyasi nuqtai nazaridan matn sintatik hodisa emas, balki dinamik hodisa hisoblanadi. Matnning qo`lyozma varianti ustida ishlash yoki asarni qayta nashrga tayyorlash jarayonida yozuvchi tomonidan butun matnga yoki unung muayyan qismlariga ma’lum o`zgarishlar kiritiladi. Bunday o`zgarishlar natijasida butun matnga yoki uning bir qismining o`ziga xos qo`shimcha nusxalari, variantlari yuzaga keladi. Matnning qo`shimcha nusxasi yoki varianti deganda, mazkur matnda tasvirlangan voqea- hodisalarning boshqa voqea-hodisalar bilan almashmas, balki o`sha voqea-hodisalarni tasvirlovchi ifoda vositalarining boshqa ifoda vositalari bilan almashinuvi ko`zda tutiladi. Masalaga ana shu nuqtai nazardan qaraganda, I.Qo`chqortoyev va H.Nizomxonovlarning “Badiiy asarnang tekstual variantlari – lingvostilistik tadqiqot ob’yektlaridan biri” nomli ilmiy maqolasi ham o`zbek matn shunosligida alohida o`rin tutadi. Matnning tarkibiy qismlari. Ma’lumki, har qanday butunlik kabi matn ham uni tarkib toptiruvchi unsurlardan, 326 muayyan birliklardan iborat bo’ladi. Tilshunoslikda qanday birliklar matnni shakllantirishi yoki matnni bo’laklarga ajratganda qanday birliklar aynan matn birligi deb hisoblanishi borasida ancha-muncha munozaralar mavjud. Matnga ta’rif berganda, ikki asosiy belgiga, ya’ni bog’lanishlilik va yaxlitlikka alohida e’tibor beriladi. Bog’lanishlilik va yaxlitlik gaplar o’rtasida hamda gaplarning mazmuniy-grammatik birligi asosida yuzaga keladi. G’arb tilshunoslari tomonidan matnga berilgan ta’riflarda gaplarning ketma-ket bog’lanishi, gaplar zanjiri matnda asosiy jihat ekanligi, busiz matn yuzaga kela olmasligi muntazam ta’kidlanadi. Masalan, golland tilshunosi S.Dik “Gaplarning matniy zanjirida koordinatsiyaning oliy shakli”ni ko’radi. Boshqacha qilib aytganda, mustaqil gaplarning oliy darajadagi koordinatsiyasi mahsuli o’laroq matn shakllanadi. Oliy darajadagi koordinatsiya, aniqki, ayni matn deyiladigan butunlik, yaxlitlikni paydo qiladigan gaplar o’rtasidagi barcha jihatlardan, ya’ni semantik, sintaktik, kommunikativ, estetik va yana boshqa barcha jihatlardan uyg’unlikdir, muvofiqlashuvdir. Gaplarning ana shunday uyg’unligi, muvofiqlashuvining natijasi sifatida matn mavjud bo’ladi. Ana shu bir-ikki mulohazadan kelib chiqib, matnning asosiy birligi gapdir degan xulosaga kelish mumkin. Ammo gapni matn birligi sifatida baholash tilshunoslikda u qadar keng tarqalgan emas. Aksariyat tilshunoslar gapni matn birligi emas, deb hisoblaydilar. Masalan, I.K.Galperin gap emas, balki bir qator gaplarni birlashtiradigan, nisbatan yirik butunlik – frazadan katta butunlik matn birligi bo’la olishini aytadi. U gap ana shunday butunlikda konstituent sifatida ishtirok etishini, frazadan katta butunlikning tarkibiy qismi bo’lgan gap bir paytning o’zida yaxlit matnning ham tarkibiy qismi bo’la olmasligini ta’kidlaydi. Ayni shu frazadan katta butunlikni matnning asosiy birligi sifatida baholash deyarli barcha tilshunosliklarda keng tarqalganligini ta’kidlash mumkin. Bu termin orqali ifodalangan tushuncha turli tilshunoslar tomonidan turlicha nomlanadi, ya’ni mazkur terminning bir qancha sinonimlari mavjud. Masalan, “frazadan katta butunlik” – “sverxfrazovoe yedinstvo” (O.S.Axmanova), “murakkab sintaktik butunlik” – “slojnoe sintaksicheskoe seloe” (A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov), “matn komponenti” – “komponent teksta” (I.A.Figurovskiy), “prozaik strofa” – “prozaicheskaya strofa” (G.Ya.Solganik), “sintaktik kompleks” – “sintaksicheskiy kompleks” (A.I.Ovsyannikova), “monologik jumla” – “monologicheskoe vыskazыvanie” , “kommunikativ blok” – “kommunikativnыy blok” va boshq. O’zbek tilshunosligida ham mazkur tushunchani ifodalash uchun bir qator farqli terminlar qo’llanmoqda. Masalan, A.Mamajonov dastlab “yirik sintaktik birlik” terminini qo’llagan bo’lsa, keyinroq muntazam ravishda “superfrazali 327 sintaktik birlik” terminidan foydalanadi. Matnning stilistik muammolariga alohida e’tibor bilan qaragan I.Rasulov va H.Rustamovlar esa “murakkab sintaktik butunlik” terminini ma’qul ko’radilar. O’zbek matnidagi ana shunday birliklarni monografik tarzda tadqiq etgan M.Abdupattoyev “supersintaktik butunliklar” terminini qo’llashni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Supersintaktik butunlikning shakllanishida gaplar ishtirok etadi, buni hech kim inkor etmaydi. Lekin ikki yoki undan ortiq gapning o’zaro birikib, muayyan bir butunlikni shakllantirishi shunchaki bir oddiy jarayon emas, balki benihoya murakkab va serqatlam hodisadir. Ayrim tilshunoslar matnda supersintaktik butunliklar tarkibiga kirmaydigan yakka gaplar ham mavjudligini aytadilar va ularni “erkin” gaplar sifatida baholaydilar, shu asosda erkin gaplarni supersintaktik butunliklar qatorida matn birliklari deb hisoblaydilar. Ba’zi tilshunoslar gapni uzil-kesil “matnning minimal birligi” deb hisoblaydilar. Bu munosabat bilan M.Ya.Bloxning mulohazalari alohida e’tiborga molik. Uning fikricha, yaxlit tekst strukturasining bevosita elementi faqat frazadan katta birlik, ya’ni gaplarning qo’shilmasigina emas, balki ayni paytda matn tuzuvchi tomonidan mazmunan muhim maqomga qo’yilgan alohida gaplar hamdir. Bunday gaplarning ayni maqomi monologik yozma nutqda ularni alohida abzats sifatida ajratishni taqozo etadi. 52.2. Matn lingvistikasi. Matn lingvistikasi, xususan, matn birliklarini belgilashdagi eng munozarali va behad ko’p tadqiq etilgan masalalardan biri abzatsning mohiyati, tabiati va matn tarkibidagi maqomi masalasidir. Hozirgacha mavjud bo’lgan abzats haqidagi mulohazalardagi asosiy nuqtalarni shunday guruhlashtirishimiz mumkin: 1) abzats – sintaktik birlik; 2) abzats – sintaktik birlik emas, balki 3) abzats – kompozitsion-stilistik birlik; 4) abzats – kompozitsion-grafik usul. Ma’rufjon Yo’ldoshevning “Badiiy matn lingvopoyetikasi” nomli asarida matnning tarkibiy qismlari sifatida gap va supersintaktik birlik olingan. Abzats esa bu guruhga kiritilmagan. Ammo, abzats ham, shubhasiz, matnning tarkibiy qismi bo’la oladi. Shunday ekan, matn lingvistikasida hali chuqur o’rganilishi kerak bo’lgan muammolar anchagina. 52.3. Matn turlari. 328 Matnning og‘zaki matn, yozma matn, minimal matn, maksimal matn, mikromatn, makromatn turg‘un strukturali matnlar (ma’lumotnoma, dalolatnoma, annotatsiya, patent) va erkin strukturali matn hikoya, tasviriy, muhokama matn, ilmiy matn (tezis, maqola, ma’ruza, taqrizlar), badiiy matn (nasriy va nazmiy asarlar), rasmiy matn (ma’lumotnoma, qaror, buyruq, tavsifnoma, tavsiyanomalar), ommabop matn, hikoya mazmunli matn, tasviriy matn, izoh mazmunli matn, didaktik matn, xabar-darak mazmunli matn, so‘roq mazmunli matn, buyruq-istak mazmunli matn, hissiy ifoda mazmunli matn kabi turlari mavjud. Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1 Matn-nima? 2.Akademik A.N.Kononov fikrni izohlang? 3.Matnnig lisoniy tuzilishiga izoh bering? 4.Nutq generatsiyasini izohlang? 5.Matnning qo`lyozma variantiga izoh bering? 53.Ona tili punktuatsiyasining asosiy tamoyillari. Ona tilida tinish belgilari. Tayanch tushunchalar: Tinish belgilar, yozma nutq, qo‘llanishi. nuqtaning vazifalari, tinch ohang, darak gap, buyruq gap, va undov (his- hayajon) gaplar. 53.1.Tinish belgilari va ularning yozma nutqda qo‘llanishi. 1.Tinish belgilari va ularning yozma nutqda qo‘llanishini o‘rganadigan bo‘lim punktuatsiya deb yuritiladi. l-Nuqta Nuqta quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi: 1. Tinch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va undov (his-hayajon) gaplardan keyin: Oltin kuz fasli kirib keldi. Darslarni o'z vaqtida tayyorlab yurgin. Koshki uning kuchi etsa. 2. Birinchi qismida nuqta, ko‘p nuqta, undov yoki so‘roq belgisi bo‘lgan ko'chirma gap o'rtasida kelgan muallif gapidan so‘ng: "Men hozir jo‘nayman, - dedi u. - Siz esa yarim soatlardan keyin yo ‘Iga chiqing”. 3. Qisqartirilgan ism va familiyalaming birinchi harfi yoki qismidan keyin: M.Ism. (Mirzakalon Ismoiliy) 4. Sanash yoki ayrim fikrning qismlarini ifodalagan va oy, kun, yillami bir-biridan ajratish uchun qoMlangan raqam yoki harflardan keyin: 2 7 . 0 9 . 2 329 0 0 2 kabi.Diqqat! Qavsga olingan manbadan oldingi gap oxiridagi tinish belgilari o 'z o'm ida saqlanadi va qavsdan keyin hech qanday tinish belgisi qo'yilmaydi: Ketdi. (A.Q.) Shuningdek, sarlavhalardan keyin (darak gap bo‘lsa) Nuqta qo'yilmaydi . ____________________________ 2- So'roq belgisi 1. So'roq belgisi so'roq gaplardan keyin qo'yiladi: Ishga tayyormisiz? 2. So'roq gaplar bittadan ortiq bo‘lib kelishi mumkin: Bunday paytlarda so'roq belgisi quyidagicha qo‘yiladi: 1) so'roq gaplaming har biriga ahamiyat berish lozim topilsa yoki har qaysi so'roq gap mazmuniga ko'ra mustaqil boMsa, har biridan so‘ng so'roq belgisi qo'yiladi: Qishloqlar qanday? Og‘aynilar yaxshi yurishibdimi? 2) agar so‘roq gaplar mazmunan umumiy bir fikmi ifodalasa, so‘roq belgisi eng so'nggi so‘roq gapdan keyin qo‘yiladi: - Tag'in mehmon boshlab keldingmi? Kim kelyapti: Savrimi, Rahbarmi, yo akangning bolalarini etaklab kelyapsanmi? 3. So‘z yoki ibora noaniq bo’lsa, unda gumon ifodalansa, so‘roq belgisi qo'yiladi: Bu ishlarning hammasini yarim soat (? ) ichida bir o'zi bajardimikin?Diqqat! Ba’zan qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplardan biri jso‘roq gap shaklida, ikkinchisi esa uning izohi sifatida kelishi mumkin, ! bunday holatda ular orasiga vergul yoki tire qo‘yilishi mumkin: U ertaga j keladimi, kelmaydimi, bu men uchun qorong‘u.___________________ j 3-Undov belgisi Undov belgisi quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi: 1. Kuchli his-hayajonni ifodalagan gaplardan so‘ng: Yoshligimizda naqadar baxtiyor edik! 2. Buyurish, tilak, orzu ma’nolarini ifodalagan gaplardan so‘ng: Hoziroq bularni ko ‘zimdan yo (qot! Qani endi qush kabi osmonda parvoz qilsa! 3. Gap boshida kelib, kuchli his-hayajon ifodalagan undalmalardan, undov hamda ha va yo'q so‘zlaridan so‘ng: Yo'q! Rustam bunday qabihlikka bormaydi hech qachon! Azizlar! Sizni mustaqillik bayrami bilan tabriklayman! 4- Ko‘p Nuqta. Ko‘p nuqta quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi: 1. Fikming tugallanmaganligi, so‘zlovchining hayajonlanib yana nimadir aytmoqchi ekanligini ko‘rsatish uchun: Agar hozir gapingizni to‘xtatmasangiz... 2. Ba’zan ko‘p nuqta so‘zlovchining o‘ylashi, mulohaza qilishini ko'rsatadi: Bugun... bugun oldingizga o tsam bo ladimi? 3. Ba’zan kimningdir savolga javob bermay indamay turganini ko‘rsatish uchun ham ko‘p nuqta qo‘yiladi: 330 - Mendan rozimassiz, bilaman, kechirmaysiz... 4. Biror so‘z yoki gapning tushirilganini ko‘rsatish uchun: Bugun ettinchi b o ‘limga kelib, ...fig'oni oshdi.(T.Malik) Ko‘p nuqta, undov va so‘roq belgilaming birikkan holda kelishi 1. So‘roq mazmuniga qaraganda his-hayajon kuchli boMgan so‘roq gaplardan keyin undov va so‘roq belgisi birikkan holda (!?) qo'yiladi: Go'zallik olamni qutqarishiga kim ishonmaydi!? 2. Kuchli his-hayajon bilan berilgan savolni ifodalaydigan so'roq gaplardan so'ng so'roq va undov belgisi birikkan holda qo'yiladi: - A?! - Xonkeldieva turgan erida surat bo Tib qoldi. - Direktorimiz-a?! (H .G \) 3. Kuchli his-hayajon ifodalangan va mazmunan tugallanmagan gaplardan keyin undov belgisi va ko'p nuqta birikkan holda (!..) qo'llanadi: - Nafisa!.. Nqfisaoy!.. - dedi Aziz o'pkasi yumshab, ko'zlariga qaynoq yosh keldi. (H. G '.) 4. Mazmunan tugallanmagan so'roq gaplardan so'ng so'roq belgisi va ko'p nuqta birikkan holda (?..) ishlatiladi: - Nima dedingiz? Bulaming hammasi men uchun?... 5- Vergul. Vergul quyidagi o'rinlarda qo'yiladi: 1. Uyushiq bo‘laklar orasida: 1) bog'lovchisiz birikkan uyushiq bo’laklar orasida Andijon, Namangan, Qo'qon, Marg'ilon - 0‘zbekning chamani, bog‘-u bo ‘stoni. 2) takrorlanuvchi bog'lovchilar bilan birikkan uyushiq bo‘laklar orasiga: U goh kulimsiraydi, goh chuqur o‘yga toladi. 3) zidlovchi bog'lovchilar yordamida birikkan uyushiq bo'laklar orasiga: Zamiraning baland, ammo may in ovozi bor edi. (P.Q.) 2. Undalmalarni ajratish uchun: Ertaga, azizim, tog‘ga jo'naymiz. 3. Kirish so'zlarni va tuzilishiga ko'ra murakkab bo‘lmagan kirish gaplarni ajratish uchun: Xullas, ertaga shu erda yig'iladigan bo'ldilar. Men sizga aytsam, odamning u omoni bo‘Imaydi. 4. Ha va yo'q so'zlarini gap bo'laklaridan ajratish uchun: Ha, bu gapingiz to ‘g'ri. Yo‘q, ertaga kela olmayman. 5. Gapning ajratilgan bo‘laklarini ayirib ko'rsatish uchun: ".Biz, yoshlar, ota-bobolarimiz qoldirgan bebaho merosni k o ‘z qorachig'iday asrashimiz kerak". 6. Bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplarda: Eshik ochildi, ichkariga muzday havo yopirilib kirdi. 331 7. Va, ham, hamda, yoki (yolgMz kelgan) bog'lovchilaridan boshqa bog‘lovchilar bilan bog‘langan qo‘shma gaplarda: Hamma gapirdi, lekin u bir chekkada xomush o ‘tirar edi. 8. Ergash gapni bosh gaplardan ajratish uchun: Hamma yig'ilgach, majlis boshlandi. 