Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 115.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Ergash gapning bosh gapni izohlashiga oid ilmiy ma’lumotlar

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: Ergash gapning bosh gapni izohlashiga oid ilmiy ma’lumotlar 1 Mundarija Kirish………………………………………………………………………………2 I BOB Qo’shma gap haqida tushuncha. Qo’shma gaplarning tasnifi……………..4 1.1. Qo’shma gapga ta'rif. Qo’shma gaplarning tasnifi…………………………...4 1.2. Bog’langan (teng aloqali) va bog’lovchisiz qo’shma gap…………………….7 II BOB Ergashgan (tobe aloqali) qo’shma gap ………...…………………………15 2.1. Ergash gapli qo’shma gapning ta'rifi. Ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi… ……………………………………………………………….…...…..15 2.2. Ergash gaplarning turlari. Ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi… …………………………………………………………………….…22 Xulosa ………………………………………………………………………....….58 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………..…………………………….…60 Kirish Mavzuni n g dol z ar b ligi. Bugungi kunda yosh avlodni tarbiyalashda, ularga bilim berishda dunyo tan olgan ilmiy-innovatsion pedagogik texnologiyalardan 2 foydalanish davr talabi. Shuni inobatga olib biz pedagog-o’qituvchilar oldimizda juda katta mas’uliyat turibdi. Ushbu natijaga erishishda o’zbek adabiyotshunoslarining ilmiy meroslarini o’quvchilarga innovatsion metodlar orqali yetkazish maqsadga muvofiq. Bu usul orqali o’quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga o’z hissamizni qo’shgan bo’lamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti “Barchamizning kamol topishimizda o’zbek shoir va adiblarimizning – Olloh ularni rahmat qilsin– ulug’ xizmatlari borligini doimo minnatdorlik bilan eslaymiz” – deb ta’kidlagan edi. Tilda qo’shma gap modelining mavjudligi ham sodda gap kabi nutqning tabiiy talabidir. Fikr ifodalash, nutq tuzish uchun gapning sodda shakli qanday zarur bo’lsa, qo’shma gap shakli ham shunday zarurdir. Biroq bu nutqiy birliklarning har ikkalasi, kommunikativ (aloqa-aralashuv) vazifa ifodalashidan qat'i nazar, mazmun va tuzilishi jihatidan farqli hodisalardir. Q o`shma gap ma`lum vositalar bilan o`zaro jips bo g’ langan gaplar birikmasidan iborat. Ma`lum mazmunni ifodalashda xizmat q ilgan gaplar grammatik, leksik – grammatik va leksik vositalar bilan o`zaro birikadi. Bundan tashqari qo`shma gapni tuzishda qo`shma gap qismlarining zamon munosabati, gaplarning ohangi va o`rinlashishning ham roli kattadir. Ko`rsatib o`tilgan vositalar faqat qo`shma gapni tuzib qolmasdan, qo`shma gap qismlari orasida ma`lum semantik munosabatlarning o`rnatilishi uchun ham xizmat qiladi . Kurs ishining maqsadi . Ergash gapning bosh gapni izohlashiga oid ilmiy ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish , uning xususiyatlarini tushuntirish, tahlilida hayot bilan naqadar chambarchas aloqasini bayon etish, uning inson ruhiyatidagi holatini boshqa detallarga ko‘chirishdagi mahoratini yoritib berishdan iborat. Kurs ishining obyekti . Qo’shma gaplar . Ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi. Kurs ishining vazifalari . Ergash gapning bosh gapni izohlashiga oid ilmiy ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish , uning xususiyatlarini tushuntirish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida b a y on etilg a n 3 il m iy-naza r iy xulos a la r dan o liy o ‘ q uv y ur t la r in i ng t a l a balari, o ‘ r t a m a x s u s t a ’ l im ti zi m i u c hun m a xs u s ku r s l a r va s e m ina r la r da foyda l a n ish m u m k i n. S hunin g d e k, , t a dqiq o t XX a s r m i ll iy a d a b i y ot t a r ixi, y angi d a vr o ‘ z b ek tili r i v o jl a n i s h qonu n i y atla ri ni o ‘ r g a ni s hd a m uh i m m a nb a b o ‘lib x i z m at qil a d i . Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. I BOB Qo’shma gap haqida tushuncha. Qo’shma gaplarning tasnifi 1.1. Qo’shma gapga ta'rif. Qo’shma gaplarning tasnifi 4 Tilda qo’shma gap modelining mavjudligi ham sodda gap kabi nutqning tabiiy talabidir. Fikr ifodalash, nutq tuzish uchun gapning sodda shakli qanday zarur bo’lsa, qo’shma gap shakli ham shunday zarurdir. Biroq bu nutqiy birliklarning har ikkalasi, kommunikativ (aloqa-aralashuv) vazifa ifodalashidan qat'i nazar, mazmun va tuzilishi jihatidan farqli hodisalardir. Qo’shma gap tuzish uchun, birinchidan, kamida ikkita sodda gap bo’lishi, ikkinchidan, bu sodda gaplar mazmunan munosabatga kirishgan bo’lishi kerak. Meni kutgil va men qaytarman (K.Simonov). Qalbim chinni piyola, chertmang, aka ( Q .). Sen kelmasang, kelmaydi bahor ( Q .). Demak, qo’shma gaplar mazmunan mos kelmaydigan har qanday gaplarning yonma-yon qo’yilishidan yuzaga kelmaydi. Xavo qirq daraja issiq, qo’ylar sovuqdan qirilmoqda. Bu yil yomg’ir ko’p yoqqanligi uchun, ekinlar qurib ketdi deb bo’lmaydi, albatta. Uchinchidan, qo’shma gaplar birdan ortiq sodda gaplarning ma'lum grammatik aloqaga kirishishidan tuziladi. Bunda qo’shma gapning bog’langan, bog’lovchisiz, ergash gapli turlari shakllanadi (yuqoridagi uchta misolga qarang). To’rtinchidan, yonma-yon kelgan birdan ortiq sodda gaplar mazmu-nan bir- biriga bog’langan taqdirda ham, yaxlit, umumiy birlashtiruvchi intonatsiyaga ega bo’lmasa, qo’shma gap shakllanmagan bo’ladi. Qiyoslaylik: Bahor keldi. Dalalar ko’m-ko’k (alohida sodda gaplar). Bahor keldi, dalalar ko’m-ko’k (qo’shma gap). Keyingi holatda gaplar orasida nisbiy tugallangan intonatsiya (ohang) bo’lib, birinchi gapning mazmuni ikkinchi gapning mazmuni orqali tasdiqlangan. 1 Demak, qo’shma gapning shakllanishidagi yana bir muhim belgi birlashtiruvchi intonatsiyadir. Yuqoridagilardan qo’shma gapning quyidagicha ta'rifi kelib chiqadi: Ikki va undan ortiq sodda gaplarning (yoki komponentlarning) mazmun va grammatik munosabatidan tashkil topgan, bir butun birlashtiruvchi, yakunlovchi intonatsiyaga ega bo’lgan sintaktik qurilmalar qo’shma gap deyiladi. 1 Абдураҳмонов Ғ.А. Қўшма гап. – Тошкент: Фан, 1957. 5 Qo’shma gap tarkibi qanchalik yoyiq – murakkab bo’lmasin, unda komponentlarning tugallanganligini ko’rsatadigan yakunlovchi intonat-siya mavjud bo’ladi: Urug’ yer ostida yotsa, hech kim u bilan qiziqmay-dі, u qachon tuproqni yorib, yerni zumrad kabi bezasa, uning nima ekan-ligi ma'lum bo’ladi, so’ngra, parvarish qilib, uni o’stiradilar. ("K. D.") Qo’shma gap sodda gap bilan tashqi gaplik shakli, ichki kommuni-kativ vazifa ifodalash, tugallangan intonatsiyaga egaligi kabi umumlash-tiruvchi xususiyatlarga ega bo’lishiga qaramay, unda quyidagi farqlovchi belgilar ham mavjud: 1. Shakliy belgi. Qo’shma gap birdan ortiq predikativ qo’shilmalar - dan (sodda gaplardan) tuziladi. Sodda gapda bitta grammatik markaz mavjud – u bitta predikativ qo’shilmadan tashkil topadi. Masalan, Qarasam , qaramaysan , qaramasam, qaraysan gapi to’rtta predikativ markaz borligidan, murakkab qo’shma gap hisoblanadi . Chullar chaman sochdilar, tashlab anduhlarini, Jaranglatib ochdilar Oltin sandiqlarini (T.T .) gapi bitta predikativ markaz borligidan, sodda gap hisoblanadi . Yana misol: Temur vafot etgach, shahzodlar o’rtasida kelishmovchilik kuchayib, saltanat shuhrati so’na boshladi. (qo’shma gap) Nigor oyim sunbul sochlarini orqasiga tashlab, xumor ko’zlarini yoshlab, qirq kanizini boshlab, uzoqlarga qarab bir so’z dedi. (sodda gap). 2. Qo’shma gapning ifoda materali – sodda gaplar: sodda gap-ning ifoda materiali gap bo’laklaridir. Masalan, Toy hozir Saidaning ostida ham yo’rg’alab borar, lekin bundan endi foyda yo’q , chunki tortayotgan azobi zarracha ham kamaymas edi. (A. Q .) gapi uch komponentdan – uch gapdan ; Quyosh olamni isitadi (O.) gapi esa uch komponent – uchta bo’lakdan tashkil topgan . 3. Mazmuniy belgi. Qo’shma gapda birdan ortiq voqelik – hukm, xabar ifodalanadi, ya'ni qo’shma gapning mazmuni murakkab bo’ladi. Sodda gapda bitta voqelik ifodalanadi yoki bir sub'yektning belgi xususiyatlariga doir hukm beriladi. Masalan, Mirzacho’lni cho’l deman-giz, yam-yashildir hammayoq (qo’shiqdan). Mirzachulning yam-yashil bog’ va dalalarini aylandik gaplarining birinchisida, 6 qo’shma gap bo’lganligidan, ikkita voqelik; ikkinchisida, sodda gap bo’lganligidan, bitga voqelik ifodalangan. 3 . Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar. 1 ) o’zida ega va kesim munosabatini aks ettirishi ; 2 ) nisbiy tugallangan fikr ifodalanishi; 3 ) intonatsiya jihatidan yarim mustaqillikka egaligi bilan gap hisoblansa -da, ular alohida olingan sodda gaplarday mustaqil emas, ular qo’shma gap doirasida boshqa gaplar bilan bog’langan holda harakat qiladi . Bunda bir gap mazmunining aniqlashishi boshqa gapdagi voqelikning yuzaga kelishini taqozo qiladi . Demak qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarning mazmun va grammatik hamda intonatsion xususiyatlarini shu butunlik-ning umumiy mazmuni belgilaydi. Masalan, Paxta ochildi. Terim bosh-lanadi (ikkita alohida, mustaqil sodda gap); Paxta ochildi, terim boshlanadi. Paxta ochildi – terim boshlanadi qo’shilmalarida esa Paxta ochildi gapi keyingi gap bilan munosabatga kirishganligidan, oldingi mustaqilligini yo’qotgan va nisbiy tugallangan intonatsiyaga ega bo’lib qolgan. 2 Tahlil namunasi: Men aql bilan hayotni eng yaqin va ajralmas do’st deb bilaman, biri yo’qolsa, ikkinchisini ham topib bo’lmaydi. ("K.D.") 1) qo’shma gap; 2) uchta predikativ qo’shilmadan tashkil topgan; 3) har qaysi gapning o’z ega va kesimi bor, faqat uchinchi gapda ega yo’q – shaxssiz gap. 4) har qaysi gapda nisbiy tugallangan fikr ifodalangan; 5) har qaysi komponent gapga xos nisbiy tugallangan intonatsiyaga ega; 6) komponentlar mazmun va grammatik jihatdan ma'lum munosa-batga kirishgan. 7) qo’shilma yaxlit bir tugallangan ohangga ega. Qo’shma gaplarning tasnifi Qo’shma gaplar mazmun va grammatik jihatdan, qism yoki kompo- nentlarning sintaktik aloqaga kirishishi nuqtai nazaridan, uch yirik turga ajraladi. 2 Абдураҳмонов Ғ.А. Қўшма гаплар классификацияси масаласи // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари, Тошкент, № 4, 1960. 