• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 11.7MB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Июль 2025
Расширение pptx
Категория Основы религиоведения

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

15 Продаж

Bozor iqtisodiyotiga muxolif- sotsiolostik yo'nalish mohiyati va uning tarixiy taqdiri

Marjenalizmni ng mohiy at i Marjenalizm iqtisodiy jarayonlarni tushuntirishda marjinal, ya’ni kuchli past yoki yuqori o‘zgarishlarning ahamiyatiga alohida e’tibor qaratadi. Marjenalizmning asosiy prinsiplari quyidagilar: Marjinal qi y mat : Marjenal qiymat iste’mol qilingan yoki ishlab chiqarilgan mahsulotning oxirgi birligi bilan bog‘liq qiymatini anglatadi. YA’ni, qiymatni aniqlashda umumiy miqdor emas, balki oxirgi birlikning qanchalik qadrli ekanligi inobatga olinadi. Marjinal ut il it et : Marjenal utilitet mahsulot yoki xizmatdan olinadigan foydaning keyingi birligidan olinadigan qiymatini anglatadi. Marjenal utilitet pasayib borish qonuniga ko‘ra, mahsulotning har bir qo‘shimcha birligi iste’molchi uchun avvalgidan kamroq foyda keltiradi. Marjinal xarajat lar: Marjinal xarajatlar mahsulot yoki xizmatning qo‘shimcha birligini ishlab chiqarish yoki xarid qilish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha xarajatlardir. Marje nalizm A vst riy a mak t abi iqt isodiy t ahlildagi muhim t ushunchalaridan biri bo‘lib, u iqt isodiy jarayonlarning dinamik va subye k t larga bog‘liq e k anligini ko‘rsat adi. Bu nazariya hozirgi k ungacha iqt isodiy t ahlil va siyosat da ke ng qo‘llanib ke linmoqda. Nyeoklassik iqtisodiy nazariya iqtisodiy tahlilning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bugungi kunda ham juda ko‘p makro va mikroiqtisodiy modellarda qo‘llaniladi. Nyeoklassik iqtisodchilarning yutuqlari hozirgi kun iqtisodiy siyosatining asoslarini tashkil etadi. Ular ishlab chiqqan konsepsiyalar orqali jahon iqtisodiyotini tushunishda va unga ta’sir ko‘rsatishda asosiy ko‘nikmalar hosil qilingan. N y eok lassik nazariy ani ng ahamiy at i : Ijtimoiy institutlar • Oila ijtimoiy institutlarning eng asosiy shakli bo'lib, u insonlar o'rtasidagi munosabatlarni, tarbiya va madaniyatni uzatishda muhim rol o'ynaydi.Oila : • Maktablar, universitetlar va boshqa ta'lim muassasalari ijtimoiy institutlar sifatida bilim va ko'nikmalarni uzatadi, shuningdek, ijtimoiy qadriyatlarni shakllantiradi.Ta'lim t izimi : • Sog'liqni saqlash muassasalari, shifoxonalar va klinikalar ijtimoiy institutlar sifatida aholi salomatligini ta'minlash va sog'liqni saqlash xizmatlarini ko'rsatishda muhim ahamiyatga ega.Sog'liqni saqlash t izimi : • Pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy yordam dasturlari orqali kam ta'minlangan qatlamlarni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan institutlar.Ijt imoiy himoy a t izimi : • Xayriya tashkilotlari, nodavlat tashkilotlar va ijtimoiy harakatlar ijtimoiy muammolarni hal qilish va jamiyatda ijtimoiy adolatni ta'minlashga qaratilgan.Ijt imoiy t ashk ilot lar : • Davlatning ijtimoiy siyosatini belgilovchi va amalga oshiruvchi institutlar, masalan, ijtimoiy rivojlanish vazirliklari.Huk umat v a dav lat organlari : • Ijtimoiy tartibni belgilovchi qonunlar va qoidalar, masalan, mehnat qonunlari, ijtimoiy himoya qonunlari va boshqa normativ hujjatlar.I jt imoiy normat iv lar v a qonunlar : 3. Жон Мейнард Кейнснинг иқтисодий қарашлари . Янги кейнсчилик. Ж он Мей нард Кей нс (1883-1946) замонавий иқтисодий фикрнинг энг муҳим шахсларидан бири ҳисобланади. Унинг асарлари ва ғоялари ХХ асрда иқтисодий сиёсатни шакллантиришга катта таъсир кўрсатган. Кейнснинг асосий ютуқларидан бири 1936 йилда чоп этилган "Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси" ( The General Theory of Employment, Interest and Money) асаридир. Бу асарда у иқтисодиётнинг ўзини-ўзи мувозанатга келтириш қобилияти ҳақидаги классик иқтисодий ғояларга қарши чиқди ва давлатнинг иқтисодий жараёнлардаги фаол ролини тасдиқлади. ■ «qo‘shimcha qiymat me’yori ishchi kuchining kapital tomonidan, yoki ishchining kapitalist tomonidan eksplutatsiya qilinish darajasining aniq ifodasidir». Qo‘shimcha qiymat me’yori yangidan yaratilgan qiymatning kapitalist bilan yollanma mehnat o‘rtasida qanday taqsimlanishini, shuningdek, ish kunining qancha qismida ishchi o‘zi uchun va qancha qismida kapitalist uchun ishlashini ko‘rsatib beradi ■ Ishchi «zarur ish vaqti» da o‘z ishchi kuchi qiymatiga teng qiymat yaratadi, «qo‘shimcha ish vaqti»da esa qo‘shimcha qiymat yaratadi, ya’ni kapitalist uchun ishlaydi : k apit alist qo‘shimcha ish v aqt ini uzay t irishga harak at qiladi. Unga erishishning ik k i y o‘li mav jud: ish k unini uzay t irish v a zarur ish v aqt ini qisqart irish . Ish kunini mutlaq uzaytirish yo‘li bilan olinadigan qo‘shimcha qiymatni K.Marks «absolyut qo'shimcha qiymat» deb atadi. « Absoly ut qo‘shimcha qiy mat hosil qilish, deb y ozadi u, - ish k unini ishchi faqat o‘z ishchi qiy mat ining ek v iv alent ini ishlab chiqara oladigan chegaradan nariga uzay t irishdan v a bu qo‘shimcha mehnat ni k apit alni o‘zlasht irib olishdan iborat » ■ Bek orchi sinf nazariy asi: ushbu ishda Veblen boylikka asoslangan ijtimoiy tabaqalanishni o'rganib chiqdi va y uqori sinf ning x at t i-harak at larini t anqid qildi, ularning samarali me hnat ga e mas, balk i bo'sh vaqt va noishlab chiqarish f aoliy at iga e't iborini t a'k idladi. U ijt imoiy normalar v a urf -odat lar iqt isodiy x ulq-at vorga qanday t a'sir qilishini t ushunish muhimligini t a'k idladi. ■ Mahorat inst ink t i : Veblen shuningdek, insonning o'z ishi va hunarmandchiligi bilan faxrlanishga moyilligini anglatuvchi "mahorat instinkti" tushunchasini kiritdi. U bu instinktni "moddiy taqlid" tushunchasi bilan taqqosladi, bu yerda odamlar ijt imoiy mav qega ega bo'lish uchun boshqal arning sarf- xarajat lari ga t aqli d qilishadi . Bu maktablar va nazariyalar Markizm iqtisodiy ta’limotiga alternativa sifatida vujudga kelib, unga qarshi turli nuqtai nazarlar va yechimlar taklif qilgan. Ular Markizmning bir tomonlama yondoshuviga qarshi turib, iqtisodiy jarayonlarning ko‘p qirraliligini va murakkabligini ko‘rsatib berishga uringanlar. Неоклассик иқтисодий назария иқтисодий таҳлилнинг асосий aналишларидан бири бўлиб, бугунги кунда ҳам жуда кўп макро ва микроиқтисодий моделларда қўлланилади. Неоклассик иқтисодчиларнинг ютуқлари ҳозирги кун иқтисодий сиёсатининг асосларини ташкил этади. Улар ишлаб чиққан концепциялар орқали жаҳон иқтисодиётини тушунишда ва унга таъсир кўрсатишда асосий кўникмалар ҳосил қилинган. Неок ласси к назари яни нг аҳ ам и яти : T.Veblen nazariyasiga ko’ra::: “ Meni odamlar fikri qiziqtirmaydi” deb o’zimizni aldar ekanmiz….. Ky ey nsianizm: Jon Myeynard Kyeyns tomonidan XX asr boshlarida asos solingan bu maktab iqtisodiyotda davlatning faol aralashuvi va ijtimoiy- iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun fiskal va monetar siyosatlarning qo‘llanilishi kerakligini ta’kidlaydi. Kyeynsianizm kapitalizmning kamchiliklarini tan olgan holda, uni isloh qilish imkoniyati bor deb hisoblaydi.Ky ey nsianizm 1. Ishlab chiqarish v a bandlik : Kyeynsga ko‘ra, iqtisodiyot o‘z-o‘zidan to‘liq bandlikni ta’minlay olmaydi, ya’ni talabning yetishmasligi ishsizlikka olib keladi. Uning fikricha, davlat xarajatlari va investitsiyalari orqali talabni rag‘batlantirish kerak. 2. Fisk al siy osat : Kyeyns davlat xarajatlarini oshirish va soliqlarni kamaytirish orqali iqtisodiyotni tiklashga ishondi. Uning nazariyasiga ko‘ra, davlat xarajatlari orqali umumiy talab oshiriladi va bu orqali ishlab chiqarish va bandlik darajasi yuksaladi. 