9. Muallif gapini ko'chirma gapdan ajratish mumkin: - Bugungi qilgan ezgu ishlarimiz, - dedi ota. - kelajak uchun mustahkam poydevor vazifasini bajaradi. 6-Nuqtali vergul quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi: 1. 0‘z ichida vergul bo‘lgan yoyiq uyushiq bo‘laklar orasida: Mehnat, ijod, odam sharafi; Dilyorug'i, hayot quvonchiHammasining asli manbaiSen, Vatanim - tinchlik tayanchi. (S.Nazar) 2. 0‘z ichida verguli boMgan, mazmunan maMum darajada mustaqillikka ega sodda gaplar orasida hamda har xil turdagi gaplarni o'z ichiga olgan qo‘shma gaplarda: Daraxtlar, butalar shitirladi; kuzning salqin nafasi yuziga urildi. 7- Ikki nuqta 1. Uyushiq bo‘laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan so‘ng: Yig'ilishda tajribali ishchilar: Salim aka, Abdukarim aka va Sobirjonlar so ‘zga chiqishdi. Esiatma: Ba’zan umumlashtiruvchi so‘z yashirinishi mumkin, lekin ikki nuqta qo‘yilaveradi: Qilinishi kerak: traktorlar ta ’mirdan chiqarilsin, ishchilar ga etarli sharoit yaratilsin. 2. Quyidagi ma’nolami ifodalagan bog’lovchisiz qo‘shma gaplarda: 1) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini ko‘rsatsa: U ikariga shoshib kirib ketdi: telefon anchadan beri jiringlayotgan ekan. 2) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning natijasini ko‘rsatsa: SHamol juda z o (raydi: daraxtlarning ancha-munchasi sinib tushdi. 3) agar biror gap boshqa bir gapning mazmunini toMdirsa yoki izohlasa: Vazifangiz shu: bironta odam bu xonaga kirmasligi kerak. 3. Ko‘chirma gapdan oldin, muallif gapidan so‘ng: U baland ovozda so ‘radi: - Kim bor? 8- Tire Tire quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi: 1. Ot, son, olmosh va harakat nomi bilan ifodalanib, kesim bilan bog‘lamasiz birikkan ega va kesim orasiga: O'zbekistonning poytaxti - 332 Toshkent. Ikki o'n besh - bir o'ttiz. Bularni amalga oshiradigan - siz.O ‘qish - hay otni uqish. 2. Uyushiq bo’laklardan soMig kelgan umumlashtiruvchi so'zdan oldin: Akam, opam va singlim - barchasi meni kutib o tirishgan ekan. 3. Ajratilgan bo'lak bilan izohlanmish bo'lak orasiga: Men - Valiev Mahmud, 1954 yilda Toshkentda tug‘ilganman. 4. Kirish gap bilan gap bo’laklari orasiga: Tunov kungi ovchi - men uni o 'rmonda uchratib qoldim - menga qiziq bir voqeani so ‘zlab berdi. 5. Muallif gapi bilan ko'chirma gap orasida: - Bugun kelasizmi? - so 'radi qizi. 6. Dialog tipidagi ko‘chirma gaplarda: - Keldimi? - Keldi. 7. Kutilmagan voqea-hodisalarni ifodalagan gaplardan oldin: Kecha sizlarnikiga borgan edim - Asqarjon kelibdi! 8. Zid ma’noli bogMovchisiz qo‘shma gaplar orasida: Jismimiz yo qolur - o 'chmas nomimiz. 9- Qavs 1. Ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror boMagiga qo‘shimcha izoh beruvchi so‘z yoki iboralar qavsga olinadi: Karimjon (sinfimizning a ’lochisi) oliy o (quv yurtiga kiribdi. Esiatma: Qavsdan oldingi tinish belgilari (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire) qavsdan keyinga ko‘chiriladi: CHavandoz bu gaplarni Ertoyevga aytishni ham, aytmaslikni ham bilmay (aytsa Ertoyev xafa bo‘ladi, aytmasa bir joydan chatog‘i chiqishi mumkin), boshi qotib ... turganda... Gulchehra mojarosi chiqsa bo‘ladimi? (O.YO.) 2. Kirish gaplar yoki remarkalar qavs bilan beriladi: Ukam (sen uni taniysan) bu yil maktabni bitirdi. Aziz KamoI (xayol og'ushida). Vatanimizga qarshi ko 't aril gan ruhiy va iqtisodiy hujum shu kunlarda cho‘qqisiga chiqdi. (S.Az.) 3. Misol yoki ko‘chirmaning manbai: ...Eshik qars etib yopildi.(O.YO.) 4. Kirish so‘z yoki iboraga oid tinish belgilar qavsning ichiga olinadi: To‘satdan uning xayoliga akasining bundan besh-olti oy oldin... yozgan xati (o'shandan beri undan dom -darakyo‘q!) ... tushdi. (O.YO.) 10-Qo‘shtirnoq 1 .Ko‘chirma gaplarni ajratib ko‘rsatish uchun: "Ertaga kelaman ”, - dedi. 2. Ko‘chma ma’nodagi, shartli nom yoki taxallus ma’nosidagi ayrim so‘z va so‘z birikmalari ham qo‘shtirnoqqa olinishi mumkin: asali”sotadigan y ig it... dovonning nariyog'iga o'tib ketgan. (S.Ahm.) 333 Esiatma: Qo'shtimoqqa olinishi kerak bo'lgan so'zlarda turlovchi (kelishik) qo'shimchalar mavjud bo'lsa, bu qo'shimchalar qo'shtirnoqdan keyin qo'yiladi: Bularni ko'rgan Aziz o'zi haydab kelayotgan «GAZ-69” yurishini tezlatib, yo 4ga chiqdi-da, “Jiguli” tomonga burildi. (H .G \) Nazorat uchun savol va topshiriqlar 1. O‘zbek tilida jami nechta tinish belgisi bor? 2. Nuqta qaysi o‘rinlarda qo‘yiladi? 3. So‘roq belgisining qo‘yilish o‘rinlari haqida gapiring. 4. Undov belgisining qo'yilish o‘rinlari haqida gapiring. 5. Ko'p nuqta qaysi o'rinlarda qo‘yiladi? 6. Tinish belgilarining birikkan holda ishlatilishi haqida gapiring. 7. Vergulning qo'yilish o'rinlari haqida gapiring. 8. Nuqtali vergulning qo‘yilish o‘rinlari haqida gapiring. 9. Ikki nuqtaning qo‘yilish o‘rinlari haqida gapiring. 10. Tirening qo‘yilish o‘rinlari haqida gapiring. 11. Qavsning qo'yilish o‘rinlari haqida gapiring. 12. Qo‘shtimoqning qo‘yilish o‘rinlari haqida gapiring. 13. Qaysi tinish belgisi nisbatan ko‘p qo‘llanadi? 14. Qaysi o‘rinlarda vergul doimo ikki marta qo‘lanadi? 15. Qaysi o‘rinlarda tire doimo ikki marta qo‘lanadi? 16. Qaysi tinish belgilari juft(takroriy) ko‘rinishga ega? 17. Qaysi tinish belgilari qisqartirilgan so‘zlar bilan qo‘llanadi? 18. Inson ruhiyati bilan bojliq o‘rinlarda ishlatiladigan tinish belgilarini sanab ko‘rsating. 19. Izoh ma’nosi ifodalangan o‘rinlarda ishlatiladigan tinish belgilarini sanab ko‘rsating. 20. Raqamlar bilan birga ishlatiladigan tinish belgilarini sanab ko'rsating. 54.Nutq uslublari. Uslubiyat turlari. (4 soat) Tayanch tushunchalar: So‘zlashuv uslubi, badiiy uslub, rasm iy uslub, ommabop uslub, ilmiy uslub, leksik vositalar, sinonim, omonim, antonim, paronim, ko'p ma’nolilik, tag ma’no. 54.1.Uslubiyatga ta’rif. Usubiyat tilshunoslik fanining bir bo'limi bo‘lib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish 334 qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar, til vositalarining nutqda qo'llanish yo'llari, fonetik, lug'aviy, frazeologik va grammatik birliklarning qo'llanish xususiyatlari o'rganiladi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi m a’lum bir sohada qo'llanadigan, bir qancha o'ziga xos xususiyatlarga ega boMgan ko'rinishi adabiy til uslubi deyiladi. Uslub orqali so'zlovchi shaxs narsalarga, voqealarga shaxsiy munosabatini aks ettiradi. O'zbek adabiy tilida quyidagi asosiy nutq uslublari bor: so‘zlashuv uslubi, badiiy uslub, rasm iy uslub, om m abop uslub, ilmiy uslub (Ayrim darsliklarda so'zlashuv uslubidan boshqa barcha uslublar kitobiv uslub degan umumiy nom ostida beriladi): durust, metro, ko‘k, tuzuk (so'zlashuv uslubi); moviy, metropoliten (kitobiy). Har bir uslubni yaratuvchi vositalar mavjud. Bularni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 1. Leksik vositalar: Sinonim, omonim, antonim, paronim, ko'p m a’nolilik, tag m a’no (gapning tagida yashiringan ma’no), sifatlash, o'xshatishlar, frazeologik birlik, sheva, noadabiy so'zlar (jargon, argo, so'kish, qarg'ish kabilar) kasb-hunar so'zlari, mubolag'a (giperbola), arxaik va tarixiy so'zlar, atamalar. 2. Fonetik vositalar: nutq tovushlari, ohang, urg'u. 3. Grammatik vositalar: a) morfologik vositalar: har bir so'z turkumi; b) sintaktik vositalar: gap bo‘laklari, ritorik so'roq gaplar, undalma, kirish so'z, kirish birikma, sodda va qo'shm a gaplar, ko'chirma va o'zlashtirma gaplar. Ma’lum bir uslubga tegishli boMgan so'zlar uslubiy xoslangan so‘zlar deb yuritiladi: ya n g lig ‘ so'zi badiiy uslubga, omonim, sinonim so'zlari ilmiy uslubga, balli, ketvorgan kabi so'zlar so'zlashuv uslubiga, faollar yig'ilishi, siyosiy maydon kabi so'z birikmalari ommabop uslubga xosdir. So'zlashuv uslubida ham, kitobiy uslubda ham ishlatilaveradigan so'zlar uslubiy betaraf so'zlar hisoblanadi: suv, tog‘, bola, xat. Bu so'zlar ko'chma ma’noda qo‘llansa, ma’lum bir uslubga tegishli bo‘lishi mumkin. 54.2.So‘zlashuv uslubi. Uyda, ko'chada, insonlaming o'zaro so'zlashuvida qo'llanadigan uslub so‘zlashuv uslubi deb ataladi. Bu uslubning adabiy til me’yorlariga rioya qiladigan ko'rinishi adabiy so‘zlashuv uslubi deb yuritilsa, bunday me’yorlarga rioya qilinmaydigan ko‘rinishi oddiy so‘zlashuv uslubi deb ataladi. So‘zlashuv uslubidagi nutq ko'pincha dialogik shaklda bo'ladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning luqmasidan tuzilgan nutq dialogik nutq deyiladi. So‘zlashuv 335 uslubida ko‘pincha turli uslubiy bo‘yoqli so'zlar, grammatik vositalar, tovushlar tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Kep qoling! Obbo, hamma ishni do‘ndiribsiz-da. Mazza qildik. Ketaqo-o-ol! So‘zlashuv uslubida gapdagi so‘zlar tartibi ancha erkin bo'ladi, piching, qochiriqlar, kinoyalar ko‘plab ishlatiladi. Ko‘proq sodda gaplar, toMiqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi. 54.3.Ilmiy uslub. Fan-texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiv uslubda yoziladi. Mantiqlilik, aniqlik bu uslubga xos xususiyatlardir. Ilmiy uslub aniq m a’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta’riflar)ga boy bolishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: YOmg'ir - suyuq tomchi holidagi atmosfera yog'ini. Tomchining diam etri 0,5-0,6 mm bo ‘ladi. Ilmiy uslubda har bir fanning o'ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so'zlar o'z ma’nosida qoMlanadi, qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo’laklar, kirish so'zlar, kirish birikmalar, shuningdek, qo‘shma gaplardan ko‘proq foydalaniladi. 54.4.Rasmiy-idoraviy uslub. Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar rasm iy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma’lumotnoma, chaqiruv qog‘ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimai hol, e’lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu uslubning asosiy belgisi: jum lalarning bir qolipda, bir xil shaklda bo‘lishi. Bu uslubda ham so‘zlar o'z ma’nosida qo‘llanadi, ko'pchilikka m a’lum boMgan ayrim qisqartma so'zlar ishlatiladi, har bir sohaning o'ziga xos atamalaridan foydalaniladi, qaror qilindi inobatga olinsin. ijro uchun qabul qilinsin. tasdiqlanadi, yuklatilsin, tayinlansin kabi so'z va so'z birikmalari ko'plab uchraydi. Rasmiy-idoraviy uslubda ko'pincha darak gaplardan, qaror. buyruq, ko'rsatma kabilarda esa buyruq gaplardan ham foydalaniladi. Bu uslubda gap bo’laklarining odatdagi tartibda boMishiga rioya qilinadi: O'z lavozimini suiiste’mol qilganligi uchun M.Ahmedovga hayfsan e ’Ion qilinsin. 54.5.Ommabop (publitsistik) uslub. Tashviqot-targ‘ibot ishlarni olib borishda qo‘llanadigan uslub, ya’ni matbuot uslubi om m abop uslub hisoblanadi. Soddalik, tushunarli bo‘lish, ta’sirchanlik, adabiy til me’yorlariga rioya qilish bu uslubning asosiy belgilaridan hisoblanadi. Ommabop uslubning radio, televidenieda ishlatiladigan ko'rinishi og‘zaki om m abop uslub deyilsa, gazeta, jumallarda ishlatiladigan ko'rinishi yozma om m abop uslub hisoblanadi. Bu uslubda 336 ijtimoiy-siyosiy so'zlar ko'p qoMlanadi. Nutq ta’sirchan bo‘lishi uchun ta’sirchan so'z va birikmalardan, maqol va hikmatli so‘zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo’laklari odatdagi tartibda boMadi, kesimlar buyruq va xabar maylidagi fe’llar bilan ifodalanadi, darak, his- hayajon va ritorik so'roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so'z va birikmalardan unumli foydalaniladi: 1. Azamat paxtakorlarim iz m o'l hosil etishtirish uchun fidokorona mehnat qilishyapti. 2. Partiya faollari o'zlarining navbatdagi majlisiga yig‘ilishdi. 54.6.Badiiy uslub. Voqelikni badiiy obrazlar (timsollar) vositasida aks ettirib, tinglovchi yoki o'quvchiga estetik jihatdan ta’sir qiluvchi uslub badiiy uslub deb ataladi. Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda bo‘ladi. Badiiy asar kishiga m a’lumot berish bilan birga, timsollar (obrazlar) vositasida estetik ta’sir ham ko'rsatadi: 0 ‘lkamizda fasllar kelinchagi bo'lmish bahor o'z sepiniyoym oqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so'zlari, sheva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi.Badiiy uslub aralash uslub hisoblanadi, chunki bu uslubda so'zlashuv va kitobiy uslublarga xos o'rinlar ham uchraydi. 