7 1) bog’langan qo’shma gap, 2) ergashgan qo’shma gap, 3) bog’lovchisiz qo’shma gap. 3 1.2. Bog’langan (teng aloqali) va bog’lovchisiz qo’shma gap Bog’langan (teng aloqali) qo’shma gap. Komponentlarning mazmun va grammatik jihatdan teng aloqasidan tuzilgan, teng bog’lovchilar va teng intonatsiya (ohang) bilan birikkan qo’shma gaplar bog’langan qo’shma gap deyiladi. Bog’langan qo’shma gap komponentlari: 1) teng bog’lovchilar, 2) teng bog’lovchi vazifasida qo’llaniladigan yuklamalar, 3) bo’lsa, esa yordamchilari, 4) teng intonatsiya orqali tutashadi. Bu vositalar o’zi biriktirgan komponentlarning teng aloqali, teng huquqli ekanligini ko’rsatadi. Novdalarni bezab g’unchalar tongda aytdi hayot otini, Va shabada qurg’ur ilk sahar olib ketdi gulning totini. (H.O.) Zargarov ularning iltimosini rad qilib chiqarib yubordi-yu, ko’ngli xira tortgancha qoldi. (Asq. M.) Bog’langan qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarning kesimlari ba'zan bir xil grammatik shaklda, bir xil zamonda shakllangan bo’ladiki, bu, mavjud gap komponentlarining teng aloqali va bu aloqaning birmun-cha erkin ekanligini ko’rsatadi. Bog’langan qo’shma gaplar teng bog’lovchilarning ishtirokiga – qo’llanilishiga ko’ra to’rt turga ajratiladi: 1) biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, 2) zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, 3) ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, 4) inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gap. Biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap komponentlarini tutashtirishda va, ham, hamda bog’lovchilari -u (-yu), -da yuklamalari bo’lsa, esa yordamchilari ishtirok etadi va bunday qo’shma gap komponentlari voqelikning bir vaqtda yoki ketma-ket yuz berganligini ifodalaydi. Misollar: Ruzimatning ranggi o’zgardi va ko’zlarida hamisha o’ynab turadigan tabassum ifodasi to’satdan 3 Абдураҳмонов Ғ.А. Қўшма гаплар классификацияси масаласи // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари, 8 yo’qoldi. (A.Q.) Boltasi kamariga qadalgan bir chol otlarni yetaklab muz ko’chadigan joyga olib keldi va xotinlar changak bilan tortib muzlarni chenalarga yuklay boshladilar. (A.Q.) Shu choq eshik ochildi-da, eshonnnig kallasi ko’rindi. (A.Q.) Daryo tomondan gurullab esib turgan shabada yo’l bo’yidagi o’t- o’lanlarni egar, tebratar, hamda sarg’ayib borayotgan arpalar undan mavj urar edi. (A.Q.) Shuning uchun dadillik qilib, qattiqroq qadam bosishga qo’rqadi. Ham bu yer uncha qulay emas. (O.) Og’zimdan chiqmagan so’zim qulimdir, aytganim esa xojamdir. ("K.D.") Zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gap komponentlari ammo, lekin, biroq kabi zidlov bog’lovchilari va shu bog’lovchilar vazifasida qo’llaniladigan -u (-yu) yuklamalari orqali birikadi. Bu turdagi bog’lan - gan qo’shma gap komponentlarining mazmuni bir-biriga zid, q arama-qarshi bo’ladi. Bu zidlik aslda gap komponentlarining o’zida mavjud bo’lib, u, zidlov bog’lovchisini talab qiladi. Zidlov bog’lovchilari zid komponentlarni tutashtirishdan tashqari, mavjud zidlikni kuchaytiruvchi vosita hamdir. Ammo, lekin, biroq zidlovchilari ko’p hollarda biri ikkinchisi o’rnida qo’llanilsa-da (sinonim bo’lsa-da), ularning qo’llanilishida nozik ma'no ayirmalari, uslubiy farqlar mavjud. Misollar: Otini bilolmadim, ammo qamishday qomati bor. (O.) Kun sovuq, lekin bozor qaynaydi. (O.) Daraxtlarning mevasi mo’l va yirik: lekin xozir deyarli hammasi ko’m-ko’k. (O.) Keldi jon og’zima-yu, ul sho’xi badxu kelmadi. (N.) G’amma narsa o’tarkan-u, do’stlik qolarkan. (Asq. M.) Ba'zan ikkita zidlovchi ( ammo lekin ), bitta biriktiruvchi, bitta zidlovchi ( va lekin ), yuklama zidlovchi (- u -yu, lekin , biroq, ammo ) vositalar birga qo’llanadi va bunda mavjud zidlik yanada kuchaytiriladi, ta'kidlanadi: Sen bilan bizning choponimiz eski bo’lsa ham, nazarimiz to’q, ammo lekin ular hamisha yog’ ichida yashasalar ham, ulguday ochko’z bo’ladilar. (H.Shams.) Bir oy Salomat opa, bir oy Karomat opa muharrir bo’ldi, ammo lekin Salomat opaning gazetasi har safar tanqidga uchraydi. (Asq. M.) Ushoq qand oq to’zga monand erur, va lekin biri qand, biri tuz erur. (N.) Qalandarovning havasi zur -u , lekin xotinining xafsalasi bundayroq ekan. (A. Q .) Kozimbek ko’nmayotibdi -ku , lekin, baribir, kuzda to’y 9 qilamiz . (A.Q.) Ba'zan bolaligi qalqi6-qalqib chiqadi -yu , lekin, umuman, shaxs bo’lib yetilayotgani kundan-kun ko’zga tashlanayotgan edi (Asq.M.) Xunar yoddan chiqmasa -da, lekin nozik tomonlari unutiladi. ("K.D.") Ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap komponentlari gap boshida takrorlanib qo’llanuvchi yo, yoki goh , gohi, ba'zan, dam, xoh, bir kabi ayiruv bog’lovchilari bilan birikadi va harakat yoki voqelikning almashinib, galma-gal yuz berganligini, bir voqelik yuzaga kelsa, ikkinchisi sodir bo’lmasligini ifodalaydi: Yo xatlar borib tegmasdi, yo Kamol ham biron faloqatga uchragandi. ( M.I.) Kun qattiq isidi : yo yomg’ir yogadi, yoki "afg’on" shamol qo’zg’aladi (og’izdan). Dam jahlim chiqadi, dam kulgim keladi. (O.) Bunday kunlarda havo ba'zan juda isib ketadi, ba'zan orombaxsh shabada esadi. Goh oshiq q albining ozoridir ishq, Goh g’am-qayg’uning bozoridir ishq. (U.) Inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplarda inkor bog’lovchisi (- na) birdan ortiq komponentning boshida takrorlanib qo’llanadi, ma'lum bir paytda ro’yobga chiqmagan, mavjud bo’lmagan voqea-hodisa yoki belgi-xususiyatlarni ifodalovchi gaplarni biriktirib qo’shma gap hosil qiladi. Inkor mazmunidagi gaplarni biriktiruvchi inkor bog’lovchisining ma'noni kuchaytirish xususiyatiga ko’ra yuklamalik vazifasi ham bo’ladi. Uning nomiga g’alati bir konvert chiqdi: na adresi bor, na familiyasi bor, na pochta muhri. (Asq.M.) Inkor bog’lovchili qo’shma gaplarda inkor bog’lovchisi har bir komponent boshida takrorlangan holda qo’llanadi va kamida ikki xil vazifa bajaradi: a ) birdan ortiq gapni biriktiradi; b ) ularni inkor gapga aylantiradi: Uning kelganini na Qurbon ota payqadi, na Sidiqjon payqadi. (A. Q.) Bunday qurilmalarda - na vazifasida ham yordamchisi ham qo’llanilishi mumkin: Uning kelganini Kurbon ota ham payqamadi, Sidiqjon ham payqamadi. Bu gapda inkor elementi (-ma) kesimda bo’lib, ham yuklamasi tutashtiruvchi vazifani bajargan. Inkor bog’lovchili qo’shma gapning kesimi odatda tasdiq shaklda bo’lsa-da , ba'zan ma'noni kuchaytirish uchun inkor shaklda ham bo’ladi – gapda qo’sh inkor 10 shakllanadi: U Hoshimjonni ham olib ketish to’g’risida og’iz ochmagani uchun, bu haqda na Kimsanboy bir narsa deya olmadi, na Anzirat xola. (A. Q .) Inkor bog’lovchili qo’shma gaplarning kesimlari bir xil so’z bilan ifodalanib, bir xil zamonda bo’lganda, uslubiy talab bilan, ko’pincha , oxirgi kesim hattoki oxirgi gap qo’llanmaydi : Na bir yo’l biluvchi odam bor, na bir yo’l yorituvchi mash'al («K.D.») Buni na rayosat payqadi, na xalq. (A. Q .) Bular orasida bo’lib o’tgan mojarodan na Umidaning xabari bor, na Ismoiljonning. (A .Q.) Matn talabi bilan inkor bog’lovchili qo’shma gaplarda ba'zan hamma kesimlar ham qo’llanmasligi mumkin: Ammo bu jangdan na menga manfaat, na senga va na xalqqa! (S . Abd.) Cho’chima, jigarim, o’z uyingdasan, Bu yerda na g’urbat , na ofat, na g’am . ( G’ . G’ .) Tahlil namunasi: Qattiq shamol bo’ldi va biz o’z yo’limizni o’zgartirdik . (S.Zun.) 1) bu gap ikki komponentdan tuzilgan, 2) komponentlar va bog’lovchisi bilan birikkan, 3) biriktiruv bog’lovchili qo’shma gap , 4) kesimlari bir xil zamon shaklida, 5) voqelik ketma-ket yuzaga kelgan , 6) chizmasi : va Na fonus yonadi, na derazalarda chiroq miltillaydi. (A. Q .) 1) ikki komponentdan tuzilgan , 2) inkor bog’lovchisi (-na) orqali birikkan , 3) inkor bog’lovchili qo’shma gap, 4) kesimlari bo’lishli, kelasi zamon shaklida, 5) yuzaga kelmagan voqelik ifodalangan, 6) chizmasi : na , na Bog’lovchisiz qo’shma gap . Ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning bog’lovchilarsiz yoki bog’-lovchi vazifasidagi grammatik vositalarsiz faqat bir butun yaxlit ohang asosida birikishidan tashkil topgan sintaktik qurilmalar 11 bog’lovchisiz qo’shma gap deyiladi: Odamnine tanasida chorakkam besh litr qon bor, shuning hammasi taxminan har minutda bir marta yurakdan o’tib turadi (Asq.M.). Ot-eshaklar, aravalar dukuri tinmaydi, somon ortilgan tuyalar ketma- ket o’tadi . (O.) Bog’lovchisiz qo’shma gapning komponentlari bir-biridan sanash ohangiga o’xshash tugallanmagan intonatsiya bilan ajralib turadi va unda voqealarning bir vaqtda yoki ketma-ket yuz berishi ko’proq tasviriy tarzda ifodalanadi: Daraxtlarning ustidan onda-sonda qushlarning sadosi bir zumgina yangrar, yana og’ir jimlik cho’kardi. (O.). Go’zal qizsiz, pinhon ishqingizda o’rtanaman. (O.) Bog’lovchisiz qo’shma gaplar komponentlarning o’zaro mazmun munosabatiga ko’ra uchga bo’linadi: 1. Bog’langan qo’shma gapga sino-nim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap. 2. Ergashgan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap. 3. Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lmagan bog’lovchisiz qo’shma gap. Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap komponentlari bir-biriga "tenglik" yoki "tenglanish" ohangi vositasida birikadi. Bog’lovchisiz qo’shma gap bog’lovchili qo’shma gapning hamma turiga emas, faqat biriktiruv va zidlov munosa-batini ifodalovchi turlarigagina sinonim bo’lib keladi: Qiyoslaylik : 1. Ro’zimatning rangi o’zgardi va ko’zlarida hamisha o’ynab turadigan tabassum ifodasi to’satdan yo’qoldi. (A. Q .) 2. Oyda dog’ bo’lsa bo’lar, ammo siz bilan bizda bo’lmasin. (U.) 3. Yoki mening ko’nglim hamma vaqt yosh, Yoki chiroy senga umrbod yo’ldosh (U.) 4. Ularda na aql va ma'rifat bor, na insof na muruvvat bor ("K.D".). 4 Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisini bog’lovchilarni tushirib bog’lovchisiz qo’shma gapga aylantirish mumkin-u, biroq uchinchi va to’rtinchi gaplar bunday qilishga imkon bermaydi, aks holda gaplarning oldingi mazmuni o’zgarib ketadi. Bog’langan qo’shma gap bilan bog’lovchisiz qo’shma gapning sinonimligi faqat ularning biridan bog’lovchini tushirish yoki orttirish mumkinligidagina emas 4 Миртожиев М.М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. 12 (bu holat farqli bo’lib, ohangda ham har xil o’zgarish bo’ladi), balki har ikki qurilma mazmunidagi tabiiy yaqinlik-dir: Boshliq ovqatni yemay chetga surib qo’ydi, yuziga allaqanday soya tushdi. // Boshliq ovqatni yemay chetga surib quydi va yuziga allaqanday soya tushdi. (Asq.M.) Kun sovuq, bozor qaynaydi.