3. Pul siy osat i: Kyeyns pulning foiz stavkalariga ta’sirini tahlil qilar ekan, foiz stavkalarining pasaytirilishi xususiy investitsiyalarni rag‘batlantirishini, bu esa talabni oshirishini ko‘rsatadi. Ky ey nsning asosiy g‘oy alari: 4. Янги классик (неоклассик) йўналиш. Янги классик ёки неоклассик aналиш иқтисодий фикр мактаби бўлиб, XIX аср охири ва XX аср бошларида шаклланган. Бу aналишнинг асосий мақсади — иқтисодий жараёнларнинг умумий қонуниятларини ўрганиш ва уларни математик моделлар ёрдамида таҳлил қилишдир. Неоклассиклар иқтисодий тизимларнинг барқарорлиги ва бозор механизмларининг ўз- ўзидан мувозанатлашишини таъкидлайдилар. ■ Kapitalist o‘z foydasini ko‘paytirish maqsadida fan va texnika yutuqlaridan ishlab chiqarishda ko‘proq foydalanishga harakat qiladi. Ayrim kapitalistlar tomonidan fan- texnika taraqqiyoti natijalarini amaliyotda qo‘llash o‘rtacha ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi, bu esa unga foydani ko‘paytirish imkonini beradi. Bu yerda «ortiqcha qo'shimcha qiymat» vujudga keladi. Ammo raqobat qonuni asosida boshqa kapitalistlar tomonidan ham yangiliklaming ishlab chiqarishda qo‘llanilishi natijasida bozor bahosi pasayadi va ortiqcha qo‘shimcha qiymat yo‘q bo‘lib ketadi. Demak, qo‘shimcha qiymat ishlab chiqarish tadbirkorlami yangi texnika va texnologiyalami qo‘llashga undaydi 1. Inst it ut sionalizmning k elib chiqishi v a asosiy xususiy at lar ■ XIX asr oxiri - XX asr boshlarida dunyoda bo‘lib o‘tgan ijtimoiyiqtisodiy o‘zgarishlar tufayli jahondagi mamlakatlaming salohiyoti keskin o‘zgardi, ilgari ilg‘or bo‘lgan davlatlar 2- o‘rinlarga (Angliya, Fransiya), nisbatan qoloq boigan davlatlar esa 1-o‘rinlarga chiqib olishdi (AQSh, Germaniya). Xuddi shu davrda yetakchi mamlakatlarda e rk in raqobat ga asoslangan iqt isodiy ot dan monopolist ik (mono-bir) iqt isodiy ot ga o‘t ish k uchay di . Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishga imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishga sal biy t a’sir qila boshladi. Shu sababli ant imonopol choralar qo'llash g‘oyasi ilgari surildi, bu birinchi AQShda ro‘y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha davlatlar bunday chorani qo‘llaydilar. Ant it rest siy osat i 1. Hozirgi davr iqtisodiy ta’limotining asosiy xususiyatlari. Hozirgi davr iqt isodiy t a’limot lari bir qat or o‘ziga xos xususiy at larga e ga bo‘lib, ular zamonaviy global iqt isodiy t izimni t o‘liq anglash va unga mos ravishda f aoliy at y urit ishga y o‘nalt irilgan. Bu x ususiy at lar quy idagilarni o‘z ichiga oladi: Globalizat siy a: I qt isodiy t a’limot lar globalizat siy a jaray onlarini inobat ga olib rivojlanadi. Bu jaray on iqt isodiy f aoliy at ning global t a’limot lar massht abda int e grat siy asi, davlat lar o‘rt asidagi savdo va inve st it siy a oqimlarining oshishi, t e xnologiy alarning t arqalishi, va xalqaro iqt isodiy siy osat ning ahamiy at ini oshirishi bilan bog‘liq. I qt isodiy muloqot va hamk orlik : Hozirgi iqt isodiy t a’limot lar mamlak at lar o‘rt asidagi hamk orlik ni, t ransmilliy k orporat siy alar va xalqaro t ashk ilot larning roliga e’t ibor qarat ishadi. Ular xalqaro iqt isodiy int e grat siy aning t urli mode llarini, masalan, Yevroosiy o iqt isodiy it t if oqi y ok i Yevropa I t t if oqi k abi int e grat siy alangan iqt isodiy zonalarni o‘rganishadi. I qt isodiy ink ly uzivlik : I qt isodiy t a’limot lar ijt imoiy adolat , k ambag‘allik ni qisqart irish, t e nglik va f aol ijt imoiy siy osat masalalariga k at t a ahamiy at be radi. Hozirgi zamon iqt isodiy g‘oy alari iqt isodiy ink ly uzivlik va barqaror rivojlanishga qarat ilgan. Ek ologiy a va barqaror rivojlanish: Ek ologiy a masalalari hozirgi iqt isodiy t a’limot larda mark aziy o‘ringa e ga. Barqaror rivojlanish konse psiy alari, iqt isodiy f aoliy at ning e k ologik oqibat lari va ularni minimallasht irish masalalari iqt isodiy qarorlarning muhim qismi hisoblanadi. Ty e xnologik rivojlanish va raqamlasht irish: Raqamli iqt isodiy ot , innovat siy alar va t e xnologiy alarning iqt isodiy f aoliy at ga t a’siri hozirgi iqt isodiy t a’limot larning mark aziy mavzulariga ay langan. Bu omillar bozorlarning, ishlab chiqarish jaray onlarining va ist e’molchilarning o‘zgarishiga olib ke lmoqda. I nst it ut sional iqt isodiy ot : Hozirgi davrda inst it ut lar va ularning iqt isodiy rivojlanishga t a’siriga k at t a e’t ibor qarat ilmoqda. Bu y o‘nalishdagi iqt isodiy iqt isodiy f aoliy at ni boshqarishdagi huquqiy va siy osiy t izimlarning rolini o‘rganadi. Bu xususiy at lar hozirgi iqt isodiy t a’limot larning k e ng qamrovli, dinamik va k o‘p qirrali y o‘nalishlarga e ga e k anligini ko‘rsat adi. Ular zamonaviy iqt isodiy vaziy at ni t ahlil qilish va prognoz qilishda muhim ahamiy at k asb e t adi. Bozor iqtisodiyotiga muxolif-sotsialistik yo'nalis h mohiyati va uning tarixiy taqdiri 3. Ijtimoiy-institutsional yo'nalish E volyutsiyasi. «Veblen kostyumi yaxshi xizmat qilmoqda va u deyarli eskirmagan» Asosiy qoidalar: Rat sonallik v a manfaat dorlik : Nyeoklassiklar insonlarni ratsonal mavjudotlar sifatida ko‘radi, ya’ni ular o‘z manfaatlarini maksimallashtirishga intiladilar. Har bir iste’molchi va ishlab chiqaruvchi o‘z harakatlarida ratsonal qarorlar qabul qiladi. Marjinalizm: Iqtisodiy qarorlar marjinal tahlil asosida qabul qilinadi, ya’ni qo‘shimcha manfaat yoki qo‘shimcha xarajatlar asosida qarorlar qabul qilinadi. Bu g‘oya birlamchi rol o‘ynaydi va talab va taklifning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bozorlar: Nyeoklassiklar erkin bozorlarni ideal holat sifatida ko‘rib, ularning muvozanatli va samarali ishlashini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, erkin bozorlar harakatlari orqali jamiyatning iqtisodiy ehtiyojlari avtomatik ravishda qondiriladi. А дабиётлар рўйхати 1. «Иктисодий таълимотлар тарихи» Тошкент. «Фан» 1997 2. Ш. Шодмонов Т. Жураев «Иктисодиѐт назарияси». Тошкент- 200 3. А Улмасов «Иктисодиѐт асослари» Т. 1998 й. • Ви льф редо Парето ( Vilfredo Paret o): Унинг иши эса ресурслар тақсимоти самарадорлигини баҳолашда муҳим аҳамиятга эга.Му ҳ и м вак и ллар: • Леон Вальрас ( Léon Wal ras): У умумий мувозанат назариясини ишлаб чиққан бўлиб, у бозорлар ўртасидаги ўзаро таъсирларни математик моделлар ёрдамида таҳлил қилган. • Алф ред Марш алл ( Alfred Marshal l): У микроиқтисодий назарияларнинг асосчиларидан бири бўлиб, талаб ва таклиф қонунларини кенгроқ тушунтирган. ■ Qo‘shimcha qiymat olish uchun «pul egasi bozordan shunday bir tovar topish baxtiga erishmogT kerakki, bu tovar iste’mol qiymatining o‘zi qiymat manbayi bo‘lishdek orginal bir xususiyatga ega bo‘lsin», u shunday tovar boiishi kerakki, bu tovami iste’mol qilish jarayoni ayni paytda qiymat yaratish jarayoni ham bo‘lsin. Bunday tovar - ishchi kuchidir . Ishchi kuchining iste’mol qilinishi mehnatdir, mehnat esa qiymat yaratadi. Pul egasi ishchi kuchini uning o‘z qiymati bo‘yicha sotib oladi. Ishchi kuchi tovarining qiymati ishchining va uning oilasining yashashi uchun zarur bo‘lgan tirikchilik vositalari qiymati bilan belgilanadi. Ishchi o‘z ishchi kuchi qiymatidan ortiqcha qiymat yaratish xususiyatiga ega ■ Faraz qilaylik, ishchi kun bo‘yi 10 soat ishlaydi. Holbuki, ishchi 5 soat mobaynida (Marks atamasi bo‘yicha «zarur ish vaqtida») o‘z qiymatiga teng qiymat yaratadi, keyingi 5 soat mobaynida («qo'shimcha ish vaqtida») esa qo‘shimcha mahsulot yoki qo‘shimcha qiymat yaratiladi. Kapitalist bu qo'shimcha qiymatni haq to‘lamasdan o‘zlashtirib oladi. K.Marks bo‘yicha, kapitalist