54.7.Nutq madaniyati haqida. Nutq to'g'ri, aniq va yoqimli boMishi lozim. To'g'ri, aniq va yoqimli gapirish uchun mantiqiy izchillikka va adabiy m e’yorlarga rioya qilish kerak.Nutq madaniyati deganda mantiqiy izchillikka, adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda to‘g‘ri, aniq va yoqimli so‘zlash tushuniladi. Uslub — tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bog liqʻ vazifalariga ko ra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish ʻ jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda bir-birlaridan ma lum darajada farq qiladilar. Umumxalq tili doirasida ʼ til vositalarining bunday tanlab olinishi nutqning xilma-xil ko rinishlarining paydo ʻ bo lishiga olib keladi. Nutq uslubi tilning vazifasi bilan bevosita bog liq bo ladi. ʻ ʻ ʻ Shuning uchun ham ular vazifaviy (funksional) uslub deb yuritiladi. Vazifaviy uslub deganda, tildan farq qiladigan qandaydir alohida narsa tushunilmaydi, balki aniq bir adabiy til tarkibi ichida qaraladigan, o ziga xos xususiyatlari, xizmat qilish ʻ doirasi bilan o zaro farq qilib turadigan yordamchi tizim tushuniladi. ʻ Vazifaviy uslub nutq ko rinishlarining asosiy vazifalariga, ya ni aloqa, xabar ʻ ʼ berish, ta sir etish vositasi bo lishiga ko ra turli qismlarga bo linadi. Adabiy tilning ʼ ʻ ʻ ʻ quyidagi vazifaviy uslublari mavjud: 1) so zlashuv uslubi; 2) rasmiy uslub; 3) ʻ ilmiy uslub; 4) publitsistik uslub; 5) badiiy uslub. Vazifaviy uslubni nomlash va 337 atash ham ularning qanday aloqa doirasida ishlatilganligiga qarab belgilanadi. So zlashuv uslubi — kishilarning kundalik norasmiy, erkin muomalalari doirasidaʻ til birliklarining o ziga xos amal qilishidir. Vazifaviy uslubning bu turi o ziga xos ʻ ʻ ish ko rsatish sharoiti, ya ni fikr olishuvning bevositaligi, til vositalarini saylab ʻ ʼ ishlatilmasligi bilan, shuningdek, ohang vositalari, mimika, imo-ishora kabilardan keng foydalanish, oddiy leksik va frazeologik birliklarning, ekspressivemotsional vositalarning keng ishlatilishi bilan ajralib turadi. Masalan, farzand — jujuq, dunyodan o tmoq — jon bermoq, imtihondan o ta olmaslik — imtihondan ʻ ʻ yiqilmoq kabi juftliklarning ikkinchisi asosan so zlashuv uslubiga xos. So zlashuv ʻ ʻ uslubi fonetik, leksik, morfologik va sintaktik o ziga xosliklarga ega. Rasmiy uslub ʻ (rasmiy ish qog ozlari uslubi) — hozirgi o zbek adabiy tilining rasmiy yozishmalar ʻ ʻ va yuridik ishlarda amal qiladigan bir ko rinishidir. Qonunlar matnlari, farmonlar, ʻ buyruq va ko rsatmalar, shartnomalar, har xil rasmiy hujjatlar, tashkilotlar ʻ o rtasidagi yozishmalar rasmiy uslubda yoziladi. Bu uslub boshqa uslubdan ʻ lugaviy va grammatik xususiyatlari jihatidan farqlanadi. Rasmiy uslubda so z va ʻ so z shakllarini qo llashda muayyan chegaralanishlar mavjud. Xususan, rasmiy ish ʻ ʻ uslubida kichraytirish, erkalash qo shimchalarini olgan so zlar, ko tarinki, ʻ ʻ ʻ tantanavor yoki shevaga oid so zlar, tor doiradagi kishilargina tushunadigan ʻ so zlar, o xshatish, mubolag a kabi obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qiluvchi ʻ ʻ ʻ shakllar ishlatilmaydi. Rasmiy ish qog ozlari matnining xolislik, aniqlik, ʻ ixchamlik, mazmuniy to liqlikdan iborat zaruriy sifatlari undagi o ziga xos so z ʻ ʻ ʻ qo llash, morfologik va sintaktik xususiyatlar orqali ta min etiladi. Bu uslubdagi ʻ ʼ gap qurilishi, odatda, tasniflovchi, qayd etuvchi va qaror qiluvchi qismlarning birligiga asoslanadi. Shuning uchun ham rasmiy ish qog ozlari (hujjatlar)da ʻ nisbatan uzun jumlalar, murakkablashgan, uyushiq bo lakli gaplar ko p qo llanadi. ʻ ʻ ʻ Rasmiy gap tarkibida odatdagi so z tartibiga qat iy rioya qilinadi. Rasmiy uslubda ʻ ʼ so roq va undov gaplar deyarli qo llanmaydi, asosan, darak va buyruq gaplar ʻ ʻ ishlatiladi. Matn birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Rasmiy ish qog ozlari matnini tuzishda turg unlashgan, qoliplashgan so z birikmalaridan keng ʻ ʻ ʻ foydalaniladi. Masalan, buyruqda"... so m maosh bilan... lavozimiga tayinlansin", ʻ yoki xizmat yozishmalarida "Sizga...ni ma lum qilamiz". "...ga korxona kafolat ʼ beradi" kabi qoliplashgan tuzilmalar qo llanishi mumkin. ʻ Ilmiy uslub — fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bog liq bo lgan ʻ ʻ vazifaviy uslubdir. Bu uslubda tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq ta riflanadi, tushuntiriladi. Vazifaviy uslubning bu turi terminologik va mavhum ʼ leksikaning, murakkab sintaktik tuzilmalarning qo llanishi, so zlarning asosan ʻ ʻ aniq, to g ri ma noda ishlatilishi, maxsus iboralarga egaligi va shu kabilar bilan ʻ ʻ ʼ ajralib turadi. Ilmiy uslubda yana fanning turli sohalariga oid ramz (simvol) va 338 belgilar, raqamlar ham ishlatiladi. Ilmiy uslub o z ichida quyidagi maydaʻ uslublarga bo linadi: ilmiy ish uslubi, ilmiy-texnik uslub, ilmiy-ommabop uslub, ʻ ilmiy-publitsistik uslub. Fanning u yoki bu sohasiga tegishli tushunchalarni ifodalovchi atamalarga boyligi ilmiy uslubning eng asosiy xususiyatlaridan biridir. Publitsistik uslub vazifaviy uslubning bir turi bo lib, u ijtimoiy, siyosiy so z ʻ ʻ va iboralarning qo llanishi, janrlarning xilma-xilligi va buning natijasida til ʻ vositalaridan uslubiy foydalanishning rang-barangligi va shu kabilar belgilar bilan xarakterlanadi. Publitsistik uslub ijtimoiy-siyosiy adabiyotlarda, vaqtli matbuotda, siyosiy chiqishlarda, majlislardagi nutqlar va shu kabilarda o z ifodasini topadi. ʻ Ijtimoiy-siyosiy bilimlarni targ ib qiluvchi va keng xalq ommasiga yetkazuvchi ʻ vosita sifatida bu uslub tilining rang-barangligi bilan kishilar ongiga ko proq ta sir ʻ ʼ etadi. Publitsistik uslubning yana bir xususiyati shundaki, unda qisqalik asosiy o rinni egallaydi, ya ni qisqa, lo nda, tushunarli, yorqin, ixcham tilda yozish asosiy ʻ ʼ ʻ talablardan hisoblanadi. Publitsistik uslubda til vositalaridan foydalanishda muallifning individual uslubi deyarli ajralib yoki sezilib turadi. Ayniqsa, bu holat ocherk, felyeton, badiiy publitsistik makrlarda tez ko zga tashlanadi. Badiiy ʻ uslubda ham bu holat mavjud; rasmiy uslubda esa bunday xususiyat yo q. ʻ Publitsistik uslub ba zi qo llanma va ilmiy adabiyotlarda "ommabop uslub", ʼ ʻ "matbuot uslubi" kabi atamalar bilan ham nomlanadi. Badiiy uslub — tilning kommunikativ va estetik vazifalari birligi bilan boshqa uslubga xos unsurlardan keng foydalanishi, ekspressiv va tasviriy vositalarning ko p ishlatilishi, so zlarning obrazli, ko chmametaforik qo llanishi va ʻ ʻ ʻ ʻ shu kabi belgilari bilan ajralib turadi. Til materialini qamrab olish imkoniyatining kengligi, umumxalq tilida mavjud bo lgan barcha lug aviy birliklarning ishtirok ʻ ʻ etaverishi va ularning muhim bir vazifaga — estetik vazifani bajarishga xizmat qilishini badiiy nutq uslubining o ziga xos xususiyati deb qarash kerak bo ladi, ʻ ʻ chunki ana shunday imkoniyat boshqa vazifaviy uslubda chegaralangandir. Adabiy tilda dialektizmlar, jargonlar, varvarizmlardan, dag al so zlardan foydalanish ʻ ʻ maqsadga muvofiq bo lmagani holda ularni badiiy uslubda o rni bilan qo llash ʻ ʻ ʻ mumkin. Vazifaviy uslubning hech birida til o zining tuzilish jihatlari, lug at ʻ ʻ tarkibi, ya ni so zning ma no boyligi va rang-barangligini, to g ri va ko chma ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ma nolarni badiiy nutq uslubidagichalik namoyish qila olmaydi, grammatik ʼ qurilishi, ya ni gaplarning barcha tiplari bilan ishtirok eta olmaydi. Badiiy ʼ adabiyotning barcha janrlarida so z ishlatish va so z tanlash imkoniyatlariga bir ʻ ʻ mezon bilan yondashib bo lmaydi. Har qaysi adabiy janrning tasvir usuli, so z ʻ ʻ tanlash yo sini shu janrdagi asarning umumiy mavzusiga, janr turiga bog lik ʻ ʻ bo ladi. Masalan, bayon shaklida yozilgan roman, hikoyaning til vositalari bilan ʻ satirik yoki yumoristik asarning til vositalari bir xil emas. Bulardan tashqari, 339 sinonim so zlarning u yoki bunisidan foydalanish ham badiiy asar janriga bog liq.ʻ ʻ Masalan, bashar, samo, oraz, mujda so zlari, asosan, nazmda qo llanadi. Nasrda ʻ ʻ yoki so zlashuv nutqida esa bularning ma'nodoshlari — odam, osmon, yuz, ʻ shamol, xushxabar so zlari keng qo llanadi. Badiiy nutq uslubida yozilgan ʻ ʻ asarlarni tasviriy vositalarsiz tasavvur qilib bo lmaydi. Uslubiy figuralar deb ʻ ataluvchi tasvir vositalari — inversiya, takror, o xshatish, sifatlash, metafora, ʻ jonlantirish, antiteza, gradatsiya, ellipsis, ritorik so roqlarning badiiy uslubda faol ʻ qo llanishi bu uslubning o ziga xos tarkibi mavjudligini ko rsatadi. Til ʻ ʻ ʻ vositalarining vazifaviy chegaralanishi ularning nutq jarayonida ham farqlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Nazorat uchun savol va topshiriqlar. 1. Uslubiyat nima va bu bo‘limda nimalar o‘rganiladi? 2. Adabiy til uslubining ta’rifini ayting. 3. So‘zlashuv uslubi haqida gapiring. 4. So‘zlashuv uslubida ko‘proq qanday gaplardan foydalaniladi? 5. Ilmiy uslub haqida gapiring. 6. Ilmiy uslubda ko‘proq qanday til vositalaridan foydalaniladi? 7. Rasmiy-idoraviy uslubda nimalar yoziladi? 8. Rasmiy-idoraviy uslubda qanday gaplardan foydalaniladi? 9. Ommabop uslub haqida gapiring. 10. Ommabop uslubda qanday gap va til vositalaridan foydalaniladi? 11. Badiiy uslubning xususiyatlari haqida gapiring. 12. Badiiy uslub nega aralash uslub deyiladi? 13. Nima uchun ma’nodoshlik uslubiyatning asosi deyiladi? 14. To‘liq sinonimlar haqida gapiring. 15. Ma’noviy sinonimlar haqida so‘zlang. 16. Uslubiy sinonimlar haqida gapiring. 17. Frazeologik sinonimlar haqida gapiring. 18. Grammatik sinonimlar haqida so‘zlang. 19. Qanday me’yorlar adabiy tilning hamma ko‘rinishlari uchun xos? 20. Qanday me’yorlar adabiy tilning hamma ko‘rinishlari uchun xos emas? 21. Nutq madaniyati haqida so‘zlang. Glossariy Fonetika - tilshunoslikning fonetik birliklar, ularning fizik-akustik va h.k. xususiyatlari haqida ma’lumot beruvchi bo’limi. 340 Segment birliklar – so’z yoki morfema tarkibida (yoki nutq oqimida) gorizontal chiziq bo’ylab birin-ketin keladigan birliklar: nutq tovushi, bo’g’in, fonetik so’z, takt, fraza. Supersegment birliklar - urg’u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar, ular so’zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo’lishi bilan segment birliklardan farq qiladi. Shakllantiruvchi vazifa – fonetik birliklarning "qurilish materiali", leksema yoki morfemalarning ifoda planidagi moddiy asos sifatidagi vazifalari. Tanituvchi vazifa - fonetik birliklarning so’z qiyofasini "tanib olish" va shu orqali so’zning ma’nosini "eslab qolish" uchun xizmat qilishi. Fonetik so‘z - nutq tovushlarining ma’lum tartibda joylashuvidan tarkib topgan so’zning fonetik qiyofasi, leksemaning ifoda plani. Umumiy fonetika - fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida ma’lumot beruvchi turi. Xususiy fonetika - fonetikaning muayyan bir til tovushlari, ularning turlari, fizik- akustik va artikulatsion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi. Tarixiy fonetika - xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan til tovush tizimini diaxron planda va dinamik holatda (tarixiy taraqqiyotda) o’rganadi. Tavsifiy fonetika - xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan tilning fonetik tizimini statika holatida (til taraqqiyotining oldingi bosqichlarida yuz bergan hodisalar bilan bog’lamay) o’rganadi. Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab o’rganadigan fonetika. Eksperimental (instrumental) fonetika - nutq tovushlari, urg’u kabi birliklarning fizikakustik va artikulatsion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o’rganadigan fonetika. Adabiy til -milliy tilning ishlov berilgan, me’yorlashtirilgan oliy formasi. Sistema - har biri alohida mustaqil (avtonom) bo’lgan murakkab mexanizmlar (fonemalar tizimi, morfemalar tizimi, leksik birliklar tizimi, sintaktik konstruksiyalar tizimi) o’rtasidagi aloqadorlikdan tarkib topgan makrotizim. Struktura - bir butun tizim (makrotizim) tarkibidagi mikrotizimlar, ular o’rtasidagi aloqalar mexanizmi. 341 Norma (me‘yor) - adabiy tilga va adabiy nutqqa xos barqaror belgi-xususiyatlar. Ular ijtimoiy til amaliyotida tanlab olinadi va mustahkamlanadi. Lingvistik omillar - til strukturasi va sistemasiga mansub bo’lgan, shu tizim qoidaqonuniyatlaridan kelib chiqadigan omillar: fonemalarning funksional xususiyatlari, morfema tiplari, leksik va grammatik tizimlar xususiyatidan kelib chiqadigan faktorlar. Ular lisoniy omillar deb ham yuritiladi. Ekstralingvistik omillar - tildan boshqa sistemalarga oid faktorlar (nolisoniy omillar). Ular til taraqqiyotiga tashqaridan (til va jamiyat, til va ong, til va tafakkur munosabatlari jarayonida) ta’sir o’tkazadi. Uzus -- leksema, frazema, so’z shakli va sintaktik konstruksiyalarning til egalari tomonidan qabul etilgan qo’llanishi. Til - fonetik, leksik va grammatik vositalar o’rtasidagi aloqa-munosabatlardan tarkib topgan barqaror tizim (sistema). Nutq - til vositalari ishtirokida fikr ifodalash jarayoni. Ierarxiya - til tizimida quyidan yuqoriga qarab bosqichma- bosqich joylashgan sathlar (yaruslar) yig’indisi: fonetik-fonologik sath (quyi yarus), morfemik sath, leksik sath (yuqori yaruslar), grammatik sath (yanada yuqoriroq yarus) kabi. Fonetik -fonologik sath - til ierarxiyasining tovush tizimidan iborat quyi pog’onasi (quyi yarusi): nutq tovushlari, bo’g’in, urg’u, ohang va b.lar. Leksik sath - til ierarxiyasining lug’at boyligidan iborat yuqori pog’onasi: so’zlar, iboralar, ularning turli qatlamlari. Grammatik sath - til ierarxiyasining morfologik va sintaktik birliklardan iborat eng yuqori pog’onasi: so’z turkumlari, grammatik ma’no va grammatik shakllar, so’z birikmalari va gap, ularning turlari va konstruksiya modellari. Vokalizm - unli fonemalar tizimi. Konsonantizm - undosh fonemalar tizimi. Divergensiya - til strukturasidagi o’zgarishlar ta’sirida bir fonemaning ikki fonemaga bo’linishi. Mas."k"ning "k"va "q"ga ajralishi. Konvergensiya - tarixiy taraqqiyot natijasida ikki fonemaning bir fonema holiga kelishi: TEST. 1. Takroriy so‘z qatnashgan gap qatorini toping? 