// Kun sovuq, lekin bozor qaynaydi. (O.) Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gaplar ham bir vaqtda yoki ketma-ket yuzaga keladigan voqea-hodisa-larni ifodalaydi: Ko’klamning sayroqi qushlari tabiat ko’rinishlarini kuylamoqdalar, ko’m-ko’k ko’katlar silkinib qushlarni olqishlamoqda-lar. (O.) Gulnor boshni Yo’lchining ko’kragiga suqib yig’ladi, Yo’lchi uni eshik oldiga olib bordi. (O.) Bu tipdagi qo’shma gaplarda ketma-ketlik mazmunini aniqroq ko’rsatish uchun komponentlarning bosh qismida payt ravishlari ham qo’llaniladi: Avval menga yetib olishsin, undan keyin birga o’qiyman-da. (A.Q.) O’sarjon dastlab o’zi yo’q vaqtda qilingan ishlar bilan tanishdi, keyin terim masalalariga ko’chdi. (O.) Bog’lovchisiz qo’shma gaplar ba'zan zidlov bog’lovchili qo’shma gap kabi zid mazmunli komponentlardan tuziladi: Tong otgan, hali osmon qorong’i edi (S.Zun). Tong otgan, lekin hali osmon qorong’i edi. Umuman, bog’lovchisiz qo’shma gap bog’lovchili qo’shma gaplar bilan ma'lum o’rinlarda sinonimligidan qat'i nazar, ular ham mazmun, ham grammatik jihatidan bir xil hodisalar emas. Ergashgan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gaplar o’zaro tobelanish ohangi orqali birikadi va bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gaplardan farq qiladi. Ergashgan qo’shma gaplarning hamma turi ham bog’lovchisiz shaklda kelavermaydi. Chunonchi, ravish, chog’ishtirish, o’lchov-daraja, o’rin ergash gaplar bog’lovchisiz kelmaydi. Chunki bu xil gaplarda bog’lovchilar yo 5 ki nisbiy so’zlar tushirilganda, shu turdagi qo’shma gap hosil bo’lmaydi. Quyidagi ergash gaplar bog’lovchisiz qo’shma gaplarga sinonim bo’ladi: 5 Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1961. 13 1) Shart ergash gap, payt ergash gap, to’siqsiz ergash gap, natija ergash gap, sabab ergash gap, o’xshatish ergash gap, ega ergash gap, kesim ergash gap, to’ldiruvchi ergash gap, aniqlovchi ergash gap. Shart ergash gapli qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gaplarning birinchi komponenti keyingi komponentdagi voqelikning yuzaga kelish shartini bildiradi. Oldingi komponentdagi ohang balandroq, keyingisi pastroq bo’ladi, komponentlar orasida biroz to’xtab olinadi: To’g’ri bo’ling –behovotir bo’lasiz. Qo’shning tinch – sen tinch (maqollar). 2) Payt ergash gapli qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gaplarda birinchi komponent ikkinchi komponentdagi voqea-ning bajarilish paytini anglatadi: Paxta ochildi (ochilishi bilan), terim boshlandi. 3) To’siqsiz ergash gapli qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lov-chisiz qo’shma gaplarda birinchi (tobe) komponentning mazmuni keyingi komponent mazmunining bajarilishiga zid bo’lsa-da, voqelik yuzaga keladi: O’zim har joydaman, ko’nglim sendadir (Muq.). It xuradi – karvon o’tadi. (maqol) 4) Natija ergash gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap komponentlarining ikkinchisi birinchisi orqali kelib chiqadigan natijani anglatadi: U shunchalik berilib termildi, soyning o’rtasida suv ichayot-gan otning pishillashi ham sezilmadi. (O.) 5) Sabab ergash gapli qo’shma gaplarga sinonim bo’lgan bog’lov-chisiz qo’shma gap komponentlarining birinchisida sabab, ikkinchisida shu sababdan kelib chiqadigan natija anglashiladi: Qo’rqitmay o’stirdim – botir bo’ldingchz (maqol). Yo’lboshchimiz bor – xalq birligi bor. (G’.G’.) 6) O’xshatish ergash gapli qo’shma gaplarga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap komponentlari orqali ikkita o’xshash voqelik ifodalanadi: Qor yog’di – don yog’di. Suv keldi – nur keldi. (maqol) 7) Maqsad ergash gapli qo’shma gaplarga sinonim bo’lgan bog’lov-chisiz qo’shma gaplarda komponentlardan biri boshqasi orqali yuzaga keladigan voqelikning maqsadini ifodalaydi: Vatanni bezang – avlodlar unutmaydi. Derazani ochdim – toza havo kirsin. 14 8) Ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi ergash gaplarga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gaplar (izohlovchi komponentli qo’shma gaplar)da mazmunan tobe komponent hokim komponentdagi olmosh bilan ifodalangan yoki ifodalanmagan egani ( Faqat shu esida: ertasi kuni ko’zini ochsa, Sobirjon yonida yo’q edi – Asq.M.), kesimni ( Yaxshisi shu: bizdan havotir olmay, Kapsanchilar oldiga borgin – A.Q), to’ldi-ruvchini ( Men bilaman: sizlarga ishonish qiyin – A.Q.), aniqlovchini ( Bir gapim bor, aytaman ) izohlaydi. Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lmagan bog’lovchisiz qo’shma gap komponentlarini bir-biriga bog’lash uchun hech qanday bog’lovchini qo’llab bo’lmaydi. Shuning uchun bunday bog’lovchisiz qo’shma gap bog’lovchili qo’shma gapga sinonim bo’lmaydi: Qani bo’lmasa, biz bilan yuring, soy bo’yini aylanib kelamiz (S.Ahm.). Oldingizda bir yo’l bor: bu haqiqat yo’li. (A.Q.) Bog’lovchili qo’shma gapga sinonim bo’lmagan bog’lovchisiz qo’shma gaplar, ko’pincha, maqol, matal, aforizm, hikmatli ibora, topishmoq va poetik nutqiy parchalar bilan ifodalanganligidan, ularning komponentlari mazmun jihatidan ixcham, zich bo’ladi, ohang bilan birikkanligidan, ular o’rtasiga bog’lovchi vositalar kiritib bo’lmaydi: O’sma ketar, qosh qolar (maqol). Shoirlari g’azal yozadi, botirlari kanal qazadi (H.O.). Tahlil namunasi: Hayot bor – mudrash, hayot bor – kurash! (Asq.M.) 1) ikkita bog’lovchisiz qo’shma gapdan tuzilgan bog’lovchisiz murakkab qo’shma gap, 2) aniqlovchi ergash gapli qo’shma gapga sinonim , 3) chizmasi 15 II BOB Ergashgan (tobe aloqali) qo’shma gap 2.1. Ergash gapli qo’shma gapning ta'rifi. Ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi. Qo’shma gaplar mazmun va grammatik jihatdan doimo teng aloqaga kirisha bermaydi. Ular ko’p hollarda ana shu aloqaning aksi bo’lgan tobelanish yo’li bilan birikadi. Bunday qo’shma gaplarda komponent - larning biri hokim, ikkinchisi tobe bo’lib, tobe komponent hokim komponentni izohlaydi. Masalan, Dunyoni tark etmagayman, dunyoda sen bor uchun (U.) gapining ikkinchisi birinchisining mazmunini izohla-ganligi, undagi harakatning yuz berish sababini anglatganligi uchun unga tobe hisoblanadi. U shunday ayolki, fahm-farosatda tengi yo’q (S.Zun.) gapining ikkinchisi birinchi gapning bir bo’lagi ( shunday )ning mazmu- nini izohlab, to’ldirib kelganligi uchun unga tobelangan. Yuqoridagi gap komponentlari faqat mazmun – ichki tomongina emas, tashqi – gram-matik tomondan ham tobelashtiruvchi shakllar (-sa, -ki) olib, o’zaro birikkan. Demak, gaplarning hokim va tobelik munosabatidan tashkil topgan, ergashtiruvchi bog’lovchilar va tobelashtiruvchi intonatsiya orqali birik-kan gaplar ergash gapli qo’shma gap deyiladi. Ergash gapli qo’shma gapni tashkil qilgan gaplar ikki xil bo’ladi. Bular bosh va ergash gaplardir . Butun mazmuni yoki biror bo’lagining mazmuni izohlanayotgan, aniqlanayotgan gap hokim yoki bosh gap deyiladi. Bosh gapga ergashib, uning mazmunini yoki biror bo’lagining mazmunini izohlab, aniqlashtirib keluvchi gap tobe yoki ergash gap deyiladi. 6 Bunday qoidalar, ta'rif va tavsiflar bo’lishiga qaramay, bosh va ergash gaplarni farqlashda ma'lum qiyinchilikka duch kelinadi. Buning ma'lum sabablari bor, albatta: bosh va ergash gaplarning grammatik shakllanishida tub ajratuvchi farqlar ba'zan u qadar ko’zga tashlanib turmaydi. Masalan, ergashish formalari 6 Абдураҳмонов Ғ.А. Эргаш гапли қўшма гаплар масаласи // Ўзбек тили грамматикаси ва пунктуацияси масалалари. – Тошкент, 1959. 16 bosh gap tarkibida ham , ergash gap tarkibida ham bo’ladi. Ergash gaplar ko’p hollarda birinchi o’rinda ham , ikkinchi o’rinda ham kela beradi. Ba'zi bosh gaplarning kesimi shakllanmagan bo’lib, ergash gapga nisbatan nomustaqil, aksincha, ba'zi ergash gaplarning kesimi shakllangan bo’lib, bosh gapga nisbatan musta-qil o’rin egallaydi va b. Bulardan kat'i nazar, bosh va ergash gaplarni farqlashda: 1) qo’shma gap tarkibidagi komponentlarning hokim -tobeligiga, mazmun munosabatiga e'tibor beriladi. Yuqorida aytilganidek , mazmun yoki biror bo’lagining mazmuni izohlanayotgan gap hokim – bosh gap; bosh gapning mazmunini yoki uning biror bo’lagining mazmunini izoh-lab kelayotgan gap tobe – ergash gap hisoblanadi . Boshqacha aytganda, bosh gap, keng ma'noda, belgisi aniqlanayotgan gap – aniqlanmish; ergash gap belgi aniqlaydigan gap – aniqlovchi komponent. Masalan, Bilib qo’yki , seni vatan kutadi ( G’ . G’ .) gapida birinchi kesimning mazmuni mavhum ( Bilib qo’yki – nimani? – noma'lum), ikkinchi kompo-nent keltirilgach, mana shu mavhumlik aniqlashadi ( Bilib kuyki – nima-ni? – seni vatan kutishini ). Shunga ko’ra, ikkinchi gap aniqlovchi kom-ponent – ergash gap; birinchi gap aniqlanmish komponent – bosh gap. 2) bosh va ergash gaplarni aniqlashda ularning tashqi tomoni – grammatik shakllanishlari ham e'tiborga olinadi. Masalan, kesimi fe'lning vazifaviy shakllari (ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi), shart mayli shakli yoki ularning egalik , kelishik , ko’makchilar bilan shaklla-nib, bosh gapga bog’lanadigan qismi ergash gap sanaladi va birinchi o’rinda keladi (inversiya istisno): Kimki jismoniy tarbiya bilan shug’ul-lansa, u sog’lom bo’ladi. Rais kelgach, odamlar to’planadi. – Rais kelib, odamlar to’planadi. – Rais kelguncha, odamlar to’plandi. – Rais kelmay (kelar-kelmas), odamlar to’plandi. – Rais kelganda (kelmay turib), odamlar to’plandi. – Rais kelgungacha (-ga qadar), odamlar to’plandi. – Rais kelgandan keyin (so’ng), odamlar to’plandi. – Rais kelishi bilan, odamlar to’plandi va hokazo . Yoki -ki elementi bilan shakllangan komponent, ko’p hollarda bosh gap bo’lib, birinchi o’rinda keladi. 7 7 Азизова А.Г. Ўзбек тилида шарт ва тўсиқсиз эргаш гаплар. – Тошкент: Фан, 1955. 