tomonidan qo'shimcha qiymatning o‘zlashtirib olinishi mehnatning ekspluatatsiya qilinishidir. K.Marks o‘zi ishlab chiqqan «formula» yordamida ushbu ekspluatatsiya darajasini, ya’ni ekspluatatsiya me’yorini ko‘rsatib berd Kapitalizm ■   xususiy mul k , bozor iqt isodiy ot i v a demok rat ik int il ishlarga asoslangan j amiy at t uri . Ijtimoiy tafakkurning turli oqimlarida Kapi t ali zm — erkin tadbirkorlik tizimi, industrial jamiyat taraqqiyotining bosqichi, Kapi t ali zm ning hozirgi davri esa — "aralash iqtisodiyot", "postindustrial jamiyat", "axborot jamiyati" va b. sifatida taʼriflanadi. Mark sizmda Kapit alizm — ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikka va yollanma mehnatning kapital tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, deb talqin etiladi. Sotsializm ■ Sotsializm (lotincha: socialis — „ijtimoiy“) — xususiy mulk ni ijt im oiy m ulk k a ay lant irish orqali erk inlik v a t englik , baxt v a farov onlik k a erishish m um k i n deb hisoblov chi t aʼlim ot . Sotsializm tarafdorlari ana shu yoʻl bilan qurilgan ijtimoiy tuzumni mukammal jamiyat deb hisoblaydilar... ■   Kommunizm yoki kommunistik jamiyat nomi bilan 19—20- asrlarda  Karl Marx ,  Friedrich Engels  va  Vladimir Lenin  asarlarida nazariy ifodasini topdi. Markscha tarixiy jarayon haqidagi qarashga binoan, Kommunizm — kapitalizm oʻrnini egallaydigan va oʻz taraqqiyotida 2 bosqich (faza) — sotsializm deb ataladigan quyi bosqich hamda toʻla Kommunizm deb ataladigan yuqori bosqichni bosib oʻtadigan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadir. Kommunizm nazariyotchilari bu ikki bosqichning oʻziga xos jihatlari hamda umumiy tomonlari mavjudligini koʻrsatishga urinishgan. Umumiy tomoni iqtisodiy jihatdan yagona ijtimoiy mulkka asoslanganligi, oʻziga xos tomoni esa — mehnat taqsimoti tamoyili bilan belgilanadi, deb uqtirishgan. Chunonchi, ular K om m unizm da „ har k im da n qobi liy at iga y arasha, har k imga eht iy ojiga y arasha“ t am oy ili am al qiladi, „ Kom m unizmda m uhim ij t im oiy t afov ut lar boʻlm ay di, ham m a t eng boʻladi“ , „davlat oʻz vazifasini bajarib boʻladi va barham topadi“, deb hisoblashgan. ■ Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm yo‘nalishi AQSHda XX asming 20-30-yillarida keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asming oxirlarida vujudga kelgan (T.Veblennning 1899-y. chiqqan «Bekorchi sinflar nazariyasi» asari bilan bog‘liq). Bu yo‘nalish nomi lotincha « i nst it ut o» - urf-odat , k o‘rsat ma, muassasa so‘zidan ol ingan v a k apit alizmning imperializm bosqichi ga o‘t ishi bilan bog‘liq ravishda ro‘y berdi. ■ Institutsionalizm ma’lum ma’noda neoklassik yo‘nalishga muxolifdir. Neoklassiklar bozor iqt i sodiy ot ini o‘zini-o‘zi boshqara oladi gan (A.Smit fikri) sistema, deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institutsionalizm tarafdorlari iqtisodiyot rivojlinishining harakatlantiruvchi kuchlari moddiy omill ar bi lan birga t arix iy k ont ek st da qaraladi gan ma’nav iy, ax loqiy, huquqi y v a boshqa omil larga ham bog‘liqdir, deb o‘ylaydilar. 4. Кэмбриж мактаби. Kyembrij maktabi – bu iqtisodiy fikrning bir yo‘nalishi bo‘lib, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Kyembrij universitetida rivojlangan. Bu maktabning asosiy vakillaridan biri Alfred Marshall hisoblanadi. Kyembrij maktabi iqtisodiy fikrga katta ta’sir ko‘rsatgan va neoklassik iqtisodiyotning rivojlanishiga hissa qo‘shgan. Inst it ut sionalizm: Bu maktab iqtisodiy jarayonlarni ijtimoiy institutlar va ularning iqtisodiyotga ta’siri nuqtai nazaridan o‘rganadi. Institutsionalistlar iqtisodiy jarayonlarda madaniy va siyosiy omillarning ahamiyatini ta’kidlaydi. Torsteyn Vyeblen va Djon R. Kommons bu maktabning eng mashhur vakillaridir. Inst it ut sional izm Ushbu siyosat tobora kapitalizmni ijtimoiy tomonga burish sari bormoqda А дабиётлар рўйхати 1. «Иктисодий таълимотлар тарихи». Укув кулланма Т. «Фан» 1997й.. 2. «Амалий иктисодиѐт ». Т. «Шарк» 1996й.. 3. «Жахон иктисодиѐти». Маърузалар матни. Тошкент 1994й.. 4. Ядгоров Я.С. «истоия экономичечских учений». Учебник для вузов. 2-е издание. М. ИНФРА-М. KAPITALIZM XUSUSIYATLARI ■ Ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish; ■ Yashash uchun moddiy sharoitlar mavjud bo’lishi kerek; ■ Moddiy sharoit –oziq ovqat, kiyim kechak va uy joylar (Yashash vositslari) ■ Ehtiyojimizdagi narsalarni yetishtirish uchun yer, mehnat qurollar (ishlab chiqarish vositalari) ■ Insonda Ishlab charish vositalari mavjudligi yashash vositalarni ham bulishini kafolatlaydi. ■ PRIVATE PROPERTY-inson ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lishi mumkin, lekin hamma foydalanish huquqiga ega bo’lmaydi. ■ Agar inson ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lmasa, ushbu vositalarga egalik qilayotgan odam bilan shartnoma qilib, uning vositalarini ishlatib uzi uchun yashash ketishi uchun zarur bo’lgan yashash vositalarini yaratish mumkin. Qo’shimcha qiymat nazariyasi Inson yashashi kerek, ammo unda yashash vositalarini yaratadigan ishlab chiqarish vositalari mavjud emas. Kapitalistda ishlab chiqarish vositalari mavjud va u ishchi yollaydi. Ishchi yashash vositalarini ishlash uchun ishlaydi Yollanma ishchi foydali qiymati mavjud tovarni ishlab chiqaradi va bu tovarda ayriboshlash qiymatini yaratadi Kapitalist siz yaratga tovarni olib sotadi, yollanma ishchiga esa ayriboshlash qiymatidan ancha kam miqdorda ish haqi to’llaydi (bir kunlik yashash vositasi miqdorida) Yollanma ishchining har kuni ishlashga majbur qiladigan yagona narsa bir kunlik yashash vositalari hisoblanadi. Tushgan daromadlarda capitalist ishlab chiqarish xarajatlariga (ta’mirlash, oylik, xom ashyo), ishlab chiqarishni kengaytirishga, va shaxsiy ehtiyojlariga taqsimlab chiqadi Qushimcha qiymat ishlab chiqarishni kengaytirishda va shohona hayot kechirishda qodir bo’lganda ko’rinadi. Oy gen fon By om-Bav erk Avstriya maktabidagi uchinchi asosiy figura va kapital nazariyasiga katta hissa qo‘shgan. U "Kapital va foyda" (Kapital und Kapitalzins) nomli asarini yozib, foyda va kapital shakllanishini tushuntirishga urg‘u berdi. Byom-Baverk, shuningdek, vaqtni iqtisodiy jarayonlardagi ahamiyatini ko‘rsatib berdi va kapitalning vaqti o‘tishi bilan qiymat olishi g‘oyasini ilgari surdi. Ly udv ig fon Mi zes Avstriya maktabidagi muhim figuralardan biri bo‘lib, u "Chyeklovsiz iqtisodiyot" (Human Action) nomli mashhur asarining muallifi. Mizes bozor iqtisodiyoti va inson harakatlarining iqtisodiy jarayonlardagi rolini tushuntirishga katta ahamiyat qaratgan. Uning nazariyalari keyingi Avstriya maktabi iqtisodiy qarashlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. Qo'shi mcha Qiy mat Qo'shimcha qiymat — bu ishchilar tomonidan ishlab chiqarilgan qiymatning burjua (kapitalist) tomonidan o'zlashtirilishi. Marksga ko'ra, ishchilar o'z mehnatlari orqali tovarlarni ishlab chiqaradilar, lekin ular ishlab chiqarilgan qiymatdan faqat o'z mehnatlari uchun to'lanadigan maoshni oladilar. Qolgan qiymat, ya'ni ishchilar tomonidan yaratilgan, lekin ularga to'lanmaydigan qism — qo'shimcha qiymatdir. Bu qo'shimcha qiymat kapitalistlar tomonidan foyda sifatida o'zlashtiriladi. Yangi k ey nschilik Yangi k ey nschilik X X asrni ng ik k inchi y armida riv ojlangan v a J on My ey nard K yey nsni ng g‘oy alari negizida y arat il gan iqt isodiy mak t abdir. Yangi k ey nschilar Ky ey nsni ng dav lat ni ng iqt isodiy jaray onlarga aralashuv i ga bo‘l gan e’t ibori ni dav om et t irgan holda, k lassik mak roi qt isodi y modellarga zamonav iy element l arni