342 A)*Yomg‘ir asta-asta yog‘ardi. B) Erta-indin uchrasharmiz. C) U boshini eggancha, lom-lim demay o‘tirardi. D) Til bilgan – el biladi. 2. Qo‘shma so‘z qatnashgan gapni toping? A)* Uyimiz oldiga yangiyo‘l tushdi. B) Maktabimizda yozuvchilar bilan uchrashuv bo‘ldi. C) Olimjon doskaga mavzuni chiroyli qilib yozdi. D) Maktab devoriy gazetasiga maqollar yozib turadi. 3. Ma’rifat so‘zining ma’nolari berilgan qatorni toping? A)*bilim, fan B) Ma’lumot C) tanishish D)barchasi to‘g‘ri 4. So‘zlarning bir-biriga bog‘lanishi gap va uning turlarini o‘rgatadigan tilshunoslik bo‘limi ? A)*sintaksis B)punktuatsiya C)fonetika D)orfografiya 5. Uyushiq aniqlovchi ishtirok etgan gapni aniqlang. A)* Aqlli, es-hushli, tadbirkor inson soz boshlar suhbatdosh jim bolgan zamon. B) Moskvadagi ko‘rgazmaga Xorazmdan ikki yuz kishi – dehqon, kosib, hunarmandlar yuboriladi. C) Ra’no bir necha vaqt boyagicha, harakatsiz, Anvarning pichingiga iltifotsiz turdi. D) Ulardan biri, ko‘zoynakli keksa xotin, hammadan keyin qolib uzoq gaplashdi. 343 6. Gapning qaysi bo‘lagi ajratilganini aniqlang. Kimdir ichkaridan, to‘g‘ridagi katta dahlizdan, chiqib mehmonxonaga kelayotgan edi. A)* ajratilgan o‘rin holi. B) ajratilgan payt holi. C) ajratilgan sifatlovchi D) ajratilgan ravish holi. 7. Ishonch va tasdiq ma’nosini bildirgan modal so‘z qaysi qatordagi gapda ishtirok etgan? A)* Darhaqiqat, Xorazm qovunlariday mazali qovun kop shahar va ellarda yoq. B) Nazarimda, dunyoda neki ulug xislat bor, sinovdan otgach, sadoqatga aylanadi. C) Afsuski, qolimda bunday taqdirlar ifoda etilgan xatlar talaygina. D) Ehtimol, Sodiq ham u chog nevaralarini yetaklab, boglarga, xiyobonlarga chiqar 8. Ayollik nomini pok saqlangiz. Berilgan gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turini aniqlang. A)* buyruq gap. B) darak gap. C) buyruq gap. D) so‘roq gap. 9. Qaysi javobda bitishuv yordamida bog‘langan so‘z birikmalari berilgan? A)* Bola birdan bo’shashdi. B) Kapitanning ovozi eshitildi. C) Dadang bilan gaplashdim. D) Serjant gapni cho’zmadi. 10. Qaysi javobda buyruq gap berilgan? A)*-Qani tur bo‘lmasa, chiqib ket. B) –Shuni ayt-a, og‘ayni. C) –Voy opang o‘lgulsin! 344 D) –Iya, hali qo‘rg‘on ham yondi degin! 11. Qaysi javobda olmosh bilan ifodalangan ega berilgan? A)* O‘sha kuni men ko‘rinmay yurdim. B) Yana qidirib ketdi. C) O’zini suvga irg‘itdi. D) Birdan qichqirib yubordim. 12. Qaysi javobda ot bilan ifodalangan ot kesim berilgan? A)* Taxminimizga ko‘ra, u qiz - Latifa Hamidova. B) Qo‘lida g‘ijimlangan ro‘molcha ko‘rindi. C) Atrofda hech kim yo‘q. D) Bu uyda faqat xotira tirik. 13. Qaysi javobda uyushiq bo‘laklar berilgan? A) *Aytdi,yalindi, majburiyat oldi. B) Qiziq, qo‘rquv ham uyg‘onmadi. C) Hamma gapini chertib-chertib saralabdi-da. D) Keyin, o‘ziga kelib Mavludaga ruhsat berdi. 14. Qaysi javobda zidlov bog‘lovchili qo‘shma gap berilgan? A)*Bu ham ... qusur emas, balki ma’sumlik nishonasi. B) Mastura kalta, ammo yo‘g‘on ikki o‘ram sochini boshiga o‘radi. C) Lekin men maqola yozishga yo‘qman, birodar. D) Tojixon «piq» etib kulib yubordi va Murodga qaradi. 15. Laganbardorning maqtoviga uchgan kishining aql chirog‘i battarroq xiralashadi. Ushbu gap qanday gap bo‘laklaridan tashkil topgan? A)* aniqlovchi – aniqlovchi- ega –hol-kesim. B) aniqlovchi – toldiruvchi – aniqlovchi – aniqlovchi – ega - kesim. C) aniqlovchi – ega – to‘ldiruvchi - kesim. D) aniqlovchi - to‘ldiruvchi - ega - aniqlovchi - kesim. 345 16. Otli va fe’lli so‘z birikmalari qaysi javobda berilgan? A)* o’qigan odam, kulib gapirdi. B) Bahordan keyin, kuzdan avval. C) mashinadan sekin, mendan tez, uning o‘zi. D) bundan yaxshi, sen va men. 17. Bitishuv aloqasi qaysi birikmalarda berilgan? A)* to’rt qavatli bino, sekingina dedi, shunday odam. B) beshtasini yedi, birovning haqi, to‘rtni to‘rtga C) javobgarlikni sezdi, uch bilan to‘rt, ogli uchun oldi. D) shu haqda gapiring, bu xususdan to’xtaldim. 18. Qaysi javobda ot-kesim berilgan? A)* Odamlarning ko’pchiligi yaxshi. B) Bularga qarasa, xayoliga ham kelmas. C) Ular bilgani keldi. D) Savob ishni ko’p qiling. 19. Uyushgan kesim qaysi javobda berilgan? A)* Uning maqsadi o‘qish va ishlash edi. B) O‘qish va yozishni akasidan o‘rganadi. S) Berilgan topshiriq juda murakkab ish edi. D) Sahar payti ko‘rinib qoladi ba’zan. 20. Kirish so‘z qaysi javobda berilgan? A)* To‘grisi, bu gapingizga hech qo’shila olmayman. B) Gapingizning hech to‘g‘risi bormi o‘zi? C) Bu to‘g‘rida kelishmagandik-ku! D) To‘grisini gapiring menga. 21.Ipak qurti, maktab bog‘i, mahalla oqsoqoli, daraxtning bargi kabi birikmalardagi so‘zlar o‘zaro qanday yo‘l bilan bog‘langan? 346 A)* moslashuv usuli bilan. B) boshqaruv usuli bilan. C) bitishuv usuli bilan. D) teng bog‘lanish orqali. E) kelishikli boshqaruv usuli bilan. 22. Qaysi javobda son bilan ifodalangan ega ishtirok etgan? A)* Ikkinchisi esa razvedkachi yashiringan yerga qarab kelardi. B) Podsho to‘xtab, yana ularga yuzlandi. C) Men besh yuz aqcha to‘playman. D) Necha yoshdasiz? Qirq to‘qqizda. 23. Qaysi javobda uyushiq bo‘laklardan keyin umumlashtiruvchi so‘z qatnashgan? A)* U bo‘ynidagi durlar-u, bilagidagi tilla halqa - barcha taqinchoqlarni asta-sekin yechib qo‘ydi. B) Hokimni ham, Ibrohim Do‘ldayni ham chol yaxshi taniydi. C) Nigina onasiga ancha tilla tangalar, qimmatbaho toshlar qoldirdi. D) Otlarga hashak tashlanib sug‘orildi. 24. Qaysi javobda ayiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap berilgan? A)* Goh u keladi, goh men xabar olaman. B) Ammo tili bilan dilimizga nish urdi. C) Jaloliddin faqat bahodir shahzoda emas, qalbi olijanobliklarga to‘la inson. D) Yigirmadan ortiq sarbozlar shay turar, go‘yo xizmat qilayotgandek harakat qilar edilar. 25. Daraxt ko‘m-ko‘k va mevali bo‘lsa, undan samara kutish mumkin. Ushbu gapda uyushiq bo‘laklar gapning qaysi bo‘lagiga oid? A)* hol B) aniqlovchi C) to‘ldiruvchi. D) kesim. 347 26. Qaysi javobda moslashuv yordamida birikkan so‘z birikmalari bor? A)* aholi ehtiyoji, salomatlik garovi. B) asta keldi, boshqani ko‘rdi. C) ajoyib kitob, salomlashib ketdi. D) birovga ko‘rsatmoq, qo‘lini qo‘ydi. 27. Qaysi javobda so‘roq gap berilgan? A)* Nega men bunday noshud bola bo‘ldim? B) Bu viloyatlardan umidim uzilgan. C) Osmon uzoq, yer qattiq. D) Karvon yaqinlashib yetib keldi. 30. Qaysi javoblarda biriktiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap bor? A)* Ariqdan mayin ohang bilan suv oqar va g‘ira-shira shamol esar edi. B) Pul ko‘p, qayg‘u yo‘q. C) Bu kim, qayerda ko‘rgan ekanman? D) Bizda bir-biriga do‘st, qalin o‘rtoq degan gap yo‘qolib boryapti. 31. Quyidagilarning qaysi biri qaratqichli birikma? A)* yurtimiz yoshlari B) uzum yedi C) baland bino D) yog‘och ko‘prik. 32. Qaysi javobda so‘roq gap berilgan? A)* Nega men bunday noshud bola bo‘ldim? B) Karvon yaqinlashib yetib keldi. C) Bir oz kamsitib aytibdi. D) Chet ellarga sayohatga chiqsam edi. 33. Qaysi javobda darak gap berilgan? A)* - Shoshilib kulbaga qaytdi. 348 B) Osmon uzoq, yer qattiq. C) - Boshingni panaga ol! D) - Hasanboy, orqangga qayt! 34. Ergashgan qo’shma gap berilgan qatorni toping. A)* O‘zingga do‘st tanla, chunki bir o‘zing baxtli bo‘lolmaysan. B) Bir kishining bir necha o‘g‘illari bo‘lib, ular tez-tez o‘zaro nizo qilib turishardi. C) Mutafakkir so‘zining o‘zagi ham fikrdir, lekin har bir fikr yurita oladigan kishiga nisbatan mutafakkir so‘zini qo‘llab bo‘lmaydi. D) Adab kichkinalar mehrini ulug‘lar ko‘ngliga soladi va u mehr kattalar ko‘nglida abadiy qoladi. 35. Ilmiy uslub qanday bo‘ladi? A)* ilm fanga oid fikrlar bayon etishga mo’ljallangan B)bo’yoqdor birliklar, maqollardan foydalanilmaydi C)murakkab jumlalar va kiritmalar uchramaydi D)ko‘chma ma’nodagi so’zlarga ruxsat berilmaydi 36. Badiiy uslub qanday bo’ladi? A)* tilning bor imkonoyatlarini namoyish qila oladigan uslub B) badiiy uslubda chegara bo‘ladi C)ko‘chma ma’no,bo‘yoqdor birliklar qo‘llanilmaydi D)eskirgan so‘zlardan foydalanilmaydi 37. Palaxmon, kanizak, jizya’, jallod, qutidor kabi so‘zlar bugungi kunda qanday so‘zlar sanaladi? A)* tarixiy so‘zlar B) arxaik so‘zlar C) eskirgan so‘zlar D) yangi paydo bo’lgan so‘zlar 349 38. Bitishuvli so‘z birikmasini toping. A)* Quvnoq yashash B) Masala yechish C) Ona allasi D) Sharoitiga ko‘ra 39. Gap markazini qaysi bo‘lak tashkil etadi ? A)* kesim B) ega va kesim C) ega va hol D) aniqlovchi 40. Qo‘shma gap berilgan javobni toping. A)* Odam borki, fikr yuritish qobilyatiga ega. B) Menga shu kitob yoqadi. C) Kamol, Kamoljon, uxlab qoldingmi? D) Bu vidolashuv, ayniqsa, Ulug’beka qattiq ta’sir qildi. 41. To‘satdan eshik sharaqlab ochildi … ostonada Ertoyev paydo bo‘ldi. Nuqtalar o‘rniga qaysi bog’lovchi mos keladi ? A)* va B) shuning uchun C) ammo D) chunki 42. Bog’langan qo‘shma gap berilgan javobni toping. A)* Agar qiz bo‘lsang, otingni Kimsanoy deb qo‘yaman. B) Olim bo‘lsang, olam seniki C) Aql ko‘pga yetkazadi, hunar bo‘lsa insonni ko ‘kka ko‘taradi D) Jahl dushman – aql do‘st. 43. Nisbiy so‘zlar berilgan javobni toping. 350 A)* kim …… u, qayerda…… o‘sha yerda B) shu sababli, shu bois C) ammo, lekin, biroq D) goh-goh, dam-dam 44. O‘zbek tili qaysi til oilasi va tarmog‘iga kiradi? A)* Oltoy tillari oilasi turkiy tillar tarmog'iga. B) Kavkaz tillari oilasining g'arbiy guruhiga. C) Xitoy-tibet tillari oilasining tay-xitoy guruhiga. D) Som-xom tillari oilasining semit tillari guruhiga. 45. Bu shunday kitobki, uning har sahifasi oltindan bebahodir. Ushbu gap- A)* Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gap B) Kesim ergash gapli qo‘shma gap C) Ega ergash gapli qo‘shma gap D) To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap 46. Mening istagim shu // ko‘zlagan maqsadingiz amalga oshsin. Ushbu qo‘shma gapda qanday tinish belgi qo‘llanadi? A)* ikki nuqta B) tire C) nuqtali vergul D) vergul 47. Qo‘shma gap qismlari bir paytda yoki ketma-ket sodir bo‘ladigan voqea- hodisalarni ifodalasa, ular orasiga... A)* vergul qo‘yiladi B) ikki nuqta qo‘yiladi C) nuqtali vergul qo‘yiladi D) tire qo‘yiladi 48. Qaysi qatorda ega ergash gapli qo‘shma gap berilgan? A)* Kim izlansa, u albatta maqsadiga erishadi. 351 B) Yozuvchi yolg‘onni to‘qiydi-yu, haqiqatni yozadi C) Mehnat qilsang, rohat ko‘rasan D) Vatanni ulkanligi uchun emas, balki o‘zlariniki ekanligi uchun sevadilar 49. Tanish qaldirg‘och uchib keldi, o‘zining ini atrofida aylanib ucha boshladi. Gapning turini aniqlang. A)* Bog‘lovchisiz qo‘shma gap B) Bog‘langan qo‘shma gap C) Nisbiy so‘zli ergashgan qo‘shma gap D) Ergashgan qo‘shma gap 50. Ko‘makchili qurilmalar berilgan javobni toping. A)* Shuning uchun, shu sababli B) Go‘yo, go‘yoki C) Chunki, negaki D) Toki, deb 51. Nisbiy so‘zli qo‘shma gapni toping. A)* Nima yaxshi ko‘rinsa, shuni olardi B) Bog‘da ish juda ko‘p, shuning uchun u yerda ishlovchilar ham anchagina C) Qancha ko‘p piyoda yursangiz, yuragingiz shuncha baquvvat bo‘ladi D) A va D 52. Zal tomoshabinlar bilan liq to‘ldi-yu, konsert boshlandi. Qo‘shma gapning turini aniqlang. A)* biriktiruv bog’lovchisi yordamida bog‘langan qo‘shma gap B) zidlov bog’lovchisi yordamida bog‘langan qo‘shma gap C) bog‘lovchisiz qo‘shma gap D) ergashgan qo‘shma gap 53. Bog‘langan qo‘shma gaplar necha xil? A)* 5 xil B) 3 xil 352 C) 2 xil D) 4 xil 54. Qo‘shma gapning qaysi turi bosh va ergash gapdan tuziladi? A)* Ergashgan qo`shma gap B) Bog‘langan qo‘shma gap C) Bog‘lovchisiz qo‘shma gap D) Ko‘chirma gapli qo‘shma gap 55. Muayyan nutqiy qolip, qat’iy odat tusiga kirib qolgan shakllarga ega bo‘lgan nutq uslubi… A)* rasmiy uslub B) ilmiy uslub C) badiiy uslub D) ommabop uslub 56. Oy singan qizil lagandek bo`lib bo`zarib chiqdi. U sekin-sekin havolan terak bo`yi ko`tarildi-da, qimirlamay osilib qoldi. Ushbu gap qaysi uslubga xos? A) *Badiiy uslub B) So‘zlashuv uslub C) Rasmiy uslub D) Ilmiy uslub 57. Muallif gapi ko‘chirma gapdan oldin kelsa, muallif gapidan keyin qanday tinish belgi qo‘yiladi? A)* Ikki nuqta B) Nuqta C) Qo‘shtirnoq D) Tire 58. Birovning aynan keltirilgan gapi--- A)* Ko‘chirma gap deyiladi B) O‘zlashtirma gap 353 C) Muallif gapi deyiladi D) Dialog deyiladi 59. Qizig‘i shundaki, shu ko‘rinishiga ovozi muloyim edi. Ushbu qo‘shma gap turini toping. A)* Kesim ergash gapli qo‘shma gap B) To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap C) Hol ergash gapli qo‘shma gap D) Ega ergash gapli qo‘shma gap 60. Bo‘lsa, esa so‘zlari bilan bog`langan qo‘shma gaplar qo‘shma gapning qaysi turiga kiradi? A)* Bog‘langan qo‘shma gap B) Bog‘lovchisiz qo‘shma gap C) Ergash gapli qo‘shma gap D) Murakkab qo‘shma gap 61. Gapni cho‘zma, …. hayot qisqadir. Ushbu gapda nuqtalar o‘rniga qaysi bog‘lovchini qo‘yish mumkin? A)* chunki B) agar C) ammo D) toki 62. Dam kun bir qizib ketadi, dam bulut kelib jala quyadi. Ushbu gap qo`shma gapning qaysi turiga mansub? A)* Ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar B) Biriktiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar C) Zidlov bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar D) Ergash gapli qo‘shma gap 63. Bizning qarorimiz shu// Hasharda barchamiz faol ishtirok etamiz. Sodda gaplar o‘rtasiga qanday tinish belgi qo‘yiladi? 