17 Ergash gaplarni bosh gapga biriktirishda ergashtiruvchi bog’lovchi-lar, fe'l shakllari , yuklamalar, ko’makchilar, bog’lovchi so’zlar, nisbiy so’zlar, ayrim kelishik qo’shimchalari , egalik qo’shimchalari , ohang va tartib kabi vositalar qo’llaniladi . O’zbek tilida ergash gaplarning bosh gapga birikish yo’li , asosan, ikki xil: 1) bog’lovchili ergashish, 2) bog’lovchisiz ergashish. Ergashgan qo’shma gap komponentlarini biriktirishda, asosan, ergashtiruvchi bog’lovchilar qatnashadi. Ergashtiruvchi bog’lovchilar ergashgan qo’shma gap tarkibidagi vazifasiga ko’ra uch guruhga ajraladi: 1) sof bog’lovchilar, 2) bog’lovchi yuklamalar, 3) bog’lovchi so’zlar. Sof bog’lovchilar hokim va tobe qismlarni bir - biriga bog’laydi. Bunday bog’lovchilarga - ki, chunki, shuning uchun, negaki, sababki, shekilli, guyo kabi so’zlarni kiritish mumkin. Bog’lovchi yuklamalar esa ham bog’lovchi, ham yuklama vazifasini bajaradi. Bu yordamchilar gapning mazmunini kuchaytirish yoki gapga qo’shimcha ma'no (ottenka) berish uchun qo’llaniladi . Bular agar, bordi-yu, basharti, mabodo, modomiki, toki so’zlaridir. Bog’lovchi so’zlar o’z leksik ma'nosini saqlagan holda qo’shma gap qismlarini biriktirishda qo’llaniladi . Demoq, bo’lmoq kabi so’zlar bog’lovchi – so’z bo’lib keladi. Ergash va bosh gaplarni tutashtiruvchi vositalar hakida har bir ergash gapli qo’shma gap doirasida alohida to’xtalamiz. Ergashgan qo’shma gap bog’langan qo’shma gap bilan gaplik nuqtai nazaridan, umumiylikka ega bo’lsa ham , ular quyidagicha munosabatga kirisha oladi: 1. Ergashgan qo’shma gap komponentlari tobelanish, bog’langan qo’shma gap komponentlari tenglanish yo’li bilan munosabatga kirishadi. 18 2. Ergashgan qo’shma gap komponentlari ergashtiruvchi bog’lov-chilar, bog’langan qo’shma gap komponentlari tenglashtiruvchi bog’lov-chilar bilan birikadi. 3. Ergashgan qo’shma gapda tobelantiruvchi, bog’langan qo’shma gapda tenglashtiruvchi ohang mavjud. 4. Ergashgan qo’shma gapda bir gap boshqasini izohlaydi, bog’lan-gan qo’shma gapda bu hol deyarli kuzatilmaydi. 5. Ergashgan qo’shma gaplarning komponentlari mazmun va gram-matik jihatdan bog’langan qo’shma gapga nisbatan birmuncha zich munosabatga kirishgan bo’ladi. 6. Ergashgan qo’shma gaplarda bosh gap (aniqlanmish gap ) va ergash gap (aniqlovchi gap) tushunchalari bo’ladi. Bosh gapsiz ergash gap, ergash gapsiz bosh gap mavjud emas. Bu holat bog’langan qo’shma gaplarda kuzatilmaydi. Tahlil namunasi: Bugun u o’zida yo’q xursand, chunki dadasi kelgan (S.Zun .) 1) ikkita sodda gapdan tuzilgan. 2) ergashtiruvchi bog’lovchi (chunki) va tobelantiruvchi ohang orqali birikkan. 3) ergash gapli qo’shma gap. 4) bosh gap birinchi o’rinda, ergash gap ikkinchi o’rinda, bog’lovchi ergash gap tarkibida. 5) chizmasi: , chunki ERGASH GAPLARNING TASNIFI Ergash gaplarni tasnif qilish, vazifaviy turlarga ajratish birmuncha murakkabdir. Chunonchi, ayrim ergash gaplar tuzilishi (kesimning morfologik shakllanishi, ergashtiruvchi bog’lovchilar olishi kabi) jihatidan bir-biriga juda yaqin, xatto, bir xil bo’ladi. Masalan, Mohir musavvirlar devorga shunday rasmlar chiza oladilarki, ular devordan chiqib kelayotganga o’xshab ko’rinadi ("K.D"). Quyosh shunday charaqlab ketdiki, maysalarning rangi birpasda o’zgardi (A.Q.) 19 gapla-rining har ikkalasida ham: 1) bosh gap birinchi o’rinda, 2) izohlanishi kerak bo’lgan so’z – shunday , 3) kesimlari fe'l bilan ifodalangan, 4) komponentlar - ki bog’lovchisi bilan birikkan, 5) - ki bosh gaplarning kesimlari tarkibida. Mana shunday o’xshashliklarga qaramay, birinchi gap aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap, ikkinchi gap natija ergash gapli qo’shma gaplardir. Yomg’ir tinganda, dalaga chiqar edik gapi vaziyat nuqtai nazaridan, ham payt ergash gapli qo’shma gap ( yomg’ir tingan paytda, dalaga chiqar edik – bo’lib o’tgan harakat eslanayapti), ham shart ergash gapli qo’shma gap ( yomg’ir tinsa, dalaga chiqardik – nutq momentidan keyin yuz berishi mumkin bo’lgan harakat mo’ljallana-yapti). Uni eslasam, o’zim ham xijolatdan kichrayib qolgandek bo’laman (E.A.) gapi ham shart, ham payt ergash gapli qo’shma gapni eslatib turadi. Yoki -sa bog’lovchisi shart ergash gapni bosh gapga tutashti-ruvchi vosita bo’lishiga qaramay, Borsam, yo’q ekansiz gapida payt ergash gapni bosh gapga tutashtirish uchun xizmat qilgan. Demak, ergash gap turlarini farqlashda ergashtiruvchi shakllarga asoslanishning o’zi yetarli emas. Chunki bitta -ki bog’lovchisining o’zi ega, kesim, aniqovchi, to’ldiruvchi, shart, natija, sabab, payt ergash gaplarni; -sa bog’lovchisi esa aniqlovchi, shart, o’lchov-daraja, chog’ish-tirish-o’xshatish, o’rin, to’siqsiz ergash gaplarni biriktirishda ishtirok etadi. 8 Yuqoridagi mulohazalardan qat'i nazar, ergash gaplarning vazifaviy turlarini belgilashda quyidagilarga e'tibor beriladi: 1. Ergash gapli qo’shma gap bir butun holda olinib, mazmun va shakl birligi nazarda tutilgan holda tahlil qilinadi. 2. Ergash gapning butunlik tarkibidagi – qo’shma gap ichidagi aniq vazifasiga e'tibor beriladi. Ergash gap bosh gapga, bosh gap ergash gapga nisbatan belgilanadi. Ergash gapning mavjudligi bosh gap tufaylidir, ergash gap bosh gapning yoki uning biror bo’lagining mazmunini izohlab, bosh gap orqali ifodalanayotgan fikrni to’ldiradi. Bunda bosh gap mazmunining qaysi tomoni (masalan, voqelikning yuz berish sababimi, paytimi kabi) yoki bosh gapdagi qaysi 8 Асқарова М.А. Эргашган қўшма гапларнинг синтактик синонимикаси масаласига доир // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, 42- том, 1- китоб, 1963. 20 bo’lak (egami, kesimmi kabi) izohlanayotganligi, undagi qaysi belgi-xususiyatlar aniqlashtirilayotganligi, mana shu belgi-xususiyatlarning turlari kabilar-ga e'tibor qaratiladi. Bosh gap mazmunining turli tomondan izohlash zaruriyati ergash gaplarning vazifaviy tomondan turlicha shakllanishiga sabab bo’ladi. 3. Ergash gaplarni tasnif qilishda, asosiy mezon bo’lmasa ham, ergashtiruvchi shakllarga – bog’lovchilarga, ularning ma'nosiga, qaysi o’rinda qaysi gap tarkibida qo’llanganligiga e'tibor beriladi. Masalan, sifatdoshlar ergash gapning kesimi bo’lib kelganda, ko’pincha, paytda, zamonda, vaqtda kabi so’zlari; avval, keyin, so’ng, burun kabi payt ko’makchilari qo’shilib keladi va o’zi qo’shilgan komponentning payt ergash gap ekanligini; uchun, chunki, negaki, sababki, shuning uchun, sababli, tufayli shakllari o’zi qo’llangan qo’shma gapni sabab ergash gapli qo’shma gap ekanligini ko’rsatib turadi. Yoki kesimi -sa ham, -sa-da, qaramay, -gani bilan shakllarida hosil bo’lgan ergash gaplarning to’siqsiz; agar, garchi so’zlari bilan boshlanadigan ergash gaplarning, ko’pincha, shart (ba'zan to’siqsiz) ergash gap ekanligi sezilib turadi. 9 4. Nisbiy so’zlarga e'tibor beriladi. Chunki ular ko’pincha ergash va bosh gaplar tarkibida bir-biriga moslashib qo’llaniladi. Birinchi kompo-nent o’qilishi bilanoq, nisbiy olmoshlar mavjud sintaktik qurilmalarning ergash gapli qo’shma gap ekanligini, qaysi komponent ergash gap, qaysisi bosh gap; ergash gap bo’lsa, uning qaysi turi ekanligini ma'lum darajada ko’rsatib turadi. Masalan, kim, u, o’sha nisbiy olmoshlari ega ergash gapli qo’shma gapni; qancha, shuncha o’lchov-daraja; qayerda, shu yerda o’rin; kimning, uning aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplarni ko’rsatadi. 5. Transformatsion usul ham ergash gapning vazifaviy turlarini aniqlashga va ularni farqlashda yordam beradi. Bunda har xil usullar bor: 10 1) ergash gap kesimining shakli o’zgartirilib, undagi ergashtiruvchi shakllar – bog’lovchi vositalar o’zining sinonimik variantiga qiyoslab ko’riladi. Buning 9 Асқарова М.А. Эргашган қўшма гапларнинг синтактик синонимикаси масаласига доир // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, 42- том, 1- китоб, 1963. 10 Бердиалиев А. Эргаш гапли қўшма гап конструкцияларида семантик-сигнификатив парадигматика. – Тошкент: Фан, 1989. 21 to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini gapning mazmuni boshkaradi. Qiyoslang: Men yaxshilarga ergashib, tuppa-tuzuk ko’zim ochilib qoldi (O.) – Men yaxshilarga ergashganligim uchun (sababli, tufayli, bois) (yoki ergashganligimdan) tuppa tuzuk ko’zim ochilib qoldi (sabab ergash gapli qo’shma gap). Kessondan havo chiqdimi, demak, suv o’pirib kiradi (Asq.M.). – Kessondan havo chiqsa, demak, suv o’pirib kiradi (shart ergash gapli qo’shma gap). O’zi ko’rmasa, bolalari ko’rar yorug’likni, – dedi kimdir osoyishta tovush bilan (O.) – O’zi ko’rmasa ham, bolalari ko’rar... (to’siqsiz ergash gap). Qo’l kalta bo’lgandan keyin, qayoqqa uzatasiz. (O.) – Qo’l kalta bo’lsa, qayoqqa uzatasiz (shart ergash gapli qo’shma gap). 2) qo’shma gapning mazmuni, qo’shma gapligi saqlangan holda komponentlarining o’rni almashtirilib, biror sinonimik variantiga solish-tirib ko’riladi: Omad menga kulib boqdi, chunki men haq edim (G’.G’.) – Men haq bo’lganim uchun, omad menga kulib boqdi. Demak, tarkibida chunki so’zi bo’lgan komponent sabab ergash gapdir. Tarkibida nisbiy olmoshlar mavjud bo’lgan ergash gapli qo’shma gaplar transformasiya qilinganda, ergash gaplarning vazifaviy turlari yanada oydinlashadi. Bunda nisbiy olmoshlar bosh gap tarkibida qanday shaklda bo’lgan, qaysi bo’lak vazifasini bajargan, qaysi bo’lakka bog’langan bo’lsa, transformasiya natijasida gaplik shaklidan chiqib, nisbiy so’zlar o’rnida qo’llangan, ularni almashtirgan (kompensatsiya qilgan) "ergash gap"lar ham shunday holatni saqlaydi. Kimki mehnat-sevar bo’lsa, u el hurmatiga sazavor bo’ladi – Mehnatsevar el hurmatiga sazovor bo’ladi. Kimning niyati pok bo’lsa, uning yo’li ham ochiq bo’ladi – Niyati pokning yo’li ham ochiq bo’ladi. Nima eksang, o’shani o’rasan –Ekkan narsangni o’rasan. Qayerda suv bo’lsa, u yerda hayot bor – Suv bor joyda hayot bor kabi va b . Demak, birinchi gap – ega, ikkinchi gap – aniqlovchi, uchinchi gap – to’ldiruvchi, to’rtinchi gap – o’rin ergash gapli qo’shma gaplar ekan. Ergash gaplarni quyidagi turlarga ajratamiz: 1) ega ergash gap, 2) kesim ergash gap, 3) to’ldiruvchi ergash gap, 4) aniqlovchi ergash gap, 5) ravish ergash 22 gap, 6) o’lchov-daraja ergash gap, 7) chog’ishtirish va o’xshatish ergash gap, 8) sabab ergash gap, 9) maqsad ergash gap, 10) payt ergash gap, 11) o’rin ergash gap, 12) shart ergash gap, 13) to’siqsiz ergash gap, 14) natija ergash gap. 2.2. Ergash gaplarning turlari. Ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi. Ega ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan eganing yoki qo’llanilmagan eganing mazmunini izohlab, to’ldirib, aniqlashtirib keladigan ergash gap ega ergash gap deyiladi. Masalan, Kimki mehnatni sevsa, u hurmatga sazovor bo’ladi ("S.") gapida birinchi komponent (ergash gap) ikkinchi komponentdagi (bosh gapdagi) u olmoshi bilan ifodalangan eganing mazmunini aniqlagan: u hurmatga sazovor bo’ladi. Mehnatni sevgan hurmatga sazovor bo’ladi. Kimlar maktab qurshshshida ishtirok etgan bo’lsa, navbatdagi yig’ilishda qatnashadi (gazetadan) gapida ergash gap (Kimlar maktab qurilishida ishtirok etgan bo’lsa) bosh gapdagi qo’llanilmagan ega (ular)ning mazmuni bilan bog’langan va u bajarishi kerak bo’lgan vazifani aniqlagan: navbatdagi yig’ilishda kimlar qatna-shadilar? – ular, ya'ni maktab qurilishida ishtirok etganlar. Ega ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gap tarkibida, uning egasi sifatida kim, kimki, kimda-kim, har kim, har kimki, nima, nimaiki, nimaki, qaysi, qaysi kishi, shunisi, shu narsa kabi nisbiy so’zlar; bosh gap tarkibida, uning egasi sifatida u, o’sha, shu, o’zi, o’sha narsa, hamma, hammasi, barcha, barchasi kabi nisbiy so’zlar bir-biriga muvofiqlashib qo’llaniladi: Kimki mehnatdan qo’rqmasa, u tuproqdan oltin ajratadi ("S.") Ko’pchilikda nimaiki xayr-saxovat bo’lsa, barchasi sizlarniki (Asq.M.). Men nimaiki so’zlagan bo’lsam, hammasi sening foydangdir ("K.D."). Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidur, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidur. (B.). Ega ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar (ergashtiruvchi bog’lovchilar) bilan tutashadi: 23 1. Fe'lning shart mayli shakli -sa elementi bilan: Kimki birovga choh qazisa, o’zi yiqiladi. (Maqol.) Kimda kim Tangriqul hojining yer-mulki musodara qilinsin desa, qo’l ko’tarsin. (A.Q.) 2. -r-ar+ekan, -mas+ekan shakllari orqali. Bunda ergash gapning kesimi sifatdoshning -r-ar,-mas shakli +ekan yordamida yasalgan shakl-da kelib, bosh gapga bog’lanadi va bosh gapdagi olmosh egani izohlaydi: Kimki el-yurt xizmatida bo’lar ekan, u hech qachon yomonlik ko’rmaydi. ("K.D.") Kimki birovning haqidan tortinmas ekan 11 , u albatta xor bo’ladi. ("K.D.") Kimki dilozor erur, o’zi el aro xor erur. (N.) 3. -ki orqali. Bunda - ki bosh gapning kesimi bilan shakllanadi. Bu yerning shunisi yaxshiki, istagancha kasb o’rganish mumkin. (Asq.M.) Javobingizdan shu narsa aniq bo’ldiki, siz til-adabiyot fanini sevar ekansiz. Ikki soatdan keyin ma'lum bo’ldiki, Qalandarov RayONOga jo’nab ketibdi... (A.Q.) Bu turdagi ega ergash gaplar ma'lumki, ayonki, ravshanki, ko’rinib turibdiki, anglashiladiki kabi kirish so’z, kirish ibora ko’rini - shidagi bir tarkibli (ko’pincha , egasi qo’llanilmaydi) gaplarni h am izohlab keladi: Ma'lumki, ota- bobolarimiz yerni ardoqlagan, nonni ko’ziga surib e'zozlagan. (gazeta) Shunisi qiziqki , loboratoriya bir hafta davomida ishlamagan. (Asq . M.) Ko’rinib turibdiki, shaxsiy manfaatni davlat manfaatidan ajrata olmaysiz. (Asq. M.) 4. -mi orqali. Ega ergash gap bosh gapga so’roq yuklamasi -mi orqali birikadi. Bosh gap so’roq gap tarzida shakllangan bo’lsa ham, ergash gapdagi voqeani eslatish, yodga tushirish mazmunini bildiradi: O’sha esingdami, men uni qayta kurolmadim. ("S.") Esingizda bormi, yozgan xatlarimning birida sizdan hisob surayman degan edim. (A.Q.) 5. -ku orqali. Bu yuklama bilan birikkan qo’shma gaplarda bosh gap mazmunan kirish gapga yaqin bo’ladi: Ko’nglingizga kelmasin-ku, odam har xil bo’lar ekan. (A.Q.) Ega ergash gaplar bosh gap bilan qaysi grammatik vositalar orqali bog’lanishiga qarab turlicha o’rinlashadi. Fe'lning shart mayli (-sa), sifatdoshning 11 Мирзаев М., Эшонқулов Ю. Ҳозирги замон ўзбек тилидан машқлар тўплами. – Тошкент: Ўқитувчи, 1986. 24 to’liqsiz fe'l bilan birikishidan hosil bo’lgan shakllari (-r, ar+ekan, -mas+ekan) orqali birikkanda, ergash gap birinchi, bosh gap ikkinchi o’rinda keladi. Biriktiruvchi vositalar ergash gap tarkibida bo’ladi. Ergash gap bosh gapga -ki, - mi, -ku bog’lovchilari orqali birikkanda, bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o’rinda keladi. Tutashtiruvchi vositalar bosh gap tarkibida bo’ladi. Tahlil namunasi: Kimki mehnat mashaqqatlaridan qo’rqmasa, u toshdan dur, tuproqdan oltin ajratadi (O.) 1) ikkita gapdan tuzilgan. 2) birinchi gap ergash, ikkinchisi bosh gap. 3) birinchi gapda kimki , ikkinchisida u nisbiy olmoshlari qo’lla-nilgan. 4) birinchi gap ikkinchi gapdagi ega vazifasida kelgan u olmoshini izohlagan – ega ergash gap. 5) ega ergash gap bosh gapga -sa bog’lovchisi orqali birikkan bo’lib, birinchi o’rinda bosh gap, ikkinchi o’rinda, -sa bog’lovchisi ergash gap tarkibida kelgan. 6) chizmasi : -sa, Kesim ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan kesimning mazmunini izoh-lab, aniqlab keluvchi ergash gaplar kesim ergash gap deyiladi: Maqsadim shuki, jahonda tinchlik bo’lsin gapida bosh komponentnnig kesimi olmosh bilan ifodalanganligidan, mavhum xarakterga ega. Mana shu jihatni kesim mazmunini aniqlashtirish uchun boshqa bir aniqlovchi komponent ( jahonda tinchlik bo’lsin ) keltiriladi, bu komponent orqali bosh gapning kesimi aniqlashadi: Maqsadim: jahonda tinchlik bo’lishi. Kesim ergash gapli qo’shma gaplarda bosh gap tarkibida kesim vazifasida shuki, shu yerdaki, shundaki, shundan iboratki, shu bo’ldiki, shu ediki, shumidiki, kimsanki, nimasanki kabi so’zlar qo’llaniladi va bularning mazmuni ergash gap tomonidan aniqlanadi. Bularga doir misollar keltiramiz: 1) shuki: Ko’nglingiz uchun bitta qo’shig’imni aytib beraman, ammo shartim shuki, Umarali aka, kulmaysiz. (O.) 25 2) shu yerdaki, shundaki: Muvaffaqiyatlarimizning boisi shu yer-daki, biz agrotexnika qoidapariga to’la rioya qilamiz. (gazeta). Fanning kuchi shundaki, inson kosmosda yashashni o’rganmoqda. (gazeta). 3) shundan iboratki: Masalaning mohiyati shundan iboratki, bu qurilishlarni loyhalash va boshqarish tajribasida katta xato va yetishmovchiliklar oshkor bo’layapti. (Asq.M.) 4) shumidiki: Sizdan umidimiz shumidiki, do’stlarning yuziga tik boqadigan, dag’al muomala qiladigan qiliqlar chiqaribsiz. ("Guliston") 5) shunda ediki, shu bo’ldiki: G’ofur G’ulomning usta san'atkor-ligi shunda ediki, u hayotni chuqur bilar, uni ustalik bilan she'rga ko’chirardi/ ("Guliston".) Majlisni olib borishdagi hurmatsizlik shu bo’ldiki, rais kun tartibini e'lon qilmasdan so’zga tushib ketdi. (A.Q.) 6) kimsanki, kim bo’libsanki: Sen kimsanki, ovozingga hamma uyg’onsa. ("Mushtum") Kim bo’libsanki, dag’dag’ang olamga sig’may-di. ("Mushtum") 7) nimaiki, nima ekanki: U nimaki, sen unga bunchalik sehrlanib qolibsan, qizim. ("Guliston"). U nima ekanki, seni kuldirar ekan-u, meni yig’latar ekan. (A. Q .) Bosh gapining kesimi yuqoridagi shakllar bilan ifodalangan ergash gapli qo’shma gaplar mazmun jihatidan ma'lum farqlarga ega, albatta. Kesim ergash gap, asosan - ki bog’lovchisi bilan bosh gapga birikadi. - ki bosh gap tarkibida, bosh gap birinchi o’rinda, ergash gap ikkinchi o’rinda keladi: Umid shulkim, tole yor bo’lsin. ( G’ . G’ .) Tahlil namunasi: Bu kitobni tushunishning birinchi sharti shuki, to’g’ri va diqqat bilan uqiy bilishdir ("K.D."): 1) ikkita gapdan tuzilgan. 2) birinchi gap bosh gap, ikkinchisi ergash gap. 3) ikkinchi gap bosh gapdagi shu olmoshi bilan ifodalangan kesimni izohlagan – kesim ergash gap. 4) ega ergash gap bosh gapga - ki bog’lovchisi bilan birikkan bo’lib, bosh gap birinchi o’rinda, ergash gap ikkinchi o’rinda, bog’lovchi bosh gap tarkibida. 26 5) chizmasi : -ki, To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan to’ldiruvchini yoki qo’llanil-magan to’ldiruvchining mazmunini izohlab, aniqlab keluvchi gaplar to’ldiruvchi ergash gap deyiladi. Masalan, Shuni aytib o’tayki, kema butun mas'uliyatni o’z ustiga olgan kema darg’asining buyrugi bilangina to’lqinlarni yorib dengizlar osha oladi ("K.D".) gapida ergash gap ( keyingi gap ) bosh gapdagi ( birinchi gap ) olmosh (shuni) bilan ifodalan-gan mavhum bo’lakning – to’ldiruvchining mazmunini izohlab to’ldirib kelgan: Shuni, ya'ni kema butun mas'uliyatni o’z ustiga olgan kema darg’asining buyrug’i bilangina to’lqinlarni yorib, dengizlar osha olishini aytib utay. To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplarda nisbiy so’zlarning qo’llanilishida o’ziga xoslik bor. Bosh gap birinchi o’rinda kelganda, uning tarkibida shuni, shu narsani, bir narsani, shunga, shu narsaga kabi olmoshlar qo’llaniladi va bu to’ldiruvchi vazifasidagi bo’laklar keyingi gap (ergash gap) tomonidan izohlanadi: bu olmoshlar ergash komponentda biror shaklda takrorlanib qo’llanmaydi: Shuni bilamanki, mashinaga ajratilgan kattakon bir kartaga Arslonbek akam muylov qilib odam qo’ydirib yubordilar (A.Q.) gapining bosh komponentida "shuni" bo’lagining mosi keyingi gapda bo’lmaydi. Ergash komponent birinchi o’rinda kelganda, ergash gap tarkibida kimni, nimani, kimga, nimaga, nima, nimaini, kim bilan, nima bilan bosh gap tarkibida uni, shuni, o’shani, hammasini, barchasini, barini, o’sha bilan, shu bilan, u bilan kabi nisbiy so’zlar bir-biriga muvofiq-lashib keladi. To’ldiruvchi ergash gaplarni ana shu izohlanishi kerak bo’lgan nisbiy so’zlarning (ob'yektning) xususiyatiga ko’ra ikkiga ajratish mumkin: a) bosh gapdagi vositasiz to’ldiruvchini izohlaydigan ergash gap, b) bosh gapdagi vositali to’ldiruvchini izohlaydigan ergash gap. 12 12 Абдураҳмонов Ғ.А., Сулаймонов А., Холиёров Х.Х., Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1979. 27 Vositasiz to’ldiruvchini izohlanayotgan qo’shma gaplarda bosh gapning kesimi o’timli fe'llar orqali ifodalanadi: Oygul siz shuni yaxshi bilingki, sizning juda ko’p samimiy do’stlaringiz bor. (Sh.R.) Ona biladiki, endi har nahor, Butun Vatan bo’ylab to’lishar bahor. (H.O.) Vositali to’ldiruvchisi izohlanayotgan qo’shma gaplarda o’timsiz fe'llar bosh gapning kesimi bo’lib keladi. Shunga erishmog’imiz kerakki, moddiy va ma'naviy boyliklardan hamma teng bahramand bo’lsin (gazeta). Ko’p hollarda ergash gap tomonidan izohlanishi kerak bo’lgan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan to’ldiruvchi qo’llanmaydi – "tushib qoladi". Biroq qo’llanilmagan bu ob'yekt, uning vositalimi, vositasiz to’ldiruvchimi ekanligi, boshqaruvchi bo’lak – kesimdan anglashib turadi. Ergash gaplar mana shu ifodalanmagan – ellipsiyaga uchragan bo’lakning vazifasini ham aniqlab keladi – o’rnini qoplaydi (kompen-satsiya qiladi). Masalan, Bilib qo’yki, seni vatan kutadi (G’.G’.) gapining kesimi o’timli fe'l, qo’llanilmagan bo’lak ( shuni, shu narsani ) vositasiz to’ldiruvchi. Ishonchim komilki, rejalaringizni yuqoridagilar ham ma'qullashadi (A.Q.): bosh gapning kesimi o’timsiz fe'l, qo’llanilmagan bo’lak ( shunga, shu narsaga ) vositali to’ldiruvchi. Bosh gapdagi izohlanishi kerak bo’lgan to’ldiruvchilar quyidagicha shakllanadi: 1) tushum kelishigida : Shuni unutmangki, erishilgan yutuqlar bilan xotirjam bo’lib qololmaymiz . (Asq. M.) 2) jo’nalish kelishida : Men shu narsaga aminmanki, tinchlik urushni yengadi. 