k iri t ishga uringanlar. Ul ar mak roi qt isodi y modellarda narx v a maoshl arning qat t iqligini (st ick y prices and w ages) inobat ga olishgan v a buning nat i jasida bozorlarda nomuqarrarlik v a i shsi zl ik holat lari k uzat ilishi ni t ushunt irganlar. Yangi k ey nschilar, shuningdek , monet ar siy osat ni ng samaradorligi ni v a fi sk al si y osat ning iqt isodiy ot ni boshqarishdagi ahami yat ini qay t a baholashgan. Ul ar infl y at siy ani nazorat qilish v a i qt isodi y barqarorlik ni t a’minlash uchun mark aziy bank lar v a huk umat lar t omonidan t adbi q et ili shi mumk in bo‘lgan siy osat larni i shlab chiqishgan. Ky ey ns va yangi key nschilarning iqt isodiy qarashlari hozirgi k unda ham iqt isodiy siyosat ni shak llant irishda muhim ahamiy at k asb e t adi. Ular t omonidan ilgari surilgan g‘oy alar hozirgi iqt isodiy muammolarni hal e t ishda va iqt isodiy siyosat ni ishlab chiqishda ke ng qo‘llaniladi. Kambrij maktabining asosiy g‘oyalaridan biri – talab va taklifning o‘zaro ta’siri orqali bozor muvozanatining shakllanishi. Ushbu yo‘nalishda ishlab chiqilgan nazariyalar ishlab chiqarish omillarining taqsimlanishi, narxlarning shakllanishi va firmalarning xulq-atvoriga bag‘ishlangan. Marshallning "Iqtisodiyot tamoyillari" asari bu maktabning eng muhim ishlaridan biri bo‘lib, iqtisodiy nazariyalarni tushuntirishda grafik usullarni qo‘llashni joriy qilgan. Kyembrij maktabi o‘zining uslubiy yondashuvi, iqtisodiy modellashtirish va tahlil qilishga kirishuvi bilan ajralib turadi. Ushbu maktab iqtisodiyot nazariyalarini jamiyatning har xil masalalarini tushuntirish va hal etishda qo‘llashda katta rol o‘ynagan. Marjinalizm: X IX asr oxirida pay do bo‘lgan bu mak t ab iqt isodiy t ahlilning eng muhim y o‘nalishlaridan biri bo‘lib, u bozor qiy mat ini t ov arning granich hosildorligi bilan bog‘lay di. Marjinalist lar mehnat qiy mat nazariy asini rad et ib, ist e’molchilarning shaxsiy qiy mat lariga asoslangan qiy mat nazariy asini ilgari surdilar. Bu mak t abning asoschilaridan biri V ilfredo Paret o hisoblanadi.Marj inali zm: МАРЖ ИНАЛ Ф ОЙДА ЛИЛИК НАЗАРИЯСИ Reja: 1. Marjinalizm ta’limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar 2. Institutsionalizm yo‘nalishning mohiyati va ahamiyati. 3. Jon Meynard Keyns ta’limoti va No keynschilik Sot sialist ik Yo'nalish Mohiy at i Sot sialist ik y o'nalish  bozor iqtisodiyotiga muxolif bo'lib, iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan rejalashtirish va nazorat qilishga asoslanadi. Ushbu tizimda ishlab chiqarish vosit alari, re surslar va iqt isodiy f aoliy at ning k o'p qismi davlat ga t e gishli bo'ladi. Sotsializmning asosiy maqsadi — ijt imoiy adolat ni t a'minlash, iqt isodiy t e nglik ni yarat ish va barcha f uqarolar uchun f arovonlik ni oshirishdir Ut opik J amiy at : Fure, ideal jamiyatni yaratish g'oyasini ilgari surdi. U "falanster" deb nomlangan, o'z-o'zini boshqaradigan va ijtimoiy adolatni ta'minlaydigan jamoalarni tashkil etishni taklif qildi. I jt imoiy Taqsimot : U iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy ehtiyojlarga mos ravishda taqsimlashni va har bir insonning qobiliyatlari va qiziqishlariga mos keladigan ish bilan ta'minlashni maqsad qildi.Sh. Fure, fransuz sotsialisti va utopik sotsializmning asoschilaridan biri. 2. K. Mark s Iqt isodiy Ta’limot ining Umumiy Tav sifi Karl Mark s  (1818-1883) — iqtisodiy nazariya va sotsiologiya sohalarida muhim ta'sir ko'rsatgan nemis faylasufi va iqtisodchi. Uning iqtisodiy ta'limoti asosan kapitalizmni tanqid qilish va sotsializm g'oyalarini rivojlantirishga qaratilgan. Av st riy a mak t abi Av st riy a mak t abi: Marjinalizm bilan bog‘liq bo‘lgan bu maktab, Lyeon Valras va Karl Myenger tomonidan asos solingan bo‘lib, ular bozor iqtisodiyotining o‘z-o‘zidan muvozanatga kelishi va davlat aralashuvining cheklanganligini ilgari surdilar. Ushbu maktabning eng mashhur vakili Lyudvig fon Mizesdir. J .R. Commons qarashlari ■ J ohn R. Commons  (1862-1945) iqtisodiy nazariyachi bo'lib, u iqtisodiy jarayonlarni ijtimoiy institutlar va qonunlar orqali tushuntirishga harakat qilgan. Commonsning g'oyalari  " i jt imoiy iqt i sodiy ot "  tushunchasiga asoslangan bo'lib, u iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy kontekstda ko'rib chiqadi. U iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi institutlar, masalan, mehnat qonunlari va ijtimoiy himoya tizimlarining ahamiyatini ta'kidlaydi. Commons, shuningdek, iqtisodiy jarayonlarda ijtimoiy adolat va tenglikni ta'minlash zarurligini ko’rsatadi. М арженализм иқтисодий йўналиши Ryeja: Markisizm iqtmsodiy ta’limotiga muqobil maktablarning vujudga kelishi. Yangi tarixiy maktab va «Ijtimoiy uylanish». Avstriya maktabi. Marjenalizmning mohiyati. Kembrij maktabi. Amerika maktabi vakili Jon Biyet Klark g‘oyalari.MARJ IN AL FOY DALILIK N A ZARIYASI KAPITALIZM Ishlab chiqarish v osit alari: … … … . shaxslarga tegishli. Kapitalizmda ishlab chiqarish vositalari, masalan, fabrikalar, yer va boshqa resurslar …………… mulk sifatida boshqariladi  Maqsad: …………. olish. Kapitalistik iqtisodiyotda kompaniyalar va shaxslar o'z manfaatlarini ko'zlab, raqobatlashadi. Bozor m exani zmi: Bozor kuchlari (…………….) orqali narxlar va resurslar taqsimlanadi. Bu tizimda davlatning aralashuvi minimal darajada bo'ladi. Ij t imoiy t englik : Kapitalizmda ijtimoiy tenglik ko'proq iqtisodiy muvaffaqiyatga bog'liq, bu esa ba'zi guruhlar uchun imtiyozlar yaratishi mumkin. SOTSIALIZM Ishlab chiqarish v osit alari : Ijtimoiy mulk. Sotsializmda ishlab chiqarish vositalari ………….. yoki jamiyat tomonidan boshqariladi, bu esa iqtisodiy tenglikni ta'minlashga qaratilgan. Maqsad : Ijtimoiy adolat va ………... Sotsializmda iqtisodiy faoliyat ijtimoiy farovonlikni oshirishga qaratilgan. Dav lat roli : …………… iqtisodiy faoliyatni boshqaradi va tartibga soladi. Bu tizimda davlatning roli juda muhim, chunki u resurslarni taqsimlash va ijtimoiy xizmatlarni taqdim etadi. Ijt imoiy t englik : Sotsializmda ijtimoiy ……………….. va adolatga katta e'tibor beriladi, bu esa barcha fuqarolar uchun bir xil imkoniyatlar yaratishga qaratilgan. INSTITUTSIONALIZM I shlab chiqarish v osit alari : Har xil mulk shakllari. Institutsionalizmda ishlab chiqarish vositalari xususiy va davlat mulkida bo'lishi mumkin, lekin ularning boshqarilishi ijt imoiy inst it ut lar v a normat ivlar orqali amalga oshiriladi. Maqsad : Ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni tushunish. Institutsionalizm iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy kontekstda o'rganadi va institutlarning rolini ta'kidlaydi. Dav lat roli: Davlat va boshqa institutlar iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda muhim rol o'ynaydi. Bu tizimda davlatning roli iqtisodiy faoliyatni boshqarishdan ko'ra, ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni hal qilishga qaratilgan. I jt im oiy t englik : Institutsionalizmda ijtimoiy tenglik va adolatga e'tibor beriladi, lekin bu maqsadga erishish uchun institutlar va ijtimoiy normativlar orqali harakat qilinadi. Yollanma ishchi ish haqi miqdori faqat bir kunlik yashash vositalarini sotib olishga yetsa, u doim capitalist uchun ishlashga majbur bo’ladi. K.Marx bu holatni mahnatga bo’lgan eksplutatsiya deb qaraydi Eksplutatsiya faqat xususiy mulikchilik tufayli yuzaga keladi. Eksplutatsiya esa faqat xususiy mulkchilikka foyda keltiradi Fridrix fon X ay ek ham Avstriya maktabi vakili bo‘lib, iqtisodiyot, siyosatshunoslik va falsafa sohalaridagi ishlari bilan mashhur. U 1974 yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan va bozor iqtisodiyotini himoya qilgan. Xayekning "Qullik yo‘li" (The Road to Serfdom) nomli asari unga katta shuhrat keltirgan. U iqtisodiy jarayonlarning tarqatilgan bilimlar asosida qanday shakllanishini tushuntirishga harakat qilgan. Israel Kirsner - Terminning o‘zi birinchi marta 1938-yilda Valter Lippmanning Parij kollokviumida ishlatilgan. Terminning mualliflari fransuz iqtisodchisi Bernar Lavern va uning nemis hamkasbi Aleksandr Ryustou hisoblanadi • Vilfredo Paret o (Vilfredo Paret o): Uning ishi esa resurslar taqsimoti samaradorligini baholashda muhim ahamiyatga ega.Muhim v ak illar: • Ly eon Valras (Léon Wal ras): U umumiy muvozanat nazariyasini ishlab chiqqan bo‘lib, u bozorlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni matematik modellar yordamida tahlil qilgan. • Alfred Marshall (Alfred Marshal l): U mikroiqtisodiy nazariyalarning asoschilaridan biri bo‘lib, talab va taklif qonunlarini kengroq tushuntirgan. K. Marksning qiymat nazariyasi Marksning qiymat nazari, ishlab chiqarish jarayonida mehnatning ahamiyatini ta'kidlaydi. U  mehnat qiy mat i  nazariyasini ilgari suradi, bu nazariyaga ko'ra, biror mahsulotning qiymati, uni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat miqdori bilan belgilanadi. Bu g'oya, kapitalizmda qiymatning qanday shakllanishini tushunishga yordam beradi. Tarixiy Ta'siri Sotsialistik yo'nalish tarixan 19-asrning oxirlarida va 20-asrning boshlarida rivojlanib, ko'plab mamlakatlarda, jumladan, Sovet Ittifoqida keng tarqaldi. Ushbu tizimning asosiy g'oyalaridan biri Karl Marks va Friedrich Engelsning nazariyalariga asoslangan bo'lib, ular kapitalizmning ijtimoiy adolatsizligini tanqid qilib, proletariatning inqilobiy rolini ta'kidlaganlar. Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining asosiy yo‘nalishlari Ryeja: Hozirgi davr iqtisodiy ta’limotining asosiy xususiyatlari. Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm iqtisodiy yo‘nalishi. Jon Myeynard Kyeynsning iqtisodiy qarashlari. Yangi keynschilik. Yangi klassik (neoklassik) yo‘nalish.Hozirgi zamon iqt isodiy yo‘nalishlari zamonaviy iqt isodiy ot dagi t urli muammolarni t ushunish va ularni hal e t ishda t urli qarashlarni t ak lif e t adi. Har bir y o‘nalish o‘zining o‘ziga xos me t odologiy asi va nazariyalari bilan iqt isodiy jaray onlarni t ahlil qiladi. Bozor iqtisodiyoti har doim ham yechim emas 2. Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm iqtisodiy yo‘nalishi. Institutsionalizm XIX asr oxiri va XX asr boshlarida AQShda paydo bo‘lgan iqtisodiy maktablardan biri bo‘lib, uning asosiy xususiyati iqtisodiy jarayonlarni jamiyatdagi turli institutsional omillar bilan bog‘lashdir. Bu yo‘nalishning vakillari iqtisodiy rivojlanish va o‘zgarishlarni tushunish uchun faqat iqtisodiy nazariyalarning o‘zi yetarli emasligini ta’kidlaydilar, balki huquqiy, madaniy, siyosiy va ijtimoiy institutlar ham muhim ahamiyatga ega deb hisoblaydilar. Institutsionalistlar fikricha, bozor va iqtisodiy faoliyatni to‘liq tushunish uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilish jarayoniga ta’sir etuvchi barcha omillar – huquqiy tizim, urf-odatlar, madaniyat, siyosiy institutlar, ijtimoiy norma va qadriyatlarni ham inobatga olish kerak. Ularning nazariy ishlari, ayniqsa, korporativ boshqaruv, mehnat munosabatlari va davlatning iqtisodiyotdagi roliga qaratilgan. Institutsionalizmning asosiy vakillaridan biri Torsteyn Vyeblen bo‘lib, u "bo‘shashgan iqtisodiy odam" konsepsiyasini tanqid qilgan va inson xulq-atvorini aniqlashda madaniyat va institutlarning rolini ko‘rsatgan. Uning "Ayyor sarmoyadorlik" asari bu sohadagi muhim ishlardan biri hisoblanadi. Boshqa muhim vakillari jumlasiga Jon R. Kommons va Uesli Kler Mitchel kirib, ular iqtisodiy faoliyatni tarixiy kontekstda ko‘rib chiqish kerakligini va iqtisodiy institutsiyalarning o‘zgarishi iqtisodiy rivojlanishning asosiy manbai ekanligini ta’kidlaydilar. Institutsionalizm hozirgi zamonda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u iqtisodiy siyosat va tahlilda mukammal va kompleks yondashuvni talab qiladi. 4. Yangi klassik (neoklassik) yo‘nalish. Yangi klassik yoki neoklassik yo‘nalish iqtisodiy fikr maktabi bo‘lib, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllangan. Bu yo‘nalishning asosiy maqsadi — iqtisodiy jarayonlarning umumiy qonuniyatlarini o‘rganish va ularni matematik modellar yordamida tahlil qilishdir. Nyeoklassiklar iqtisodiy tizimlarning barqarorligi va bozor mexanizmlarining o‘z-o‘zidan muvozanatlashishini ta’kidlaydilar. Асоси й қ ои далар: 1. Рацоналли к ва м анф аатдорлик : Неоклассиклар инсонларни рацонал мавжудотлар сифатида кўради, яъни улар ўз манфаатларини максималлаштиришга интиладилар. Ҳар бир истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчи ўз ҳаракатларида рацонал қарорлар қабул қилади. 2. Марж и нализм : Иқтисодий қарорлар маржинал таҳлил асосида қабул қилинади, яъни қўшимча манфаат ёки қўшимча харажатлар асосида қарорлар қабул қилинади. Бу ғоя бирламчи рол ўйнайди ва талаб ва таклифнинг шаклланишига таъсир кўрсатади. 3. Бозорлар: Неоклассиклар эркин бозорларни идеал ҳолат сифатида кўриб, уларнинг мувозанатли ва самарали ишлашини таъкидлайдилар. Уларнинг фикрича, эркин бозорлар ҳаракатлари орқали жамиятнинг иқтисодий эҳтиёжлари автоматик равишда қондирилади. Inst it ut larning roli :■ N eok lassi k iqt isodchilar iqtisodiy faoliyatni asosan indi v i dual qarorlar v a bozor mexanizml ari orqali tushuntirishga harakat qildilar, lekin inst it ut sional izm bu yondashuvni cheklovchi deb hisoblab, institutlarning ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlardagi ahamiyatini ta'kidlaydi. ■ Inst it ut larni ng roli : Institutsionalizm, iqtisodiy jarayonlarni tushunishda institutlarning ahamiyatini ta'kidlaydi. Institutlar, masalan, qonunlar, an'analar va ijtimoiy normativlar, iqtisodiy faoliyatni belgilaydi va boshqaradi. 2. T.Veblen g'oyalari , Jon.R.Kommons qarashlar i va Uesli Kler Mitchel g'oyalari. ■ T. Veblen, J.R. Commons va Uesli Kler Mitchelning g'oyalari inst it ut sionalizm v a ijt imoiy iqt isodiy ot ning riv ojlanishiga katta hissa qo'shgan. Ular iqtisodiy jarayonlarni ijtimoiy kontekstda o'rganish, ijtimoiy institutlar va normativlarning ahamiyatini ta'kidlash orqali iqtisodiy faoliyatni yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Bu g'oyalar, iqtisodiy tizimlarni yanada barqaror va adolatli qilishda muhim ahamiyatga ega. 2. Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm iqtisodiy yo‘nalishi. Institutsionalizm XIX asr oxiri va XX asr boshlarida AQShda paydo bo‘lgan iqtisodiy maktablardan biri bo‘lib, uning asosiy xususiyati iqtisodiy jarayonlarni jamiyatdagi turli institutsional omillar bilan bog‘lashdir. Bu yo‘nalishning vakillari iqtisodiy rivojlanish va o‘zgarishlarni tushunish uchun faqat iqtisodiy nazariyalarning o‘zi yetarli emasligini ta’kidlaydilar, balki huquqiy, madaniy, siyosiy va ijtimoiy institutlar ham muhim ahamiyatga ega deb hisoblaydilar. Institutsionalistlar fikricha, bozor va iqtisodiy faoliyatni to‘liq tushunish uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilish jarayoniga ta’sir etuvchi barcha omillar – huquqiy tizim, urf-odatlar, madaniyat, siyosiy institutlar, ijtimoiy norma va qadriyatlarni ham inobatga olish kerak. Ularning nazariy ishlari, ayniqsa, korporativ boshqaruv, mehnat munosabatlari va davlatning iqtisodiyotdagi roliga qaratilgan. Institutsionalizmning asosiy vakillaridan biri Torsteyn Vyeblen bo‘lib, u "bo‘shashgan iqtisodiy odam" konsepsiyasini tanqid qilgan va inson xulq-atvorini aniqlashda madaniyat va institutlarning rolini ko‘rsatgan. Uning "Ayyor sarmoyadorlik" asari bu sohadagi muhim ishlardan biri hisoblanadi. Boshqa muhim vakillari jumlasiga Jon R. Kommons va Uesli Kler Mitchel kirib, ular iqtisodiy faoliyatni tarixiy kontekstda ko‘rib chiqish kerakligini va iqtisodiy institutsiyalarning o‘zgarishi iqtisodiy rivojlanishning asosiy manbai ekanligini ta’kidlaydilar. Institutsionalizm hozirgi zamonda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u iqtisodiy siyosat va tahlilda mukammal va kompleks yondashuvni talab qiladi. T. Veblen g'oy alari ■ Thorst ein Vebl en  (1857-1929) iqtisodiy nazariyachi va sotsiolog bo'lib, u iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy kontekstda o'rganishga katta e'tibor qaratgan. Uning eng mashhur g'oyalaridan biri  " ist e'mol ni ng isrof "  tushunchasidir. Veblen, iste'molchilar o'z statuslarini ko'rsatish uchun qimmatbaho va isrofli mahsulotlarni xarid qilishga intilishlarini ta'kidlaydi. Bu fenomenni u  "st at usni k o'rsat ish"  (conspicuous consumption) deb ataydi. Veblen, shuningdek, iqtisodiy tizimlarning ijtimoiy va madaniy omillar bilan qanday bog'liqligini o'rganib, iqtisodiy faoliyatni faqat iqtisodiy manfaatlar bilan cheklamaslik kerakligini ta'kidlaydi. ■ Torshteyn Veblen kapitalizm tanqidi bilan tanilgan amerikalik iqtisodchi va sotsiolog edi. Uning eng mashhur asarlaridan biri " Bek orchilar sinfi nazariy asi“ bo'lib, unda u " k o'zga t ashlanadigan ist e'mol" tushunchasini kiritdi va odamlarning xulq- atvorini shakllantirishda ijtimoiy mavqe va boylikning rolini muhokama qildi. Veblen bilan bog'liq ba'zi asosiy fikrlar va g'oyalar ■ Ko'zga tashlanadigan iste'mol: Veblen " k o'zga t ashlanadigan ist e'mol" atamasini boylarning haqiqiy ehtiyojlarini qondirish uchun emas, balki ularning ijt imoiy mav qei v a obro'sini namoy ish et ish uchun mo'l-k o'l sarf-x arajat lari v a ist e'mol usullarini t av sifl ash uchun kiritdi. Uning ta'kidlashicha, shaxslar o'zlarining ustun boyliklari va ijtimoiy mavqeini boshqalarga bildirish uchun ushbu xatti-harakatlar bilan shug'ullanishadi. ■ Savol: mahsulot qiymati yaratilganda qo’shimcha qiymat mehnat qilayotgan ishchining cho’ntagida emas, ishlab chiqarish vositalariga ega kapitalistning cho’ntakiga boradi? Ishchilar Huquqlari : Ouen, ishchilarni himoya qilish va ularning sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan g'oyalarni ilgari surdi. U ishchilar uchun kooperativlar va jamiyatlar tashkil etishni taklif qildi. Ta'lim v a Tarbiy a : U ta'lim va tarbiyani ijtimoiy o'zgarishlarning asosiy omili deb hisobladi. Ouen, ta'lim orqali insonlarni ijtimoiy mas'uliyatga tayyorlash zarurligini ta'kidlagan.R. Ouen, britaniyalik industrialist va sotsialistik harakatning muhim vakillaridan biri O'zbek ist onda iqt isodiy ot ni t art ibga soluv chi inst it ut lar • Iqt isodiy ot v a moliy a v azirligi : Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi. U iqtisodiy rivojlanish strategiyalarini belgilaydi va moliyaviy resurslarni boshqaradi. • Dav lat st at ist ik a qo'mit asi : Iqtisodiy ko'rsatkichlarni yig'ish va tahlil qilish orqali iqtisodiyotni monitoring qilishda ishtirok etadi.Dav lat organlari : • O'zbek ist on Respublik asi A nt imonopoliy a qo'mit asi : Raqobatni himoya qilish va monopoliyalarning oldini olish maqsadida faoliyat yuritadi. U bozorni tartibga solish va iste'molchilar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. • Mark aziy bank : Pul-kredit siyosatini amalga oshirish va moliyaviy barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. U inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishga qaratilgan.Reguly at orlar : • O'zbek ist on Respublik asi Inv est it siy alar v a t ashqi sav do v azirligi : Investitsiyalarni jalb qilish va tashqi savdo faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan. U iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va yangi bozorlarni ochishga yordam beradi. • O'zbek ist on Respublik asi Tadbirk orlik ni riv ojlant irish agent ligi : Tadbirkorlikni qo'llab- quvvatlash va kichik va o'rta biznesni rivojlantirishga qaratilgan.Ijt imoiy v a iqt isodiy riv ojlanish t ashk ilot lari : • Dav lat by udjet i v a moliy a muassasalari : Iqtisodiyotni moliyalashtirish va davlat xarajatlarini boshqarish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi.Moliy a inst it ut lari : Luy Yoxanes Brent ano (Lujo Brent ano): Brentano yangi tarixiy maktabning yana bir muhim vakili bo‘lib, u jamoatchilik manfaatlari va ijtimoiy adolatni iqtisodiy tahlilning markaziga qo‘ygan. Uning ishlari ijtimoiy siyosat va mehnat munosabatlari bo‘yicha tahlillarga katta hissa qo‘shgan. Karl By uxer (Karl Bücher): Byuxer ham yangi tarixiy maktabning vakili bo‘lib, uning asosiy tadqiqotlari iqtisodiy faoliyatlarning evolyutsiyasiga bag‘ishlangan. U mehnat taqsimoti va iqtisodiy institutlarning tarixiy rivojlanishini o‘rgangan. Uesli Kler Mit chel ■ Wesley Cl air Mit chell  (1874-1948) iqtisodiy nazariyachi bo'lib, u iqtisodiy tsikllar va ularning ijtimoiy-iqtisodiy ta'sirlarini o'rganishga e'tibor qaratgan. Mitchell, iqtisodiy tsikllarni tahlil qilishda statistik metodlardan foydalanib, iqtisodiy o'sish va inqirozlar o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganadi. U iqtisodiy faoliyatni tushunishda ijtimoiy institutlar va iqtisodiy muhitning ahamiyatini ta'kidlaydi. Mitchellning g'oyalari, iqtisodiy tsikllarni tushunishda ijtimoiy va iqtisodiy omillarni birgalikda ko'rib chiqish zarurligini ko'rsatadi. Sot sializmni ng Asosi y X ususiy at lari Dav lat N azorat i : Iqtisodiy faoliyat davlat tomonidan rejalashtiriladi va nazorat qilinadi. Bu, o'z navbatida, bozor mexanizmlarining cheklanishiga olib keladi. I shlab Chiqarish Vosit alarining Dav lat ga Tegishligi : Ishlab chiqarish vositalari, masalan, fabrikalar, yer va boshqa resurslar davlatga tegishli bo'ladi. I jt im oiy A dolat : Sotsializm ijtimoiy tenglikni ta'minlashga intiladi, bu esa boylik va resurslarning adolatli taqsimlanishini nazarda tutadi. Rejalasht irilgan I qt isodiy ot : Iqtisodiy faoliyat rejalashtiriladi, bu esa ishlab chiqarish va taqsimot jarayonlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi. Янги к ей нсчи ли к Янги к ейнсчи лик Х Х асрнинг и к к инчи ярм ида ри вож ланган ва Ж он Мейнард Кей нснинг ғ оялари негизида яратилган иқ тисодий м ак табдир. Янги кейнсчилар Кейнснинг давлатнинг иқтисодий жараёнларга аралашувига бўлган эътиборини давом эттирган ҳолда, классик макроиқтисодий моделларга замонавий элементларни киритишга уринганлар. Улар макроиқтисодий моделларда нарх ва маошларнинг қаттиқлигини ( sticky prices and wages) инобатга олишган ва бунинг натижасида бозорларда номуқаррарлик ва ишсизлик ҳолатлари кузатилишини тушунтирганлар. Янги кейнсчилар, шунингдек, монетар сиёсатнинг самарадорлигини ва фискал сиёсатнинг иқтисодиётни бошқаришдаги аҳамиятини қайта баҳолашган. Улар инфляцияни назорат қилиш ва иқтисодий барқарорликни таъминлаш учун марказий банклар ва ҳукуматлар томонидан тадбиқ этилиши мумкин бўлган сиёсатларни ишлаб чиқишган. Ке йнс ва янги к е йнсчил арнинг иқ тисодий қ арашл ари ҳоз ирги к унда ҳ ам иқ тисодий сиё сатни шак л л антиришда м уҳ им аҳ ам ият к асб этади. Ул ар том онидан ил гари сурил ган ғоял ар ҳоз ирги иқ тисодий м у ам м ол арни ҳ ал этишда ва иқ тисодий сиё сатни ишл аб чиқ ишда к е нг қ ўл л анил ади. Avstriya maktabi vakillari iqtisodiy fikrlar rivojida muhim rol o‘ynab, ularning asarlari hozirgi kungacha iqtisodiy nazariyalar va siyosatda katta ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda. 1. Markisizm iqtmsodiy ta’limotiga muqobil maktablarning vujudga kelishi. Markizm iqtisodiy ta’limoti XIX asrda Karl Marks va Fridrix Engels tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, unda asosiy urg‘u kapitalizmning inqirozlari va ishchi sinfining burjuaziyaga qarshi kurashini hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligiga qaratilgan. Markizm ta’limotining tarqalishi bilan bir vaqtda, unga muqobil bo‘lgan turli iqtisodiy maktablar va nazariyalar ham vujudga keldi. Ularning aksariyati kapitalizmning afzalliklarini himoya qilgan yoki sotsializmning kamchiliklarini tanqid qilgan. 