354 A)* ikki nuqta B) vergul C) tire D) nuqtali vergu 64. Qaysi javobda bog‘lovchisiz qo‘shma gap berilgan? A)* Bulbul sayrar, chumchuq chirqirar B) Shu payt hovliga Davron aka va Iskandarov kirib kelishdi. C) Sizni qo`rqib ketmasin deb, kechqurun bezovta qilmadik. D) Toleim shulki, jahonda bir guliston tanladim. 65. Qismlarning qanday bog‘lovchi vositalar yordamida bog`lanishiga ko‘ra qo‘shma gaplar necha xil? A)* 3 xil B) 5 xil C) 2 xil D) 4 xil 66. Qaysi javobda sodda gap berilgan? A)* Kitob insondan hech narsani tilamaydi. B) O`z tilingni hurmat qil, u senga keng imkoniyatlar ochib beradi. C) Kitoblar bir bog`, yozuvlar uning gullaridir. D) Gul yonida o`tirsang, uning hidi dimoqqa urib qoladi. 67. Muzeyga bordik va u yerdan juda katta taassurotlar bilan qaytdik. Ushbu gap – A)* Biriktiruv bog‘lovchisi yordamida bog‘langan qo‘shma gap. B) Zidlov bog‘lovchisi yrdamida bog‘langan qo‘shma gap. C) Ayiruv bog‘lovchisi yordamida bog‘langan qo’shma gap. D) Ergashgan qo‘shma gap 68. Bolalar sog‘lom bo‘lsin deb, ularning jismoniy rivojlanishiga e’tibor kuchaytirilmoqda. Ushbu gapda ergash gap qandey ma’noni bildirgan ? A)*Maqsad 355 B) Sabab C) Aniqlik D) Zidlik 69. Sovuq kutilmaganda kuchaydi, …… isitish tizimlarining bir maromda ishlashi nazorat qilindi. Ushbu gapda nuqtalar o’rniga qaysi bog’lovchini qo’yish mumkin ? A)* Shuning uchun B) Chunki C) Ammo D) Va 70. Tilshunoslik fanida qaysi tilda sinonimlar–ma’nodoshlar so‘zlar ko‘p bo‘lsa,o‘sha til qanday til deb yuritiladi? A)*Boy til B)Kambag‘al til C)Ehtiyottalab til D)O‘layotgan til 71. Nodon do‘stdan,ziyrak dushman yaxshi. Qanday so‘zlar ishtirok etgan? A)*Antonimlar B)Paronimlar C)Sinonimlar D)Omonimlar 72. Qaysi turkumlarda antonimlik munosabati yo‘q? A)*Olmosh,son B) Son, ravish C) Sifat, fe’l D) Olmosh, fe’l 73. Qaysi nutq uslubida sinonim so‘zlar uslubiy bo‘yoqsiz qo‘llaniladi? A)*Ilmiy uslub B) Badiiy uslub 356 C) Publitsistik D) So‘zlashuv uslub 74. Quyidagi rang bildirgan sinonim so‘zlardan badiiy uslubga xos bo‘lmaganini aniqlaymiz! A)*Qizil B) Gulgun C) Arg‘uvoniy D) Ol 75. Ilmiy uslubda yozilgan so‘zlarni aniqlang. A)*Atomlar kimyoviy bo‘linmaydigan zarralardir. B) Bahor, qanday go‘zalsan! C) Professor kelyapti. D) hammasi to‘g‘ri 76. Nutq uslublarini o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi… A)* uslubshunoslik B) leksikologiya C) grammatika D) frazeologiya 77. Atamalar qaysi uslubda ishlatiladi? A)* ilmiy uslubda B) badiiy uslubda C) publitsistik uslubda D) rasmiy uslubda 78. Badiiy usluning asosiy belgisi nima? A)* obrazlilik va estetik ta’sir B) ta’sir qilish va soddalik C)tushunarlilik va ta’sirchanlik D) axborot berish va obrazlilik 357 79. Publitsistik uslubning yozma shakliga nimalar kiradi? A)* gazeta, jurnallar B) radio-televideniye C) ariza, ma’lumotnomalar D) A va B 80. O‘zbek tilida nutq uslublari nechta? A)* 5 ta B) 4 ta C) 6 ta D) 7 ta 81. Qanday gaplar qo‘shtirnoqqa olinadi? A)*Ko‘chirma gaplar B) muallif gaplari C) o‘zlashtirma gaplar D) A va B 82. Ko’chirma gapli qo‘shma gap qanday qismlardan tashkl topadi? A)*Muallif gapi va ko‘chirma gap B) o‘zlashtirma gap va ko‘chirma gap C) So‘zlovchi gapi va ko‘chirma gap D) A va B 83. O‘zgalarning hech o‘zgarishsiz nutqqa olib kirilgan gap qanday nomlanadi? A)*Ko‘chirma gap B) muallif gapi C) o‘zlashtirma gap D) kiritma gap 84. O‘zgalarning mazmuni saqlanib, shakli o‘zgartirilgan gapi qanday nomlanadi? A)*o‘zlashtirma gap 358 B) ko‘chirma gap C) muallif gapi D) kiritma gap 85. Shoir chekinmadi, u chekinishi mumkin emas edi. Gapda olmoshning qaysi turi qo‘llangan? A)*kishilik olmoshi B) o‘zlik olmoshi C) ko‘rsatish olmoshi D) gumon olmoshi 86. To‘g‘ri yozilgan so‘zlar qatorini belgilang. A)*aql,poyezd B) artist,nutuq C) do‘s,kilovatt D) sinf,balanroq 87. Qaysi javobda o‘zaro zid ma’noli iboralar berilgan? A)*ko‘kka ko‘tarmoq, yerga yerga urmoq B) do‘ppisini osmonga otmoq,ko‘kka ko‘tarmoq C) tepa sochi tikka bo‘lmoq,qovog‘dan qor yog‘moq D) tilining uchida turmoq,ko‘z qorachig‘iday asramoq 88. Yangi olgan uzukning ko‘zi tushib qoldi. Ma’no ko‘chishining qaysi turi qo‘llangan? A)*metafora B) metonimiya C) snekdoxa D) vazifadoshlik 89. Qaysi so‘z to‘g‘ri yozilgan? A)*proyektor B) proektor 359 C) priertor D) proyektir 90. Qaysi javobdagi juftliklar ajratib yoziladi? A)*shu//yerga,yangidan//yangi B) jigar//rang,sotib//oldi C) alla//qachon,ish//yoqmas D) to‘q//qizil,xom//semiz 91. Singil,burun kabi so`zlarga egalik qo‘shimchalari qo‘shilganda qanday o‘zgarish yuz beradi? A)*Tovush tushadi B) Hech qanday o‘zgarish yuz bermaydi. C) Tovush almashadi. D) Tovush ortadi. 92. To‘g‘ri yozish qoidalarini o‘rganuvchi bo‘lim qanday nomlanadi? A)*Orfografiya B) Orfoepiya C) Sintaksis D) Morfologiya 93. Gap bo‘laklarining tartibi qachon o‘zgaradi? A) b,c javob to‘g‘ri B) She’riy asarlarda. С) Maqollarda D) Hech qachon o‘zgarmaydi. 94. To‘liqsiz gaplar qanday nutqqa xos? A)* dialogik B) monologik C) dialogik va monologik 360 D) nutqqa bog‘liq emas 95. Nutqimizda qanday ko‘chimlar bor? A)*metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik B)o’xshashlik, vazifadoshlik, antonimlar, paronimlar C)metonimiya, shakldoshlar, ma’nodoshlar, metafora D)sinekdoxa, ma’nodoshlar, metonimiya, antonimlar 96. ”Qozonning qulog‘i” birikmasi qanday ma’no ifodalaydi? A)*metafora B) metonimiya C) vazifadoshlik D) sinekdoxa 97. Tasviriy ifodalarni toping. A)* Dala malikasi, oq oltin, kumush choyshab B) Dala malikasi, paxtakor, kumush qish C) Qor malikasi, dala shiyponi, oq oltin D) Ravza, firdavs bog‘i, qora oltin 98. Axir, hatto, faqat, ham, nahotki, xuddi, go‘yo, naq, bamisoli, hech, sira, na ... na so‘zlari qanday yuklamalar? A)*So‘z yuklamalar B) Qo‘shimcha yuklamalar C) Teng bog‘lovchilar D) Ko‘makchilar 99. Qaysi qatorda o‘tgan zamon shakllari qo‘shimchalari berilgan? A) *-di, -gan. B) -yap, -yotib. C) -a, -(a)r. D) -di, -y. 361 100. “Til biriktirmoq” iborasini ma’nosini toping. A)* kеlishmоq B) aytolmadi C) tanilmoq D) afsuslanmoq 101.Tilshunoslikning morfologiya bo‘limida nima o‘rganiladi? A)* So‘z turkumlari B) Tinish belgilari C) Tovushlar tizimi D) So‘zning ma’nosi 102.So‘z turkumlariga nimalar kiradi? A)* Mustaqil so‘zlar, yordamchi so‘zlar, alohida olingan so‘zlar B)Ega, kesim, ot, sifat C) Aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol D) Bog‘lovchi, ko‘makchi, yuklama 103.Ot, Sifat, Son, Fe’l, Olmosh, Ravish qaysi so‘z turkumlariga kiradi? A)*Mustaqil so‘zlar B) Modal so‘zlar C)Undov so‘zlar D) Yordamchi so‘zlar 104.Yordamchi so‘z turkumlariga nimalar kiradi? A)*Bog‘lovchi, Ko‘makchi, Yuklama B) Modal, Undov, Taqlid so‘zlar C) Ot, sifat, olmosh D) Ega, aniqlovchi, kesim 105.Undov, Taqlid, Modal so‘zlar qaysi so‘zlar turiga kiradi? A)* Alohida olingan so‘lar 362 B) His-hayajon so‘zlar C) Juft so‘zlar D) Omonim so‘zlar 106. Do‘mbirachi qadimiy qozoq hayotidan dostonlar kuylamoqda. Berilgan gapdan yasama sifatni toping. A)*Qadimiy B) Do‘mbirachi C) Qozoq D) Kuylamoqda 107. Xususiyat bildiruvchi sifatlar qaysi javobda berilgan? A)* Kamtar, xushfe’l, sho‘x B) Novcha, og‘ir, katta C) Shirin, achchiq, nordon D) Devoriy, tonggi, xushbo‘y 108.Tub sifatlar qatorini toping. A)* Kattaroq, og‘irgina, oqimtir B) Suvli, yuzaki, badavlat C) Dumaloq, achchiq, oyday D) Tushki, toshsimon, haftalik 109.Yarimavtomat so‘zi qaysi so‘z turkumi? A)* Ot B) Sifat C) Ravish D) Taqlid 110. Qarama-qarshi ma’noli so‘zlardan yasalgan juft sifatlarni toping. A)* Maza-bemaza, katta-kichik, oq-qora B) O‘ydim-chuqur, och-nahor, shaldir-shuldir 363 C) Kuydi-pishdi, uzuq-yuluq, ola-chipor D) Erka-arzanda, boy-badavlat, sog‘-salomat 111. Fe’ldan yasalgan sifatlarni toping. A)* Tarqoq fikr, sovuq havo B) Qochiriqli gaplar, tinchi buzildi C) Harakatchan yoshlar, kulgili voqea D) Ochko‘z tulki, xalqaro ahvol 112. Sifat+ot ko‘rinishidagi qo‘shma sifatlarni belgilang. A)* sovuqqon, balandparvoz B) kamgap, kamquvvat C) tezoqar, ertapishar D) dunyoqarash, toshbag’ir 113. Go‘zallikdan ezgulik yaxshiroqdir. Gapda sifat qaysi gap bo‘lagi vazifasida kelgan? A)* kesim B) ega C) aniqlovchi D)to’ldiruvchi 114. Orttirma darajadagi sifatlar berilgan qatorni toping. A)* Dunyoda eng orzumand xalq o‘zbek bo‘lsa ajabmas. B) Quvvatsizlikdan juda tez charchab qolardi. C) Ular yolg‘izoyoq yo‘ldan nihoyatda sekin borishardi. D) Barcha javoblar to‘g‘ri. 115. Yozgi harakat – kuzgi barakat. Gapida sifatlarning ma’no turini toping. A)* makon-zamon sifatlari B) hajm-o‘lchov sifatlari C) xususiyat sifatlari 364 D) rang-tus sifatlari 116. Hajm-o‘lchov bildiruvchi sifatlarni toping. A)* keng, tor, og‘ir, yengil B) egri, qiyshiq, to‘g‘ri C) xushro‘y, qizil, sariq D) mazali, sermazmun, aqlli 117. Yasama sifatlarni toping. A)* serunum, suvsiz, ilmiy B) chuqur, qari, jiddiy C) sayoz, sovuq, baland D) shirin, suluv, xushro’y 118. Keng, ulug‘vor sahrolar ufqdan ufqqa tutashgan. Quyidagi gapdagi yasama sifatni toping. A)* ulug’vor B) keng C) ufqdan ufqqa D) keng, ulug’vor 119. Sharsimon, devoriy, sayroqi so‘zlari asliy sifatmi yoki nisbiy sifatmi? A)* nisbiy B) asliy C) ham asliy, ham nisbiy D) sifat so‘z turkumi emas 120. Quyidagi sifatlardan qaysilari makon-zamon sifatlari guruhiga kiradi? 1) uzun 2) keng 3) baland 4) yozgi 5) xursand 6) kamtar 7) bulturgi 8) bahaybat 9) no‘noq 10) notanish 11) kechki A)* 4, 7, 11 B) 1, 2, 3, 8 C) 5, 8, 9, 10 365 D) 3, 4, 7, 11 121. Qaysi so‘zlar sifatga mansub. A)* qo‘rqoq, yumuq, siniq B) teshik, tuzoq, o‘roq C) kichik, siniq, yutuq D) kurak, sochiq, yumuq 122. Bir asosdan tarkib topmagan otlar qanday ataladi ? A)* qo‘shma otlar B) sodda tub otlar C) sodda yasama otlar D) sodda otlar 123. Qanday otlar qarama-qarshi ma’noli asoslardan tashkil topishi mumkin? A)* juft otlar B) qo‘shma otlar C) takroriy otlar D) qo‘shma va juft otlar 124. Qaysi gaplarda sintaktik usulda yasalgan ot mavjud ? 1) Laylakqor urib turgan bir kun edi. 2) Birdan bozorboshida dod-faryod ko‘tarildi. 3) So‘rab surishtirgan Elmurod , nihoyat , ko‘pgina chiroqlar charaqlab turgan hovliga kirib keldi. 4) Ustalar menga qo‘lqop olib kelishni buyurgan edi. 5) Qo‘qqisdan osmonni bulut qoplaydi-da , chelaklab yomg‘ir quyadi. A)* 1,2,4 B) 1,2,3,5 C) 1,2,3,4 D) 1,3,4 366 125. Qaysi javobda imloviy jihatdan xato yozilgan ot ko‘rsatilgan ? A)* Jahon Tinchlik kengashi B) Sog‘liqni saqlash vazirligi C) Oliy Sud D) Birlashgan Millatlar Tashkiloti 126. Bu qo‘shiqda na iztirob bor , na azob , unda yashamoq ishtiyoqi , pok muhabbat , bitmas-tuganmas orzu va qudrat bor edi . Ushbu gapda nechta tafakkur bilan idrok qilinadigan ot qo‘llangan? A)* 6 ta B) 4 ta C) 5 ta D) 3 ta 127. Qaysi gapda nisbatan ko‘proq shaxs oti qo‘llangan? A)* Men o‘qimay turib ham, boshimda shu qalpoqcham bor ekan, albatta, agronom ham, injener ham, artist ham, shoir ham bo‘la olaman. B) Bahor oxirlab qolayotgan kunlarda shahzoda Abdullatif qirq yigiti bilan ovga chiqdi C)Dehqonchilik sirini professorlar o‘rgatgan emas bizga. Paxtakorning o‘z kitobi bor . Bu kitob uning ko‘kragida D) Bittasi toshkentlik Yusufbek hojining o‘g‘li Otabek. 128. Sodda tub otni belgilang . A)* tulki B) turtki C) tepki D) sanchqi 129. Qaysi javobda otlarning erkalash shakllari berilgan ? 1) –gina 2) –xon 3) –choq 4) –oy A)* 1,2,4 367 B) 2,4 C) 1,2,3 D) 2,3,4 130. Qaysi javobda otlar berilmagan ? A)* yangi , aybdor B) qalqon , dubulg‘a C) eshkak , terma D) qayiq , sovut 131. Til qanday hodisa? A.* Ijtimoiy hodisa B. Xususiy hodisa C. Hodisa sanalmaydi D. Fikrlash hodisasidir 132. Qayеrda yashashidan qat’iy nazar bir millatga mansub bo‘lgan barcha insonlar tomonidan ishlatiladigan til? A.* Milliy til B. Adabiy til C. Og‘zaki nutq D. Yozma nutq 133. Tilning tovush tizimini, tilda yuz beradigan asosiy tovush jarayonlari o‘rganiladigan bo‘lim? A. Fonetika B. Orfoepiya C. Grafika D. Frazeologiya 134. Farqlash uchun xizmat qiluvchi tovush? A. Fonemalar B. Undosh tovushlar 368 C. Unli tovushlar D. Harflar 135. Bo‘g‘iz undoshi qaysi? A. H undoshi B. X undoshi C. Ng undoshi D. N undoshi 136. Lablangan unlilarga qaysi unlilar kiradi? A.* u,o,o‘ B. o.e,a C. a,u,o‘ D. i,a,u 137. Yon tovush qaysi? A.