3) chiqish kelishigida : Shu narsadan xavotirlanamanki, kanalni qazib bitkazmasak, suvsiz qolamiz. ("Guliston".) To’ldiruvchi ergash gapni biriktiruvchi vositalar quyidagilar: 1. -ki : Yangi tahrirdagi Konstitutsiya loyhasi shuni ko’rsatib turib-diki, inson to’g’risida, uning baxt-saodati, haq-huquqi to’g’risida g’amxo’rlik qilish Davlatimiz faoliyatining bosh masalasi bo’lib qola beradi. (gazeta). Hech qachon 28 esimizdan chiqarmaylikki, ayollar o’t-mishda hammadan ko’p zulm ko’rgan. (Asq.M.) 2. -mi : Bilasizmi, paxtakorning shuhrati olamga ketgan. (gazeta) Ko’rayapsanmi, qir tomondan ikkita otliq, kelayapti,– deb shivirladi yonidagi sherigi. («S.») 3. -ku : Bilasiz-ku, men Arslonbek Qalandarovman! (A.Q.) Bilasiz-ku, mardning so’zi bir bo’lur, birgalashsang dushman holi tang bo’lur. (I.) Bilasanki, nayzang mening qalqonimga zarar yetkaza olmaydi. ("K.D.") 4. deb : Yaxshilik hech vaqt unutilmaydi, yomonlik hech vaqt jazosiz qolmaydi deb bekorga aytmaganlar. ("K.D.") Men yana ular kelishar deb o’yladim . 5. -chi : Qani aytinglar-chi, to’yonaga nima olib boray ? ("Mush-tum".) Chiqib ko’rchi, kimlar kelibdi. 6. -sa : Sen nima so’rasang, biz bejo keltiramiz. ("K.D.") Yuragingda nimaiki bo’lsa, hammasini ayt. ("K.D.") Kimda-kim Go’rug’lining g’irotini olib kelsa, Shunga berarkan Nigoraxon qizini. (I.) Ko’ngli nimaga tushsa, qo’li ham shunga yopishadi. Ergash gap -ki, -ku, -mi, -chi yordamchilari orqali bosh gapga biriksa, bosh gap birinchi (bog’lovchi vositalar bosh gap tarkibida), ergash gap ikkinchi, -sa, deb yordamchilari bilan biriksa, ergash gap birinchi (bog’lovchi vositalar ergash gap tarkibida), bosh gap ikkinchi o’rinda keladi. Ba'zan bosh gap har xil sabab bilan ergash gapning o’rtasiga tushib qoladi . Bunda bosh gap kirish gap xarakteriga ega bo’ladi: Alisher, buni yaxshi bilasizki, bolalik yillaridayoq badialar ijod qilib, "Zullisonayn"' laqabi-la shuhrat topdilar (O.). Men, ular yana kelishar deb, uyladim … Tahlil namunasi: Men shu narsaga aminmanki, tinchlik urushni yengadi 1) ikki gapdan tuzilgan. 2) birinchi gap bosh gap, ikkinchisi ergash gap. 3) ikkinchi gap bosh gapdagi olmosh ( shu narsa ) bilan ifodalangan to’ldiruvchini izohlagan – to’ldiruvchi ergash gap 29 4) to’ldiruvchi ergash gap bosh gapga -ki bog’lovchisi orqali birikkan bo’lib, bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o’rinda, -ki bog’lovchisi bosh gap tarkibida kelgan. 5) chizmasi: -ki, Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchini yoki ifodalan-magan aniqlovchini izohlab, to’ldirib, keluvchi ergash gaplar aniqlovchi ergash gap deyiladi. Masalan, O’zbekiston shunday diyorki, fasllari gulga o’ralgan (U.) gapida ergash gap ( fasllari gulga o’ralgan ) bosh gapdagi aniqlovchi vazifasida qo’llanilgan shunday so’zini izohlab, aniqlab kelgan. Bu hol qo’shma gapni transformasiya qilganda yaqqol seziladi: bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan bo’lak ( shunday ) vazifasida endi aniqlovchi ergash gap ( fasllari gulga o’ralgan ) qo’llanil-gan bo’ladi. Qiyoslang: O’zbekiston shunday diyorki, fasllari gulga o’ralgan. –O’zbekiston fasllari gulga o’ralgan diyor. 13 Bosh gap birinchi o’rinda kelganda, uning aniqlovchisi sifatida shunday, ba'zi bir xil, ayrim, bir, ba'zi bir, hech bir, shunday bir kabi nisbiy olmoshlar qo’llaniladi va bular ergash gap tomonidan aniq-lanadi. Shunday : Sahro shunday olamki, ishchi qo’llar bo’lsa, hamma narsa bor. (Asq.M.) Hasad shunday o’tdirki, agar u tutasa, ho’lu quruq birday yonadi. ("K.D.") Shunday bir: Endi shunday bir hikoya aytib berki, unda doimo shoshiladigan, ishning orqa-o’ngini o’ylamasdan harakat qiladigan bir odamning ahvoli tasvir etilsin... ("K.D.") Ba'zi, ba'zi bir, ayrim: Ba'zi bir rahbar xodimlarimiz borki, ular tanqiddan to’g’ri xulosa chiqarmaydilar. Ayrim ilmiy muassasalar borki, unda fan yutuqlarini ishlab chiqarishga faol tadbiq etish yomon yo’lga qo’yilgan (gazeta). Bir: Bir qizlarki , har biri bir parizod deysiz (O.). Bir o’lkaki , tuprog’ida oltin gullaydi. (O.) Bir vatanning o’g’limenkim , har taraf gul, lola, bog’. ( G’ . G’ .) 13 Асқарова М.А. Аниқловчи эргаш гапли қўшма гап // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, XII китоб, 1959. 30 Hech bir: Hech bir qishloq yo’qki, unda klub, maktab bo’lmasin (gazeta). Hech bir ona yo’qki, farzandiga ichi achimasin. Bosh gap tarkibida qo’llanadigan shunday, ba'zi bir, ba'zi , bir xil, ayrim bir kabi so’zlar ko’p xollarda bir-biriga sinonim bo’lib ham qo’llaniladi : Shunday (bir xil, ayrim, ba'zi) olimlar ham bo’lganki, ular ijodda hech qachon tuxtab qolmaganlar ("Guliston"). Bosh gap ikkinchi o’rinda kelganda, ergash gap tarkibida kim, kimki, kimning, bosh gap tarkibida uning, unday nisbiy so’zlari qo’llaniladi va bosh gap tarkibidagi olmoshlar ergash gap tomonidan aniqlashtiriladi. Kim egri bo’lsa, uning taqdiri fojiali bo’ladi. Kimki olimlardan hayo qilmasa , ularni hurmat etmasa, ularning afzalliklarini e'tirof etmasa, ularni haqoratlardan qutqarmasa , unday odamning aqli zoye ketadi va hayoti barbod bo’ladi ("K.D."). Kimning so’zi to’g’ri bo’lsa, uning xalq oldida e'tibori yuqori bo’ladi ( maqol ). Ergash gap ba'zan bosh gapdagi shu, u, o’sha, uning, o’shaning so’zlari bilan ifodalangan aniqlovchining ma'nosini ham aniqlaydi. Bunda ergash gap tarkibida qaysi , qarday, qay kabi nisbiy olmoshlar qatnashadi: Qaysi kitob sizga yoqsa, o’sha kitobni xarid qilamiz. Siz qaysi fakultetni lozim kursangiz, men shu ( o’sha ) fakultetga xujjat topshirishga roziman. Ba'zan ma'lum qonuniyat , masalan, til iqtisod tamoili asosida, bosh gapdagi izohlanishi kerak bo’lgan aniqlovchi qo’llanmasligi (ellipsiyaga uchrashi) mumkin. Ergash gap mana shu qo’llanmagan bo’lakni izohlaydi. Umrlar bo’ladiki, tirigida o’likdir , Odamlar bo’ladiki, o’ligi - da tirikdir (Shayxzoda). Odam borki, odamlarning naqshidir, Odam borki, undan hayvon yaxshidir (N.) Aniqdovchi ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar bilan birikadi: 1. -ki: Shunday odam haqida xabar keltirdimki, uning har bir so’zi bebaho gavhardir (O.). Do’stlik shunday kuchki, u hamisha g’olib . ("K.D.") 2. -sa: Kimning ko’ngli to’g’ri bo’lsa, uning yo’li ham to’g’ri bo’ladi. ( maqol ) 31 Ergash gap -ki yordamida bosh gap bilan biriksa, bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o’rinda keladi va bog’lovchi bosh gap tarkibida bo’ladi. Agar ergash gap -sa elementi bilan bosh gapga biriksa, ergash gap birinchi, bosh gap ikkinchi o’rinda keladi, bog’lovchi ergash gapning kesimi tarkibida bo’ladi. Tahlil namunasi: Bu shunday ajib diyorki, uning zo’r ko’zgusi oydir . 1) ikkita gapdan tuzilgan , 2) birinchisi – bosh, ikkinchisi ergash gap , 3) ikkinchi komponentdagi aniqlovchini ( shunday olmoshini) izoh - lagan – aniqlovchi ergash gap , 4) komponentlar -ki bog’lovchisi orqali birikkan; bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o’rinda, bog’lovchi bosh gap tarkibida , 5) chizmasi: -ki , Ravish ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi ish-harakatning yoki voqelikning qay tarzda qanday vaziyatda yuz berishini anglatadigan ergash gap ravish ergash gap deyiladi. Masalan, Umaralining rangi oqarib, a'zoyi badani yonib, borligini chaqmoq yoqib o’tganday bo’ldi (O.) gapida ravish ergash gaplar ( Umaralining rangi oqarib, a'zoyi badani yonib ) bosh gapdagi (keyingi gap) voqelikning qanday holatda, vaziyatda, yuz berganligini anglatgan. Ravish ergash gap bosh gapga ravishdoshning quyidagi shakllari bilan tutashadi: 1 -b (-ib) : Qorni ochib, kuchi qochib, keladi bo’ri (ertak). 2 -may: Tomog’ingdan o’tmay bir qultum ham suv, saharlarda nola qilasan (U.). 3 -mas+dan: Nasimiyning biror ishi o’ngidan kelmasdan, biror maqsadi yuzaga chiqmasdan, umri bekorga o’tib ketdi (Asq. M.). 4 -gudek: Onaxon ikki tirsagini keng yoyib stolning chetini barmoqlari bilan bosgudek mahkam ushladi (Asq. M.). 32 5 -ganicha: Ma'ruzasi o’zi o’ylab qo’yganicha, u qadar silliq va qulay chiqmadi (O.). 6. holda : Umidlar bilan ko’ksi qabargan holda, u lablarida bir qo’shiqni shivirlab, xujayinnikiga ketdi (O.). 7. deb yordamchisi bilan: Ko’kraklari yerga tegay-tegay deb, qanotlarini qoqardilar (O.). Chol unga qarayman deb qo’lidagi choynakni tushirib yubordi (A.Q.). Ravish ergash gap, ko’pincha, bosh gapdan oldin keladi, bog’lov - chilar ravish ergash gap tarkibida bo’ladi. Bosh gap ravish ergash gapning kesimi orqali aloqaga kirishadi. Ba'zan turli xil sabablar natijasida bosh gapdan keyin yoki uning o’rtasida ham keladi: Oyimlar o’tirar kokilin osib, Mushki anbar hidi har yoqni bosib (F.). Sultona rangi oqarib, kasalxona kravatida yotar edi. Saida, bir laxza nafasi ichiga tushib, noqulay ahvolda qoldi (A.Q.). Ravishdosh oborot grammatik shakllanishi ohangdagi nisbiy musta-qilligi jihatidan ravish ergash gaplarga o’xshaydi. Biroq ravishdosh oborot o’zining mustaqil ega va kesimiga ega emasligi, ya'ni predikativ qo’shilma emasligi bilan ravish ergash gapdan farqlanib turadi. Masalan, Saida, ko’nglidagi bir g’ashlik ikki bo’lib, Qalandarov bilan munosabati va tajribasizligi tufayli ne-ne ko’ngilsiz o’y- xayollarga borib, kolxozga jo’nadi (A.Q.) gapida: 1) ko’nglidagi bir g’ashlik ikki bo’lib , 2) ne-ne ko’ngilsiz xayollarga borib qo’shilmalari tashqi yog’idan farqsizday ko’rinsa ham, ularning birinchisi ravish ergash gap ( bir g’ashlik – ega, ikki bo’lib – kesim), ikkinchisi ravishdosh oborotdir. Yoki Samandarov bu gal yuzi oqarib, labi titrab, nafasi ichiga tushib, tashqariga chiqib ketdi (Asq.M.) gapi u bir qo’li bilan ko’zoynagini ko’tarib, dukni ko’zlariga yaqin tutib, boshdan-oxir sinchiklab, qarab chiqdi (O.) gapiga o’xshaydi. Holbuki, birinchi qurilma to’rtta sodda gapdan iborat bo’lib, shulardan uchtasi ravish ergash gap; ikkinchi qurilma bitta sodda gapdan iborat bo’lib, unda uchta ravishdosh oborot mavjud. Tahlil namunasi: Butaboy aka, nimadandir ta'bi ochilib, nimadandir ko’ngliga g’ashlik tushib, chiqib ketdi (A.Q.). 