3. Jon Myeynard Kyeynsning iqtisodiy qarashlari. Yangi keynschilik. J on My ey nard Ky ey ns (1883-1946) zamonaviy iqtisodiy fikrning eng muhim shaxslaridan biri hisoblanadi. Uning asarlari va g‘oyalari XX asrda iqtisodiy siyosatni shakllantirishga katta ta’sir ko‘rsatgan. Kyeynsning asosiy yutuqlaridan biri 1936 yilda chop etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" (The General Theory of Employment, Interest and Money) asaridir. Bu asarda u iqtisodiyotning o‘zini-o‘zi muvozanatga keltirish qobiliyati haqidagi klassik iqtisodiy g‘oyalarga qarshi chiqdi va davlatning iqtisodiy jarayonlardagi faol rolini tasdiqladi. 1. Marjinalizm v a cho‘ziq mey orlar nazariy asi: Klark ishlab chiqarish omillarining qiymatini aniqlashda marjinalistik yondashuvni qo‘llab-quvvatladi. Uning fikricha, har bir ishlab chiqarish omili, masalan, mehnat yoki kapital, o‘zining marjinal mahsulotiga muvofiq ravishda haq oladi. Bu degani, har bir qo‘shimcha ishchi yoki kapital birligi qo‘shgan mahsulot miqdoriga teng bo‘lgan daromadni olishi kerak. 2. Firmaning daromad t aqsimot i nazariy asi : Klarkning fikriga ko‘ra, firmaning daromadi mehnat, kapital va yer o‘rtasida taqsimlanadi. Bu taqsimot har bir omilining marjinal qiymatiga asoslanadi. U shu tariqa adolatli daromad taqsimotini nazariya bilan isbotlashga harakat qildi. 3. Raqobat v a adolat : Klark raqobat muhitida iqtisodiy adolatga erishish mumkinligini ta’kidladi. Uning fikriga ko‘ra, erkin bozor sharoitida har bir omili o‘zining bozordagi marjinal qiymatiga ko‘ra haq oladi, va shu tariqa iqtisodiy adolat ta’minlanadi. 4. Ishlab chi qari sh v a samaradorl ik : Klark ishlab chiqarish omillarining samaradorligini oshirish bilan jamiyatning iqtisodiy farovonligiga erishish mumkinligini o‘rgandi. Uning fikriga ko‘ra, samaradorlik yuqori bo‘lgan joyda iqtisodiy o‘sish va jamiyat farovonligi ta’minlanadi. 5. J on By ey t s Klarkning fikrlari iqtisodiy nazariyada muhim o‘rin tutadi va uning asarlari iqtisodchi va mutaxassislar tomonidan haligacha o‘rganiladi. Uning iqtisodiy tafakkuri zamonaviy iqtisod nazariyalariga asos bo‘lgan va ko‘plab iqtisodchilarga ta’sir ko‘rsatgan. Jon Biyet Klark g‘oyalari 5. Amerika maktabi vakili Jon Biyet Klark g‘oyalari. Jon Byeyts Klark ( John Bates Clark) — Amerika maktabi vakili, 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida yashab o‘tgan iqtisodchi. Uning g‘oyalari zamonaviy marjinalistik iqtisod nazariyasining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. 2. Yangi tarixiy maktab va «Ijtimoiy uylanish». Yangi tarixiy maktab XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida paydo bo‘lgan iqtisodiy tafakkur yo‘nalishidir. Bu maktabning asoschilari jamiyat va iqtisodiy jarayonlarni to‘liq tushunish uchun tarixiy kontekstni e’tiborga olish zarur deb hisoblaganlar. Ularning fikricha, iqtisodiy nazariyalar va qonunlar doimiy emas, balki vaqt va makonga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Bu maktab iqtisodiy ta’limotlarning rivojlanishi va shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Reflection: T.Maltusning “Nufus qonuni” nazariyasining mohiyati nimadan iborat? T.Maltusning ijtimoiy siyosatga munosabati qanday bo’lgan? J.Millni unumli va unumsiz iste’mol haqida qanday fikrda bo’lgan? J.Milning pulning qiymati pul miqdoriga teskari mutanosiblikda o'zgaradi degan fikrini izohlang. J.B.Seyning “Sey qonuni”ning (bozor qonuni) mohiyati nimada iborat? J .B.Sey ning « Foy dalilik bu qimmat o‘lchov idir» degan fikrini tushintirib bering. F.List Adam Smitning qaysi fikriga qarshi fikr bildiradi? Bu vakillar yangi tarixiy maktabning asosiy g‘oyalarini shakllantirib, iqtisodiy tahlilda tarixiy va ijtimoiy kontekstni inobatga olish zarurligini ko‘rsatib berganlar. Ular tarixiy ma’lumotlarga asoslangan empirik tadqiqotlarni olib borib, iqtisodiy nazariyalarning real dunyodagi jarayonlar bilan bog‘liqligini namoyon etganlar. Yangi t arixiy mak t abni ng asosiy v ak illari Gy ermaniy ada faoliy at y urit gan iqt isodchil ar bo‘l ib, ular o‘z t ahlillarida t arix iy k ont ek st v a ijt imoiy omil larga k at t a e’t ibor qarat ganlar. Quy ida y angi t ari xiy mak t abni ng asosiy v ak illaridan bir necha nafari k elt i rilgan: Gust av fon Shmoller (Gust av v on Schmol ler): Yangi tarixiy maktabning eng mashhur vakili hisoblanadi. U tarixiy va empirik usullarni iqtisodiy tahlilga kiritgan. Shmoller iqtisodiy jarayonlarni to‘g‘ri tushunish uchun ularning tarixiy rivojlanishini o‘rganish lozim, deb hisoblagan. Karl Gust av A dolf Knis (Karl Gust av Adolf Knies): Knis ham Yangi tarixiy maktabning ta’sirli vakillaridan biri hisoblanadi. Uning ishlarida iqtisodiy nazariyalar doimiy va universal qonunlarga emas, balki tarixiy sharoitlarga asoslanganligi ta’kidlangan. 1. Sen-Simon, Sh.Fure va R.Ouenlaming iqtisodiy qarashlari. ■ Ijt imoiy Tizimning Yangilanishi : Sen- Simon, ijtimoiy tizimni yangilash va uni ilm-fan va texnologiyalarga asoslangan holda rivojlantirish zarurligini ta'kidlagan. U iqtisodiy faoliyatni rejalashtirish va boshqarish orqali ijtimoiy adolatni ta'minlashga intildi. ■ Ishlab Chiqarish v a Ijt imoiy Mas'uliy at : U ishlab chiqarish jarayonida ishchilar va menejment o'rtasida hamkorlikni rivojlantirishni, shuningdek, ijtimoiy mas'uliyatni oshirishni taklif qildi.Sen-Simon, fransuz sotsialisti, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlarni o'zgartirishga qaratilgan g'oyalar bilan tanilgan ■ Sirt dan egalik : Veblen sirtdan egalik qilish hodisasini tanqid qildi, bu egalar o'z bizneslarini boshqarish yoki ishlab chiqarish jarayonida faol ishtirok etmaydigan vaziyatni anglatadi. Uning ta'kidlashicha, bu egalar va ishchilar o'rtasida uzilishlarga olib keldi, natijada samarasizliklar va ijtimoiy tengsizliklar paydo bo'ldi. ■ Iqt isodiy ot ga ev oly ut sion y ondashuv : Veblenning iqtisodiyotga yondashuviga evolyutsion nazariya ta'sir ko'rsatdi va u ko'pincha ushbu asosdan iqtisodiy institutlar va ijtimoiy amaliyotlarning rivojlanishini tahlil qilish uchun foydalangan. U iqtisodiyot va jamiyatni o'rganishda tarixiy va madaniy kontekstlarni tushunish muhimligini ta'kidladi. ■ Umuman olganda, Veblenning ishi sot siologiy a v a iqt isodiy ot sohalariga katta hissa qo'shdi, ijt imoiy normalar, iqt i sodiy xulq-at v or va kapitalizm dinamikasi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik to'g'risida qimmatli tushunchalarni taqdim etdi. Uning g'oyalari iste'molchilarning xulq-atvori, ijtimoiy tabaqalanishi va iqtisodiy tizimlarni shakllantirishda institutlarning rolini o'rganishda ta'sirchan bo'lib qolmoqda Crisis and Revolution Kapitalist xususiy mulkchilik tarafdori bo’lib qushimcha qiymatga egalik qilishgan Ishlab chiqarish jarayoni unumdorligini oshirish uchun mashina va texnologiyalarni joriy qilib ko’proq foyda olishga intilishgan. Raqobat sharoitida, boshqa bir capitalist o’z tovarlarini arzonro sotishga qaror