* L B. Ng C. M D. R 138. Titroq tovush qaysi? A.* R B. N C. Y D. L 139. Lab undoshlarini sanang? A.* b,p,m,v,f B. m,v,f C. m,n,ng D. b,p 369 140. Jiyda so‘zida qanday undosh tovushlar qatnashgan? A.* Til undoshlari B. Lab undoshlari C. Bo‘g‘iz undoshi D. Lab-tish undoshi 141. Burun undoshlariga qaysi undoshlar kiradi? A.* m,n,ng B. y,l,r C. z,y,g‘ D. sh,ch,ng 142. Badiiy, mutolaa, inshoot so‘zlarida qanday tovushlar qatnashgan? A.* Qo‘sh unlilar B. Qo‘sh undoshlar C. Qator undoshlar D. Qator unlilar 143. Bo‘g‘in necha turga bo‘linadi? A.* 2 turga B. 3 turga C. 5 turga D. 6 turga 144. Faqat ochiq bo‘g‘indan iborat so‘zni toping. A.* Ja-zi-ra B. Poch-ta C. Ziy-rak D. Ja-sur 145. Yopiq bo‘g‘indan iborat so‘zni toping? A.* Maktab 370 B. Oila C. Ota-ona D. Malika 146. O‘zbek milliy tili qaysi lahjalarni o‘z ichiga oladi? A.* Qipchoq, qarluq, o‘g‘uz B. O‘g‘uz va qipchoq C. Qipchoq va qarluq D. Qarluq 147. Fonetik-fonologik birliklarni ifodalovchi grafemalar qanday grafemalar deyiladi? A.* Harflarga asoslangan grafemalar B. Tinish belgilarga asoslangan grafemalar C. Raqamlarga asoslangan grafemalar D. Simvollarga asoslangan grafemalar 148. Grafemalar tilshunoslikning qaysi bo‘limida o‘rganiladi? A.* Grafikada B. Morfologiyada C. Orfografiyada D. Fonologiyada 149. Yangi lotin yozuvi qachon qabul qilingan? A.* 1993-yil 2-sentabrda B. 1992-yil 2-sentabrda C. 1991-yil 2-sentabrda D. 1995-yil 2-sentabrda 150. Qaysi gapda imloviy xatolikka yo‘l qo‘yilmagan? A)* Bolalar atrofni to‘yib-to‘yib tomosha qilishdi. B) Shunda uchchala ayolning o‘g‘illari kelib qolishibdi. 371 C) Vatan muqaddas tushincha sanaladi. D) Darxaqiqat, endi uning qo‘lidan osonlikcha qutulib bo‘lmaydi. 151. Quyidagi berilgan so‘zlardan qaysilari to‘g‘ri yozilgan? 1) chehra; 2) saxna; 3) xovuz; 4) tuhfa; 5) muxtoj; 6) suhbat. A)* 1, 4, 6 В) 1, 2, 5 С) 1, 3, 6 D) 2, 3, 5 152. Qaysi javobdagi barcha so‘zlar to‘g‘ri yozilgan? A)* taalluqli, navbat, tamom B) taasurot, tamon, badiiy C) manfaat, tomom, badiy D) taaluqli, tomon, baxr 153. Barcha so‘zlar to‘g‘ri yozilgan javobni belgilang. A)* monitoring, dialog, milliard B) natarius, dealog, muovin C) notarius, mudofa, monitoring D) mudofaa, milliard, hayol 154. Qaysi javobdagi barcha so‘zlar to‘g‘ri yozilgan? A) suiiste’mol, chopqi, milliard B) stadion, cholg‘u, suiste’mol C) ukrain, kulgi, tuyg‘i D) milliyard, tuyg‘u, ukrayin 155. Qaysi javobdagi barcha so‘zlar bo‘g‘inga to‘g‘ri ajratilgan? A)* de-ngiz, jon-ga, kon-gress B) yen-gil-di, ber-din-giz, kon-gress C) tu-ngi, ya-ngi, si-ngli 372 D) shtan-ga, ko‘r-di-ngiz, ton-gi 156. Qaysi javobdagi barcha so‘zlar noto‘g‘ri yozilgan? A)* gramatika, yovoyi, afsuz B) komissiya, minnaddor, karra C) grammatika, yovvoyi, taraqiyot D) minnatdor, komisiya, taraqqiyot 157. Atash xususiyatiga ega bo‘lmagan so‘zlarni belgilang? A)* va, uchun, xuddi B) yurmoq, hozir, bugun C) tez, oson, olti D) odam, bola, kitob 158. Dunyoda o‘zimizdan kеyin qoladigan tuyog‘imiz... Ushbu gapda ma’no ko‘chishning qaysi turi qatnashgan? A)* sinekdoxa B) vazifadoshlik C) kinoya D) ) metafora 159. Quyidagi so‘zlardan fors-tojikcha so‘zni ajrating? A)* barg, bemor, daraxt B) maorif, shoir, ma’no C) stol, stul, shkaf D) telefon, monitoring, Kompyuter 160. “Salomatlik ensiklopediyasi” qaysi lug‘at turiga kiradi? A)* Qomusiy B) Lingvistik C) Terminologik D) Morfem lug‘at 373 161. Ko‘p tilli lug‘atlar qaysi lug‘at turiga kiradi? A)* Tarjima lug‘ati B) Lingvistik lug‘at C) O‘zlashma so‘zlar lug‘ati D) Morfеm lug‘at 162. Otdаn fе’l yasаlgаn so‘zni ajrating? A)* zavqlanmoq B) taroq C) to‘shak D) kechirim 163. Fе’ldаn sifаt yasаlgаn so‘zni ajrating? A)* ochiq B) to‘plam C) chirqilla D) bilim 164. Old qo‘shimchalarga qaysilar kiradi? A)* be, ba, ser, no B) xona, xon, jon C) chi, lik, im D) m, k, a, sh 165. Quyidagi qaysi so‘zlar tarkibida faqat bitta harfdan iborat qo‘shimcha mavjud? A)* tirnoq B) kuldon C) chiroyli D) olmazor 166. Murakkab qo‘shimcha ishtirok etgan so‘zni toping? 374 A)* odamgarchilik B) tinchlik C) paxtakor D) sertashvish 167. Birdan ortiq mustaqil ma’noli so‘z yoki so‘z shakllarining qo‘shiluvi, birikuvi orqali yangi so‘z yasash usuli qanday usul hisoblanadi? A)* Kompozitsiya usuli B) Abbreviatsiya usuli C) Fonetik usul D) Morfologik usul 168. Kompozitsiya usulida yasalgan so‘zlarni toping? A)* rahmdil, olijanob, hozirjavob B) ToshMI – Toshkent meditsina instituti, filfak – filologiya fakulteti C) akadémik (ot), akademí́k – (sifat) D) ko‘k – osmon, ko‘k - havorangga o‘xshash rang, bir – son, birga, birdan, birda – ravish. 169. Qo‘shmа so‘zlar berilgan qatorni belgilang? A)* Bеshqаyrаg‘оch, uchburchаk, rаhmdil B) pахtаzоr, оlmаzоr, do‘stlik C) tоg‘-tоsh, оtа-оnа, uy-ro‘zg‘оr D) GES, BМТ, АQSh, ХХR, ТDPU 170. Kаttа-kаttа, bаlаnd-bаlаnd, qаtоr-qаtоr, kim-kim so‘zlarning qaysi turiga kiradi? A)* Takroriy so‘zlar B) Juft so‘zlar C) Qo‘shmа so‘zlar D) serunum so‘zlar 172. Sodda tub so’zni aniqlang? 375 A)* pахtаdan, dаrахtlаr, shаhаrlаr B) do‘stlik, ishlа, оqlа C) bеlbоg‘, mеhmоndo‘st, yеryong‘оq D) to‘qsоn bеsh, qo‘lqоp, o‘qib chiqmоq 173. Kengay, shodlan, tinchi, tasodifan, oqilona, ko‘pincha so‘zlari yasalishning qaysi turiga mansub? A)* Affiksatsiya usuli B) Abbreviatsiya usuli C) Semantik usul D) Kompozitsiya usuli 174. Grammatika necha qismdan iborat? A)* 2 B) 3 C) 4 D) 5 175. Lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalarni belgilang? A)* lar, sh, ish, ay B) ser, no, ba C) li, chi, m D) mi, k, im 176. Quyidagilardan yasama so‘zni belgilang? A)* siniq B) talaba C) gullar D) kitobim 177. Tinchliksevar so‘zida nechta yasovchi qo‘shimcha mavjud? A)* 3 ta 376 B) 4 ta C) 2 ta D) 1 ta 178. Quyidagi so‘zlardan qaysi birida qo‘shimchаlаr odatdagidek tartibda qo‘shilgan? A)* Ishchilarga B) daromad C) serhosil D) bemehr 179. Lug‘at va uning turlarini o‘rganuvchi bo‘lim? A)* Leksikografiya B) Morfologiya C) Leksikologiya D) Grafika 180. Talaffuzi bir-biriga yaqin so‘zlar nima deyiladi? A)* Paronim so‘zlar B) Antonim so‘zlar C) Omonim so‘zlar D) Sinonim so‘zlar 181. Domenanta (bosh so‘z, asosiy so‘z) tushunchasi qaysi so‘zlarga xos? A)* Ma’nodosh B) Shakldosh C) Talaffuzdosh D. Zid ma’noli 182. Tinish belgilari tilshunoslikning qaysi bo‘limida o‘rganiladi? A)* Punktuatsiya B) Sintaksis 377 C) Orfoepiya D) Orfografiya 183. O‘zbek tilida nechta tinish belgisi mavjud? A)* 10 ta B) 8 ta C) 6 ta D) 4 ta 184. Ko‘chma ma’no ifodalagan qatorni belgilang. A)* tandir og‘zi B) suv tarkibi C) qon rangi D) daraxt tomiri 185. So‘z tarkibini o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi? A)* Morfemika B) Punktuatsiya C) Frazeologiya D) Parafraza 186. Sintaktik shakl yasovchi qo‘shimchalar berilgan javobni toping. A)* -ni, -imiz, -ng, -san B) –a,-di,-lar C) –li,-dosh,-qi D) –man,-ga,-la,-li 187. Frazeologiya bo‘limi nimani o‘rganadi? A)* ibora B) so‘z ma’nosi C) so‘z turkumlari D) tinish belgilarini 378 188. Bir tilli lug‘at berilgan qatorni toping? A)* Izohli lug‘at B) Salomatlik ensiklopediyasi C) Tarjima lug‘at D) U kim, bu nima 189. Nutq uslublarining turlari nechta? A)* 5 ta B) 4 ta C) 3 ta D) 2 ta 190. Sabab bog‘lovchisi qaysi? A)* chunki B) agar C) ya’ni D) va 191. Ishonch ma’nosini ifodalovchi modal so‘z? A)* shubhasiz B) attang C) xullas D) darhaqiqat 192. Na yozdi, na o‘qidi. Ushbu gapda yordamchilarning qaysi turi ishtirok etgan? A)*inkor bog‘lovchisi B) inkor yuklama C) ayiruv bog‘lovchisi D) taqlid so‘zlar 193. Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari? A)* 4 ta 379 B) 5 ta C) 3 ta D) 2 ta 194. Ravish so‘z turkumiga oid so‘z berilgan qatorni toping. A)* sekin B) ayyor C) o‘tloq D) o‘qigan 195. Jamlovchi son berilgan qatorni toping. A)* ikkala B) minglab C) o‘ntacha D) birinchi 196. Holatni ifodalovchi taqlid so‘z ifodalangan javobni belgilang. A)* jimir-jimir B) taq-tuq C) voy-dod D) goh…goh 197. Yuklama berilgan qatorni toping. A)* hatto B) lekin C) bilan D) negaki 198. Matn turlari berilgan javobni aniqlang. A)* hikoya, tasviriy, muhokama matn B) hikoya va tasviriy matn C) muhokama va tasviriy matn 380 D) hikoya va muhokama matn 199. Me’yorlashtirilgan, sayqallashtirilgan til? A)* adabiy til B) milliy til C) sheva D) lahja 200. Parafraza nima? A)* tasviriy ifoda B) ibora C) maqol D) paronimlar FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO‘YXATI 1. Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. – T.: “O‘zbekiston”, NMIU, 2017.-592b. 2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz // O‘zR Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalari qo‘shma majlisidagi nutq. –T.: O‘zbekiston, 2016. – 56 b . 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” farmoni. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjati. – T.: 2017 yil, 6-son, 70-modda. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi PF-5712- son “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi farmoni // Xalq so‘zi. – Toshkent, 2019 yil 30 aprel. № 88 (7318). -1b. 5. Ahmedov N. O‘quvchilar nutqidagi dialektal xatolar va ularni bartaraf qilish 6. Babayeva D.R.. Nutq o stirish nazariyasi va metodikasi (Darslik). – T.:ʻ Barkamol fayz media, 2018. – 109b. 7. Bogoyanlenskiy D.N. Psixologicheskie prinsipы obucheniya orfografiya // Russkiy yazыk v shkole.-1976.S.14. 381 8. Galperin R.I. O ponyatii tekst // Voprosы yaz i koznaniya.- Moskva, 1974.-№ 6.-S.22. 9. Daliboeva Sh.T. Kompetensiyaviy yondashuv maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual rivojlantirish omili sifatida. NamDU ilmiy axborotnomasi.2020.1-son.-344b 10. Jamolxonov H., Sapaev Q. Imlo muammolari. -T.:2007. -8b 11. Jinkin N.I. Rech kak provodnik informatsii. – M.: Nauka, 1982. –159 s. 12. Ziyadova T.U. O‘quvchilarda mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirishning ilmiy-metodik asoslari : Avtoref. Ped.fan.nom. diss. –T.: 2011. – 14 b. 13. Yo‘ldoshev R.A. O‘zbek tili darslarida o‘quvchilarning og‘zaki nutqini ularni ko‘p gapirtirish orqali o‘stirish metodikasi (Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablar misolida). – T.: Fan va texnologiya, 2012. – 216 b. 14. Yo‘ldosheva M. So‘zlarni bo‘g‘inlarga ajratib yozish mashqlari – savodxonlikni oshirishning muhim omili // Til va adabiyot ta’limida yangi pedagogik texnologiyalar // Respublika ilmiy-amaliy anjumani materallari. I qism. – Toshkent: TDPU, 2006. – B. 82–84. 15. Yo ldoshev R. Ona tili darslarida o quvchilarning lingvistik va nutqiyʻ ʻ kompetensiyalarini shakllantirish masalalari // Global ta’lim va milliy metodika taraqqiyoti mavzusidagi III an’anaviy respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. – Toshkent: “Print 25” MCHJ bosmaxonasi, 2019. – 211–215-b. 16. Yo ldoshev R.A., Mirjalolova L.R. Ona tili ta’limida kompetensiyaviy ʻ yondashuv: metodik qo‘llanma. – Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o zbek tili va adabiyoti universiteti, 2019. – 9 b. ʻ 17. Kaykovus. Qobusnoma. –T.: Yangi asr avlodi, 2016. -224 b. 18. Kalshanskiy G.V. Ot predlojeniya k tekstu //Suщnost, razvitie i funksii yazыka. – M.: Nauka, 1987. S 67 19. Karaxodjaeva M.Nofilologik guruh talabalari kasbiy nutqini fe’l asosida shakllantirish metodikasi. Ped. fan. nom. .diss. –Toshkent, 2002. –156 b. 20. Kuchkartaev I. Semantika glagolov rechi v uzbekskom yaz ы ke. Avtoref. dis... dok . filol. nauk. – Tashkent, 1978. – 40 s. 21. Ko‘chimov Sh. Mustaqillik va davlat tili istiqbollari //Ma’rifat. – T., 2016. – № 44 (8901), 1 iyun. – B. 1-3-b. 22. Lyaxoviskiy M.V. Metodika prepodavaniya inostrannыx yazыkov. – M.: 1981. – S. 98. 23. Lvov M.R., Ramzaeva T.G., Svetlovskaya N.N. Metodika obucheniya russkomu yazыku v nachalnыx klassax. –Moskva. Prosveщenie, 1987. – 322 s. 382 24. Leontev A.A. Leksiya po obщey psixologii. – M.: Izd-vo Smыsl.2000. – 506 s. 25. Leontev A.N. Problemы razvitiya psixiki. 3-ye izd. – M.: Izd-vo MGU, 1972. – 575 s 26. Mavlonova K.M. Ona tili fanini adabiyot fani bilan badiiy matn orqali integratsiyalab o‘qitish metodikasini takomillashtirish. Ped.fan.nom.diss. – T.: 2019. –112 b. 27. Mavlyanova R.A., Raxmonkulova N.X. Boshlang‘ich ta’limda innovatsiya. – T.: –181 b. 28. Masharipova U. Innovatsion ta’lim sharoitida boshlangich sinf o‘quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirish metodikasi Ped. fan. dok. (PhD) diss... . –T.: 2018. – 163 b. 29. Mahmudov N. Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab. // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 2012. – № 5. – 6–7-b. 30. Mahmudov N. v.b.Ona tili.Umumiy o rta maktablarining 5-sinfi uchunʻ darslik darslik. – T.: G afur G ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi 2020. – ʻ ʻ 191b. 31. Mahmudov N va b. Ona tili: Umumta’lim maktablarining 6- sinfi uchun darslik. – Toshkent: Tasvir, 2017. – 208 b 32. Mahmudov N va boshq.Ona tili: Umumta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. T o ldirilgan va qayta ishlangan 3-nashr. – T.: Ma’naviyat, 2017. ʻ – 160 b. 33. Mahmudov N. v. b. Ona tili: O rta ta’lim muassasalarining 11-sinfi va ʻ kasb-hunar ta’limi muassasalari o quvchilari uchun darslik. – T. ʻ : O zbekiston ʻ milliy ensiklopediyasi, 2018.