1) uchta sodda gapdan tuzilgan. 33 2) birinchi va ikkinchi gaplar ravish ergash gap bo’lib, bosh gapning o’rtasida kelgan. 3) kesimlari -ib formali ravishdosh bilan shakllanib, bosh gapga bog’langan. 4) chizmasi: -ib, -ib, O’lchov-daraja ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi voqea yoki hodisaning xajmini, miqdorini o’lchash, darajalab ko’rsatish, chegaralash uchun xizmat qiladigan gaplar o’lchov-daraja ergash gapli qo’shma gap deyiladi. Masalan, Mehnat qancha qiyin bo’lsa, samarasi shuncha shirin bo’ladi gapida birinchi gap (ergash gap) ikkinchi gapning mazmunini xajm va miqdor jihatidan darajalab ko’rsatgan. O’lchov-daraja ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gap birinchi o’rinda kelganda, ergash komponentda qancha, qanchalik, naqadar, nechog’lik, bosh komponentda shuncha, shunchalik, shuncha kam, shuncha ko’p kabi nisbiy so’zlar qo’llaniladi va bosh komponentdagi mana shu nisbiy olmoshlarning mazmuni, gap bilan bir butun holda, ergash gap tomonidan izohlanadi. Misollar: Daryo qancha chuqur bo’lsa, u shuncha sekin oqadi (maqol). Mehnat qancha zavqli bo’lsa, yillar shuncha tez o’tganday tuyuladi. Do’stlar qancha ko’p bo’lsa, balo shuncha kam yopishadi ("K.D".). Chol bu gaplarni shu qadar hayajon bilan gapirsa, Qalandarov shuncha jiddiy quloq solar edi (A.Q.). Axmoqdan qanchalik uzoq bo’lsang, boshing shunchalik salomat bo’ladi ("K.D".). Bosh gap birinchi o’rinda kelganda, unda shunday, shu qadar, shunchalik, shu darajada kabi so’zlar qo’llaniladi va ergash gap tomonidan izohlanadi. Misollar: Bu xotin shu qadar go’zal ediki, hali falak ko’zi bunday jamolni ko’rmagan edi ("K.D".). Men sening do’stligingdan shu qadar xursandmanki, uni hech bir narsaga almashtira olmayman ("K.D".). 14 Bu turdagi ergash gapli qo’shma gaplarning mazmunidan daraja-miqdor bilan birga, qisman, natija anglashib turadi. O’lchov-daraja ergash gapning natija ergash gapdan farqi shundaki, u bosh gapdagi kesimnigina emas, balki kesim oldida kelgan holni yoki sifat (yoki ravish)+to’liqsiz fe'l orqali ifodalangan kesimning 14 Асқарова М.А. Сабаб ва мақсад эргаш гапли қўшма гап // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, IV китоб, 1957. 34 birinchi elementini izohlaydi. Natija ergash gaplar esa bevosita bosh gapdagi kesimni izohlab, ish-harakatning natijasini ko’rsatib keladi. Yana misollar: U qiz bilan shunchalik ko’ngilli suhbat qurdiki, bir umr esdan chiqmaydigan bo’lib tuyuldi (Sh.R.). U shu qadar xushmuomala, shu qadar shirin so’z, shu qadar kamtarinki, suhbatlashib tuymaysiz. O’lchov-daraja ergash gaplar bosh gapga -sa elementi bilan birik-kanda, ergash gap oldin bosh gap keyin keladi; bog’lovchi ergash gap tarkibida bo’ladi. Ergash gap bosh gapga -sa elementi bilan birikkanda, bosh gap birinchi ergash gap ikkinchi o’rinda keladi, bog’lovchi bosh gap tarki-bida bo’ladi. Bundan tashqari, o’lchov-daraja ergash gapi bosh gapga sari, sayin yordamchilari orqali ham birikadi. Bunday qo’shma gaplarda qancha// shuncha, qanchalik//shunchalik kabi nisbiy so’zlar qo’llanishi ham mumkin: Rahmonqulov qizarib qichqirgan sari, Samandarov unga yaqinroq kelib, nimanidir uqtirardi (Asq.M.). Saida kolxozga yaqinlash-gan sayin Qalandarov bilan ishlay olish- olmaslik vahimasi yuzaga qalqiy boshladi (A.Q.). U senga yaqinlashgan sari, sen undan uzoqlasha berasan ("K.D."). Biz qanchalik ko’p yo’l yurgan sayin, manzil shuncha uzoqlashganday bo’laredi (S.Ahm). Sari, sayin ko’makchilari bilan birikkan qo’shma gaplarda ergash gap birinchi (bog’lovchilar shu gap tarkibida), bosh gap ikkinchi o’rinda keladi. Tahlil namunasi: Tarbiya ne chog’lik to’g’ri va yaxshi bo’lsa, xulq va odobimiz shunchalik go’zal bo’lg’usi (O.): 1) ikki gapdan tuzilgan , 2) birinchi komponent o’lchov-daraja ergash gap, ikkinchisi bosh gap , 3) ergash gap tarkibida nechog’lik , bosh gap tarkibida shunchalik miqdor anglatuvchi nisbiy so’zlar qo’llanilgan , 4) ergash gap -sa elementi bilan bosh gapga birikkan, -sa ergash gap tarkibida , 5) chizmasi: -sa, Chog’ishtirish - o’xshatish gapli qo’shma gap 35 Chog’ishtirish va o’xshatish ergash gapning mazmuni bosh gapning mazmuniga taqqoslanadi, qiyos qilinadi. Ergash gap bosh gapdagi harakat, holat yoki, umuman, o’xshash belgilarni izohlab, aniqlaydi. Misollar: Boya xotini qandiy tajang bo’lib kelgan bo’lsa, endi J o’ raboy undan battar diqqat bo’ldi (S.Ahm.). Quyosh havoni isitsa, do’stlik qalbni isitadi (maqol). Chog’ishtirish va o’xshatish ergash gapli qo’shma gaplarning fe'l-ning shart mayli shakli orqali bog’langan turlarida nisbiy olmoshlar qo’llaniladi. Bunda ergash gap tarkibida qanday, qanday qilib , bosh gap tarkibida esa shunday, o’shanday, shunday qilib, o’shanday qilib nisbiy so’zlari qo’llaniladi va bu nisbiy so’zlar qo’shma gap kompo-nentlarining birmuncha zich bog’langanligini ko’rsatadi: Ular o’rtasida muhabbat qanday alangalangan bo’lsa, mojarosi ham o’shanday bo’ldi ("S."). Chog’ishtirish va o’xshatish ergash gaplar bosh gapga quyidagi vositalar orqali birikadi: 1. -sa : Uning ko’ngli qanday toza bo’lsa, ishi ham shunday toza. Siz diniy ta'limotga qanday ishonsangiz, men ilmiy ta'limotga shunday ishonaman ("F.T".). 2. -guncha: Tog’day taxt bo’lguncha, tirnoqday baxt bo’lsin (O.). Yigitning sazasi singuncha, ho’kizning buyni sinsin (maqol). 3. ko’ra: Tiz chukib yashagandan ko’ra tik turib o’lmoq afzaldir. (maqol). Birovning yurtida podsho bo’lgandan ko’ra, o’z yurtingda gado bo’lganing yaxshi (maqol). 4. -day,-dek: Erkalanib yotadi u vatan tuprog’ida, Yosh bola yotga - nidek onaning quchog’ida (H.O.). Har bir tunning bir kunduzi bo’lga - nidek, hayotingizning ham kunduzi kelur (O.). 5. kabi, singari: Kuyoshning jamoli yer yuzini yoritganligi va hayotga abadiy umr bag’ishlagani kabi, ilm ham qalblarni nur bilan yoritadi ("K.D".). Zargarov isitma hurujidan uyqusiz qiynalgani singari, sahro ham momaqaldiroq silsilalaridan to’lg’anar edi (Asq.M.). 6. -ki bog’lovchisi va xuddi, guyo yordamchilari orqali. Bu forma-lar bilan birikkan qo’shma gaplarning bosh gapi tarkibida shunday, shu qadar, shunchalik 36 kabi so’zlar ishtirok etgan bo’ladi va ergash gap shu so’zlarning ma'nosini aniqlashtiradi. Bunda bosh gapning fe'l kesimi, ko’pincha, - gan+day (-gan+dek) bo’ldi (edi) shakllarida bo’ladi: Kun shunday charaqlagan, osmon shunday tiniq ediki, unga astoydil tikilgan odam yaqin orada gurkirab turgan bahorni butun go’zalligi bilan ko’rganday bo’lar, bu kunni hech qanday musibat xira qilolmaydiganday edi (Asq.M.). Oppoq nozik yuzi quyoshda shu qadar tiniq ko’rindiki, guyo u nurdan yaratilganday (O.). Bosh gapi tarkibida shunday, shu qadar, shunchalik so’zlari qo’llangan o’xshatish ergash gapli qo’shma gaplar natija ergash gapli qo’shma gapga o’xshab ketadi. Biroq bundagi nisbiy so’zlar o’xshatish ma'nosini kuchaytirish, ta'kidlab ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, tarkibida go’yo, go’yoki, xuddi o’xshatish yuklamalari bo’lgan, kesimi - day, -dek o’xshatish shakllari bilan ifodalangan gapning o’xshatish ergash gapli qo’shma gap ekanligi sezilib turadi. Shu narsaga e'tibor berish kerakki, -ki, va -day (-dek), kabi, singari vositalari bilan birikkan o’xshatish ergash gapli qo’shma gaplarda xuddi, guyo o’xshatish shakllarining qo’llanilishida farq bor. Xuddi (go’yo) va -day (-dek) elementlari aslda bog’lovchi emas (bog’lovchi -ki ), balki o’xshatish yuklamalari bo’lganligidan, uslubiy talab bilan gapda ikki o’rinda – qo’sha qo’llanmasligi –biri tushib qolishi ham mumkin. Qiyoslaylik: Uning oppoq nozik yuzi quyoshda shu qadar tiniq ko’rindiki, guyo u nurdan yaratilganday. – ...u nurdan yaratil-ganday. – ... guyo u nurdan yaratilgan. Biroq - day, -dek, kabi, singari o’xshatish shakllari bog’lovchi vazifasida kelganda, ergash gap shu vositalar bilan bosh gapga tutashganda, bu vositalarni tushirib bo’lmaydi. Masalan, Qalbim xuddi (guyo) bir narsani sezganday (-dek), uyga jo’nab ketdim gapida xuddi (guyo) shakllarini qo’llanmasligi mumkin, biroq, -day (dek) ning qo’llanishi zarur, chunki u bog’lovchi vazifasida kelgan. Uslubiy talab bilan chog’ishtirish va o’xshatish ergash gapli qo’sh-ma gaplarning komponentlari turlicha o’rinlashadi. 37 Agar ergash gap bosh gapga - sa, -guncha, -gan+dan ko’ra, -sh (- ish) dan ko’ra, kabi, singari, -day (-dek) bog’lovchilari bilan biriksa, birinchi o’rinda keladi va shu bog’lovchi vositalar ergash gapning kesimi tarkibida bo’ladi. -ki orqali biriksa, bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o’rinda bo’ladi. O’xshatish ergash gap bosh gapning o’rtasida kelishi ham mumkin. Bunda bosh gapning ega tarkibi alohida ahamiyat berib aytilganligi uchun oldinga ko’chiriladi: Onaxon, issiq yelkasiga birov muzdek qo’lini bosgandek, seskanib tushdi (Asq.M.). Yigit, xuddi birov turtgandek, birdan uyg’onib ketdi (P.T.). A'lamning qiyofasi, guyo bulut bosganday, o’zgarib ketdi (O.). Tahlil namunasi: Kichkinagina bola kuchli bir tuyaning boshiga no’xta urib, uni istagan joyga olib borgani kabi, ta'ma va ochkuzlik ham yomon odamning buyniga arqon solib uni xohlagan joyga sudraydi ("K.D."). 1) ikkita gapdan tuzilgan , 2) birinchi gap ergash gap, ikkinchisi – bosh gap , 3) ergash gap kabi bog’lovchisi orqali bosh gapga birikkan , 4) chizmasi : kabi, Sabab ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi voqea-hodisa yoki harakatning yuzaga kelish sabab-larini anglatadigan ergash gap sabab ergash gap deyiladi. Masalan, Ob-havo noqulay kelganligi uchun, chigit ekish kechikdi gapidagi ergash gap (birinchi komponent) bosh gapdagi voqelikning yuz berish sababini anglatgan. Sabab ergash gapni, kesimi shaklan bosh gapga nisbatan tobe yoki mustaqilligi nuqtai nazaridan, ikkiga ajratish mumkin: a) kesim shakli orqali bosh gapga bog’lanadigan ergash gaplar, b) bog’lovchilar orqali bosh gapga bog’lanadigan ergash gaplar. Kesim shakli orqali bosh gapga bog’lanadigan sabab ergash gaplar bosh gapga quyidagi vositalar bilan birikadi: 38 1. uchun: Dunyoni tark etmagayman, dunyoda sen bor uchun (U.). Kichik ariqqa hali suv kelmagani uchun, Gulnora chelak ko’tarib katta ariqqa jo’nadi (O.). 