qiladi. Kapitalist oxir oqibat ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi (texnologiya) daromadlari ham kamayadi, foyda bir xil miqdorda qolaveradi. Kapitalistlar ishlab chiqaraverishadi va Yashash vositalari ham arzonlashaveradi. Natijada ish haqi kamaytiriladi (yashash vositalariga yetadigan), va yollanma ishchi ishlayveradi. Jamiyatda ishlab chiqarish hajmi oshib ketadi, ammo aholida ish haqi borgan sari kamaygani uchun sotib olish uchun pul mablag’lari yetmaydi. Ishlab chiqarilgan tovarlar foyda keltirmey qo’ygandan keyin kapitalistlar yollanma ishchilarni ishlab chiqarish sexlaridan bushatadilar va korxona va sexlarini sotuvga quyadilar Natijada ishlab chiqarish barbod bo’ladi, aholini ahvoli yomonlashadi Son jihatdan oshib ketgan yollanma ishchilar Xususiy mulkchilika barham berishadi. Qiymat esa mehat qilayotgan ishchiga boradi, shu yerda Comunistik Inqilobi bo’lib o’tadi. Foydalilik qiymati va almashinish qiymati Foydalik bo’lgan narsalarni qiymati bo’lishi tabiiy. (meva- tesha) (tesha-musur) Musurni sizga nafliligi yo’q, Ayriboshlash qiymati (savdo uchun qiymati mavjud) foydalilik qiymatiga (nafliligi uchun qiymati mavjud) bog’liq Foydalilik qiymati har doim ham ayriboshlash qiymatiga bog’liq bo’lmaydi. Havo-foydalik, ammo uni ayriboshlash qiymati mavjud emas, chunki u hamma yerda mavjud Foydalilik qiymatiga qushimcha tarzda yana bir qiymat MEHNAT qiymati mavjud Almashinish qiymati foydalilik qiymatidan ko’ra osonroq o’lchasa bo’ladi 1 dona kartoshka bir dona kitobdan ko’rga foydalimi yoki yuq buni aytish qiyin. 1 dona kartoshka va bitta kitob bir xil almashinish qiymatiga ega. 3. Avstriya maktabi. Marjenalizmning mohiyati. Av st riy a mak t abi X IX asrning ox irlarida v a X X asrni ng boshl ari da A v st riy ada pay do bo‘l gan iqt isodiy mak t ab bo‘lib, uni ng asoschil ari Karl My enger, Fridrix fon V izer v a Oygen fon By om- Bav erk dir. Bu mak t ab i qt isodi y t ahl ilning suby ek t iv y ondashuv i ni i shl ab chiqdi v a k o‘p jihat dan an’anav iy iqt isodiy nazari y alardan farq qildi. Karl My enger Avstriya maktabining asoschisi sifatida tanilgan. U 1871 yilda "Iqtisodiy fanning asoslari" (Grundsätze der Volkswirtschaftslehre) asarini yozib, marjenalizm nazariyasini ilgari surdi. Myenger subyektiv qiymat nazariyasini ishlab chiqdi va iste’molchilarning ehtiyojlari va afzalliklari mahsulot va xizmatlarning qiymatini aniqlashda muhim o‘rin tutishini ta’kidladi. Fridrix fon V izer Avstriya maktabidagi ikkinchi asosiy figura hisoblanadi. U "Ryentaning qonuni"ni va "Alternativ qiymat nazariyasi"ni ishlab chiqdi. Vizer alternativ xarajatlar tushunchasini kiritdi, ya’ni bir qarorni tanlashda nafs qilingan boshqa imkoniyatlar qiymatini tahlil qilishni ilgari surdi. Uning ishi iqtisodiy nazariyalarda resurslarni taqsimlash va ularning samarali foydalanishini tushuntirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Karl Marxning Kapit alizm Tanqidi Sinf Kurashi : Marks, kapitalizmda ikki asosiy sinf — burjua (kapitalistlar) va proletariat (ishchilar) o'rtasidagi kurashni ta'kidlaydi. U burjua sinfining ishchilarni ekspluatatsiya qilishini va ularning mehnatidan foyda olishini ko'rsatadi. Mehnat ning Ek splut at siy asi : Marks, ishchilarning ishlab chiqarish jarayonida o'z mehnatlari orqali yaratilgan qiymatni burjua sinfiga berishini ta'kidlaydi. Bu jarayon ishchilarning haqiqiy qiymatidan kam maosh olishiga olib keladi. 1. Иш лаб чи қ ари ш ва бандли к : Кейнсга кўра, иқтисодиёт ўз- ўзидан тўлиқ бандликни таъминлай олмайди, яъни талабнинг етишмаслиги ишсизликка олиб келади. Унинг фикрича, давлат харажатлари ва инвестициялари орқали талабни рағбатлантириш керак. 2. Ф и ск ал си ёсат : Кейнс давлат харажатларини ошириш ва солиқларни камайтириш орқали иқтисодиётни тиклашга ишонди. Унинг назариясига кўра, давлат харажатлари орқали умумий талаб оширилади ва бу орқали ишлаб чиқариш ва бандлик даражаси юксалади. 3. Пул си ёсати : Кейнс пулнинг фоиз ставкаларига таъсирини таҳлил қилар экан, фоиз ставкаларининг пасайтирилиши хусусий инвестицияларни рағбатлантиришини, бу эса талабни оширишини кўрсатади. Кей нсни нг асоси й ғ оялари : N y eok lassik mak t ab: Marjinalistik yondoshuvlar asosida vujudga kelgan bu maktab bozor mexanizmlarining samaradorligini va iqtisodiy faoliyatda davlat aralashuvining kamayishi zarurligini ta’kidlaydi. Nyeoklassiklar bozorni o‘z-o‘zidan muvozanatga keladigan tizim sifatida ko‘radi. Alfred Marshall bu maktabning asoschilaridan biri hisoblanadi. N y eok lassik mak t ab 1. Ҳозирги давр иқтисодий таълимотининг асосий хусусиятлари. Hozirgi davr iqtisodiy ta’limotlari bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular zamonaviy global iqtisodiy tizimni to‘liq anglash va unga mos ravishda faoliyat yuritishga yo‘naltirilgan. Bu xususiyatlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Globalizatsiya: Iqtisodiy ta’limotlar globalizatsiya jarayonlarini inobatga olib rivojlanadi. Bu jarayon iqtisodiy faoliyatning global ta’limotlar masshtabda integratsiyasi, davlatlar o‘rtasidagi savdo va investitsiya oqimlarining oshishi, texnologiyalarning tarqalishi, va xalqaro iqtisodiy siyosatning ahamiyatini oshirishi bilan bog‘liq. Iqtisodiy muloqot va hamkorlik: Hozirgi iqtisodiy ta’limotlar mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlikni, transmilliy korporatsiyalar va xalqaro tashkilotlarning roliga e’tibor qaratishadi. Ular xalqaro iqtisodiy integratsiyaning turli modellarini, masalan, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi yoki Yevropa Ittifoqi kabi integratsiyalangan iqtisodiy zonalarni o‘rganishadi. Iqtisodiy inklyuzivlik: Iqtisodiy ta’limotlar ijtimoiy adolat, kambag‘allikni qisqartirish, tenglik va faol ijtimoiy siyosat masalalariga katta ahamiyat beradi. Hozirgi zamon iqtisodiy g‘oyalari iqtisodiy inklyuzivlik va barqaror rivojlanishga qaratilgan. Ekologiya va barqaror rivojlanish: Ekologiya masalalari hozirgi iqtisodiy ta’limotlarda markaziy o‘ringa ega. Barqaror rivojlanish konsepsiyalari, iqtisodiy faoliyatning ekologik oqibatlari va ularni minimallashtirish masalalari iqtisodiy qarorlarning muhim qismi hisoblanadi. Tyexnologik rivojlanish va raqamlashtirish: Raqamli iqtisodiyot, innovatsiyalar va texnologiyalarning iqtisodiy faoliyatga ta’siri hozirgi iqtisodiy ta’limotlarning markaziy mavzulariga aylangan. Bu omillar bozorlarning, ishlab chiqarish jarayonlarining va iste’molchilarning o‘zgarishiga olib kelmoqda. Institutsional iqtisodiyot: Hozirgi davrda institutlar va ularning iqtisodiy rivojlanishga ta’siriga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu yo‘nalishdagi iqtisodiy iqtisodiy faoliyatni boshqarishdagi huquqiy va siyosiy tizimlarning rolini o‘rganadi. Bu xususiyatlar hozirgi iqtisodiy ta’limotlarning keng qamrovli, dinamik va ko‘p qirrali yo‘nalishlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Ular zamonaviy iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va prognoz qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining asosiy yo‘nalishlari Reja: Hozirgi davr iqtisodiy ta’limotining asosiy xususiyatlari. Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm iqtisodiy yo‘nalishi. Jon Myeynard Kyeynsning iqtisodiy qarashlari. Yangi keynschilik. Yangi klassik (neoklassik) yo‘nalish. Hozirgi zamon iqt isodiy yo‘nalishlari zamonaviy iqt isodiy ot dagi t urli muammolarni t ushunish va ularni hal e t ishda t urli qarashlarni t ak lif e t adi. Har bir y o‘nalish o‘zining o‘ziga xos me t odologiy asi va nazariyalari bilan iqt isodiy jaray onlarni t ahlil qiladi.
Купить