-37b. 34. Mahmudov N. v. b. Ona tili. Umumiy o rta ta’lim maktablarining 10- ʻ sinfi va kasb-hunar ta’limi muassasalari o quvchilari uchun darslik. -T.: ʻ O zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2017.- 28b. ʻ 35. Mahmudov N., Rafiyev A., Yo ldoshev I. Davlat tilida ish yuritish // ʻ Akadeik litseylar uchun darslik. – T.: Cho lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy ʻ uyi 2006. – 42-b. 36. Mahmudov N. v.b. Ona tili. O rta ta’lim muassasalarining 11-sinfi va ʻ kasb-hunar ta’limi muassasalari o quvchilari uchun darslik. –T.: O zbekiston ʻ ʻ milliy ensiklopediyasi, 2018. -23 b 37. Mahmudov N. Nutq boyligi // Umumfilologik tadqiqotlar: muammolar va yechimlar:tezis shaklidagi maqola. – Jizzax: 2011. –162 b. 383 38. Mirmaxsudova M.B. O‘quvchilar nutqini takomillashtirishda grammatik terminlardan foydalanishning lingvometodik asoslari (5-7-sinf ona tili darslari misolida). Ped.fan.nomz. ... diss. – Toshkent: 2004. – 89-b. 39. Mukarramov M. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining ilmiy stili. –Toshkent: Fan,1984. –16-b 40. Muhamedjanova G.Z. Darsdan tashqari mashg‘ulotlarda rusiyzabon o‘quvchilarning o‘zbekcha nutqini o‘stirish metodikasi. Ped. fan. nom. ...dis. – Toshkent, 2003. –138 b. 41. Musurmonov R., Qahhorova F. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etishning ilmiy-amaliy asoslari. – T.: Fan, 2007. – 7-b. 42. Mengliyev B va b. Ona tili. 2-qism. [Matn].Umumiy o rta ta’limʻ maktablarining 10 - sinfi uchun darslik. –Toshkent:”O qituvchi” NMIU,2020. ʻ - 96 bet 4-5-26 b 43. Nisanbaeva A.Q. O‘zbek tili darslarida matn vositasida o‘quvchilar nutqini o‘stirishning metodik asoslari. (Ta’lim qozoq tilida olib boriladigan maktablar misolida): Ped. fan. nomz. diss. –T.: TDPU, 2008. –160 b. 44. Narzieva N. Formirovanie issledovatelskix kompetensiya u ucha щ ixsya na osnove integrativnogo podxoda // XV Mejdunarodnaya nauchno-prakticheskaya konferensiya. World science:problems and innovations. Msns» Nauka i prosve щ enie». 30 noyabrya 2017. Penza, 2017. Chast 3. -S. 156-158. 45. Nunan D. “ Listening in language Learning”. In “Methodology in Language Teaching” Eds. Jack C.Richards, Willy A.Renandya, Cambridge university press 2002 . -R. 432. 46. O jegov S.I . Leksikologiya. Leksikografiya. Kutura rechi. –M. : 1974. – S. 287–288. 47. Omonov Q. Turkiy rasmiy uslubning yuzaga kelishi va takomili (ilk va o‘rta asrlar) : Filol. fan...diss.-Toshkent, 2016. – 101 b 48. Podgaeskaya I.M.Vospitanie u ucha sh ixsya interesa k izucheniya russkogo yaz i ka. –T.: Prosve sh enie, 1985. –208 s. 49. Razumova L., Sharov V. Lektor nutqining ta’sirchanligi. – T.: 1973. – 21.b. 50. Raxmanov I.V. Metodicheskie trebovaniya k uchebnikam inostrann i x yaz i kov dlya vosmiletniy shkol i // inostrann i x yaz i ki v shkole. –Moskva,1965.№4. S.28-30. 51. Rahmatullaev Sh. O‘zbek frazeologiyasining ba’zi masalalari. –T.: Fan, 1966. – 131-b. 384 52. Rixsieva M.M.Ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarning o‘zbek tili darslarida o‘quvchilarni matn tuzishga o‘rgatish. Ped. fan. nom. ... diss. – Toshkent, 1998. –156 b. 53. Rogova G.V. Metodika obecheniya angliyskomu yaz i ku. (na ang.yaz) Uchebnoe posobie dlya pedagogicheskix institutov i f-tov inostrannogo yaz i ka. L .: Prosve sh enie, 1975. –312 s. 54. Roziqov O.R. va b. Ona tili didaktikasi. – T. : Yangi asr avlodi, 2005. – 62 b. 55. Roziqov O., Mahmudov M., Adizov B., Hamrayev A. Ona tili didaktikasi. Darslik. – Toshkent: 2005. – 10-b. 56. Rustamov A. So‘z xususida so‘z. –T.: Yosh gvardiya, 1987. –155-b. 57. Salimova S.Matbuot tili va imlo// O‘zbek matbuoti. – Toshkent, 2005. – № 5. 58. Salisheva Z.I. O‘zbek tili mashg‘ulotlarida talabalar monologik nutqini rivojlantirish metodikasini takomillashtirish (rus guruhlarda). Ped. fan. nom. ...dis. avtoref. –T., 2019. –11-b. 59. Saidov M. O‘zbek maktablarining 5-sinflarida ona tili jarayonida tafakkurni rivojlantiruvchi o‘quv topshiriqlari va ulardan foydalanish metodikasi): Ped. fan. nomz. diss. – T.: 2000. –318b. 68.Sariev Sh.U.Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida matn ustida ishlash orqali nutq o‘stirish nazariyasi va amaliyoti (1-, 2-sinf materiallari misol ida) ): Ped. fan. nomz. diss. –T.:2020. 161 b 60. Sirotnina O.B.Ustnaya rech i tipы rechevыx kultur. // Rusistika segodnya . -M.: 1995. -Vыp 4, S.3-21 . 61. Sedov K.F. Diskurs i lichnost. – M.: Moskva, 2004. – S.10 62. Toshxo‘jaeva D. Matn mazmunini o‘z so‘zlari bilan qayta hikoya qilishga o‘rgatishning metodik asoslari: Ped. fan. nom. ...dis. – Toshkent, 2000. – 130 b. 63. Turdiev B. Yozma nut q ni o‘ stirish yuzasidan praktikum . –T.: O‘qituvchi, 1980. –19-25-b. 64. Turdiev N.Sh., Asadov Yu.M., Akbarova S.N., Temirov D.Sh. Umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘quvchilarning kompetensiyalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari T.:T.N.Qori Niyoziy nomidagi O‘zPFITI, 2015. – 160 b 65. Titova N.F. Kultura rechi v nachalnom obucheniya. – Moskva: APN RSFSR, 1960. – 232 s 385 66. Tolipov O‘.Q. Oliy pedagogik ta’lim tizimida umummehnat va kasbiy ko‘nikma va malakalarni rivojlantirishning pedagogik texnologiyalari. Ped. fan.dok. diss. ... –T.: 2004. –194 b. 67. To‘xli y ev B., Shamsi y eva M., Ziyodova T. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – T.: Yangi asr avlodi, 2009. – 4-b. 68. To‘xliev B. O‘quvchilar yozma ishlariga bog‘liq kommunikativ kompetensiyalar haqida. O‘zbek tili o‘qitishning dolzarb muammolariga bag‘ishlangan anjuman materiallari to‘plami. –T., 2015. -28b 69. To‘xli y ev B., Shamsi y eva M., Ziyodova T. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. –T.: Yangi asr avlodi, 2006. –314 b. 70. Umumiy o rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o quv dasturiʻ ʻ (Boshlang ich ta’lim) / O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi axborotnomasi, 7- ʻ ʻ maxsus son. – T.: Sharq, 1999. 6-36-b. 71. Umarova N.Z.Talabalarning o‘zbekcha yozma nutqini o‘stirishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish texnologiyasi: ped. fan. nom. ...dis. – T.: 2007.– 133 b. 72. Usmonova O‘.Talaffuz madaniyati. – T.: Fan.1976. – 57 b 73. Fayziyeva U., Ziyodullayeva G. Ona tili. (O qituvchilari uchun metodik ʻ qo llanma) 7-9- sinflar uchun. ʻ Tafakkur bo stoni. ʻ - T ., 2013 . – 87b 74. Umumiy o rta ta’limning DTS va o quv dasturi. ʻ ʻ T.:2017. – 74b. 75. Umumiy o rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o quv dasturi: Ona ʻ ʻ tili. Adabiyot (5−9-sinf). O zbek tili. − T.: 2017. − 18−22-b. ʻ 76. Shatilov S.F.Metodika obucheniya nemeskogo yaz ы ku v sredney shkole.-M.,1986. – 43S. 77. Yusupova Sh.J. Ona tili talimi samaradorligini oshirish va ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish. Ped. Fan. Nom-di diss. - Toshkent: TPDI, 1998. -137b. 78. Yusupova Sh.J. Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishning ilmiy-metodik asoslari: Ped. fan doktori … diss.- Toshkent: TDPI, 2005. –279 b 79. Yusupova T.A. Gapning bosh bo‘laklarini o‘rganish jarayonida o‘quvchilar nutqini o‘stirishning lingvometodik asoslari: ped. fan.nomz...dis.avtoref.-T.:2005. –157b. 80. Yuldasheva Sh.Sh. Davlat tili ta’limida o‘quvchilar nutqiy malakalarini o‘stirishning ilmiy-metodik asoslari. Ped. fan. nom. diss. –T.: 2008. –29 b. 81. O‘rinboev B. Hozirgi o‘zbek tilida voqeativ gap kategoriyasi. – Toshkent, 1972. – 10-b. 386 82. O‘zbek tilining izohli lug‘ati, –T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. –2- jild. – 671 b. 83. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 3-jild. –T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2007. – 687-b. 84. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi / 12 jildli. 6-j. – T.: “O‘ME” Davlat ilmiy nashriyoti, 2003. – 424-425-b. 85. «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashri е? ti, 2002 y. 86. Qosimova K., Matchonov S . va b. Ona tili oqitish metodikasi. Boshl a ng`ich ta ’ lim fakulteti talabalari uchun darslik. –T.: Noshir, 2009. –352 b. 87. Qosimova Q. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi.- Toshkent:O‘qituvchi,1985. –216 b 88. G‘ulomov A. va boshq. Ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Fan va texnologiya, 2012. – 380 b. 89. Hamdamova M.Z. 1-, 2-sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish tizimi: Dis. ... ped. fan. nomz. –T.: 1998. –160 b. 90. Hamraev G‘.H. Umumiy o‘rta ta’lim tizimida fonetikaga doir o‘quv materiallarining metodik ta’minotini takomillashtirish: Ped. fan. dok. (PhD) diss.... – Samarqand: 2019. – 56 b. M U N D A R I J A Kirish………………………………………………………………………....... I.BOB……………………………………………………………………… ….. 1.Til ijtimoiy doim o‘zgarib rivojlanib turuvchi hodisa. 1.1.Til ijtimoiy hodisa……………………………………………………. ......... 1.2. Til va nutq…………………………………………………………… ......... 1.3.O‘zbekiston Respublikasining qonuni.Davlat tili haqida… ………………... 1.4.Tilning tuzilishi va tizim sifatidagi xususiyatlari…………………………... 2.Milliy til va adabiy til. ………………………………………………… 2.1.Milliy va adabiy til……………………………………………………. 2.2.Til taraqqiy qilib, o‘zgarib boruvchi hodisa. …………………………. 2.3.O‘zbek tilining fonetik tizimi. …………………………………………… 3.Fonetika va fonologiya. Nutq apparati. Ona tilining unli tovushlar tizimi 3.1. Umumiy fonetika . ……………………………………………………….. 387 3.2.Fonetik birliklar va ularning turlari. ……………………………………. 3.3. Fonologiya. ……………………………………………………………… 3.4. Fonemalarning turlari. ………………………………………………... 4.Ona tilining vokalizmi va konsonantizmi. …………………………….. 4.1.Unli va undoshlar tasnifi…………………………………………………. 4.2.Til undoshlari……………………………………………………………. 4.3.Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishi…………………………………. 5. Nutqning fonetik bo‘linishi. Fraza, takt, fonetik so‘z, bo‘g‘in, tovush. Urg‘u va uning turlari nutq tovushlarining fonetik o‘zgarishlari. 5.1.Nutqning fonetik bo‘linishi…………………………………………….. 5.2. Fonetik so‘z bo‘g‘inlarga bo‘linishi……………………………………. 5.3.Urg‘u. …………………………………………………………………… 6.Nutq tovushlarining fonetik o‘zgarishlari . 6.1.Fonemalar. ………………………………………………………….. 6.2. Kombinator o‘zgarishlar ……………………………………………. 7. Orfoepiya va uning tamoyillari 7.1.Orfoepiya adabiy til talaffuz me’yorlarini o‘rganuvchi tilshunoslikning sohasi. ………………………………………………………………… 7.2.Adabiy talaffuz me’yorlari tilning tovushlar tizimi …………………. 7.3.Og‘zaki nutqda fonemalarning turlicha o‘zgarishlari . ……………… 8. Grafika (yozuv) va orfografiya. 8.1.Ona tili grafikasi …………………………………………………… 8.2.Yozuv haqida umumiy ma’lumot …………………………………… 8.3.O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonuniga o‘zgartirishlar kiritish haqida …………………………………………………………………. 9. Orfografiya va uning tamoyillari 9.1.Orfografiya so’zlar va ularning shakllari. ………………………………. 9.2. Morfologik tamoyil. ………………………………………………….. 9.3.O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari …………………………………. 10.leksikologiya, uning obyekti, turlari, vazifalari. Ona tili lug‘at tarkibining ma’no jihatdan tavsiflanishi . 10.1.Lug‘at tarkibi…………………………………………………………….. 10.2. Leksikologiya vazifalari. ……………………………………………….. 10.3Lug‘aviy ma’no va uning tarkibiy qismlari ……………………………… 10.4.Leksemalarda bir ma’nolilik va ko‘p ma’nolilik ………………………… 10.5. Lug‘aviy ma’noning turlari ………………………………………………. 10.6. Lug‘aviy ma’no taraqqiyoti yo‘llari ……………………………………… 388 11.lug‘at tarkibining shakl va ma’no munosabatlari jihatidan tavsiflanishi 11.1.Omonimlar va ularning turlari …………………………………………. 11.2.Paronimlar va ularning turlari …………………………………………. 11.3.Sinonimlar va ularning turlari …………………………………………. 11.4.Antonimlar va ularning turlari ………………………………………… 11.5. Giponimiya ……………………………………………………………. 12. lug‘at tarkibidagi so‘zlarning kelib chiqishi va ijtimoiy guruhlar tomonidan qo‘llanishi jihatidan tavsiflanishi 12.1. Tilning lug‘at tarkibi……………………………………..…………….. 12.2. O‘zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlar. …………………… 12.3. Hududiy dialektal leksika…………………………………..………….. 12.4. Ijtimoiy dialektal leksika………………………………………………. 12.5. Vulgarizm va varvarizmlar ……………………………………….…… 13.lug‘at tarkibining faolligi yoki nofaolligi jihatidan tavsiflanishi; lug‘at tarkibining hissiy-ta’siriy bo‘yoqdorligi jihatidan tavsiflanishi . 13.1Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi. ………………………………… 13.2.Neologizmlar.………………………………………………………… 14.lug‘at tarkibining faolligi yoki nofaolligi jihatidan tavsiflanishi; lug‘at tarkibining hissiy-ta’siriy bo‘yoqdorligi jihatidan tavsiflanishi . 14.1Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi.…………………………………… 14.2.O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari..…………………………… 15.lug‘at tarkibining ajralmas birikmalar – frazeologik birikmalarning ma’no va tarkib jihatdan tavsiflanishi. Leksikografiya (lug‘atshunoslik) 15.1.Frazeologiya…………………………………………………………… 15.2.Frazeologik birliklarning shakl va ma’no turlariga ko‘ra tasnifi ……… 15.3Frazeologik birliklarning ko‘p manoliligiga ko‘ra ko‘ra tasnifi (davomi) 16.Morfemika va morfema haqida umumiy ma’lumot. 16.1.Morfemika haqida umumiy ma’lumot..……………………………….. 16.2. Asos morfema va uning xususiyatlari..……………………………….. 16.3.So‘z va asos………………………………………………………. ….. 16.4.Affiks morfema va uning xususiyatlari..……………………………… 16.5.Affiksal morfemalarning turlari..……………………………………… 16.6.So‘zning morfema tarkibidagi o‘zgarishlar..…………………………… 17.O‘zbek tilida so‘z yasalishi . Tub va yasama so‘zlar. So‘z yasalishi haqida ma’lumot. 17.1. So‘z yasalishi haqida umumiy ma’lumot..…………………………… 389 17.2.Tub va yasama so‘zlar..………………………………………………. 17.3. Qo‘shma so‘zlarning leksik va grammatik ma’nolari. ……………… 18.Grammatika haqida umumiy ma’lumot. So‘zning grammatik ma’nosi va grammatik shakli. 18.1. Grammatika haqida umumiy ma’lumot..……………………………… 18.2. So‘z shakl va grammatik ma’no..……………………………………… 18.3.Grammatik ma’noni ifodalash vosita va usullari..…………………....... 18.4.So‘zning grammatik shakli. …………………………………………… 18.5.Grammatik kategoriya..……………………………………………… 19.Morfologiyaga haqida umumiy ma’lumot 19.1. Morfologiya haqida umumiy ma’lumot..…………………………… 19.2. So‘zlarni turkumlarga ajratish..……………………………………… 19.3. Morfologik tamoyil..………………………………………………… 19.4. O‘zbek tili lug‘at tarkibi..…………………………………………… 20.Ot. Otning leksik-grammatik xususiyatlari . 20.1.Otning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari. ……………………. 20.2.Otlarning ma’no turlari..……………………………………………… 20.3. Atoqli otlar va ularning turlari..……………………………………… 20.4. Turdosh otlar va ularning turlari..……………………………………. 21.Ot turkumining son kategoriyasi. Otlarning nokategorial shakllari 21.1. Son kategoriyasining ta’rifi………………………………………….. 21.2.Mantiqiy son va grammatik son..……………………………………... 22.Otlarning aloqa-munosabat kategoriyalari 22.1. Egalik kategoriyasi..…………………………………………………… 22.2..Egalik ma’nolari..……………………………………………………… 22.3. Kelishik kategoriyasi………….……..………………………………… 22.4. Otlarning yasalishi..……………….…………………………………… 23.Sifat so‘z turkumi. Sifatning leksik-grammatik xususiyatlari. Sifatlarning yasalishi. Affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan sifat yasash. 23.1.Sifat haqida ma’lumot…….…………………………….…….………… 23.2.Sifatlarda sintaktik kategoriyalarning voqelanishi..…….…….………… 23.3.Sifatlarning yasalishi… …..……………………………………………… 23.4.Qo‘shma sifatlar…………………………………………..……………… 23.5.Juft sifatlar.……………………………………………..…………..…… 24.Son va olmosh. So‘z turkumlari sifatida 24.1. Sonning leksik-grammatik xususiyatlari.……………………………… 24.2.Sonning grammatik xususiyatlari..……………………………………… 390 24.3.Sintaktik kategoriyalarning son turkumida voqelanishi. ……..………… 24.4.Sonning tuzilishiga ko‘ra turlari………………………………..……….. 24.5.Olmosh haqida umumiy ma’lumot.……………………………………… 25.Fe’l so‘z turkumi sifatida. Fe’llarning nisbat, mayl, zamon va shax-son kategoriyalari . 25.1.Fe’lning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari..……………………… 25.2.Fe’lning asosiy LMGlari…………………………………………………. 25.3.Fe’llarda so‘z shakllarning turlari..………………………………………. 25.4. Fe’llarning nisbat kategoriyasi. .…………………………………………. 25.5.Fe’llarning mayl kategoriyasi. .…………………………………………. 25.6.Fe’llarning zamon kategoriyasi. .……………………………………….. 26.Fe’llarning zamon kategoriyasi. Fe’llarning shaxs-son kategoriyasi. 26.1. Fe’llarning zamon kategoriyasi..………………………………………. 26.2.Fe’llarning shaxs-son kategoriyasi..……………………………………. 27.Fe’lning vazifadosh shakllari. Sifatdosh, harakat nomi. Fe’lning yasalishi. Fe’lning modal shakllari va tuzilish jihatdan turlari. Ravish so‘z turkumi sifatida. Ravishning leksik-grammatik xususiyatlari. 27.1. Fe’lning vazifadosh shakllari..………………………………………… 27.2.Ravishdosh shakli va uning turlarilari..…………………………….….. 27.3. Ravishdosh shakllarining umumiy oppozitiv munosabatlari. ………… 28.Sifatdosh, harakat nomi. 28.1. Sifatdosh uning grammatik ma’nosi..…………………………………. 28.2.Sifatdosh shakllarining ma’noviy munosabatlari..…………………….. 28.3. O‘zgalovchi kategoriya shakllari..…………………………………….. 29.Fe’lning yasalishi. Fe’lning modal shakllari va tuzilish jihatdan turlari. 29.1.Fe’llarning yasalishi..…………………………………………………… 29.2.Qo‘shma fe’llar..……………………………………………………...… 30.Ravish so‘z turkumi va uning lug‘aviy-grammatik guruhlari. 30.1.Ravish va uning o‘rganilish tarixi..…………………………………….. 30.2.Ravish va uning UGMsi..………………………………………………. 30.3.Ravishlarda so’z yasalishi hodisasi..……………………………………. 31.Yordamchi so‘zlar Ko‘makchilar. Bog‘lovchilar va yuklamalar . 31.1. Leksemalarning ma’noviy tasnifi..……………………………………. 31.2. Yordamchi so’zlar…………………………………………………….. 31.3.Ko’makchilarning shakliy xususiyatiga ko’ra turlari. ………………… 32.Bog‘lovchi va yuklamalar. 32.1.Bog‘lovchilar haqida ma’lumot..………………………………………. 391 32.2.Bog‘lovchi turlari..…………………………………….……………….. 32.3.Yuklamalarning ma’no va vazifasi..…………………………………… 32.4.Yuklamalarning tuzilish turlari. 33.Alohida guruh so‘zlar. Modal so‘zlar, ularning ma’no va grammatik xususiyatlari, sintaktik vazifalari. 33.1.So’z-gaplar to’plamini ajratish tamoyillari.. ……………………………… 33.2.So’z–gaplar tasnifi..……………………………………………………… 33.3.So’z-gaplarning sintaktik xususiyatlari..……………………………… 34.Sintaksis. So‘z birikmasi sintaksisi. Sintaksis haqida ma’lumot. Gap sintaksisi. Gapning ifoda maksadiga kura turlari. 34.1.Sintaksis va uning tadqiq manbai..……………………………………… 34.2.Til ijtimoiiy hodisa..……………………………………………………… 34.3.Nutqiy so’z birikmasi (SB) haqida tushuncha..……………..…………… 34.4.SB va so’z..……………………………………………….……………… 34.5.Moslashuv..……………………………………………….……………… 35.Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot. Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari. 35.1.Nutqiy gapning belgilari..…………………………….…………..…… 35.2. Gapning sintaktik tahlili..………………………….……………….… 35.3.Gapning shakllanishida leksik omil.………………………………..… 35.4.Gapning shakllanishida morfologik omil.……………………………. 35.5.Sodda gapning tarkibiy qismlari……………………………………… 35.6.Gaplarning tuzilishi jihatidan turlari………………………………… 36.Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot. Bosh bo‘laklar. 36.1.Kesimlik kategoriyasi……….………………………………………… 36.2.Kesimning W ga ko’ra turlari………….……………………………… 36.3.Ega……………………………………………………………………… 37. Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari. 37.1. So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilar……...……………… 37.2. Gap bo’laklari…………………………………………………………… 37.3.To’ldiruvchining tuzilish turlari…….…………………………………… 38.Aniqlovchi va uning ifodalanishi 38.1.Aniqlovchi va uning ifodalanishi...……………………………………… 38.2.Aniqlovchining turlari…….…………………………………………….. 38.3.Sifatlovchi...…………………………………………………………….. 38.4.Qaratuvchi aniqlovchi. …………………………………………………. 38.5.Hol va uning ifodalanishi, turlari. ……………………………………… 392 39.Gapning uyushiq bo‘laklari. Gapning ajratilgan bo‘laklari. 39.1. Uyushiq bo’laklar, ularning qo’llanish usullari va ko’rinishlari.…… 39.2.Uyushiq bo’laklarning ma’no munosabatlari..……………………… 39.3. Gap bo’laklarining uyushishi.………………………………….…… 40.GAPNING AJRATILGAN BO’LAKLARI 40.1. Ajratilgan bo’laklar.………………………………………………… 40.2. Ajratilgan bosh bo’laklar.………………………………………….. 40.3. Ajratilgan izohlovchilar tasnifi.…………………………………….. 40.4.Ajratilgan to’ldiruvchi.……………………………….……………… 40.5.Ajratilgan hollar..……………………………………….…………… 41.GAP BO‘LAKLARI SANALMAYDIGAN BIRLIKLAR 41.1. Undalma.…………………………………………..………………… 41.2. Undalmaning ifodalanishi………………………………………….... 41.3.Undalmalarni tuzilishiga ko`ra turi..…………………………………… 41.4. Kirish kontruktsiyalar………………………………………………….. 42.Gapning tuzilish jihatdan turlari. Sodda gap turlari 42.1. Gapning grammatik asosi..…………………………………………..... 42.2. Bir bosh bo‘lakli gap..………………………………………………… 42.3. Shaxsi umumlashgan gap..……………………………………………. 43.Qo‘shma gap uning turlari. Qo‘shma gap va uning turlari. Bog‘langan qo‘shma gap 43.1. Qo‘shma gap turlari……………………………………………………. 43.2.Qo‘shma gap tasnifi asoslari……………………………………………. 43.3. Qo‘shma gapning ma’noviy va struktur tasnifi………………………… 43.4. Bog‘langan qo‘shma gap……………………………………………….. 43.5.Biriktiruv munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplar…………………….. 43.6.Zidlov munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplar………………… 43.7.Ayiruv munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplar……………………. …… 44.Ergashgan qo‘shma gap, uning turlari. Bosh gapni to‘liq izohlovchi ergash gaplar. 44.1.Ergashgan qo‘shma gaplarning shakliy va mazmuniy xususiyatlari...…… 44.2.Ergashgan qo‘shma gap qismlarini biriktiruvchi vositalar..……………… 44.3.Fe’lning shaxsli shakllari orqali birikishi………………………………… 44.4.Yuklamalar orqali birikish...…………………………………………….. 44.5.Ergash gaplarning turlari..……………………………………………… 45.Bosh gapni to‘liq izohlovchi ergash gaplar 393 45.1. Bosh va ergash gap.. ……………………………………………………… 45.2. O‘zbek tilshunosligida ergash gaplar tasnifi…………………………… 45.3.Ega ergash gap………………………………………………………….. 45.4.Kesim ergash gap..……………………………………………………… 46.Bog‘lovchisiz qo‘shma gap. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap komponentlarini o‘zaro bog‘lovchi vositalar. Murakkab qo‘shma gap va uning turlari. 46.1. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gaplarning komponentlari………… 46.2. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gap tarkibi………………………… 46.3. Yordamchilarsiz birikkan qo‘shma gap………………………………… 47.Murakkab qo‘shma gap va uning turlari. 47.1.Qo’shma gap qismlari…….…………………………………………….. 47.2. Murakkab qo‘shma gaplar...……………………………………………. 47.3. Bog‘lanish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gap………………… 47.4.Ergashish (tobelanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar. ……………………………………………………………………… 48.Aralash murakkab qo‘shma gaplar 48.1. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplar..…………………………….. 48.2.Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplar………………………………. 49.Ergashish yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar, aralash tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar. O‘zga gap va uning turlari. 49.1. Ergashish (tobelanish) yo‘li bilan tuzilgan murakkab qo‘shma gaplar..… 49.2.Birgalik ergashish……………………………………………………….. 49.3.Ketma-ket ergashish…………………………………………………….. 50.Aralash murakkab qo‘shma gaplar 50.1.Aralash turdagi murakkab qo‘shma gaplar……………………………… 50.2. Aralash turdagi murakkab qo‘shma gap turlari………………………… 51.O‘zga gap va uning turlari 51.1. O‘zga gapli qurilmalarni sintaktik tuzilishi…….……………………… 51.2.Aralash o‘zga gapli qurilmalar….……………………………………… 51.3.O‘zlashtirma gap….……………………………………………………. 51.4. Ko‘chirma gap…………………………………………………………. 52.Matn. Matnning ta’rifi, turlari va uni shakllantiruvchi vositalar. 52.1.Matn ta’rifi...……………………………………………………………. 52.2. Matn lingvistikasi. …………………………………………………….. 52.3. Matn turlari…………………………………………………………….. 394 53. Ona tili punktuatsiyasining asosiy tamoyillari. Ona tilida tinish belgilari. 53.1.Tinish belgilari va ularning yozma nutqda qo‘llanishi……………… 54. Nutq uslublari. Uslubiyat turlari. (4 soat) 54.1.Uslubiyatga ta’rif……………………………………………………….. 54.2.So‘zlashuv uslubi……………………………………………………….. 54.3.Ilmiy uslub………………………………………………………………. 54.4.Rasmiy-idoraviy uslub………………………………………………….. 54.5.Ommabop (publitsistik) uslub………………………………………….. 54.6.Badiiy uslub..…………………………………………………………… 54.7.Nutq madaniyati haqida. ………………………………………………. II. BOB. Boshlang‘ich ta’limda ona tili fanining pedagogik interfaol metodikasi Glossariy..................................................................................................... ......... Test……………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………… 395

Boshlang‘ich ta’limda ona tili - бошланғич таълимда она тили

ANNOTATSIYA

Boshlang‘ich ta’limda Ona tili moduli shaxsda ona tili ta’limi jarayonida boshlang‘ich ta’limda pedagogik kasbiga doir bilim, ko‘nikma, malakalarni, ulardagi majvud tushuncha, tasavvurlarini boyitishga xizmat qiladi. Ushbu o‘quv qo‘llanmada “Boshlang‘ich ta’limda Ona tili” modulining asosiy muammosi, predmeti, maqsadi va vazifalari va tadqiqot metodlari va boshlang‘ich ta’limda Ona tili ta’lim nazariyasi va amaliyoti shakllantirilgan. Boshlang‘ich ta’limning  asosiy vazifasi talabalarni ona tilining nazariy va amaliy ta’lim olishga tayyorlashdan iboratdir. Chunki til kishilarning o‘zaro  aloqa vositasi bo‘lib, u barcha kishilar uchun baravar, teng xizmat qiladi, shu bois til ijtimoiy hodisa bo‘lib, jamiyat taraqqiyotidagi o‘zgarishlar, yangilanishlar tilda o‘z aksini topadi fani rivojiga doir masalalar “Boshlang‘ich ta’limda Ona tili” o‘quv qo‘llanmasida o‘z aksini topgan. 

Sotib olish