2. sababli:. Snaryadlar birin-ketin portlaganligi sababli, yer larza-ga keldi ( I . R .). Kuzgi shudgor sifatli bo’lganligi sababli, hosil yaxshi bo’ldi (gazeta). 3. tufayli: Dushman keltirgan talofat tufayli, temir yo’l izdan chiqqan edi (O.). Do’l yoqqanligi tufayli, ko’chat zararlangan edi (O.). 4. -gan (lig) + idan: Jim keta berish noqulay bo’lganligidan, Saida gap boshladi (A.Q.). Bu kun chorshanba bo’lganidan, bozor, ayniqsa, qizigan (O.). Nuri gapga e'tibor qilmaganidan, Yormat endi qizga qarab so’zlay boshladi (O.). 5. -mi . Bu shakl bilan shakllangan ergash gaplar gumon, noaniq sabab anglatadi: Atrofda noxush voqealar yuz berayotganligidanmi, shoirning ko’ngli g’ash edi (O.). Kim biladi, o’qish unga juda ham oson ko’rindimi, hech kim bilan kengashmay, idora eshigiga shunday bir e'lonnoma osib qo’ydi (A.Q.). 15 -mi elementi uchun, sababli, tufayli yordamchilari bilan shakllan-gan ergash gaplarning kesimlaridan keyin ham qo’shilib keladi va gumon, taxmin, noaniq sabab ma'nosini ifodalaydi: Kecha tog’da tuman borliga uchunmi (sabablimi) samolyot uchmadi. 6. -gan (+lig+i+dan) bo’lsa kerak: Bu vosita bilan shakllangan ergash gaplar ham noaniq sabab ifodalaydi: Qalandarov Saidaning zarbga bunday epchillik bilan chap berishini xayoliga keltirmagan bo’lsa kerak, o’zi shoshib qoldi (A.Q.). Yig’ilish kechiktirilgan bo’lsa kerak, boshqarmada Rahmonqulov ham ko’rinmadi (Asq.M.). 7. shekilli, chog’i . Bu shakllar ham vazifasi jihatidan -mi yordam-chisiga yaqin turadi; bosh gapdagi voqelikni yuzaga keltirgan sabab aniq bo’lmaydi: Bu fojeani hamma undan ko’rayotgandek tuyuldi shekilli, u qayoqqadir g’oyib bo’ldi (Asq.M.). U uzoqni, o’tgan bahorni, yozni esladi chog’i, ko’zlarida uychan, g’amgin bir jilmayish ko’rindi (Asq.M.). Rahmonqulov Elchibekning kamgapligidan shubhalandi shekilli, u qaytayotib asta gap ochdi (Asq.M.). 15 Асқарова М.А. Сабаб ва мақсад эргаш гапли қўшма гап // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, IV китоб, 1957. 39 8. -ki : Baxtim borki, har narsa go’zal ko’rinadi mening kuzimga (H.O.). Chorva qishloviga tayyorgarlik ishlari o’lda-jo’lda qolganki, tegishli rahbarlar bunga javob beradilar (gazeta). 9. -deb: Qora yerga yaqin kelsin deb kuyosh, Ulug’bek yo’qotdi ko’kday ulug’ bosh (G’.G’.). Siz xafa bo’lmang deb, kutubxonaga keldim (E.A.). 10. keyin, so’ng: O’zim bir ishchi bo’lganimdan so’ng, o’rtoqlarim kim bo’lardi (Asq.M.). Ketaman deb turib olgandan keyin, ruxsat berdim-da! (Asq.M.) – ( Ketaman deb turib olganligi uchun ham, javob berishga majbur bo’ldim mazmunida ). 11. -b (ib): Nahotki Dilbar o’z kelajagidan cho’chib, ruhi ezilib ketgan edi (Asq.M.). Men ilg’orlarga ergashib, tuppa-tuzuk ko’zim ochilib qoldi (O.). 12. -gach: Bolasi bu yerda student bo’lgach, Otasi osuda va ko’ngli to’qdir (G’.G’.). Yurtboshimiz rahnamo bo’lgach, tinchligimiz doim barqaror (gazeta). 13. -may, -masdan: Ko’pincha suv tashiydigan odam topilmay, suvsiz o’tiramiz (O.). Kelgindilarning so’zi o’tmay, yerga kuchi yetmay, qishloqdan chiqib ketdi (Po’lkan shoir). Bu alamlarga chidolmay, ko’zda yoshim shashqator (Muq.). Bevosita kesim yoki uning shakli orqali emas, bog’lovchilar orqali bosh gapga birikadigan sabab ergash gaplarni bosh gapga quyidagi vositalar biriktiradi: 1. chunki: Halol mehnat qilmoq eng yaxshi odat, chunki mehnat berdi bizga saodat (H.O.). Biz yengdik, chunki biz hak edik (gazeta). 2. negaki: Adolat buning sababini surishtirmadi, negaki boshqa brigada boshliqlari ham kelishlari kerak edi (A.Q.). 3. sababki: Bu to’g’rida u kishidan o’pkalamadim, sababki ozodlik nimaligini ozodlikdan mahrum bo’lgan odam biladi (A.Q.). 4. shuning uchun, shu sababli, shu boisdan, shu vajdan: Har kun ortar ko’zlarimda nur, shuning uchun yo’q aslo g’amim (H.O.). Tojixon safardan ikki kun kechikib qaytibdi, shuning uchun brigadasidan ko’ngli hech tinchimayotgan emish (A.Q.). Uyda mehmonlar ko’p bo’ldi, shu sababli qizlar yon qo’shninikida alohida bir xonani egalladilar (O.). Ne ilojkim davlatim yo’q ganju mehrimdan 40 bo’lak, Bul boisdan ko’z tulaydur qatra-qatra dur – xiroj (E.V.). Uning aytishiga ko’ra, Qalan-darov bog’chaga Xurinisoni qaytarmoqchi ekan, shu boisdan Xuriniso kasalman deb yig’labdi (A.Q.). 5. -ki: Men sizga shuning uchun ham ishona olmaymanki, siz olg’a qarab emas, orqaga qarab ketayapsiz (A.Q.). Sabab ergash gap komponentlarining o’rinlashish tartibi quyida - gicha: a) sabab ergash gap bosh gapga -gach, -ganidan, -ganligidan, -may, - masdan shakllari, uchun, deb, sababli, tufayli ko’makchilari, -mi, shekilli, chog’i kabi modal so’z va yuklamalar bilan biriksa, birinchi o’rinda, bosh gap ikkinchi o’rinda keladi; biriktiruvchi shakllar ergash gapning kesimi tarkibida bo’ladi. b) sabab ergash gap bosh gapga chunki, negaki, sababki bog’lov-chilari bilan biriksa, bosh gap birinchi, ergash gap ikkinchi o’rinda bo’ladi, bog’lovchilar ergash gaplarning boshida qo’llaniladi. v) sabab ergash gap bosh gapga shuning uchun, shu sababli, shu boisdan, shu vajdan, shu sababdan bog’lovchilari bilan biriksa, ergash gap birinchi o’rinda, bosh gap ikkinchi o’rinda keladi, bog’lovchilar bosh gap tarkibida uning bosh qismida qo’llaniladi. g) -ki bog’lovchisi orqali bosh gapga bog’langan sabab ergash gaplar bosh komponentdan oldin ham, keyin ham keladi, ham ergash gap, ham bosh gap tarkibida qo’llanadi. Qiyoslaylik: Baxtim borki, har narsa go’zal ko’rinadi mening ko’zimga (ergash gap birinchi o’rinda). Men sizga shuning uchun ham ishonmaymanki, siz olg’a qarab emas, orqaga qarab ketayapsiz (bosh gap birinchi o’rinda). d) agar bosh gapdagi ega tarkibiga ahamiyat berib aytilsa, shu qism ergash gapdan oldin qo’llaniladi: Murod, elektr nuri tushib turganidan, uni ko’rmadi (S.Ahm.). Uning bolalarcha qo’ng’iroq tovushi, zal keng va tinch bo’lganidan, o’zi kutgandan ham kuchliroq jaranglab ketdi (Asq.M.). 41 Tahlil namunasi: Nega Navro’zni bunchalik sharaflayapmiz, xalqi-miz uni muqaddas hisoblaydi. Chunki rizqu ro’zimiz Navro’zdan boshlanadi. Chunki Navro’z yasharish, yangilanish faslidir (gazetadan) 1) to’rtta sodda gapdan tuzilgan, 2) birinchi, ikkinchi gaplar bosh gaplar; uchinchi, to’rtinchi gaplar – ergash gaplar, 3) ergash gaplar bosh gaplarga chunki bog’lovchisi orqali birikkan, chunki ergash gaplar tarkibida, ergash gaplar ikkinchi, bosh gaplar birinchi o’rinda qo’llangan, 4) chizmasi: chunki chunki Maqsad ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi harakat yoki voqeaning qanday maqsad bilan yuzaga kelishini anglatadigan ergash gaplar maqsad ergash gapli qo’shma gap deyiladi. Maqsad ergash gap orqali ifodalangan harakat hali boshlanma-gan, yuzaga kelishi endi mo’ljallangan bo’ladi. Masalan, Xalqimiz shoyi kiysin deb, tut ko’chati ekamiz gapida birinchi komponent (ergash gap) ikkinchi komponent (bosh gap)dagi harakatning qanday maqsadda yuzaga kelishini, bajarilishini anglatadi. Maqsad ergash gaplar bosh gapga quyidagi vositalar bilan birikadi: 1. deb (deya, deyishib). Bunda ergash gapning kesimi buyruq maylidagi fe'lning birlik va ko’pligidagi birinchi, ikkinchi va uchinchi shaxs shaklida bo’ladi: Nevaramni ko’ray deb, bobosi kelibdi (S.Zun.). Ishonchimni doim oqla deb, Xazonlardan meni saqla deb, Ulug’ jangda meni yoqla deb, Kurol berding qo’llarga 6ahor (U.). Bola ekan, tish chiqardim, yovlarni tishlasin deb, tog’day og’ir bilak berdim, yovlarni mushtlasin deb (H.O.). Bunday qo’shma gaplarda ergash gapning fe'l kesimlari buyruq mayli shaklida bo’lsa ham, ergash gapdagi mazmun buyruqni emas, istakni anglatadi. 2. -r-(ar)+ekan. Bunda maqsad ergash gapdagi harakatning bajarili-shi taxmin-tavakkal, mo’ljal qilinadi: O’g’limga tegmasa, o’rtoqlariga tegar deb, 42 xalta-xalta mayiz, turshak yubordim (O.). So’zim qanday ta'sir etar ekan deb, diqqat bilan unga tikildi (A.Q.). 3. – mi+ekan: Baxtim bormi ekan deb, Menga yormi ekan deb, kelaberdilar bari, Kattakon chinor sari ( H. O.). -mi+ekan shakli - mikin ko’rinishida ham qo’llaniladi: Qishlog’i-mizga Yo’ldosh Oxunboboyev kelarmikin deb, ko’z tutgan edik (A.Q.). 4. uchun: Uchun bilan birikkan maqsad ergash gapning kesimi, ko’pincha, fe'lning uchinchi shaxs buyruq mayli shaklida bo’ladi: Qalan-darov so’zni aylantarib, rayosat tarkibida qolish uchun xohish bildirib qo’ymasin uchun, Saida yana uning so’zini og’zidan oldi (A.Q.). E'zoz-xon uyg’onmasin uchun, Botirali sirg’anib ko’rpadan chiqdi (H.G’.). 16 5. toki. Bu element bilan birikkan ergash gaplarning kesimi ham fe'lning uchinchi shaxs buyruq mayli shaklida bo’ladi: ergash gap bosh gapdan keyin kelib, toki bog’lovchisi bilan boshlanadi: Isfahonga yolg’iz o’zim ketib boraman, toki o’g’lim ko’rib, ko’nglim tinchisin (F.) Ertaga artelda ham, klubda ham butun xotinlarni yig’ib voqeani aytib beramiz, toki bu qabihlikni hamma bilsin (Asq.M.). Maqsad ergash gapning kesimi (ko’proq jonli tilda) degan maqsadda, degan niyatda, degan umid bilan kabi shakllar orqali ham shakllanadi va bosh gapga birikadi: Qizlar orasida sevgilim bormikan degan niyat bilan, Harib saroyga ko’z tashladi (F.). Maqsad ergash gaplar deb, uchun, degan umidda, degan niyatda, degan maqsadda, degan umid bilan, degan niyat bilan shakllari orqali bosh gapga biriksa, birinchi o’rinda, bosh gap ikkinchi o’rinda keladi, biriktiruvchi shakllar ergash gap, toki shakli orqali bosh gapga biriksa, ikkinchi o’rinda keladi va toki bog’lovchisi ergash gap tarkibida bo’ladi. Maqsad ergash gap bosh gapning biror bo’lagini izohlasa, bosh gapning o’rtasida qo’llanadi: U esini o’nglab, tomoshabinlar to’planmasin uchun, dadasiga jerkibroq: "yuring" dedi (A.Q.). Guro’g’libek, yov qochib ulgurmasin deb, otining boshini quydi (F.). Tahlil namunasi: 16 Асқарова М.А. Сабаб ва мақсад эргаш гапли қўшма гап // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, IV китоб, 1957. 43 Yozildi bu she'r bahor tongida, Aziz farzandlarga sovg’a bo’lsin deb. Toki bu muysafid otaning so’zi , Endigi qalblarga diljo bo’lsin deb (G’.G’.). 1) uchta sodda gapdan tuzilgan , 2) birinchi gap bosh gap, ikkinchi va uchinchisi – maqsad ergash gaplar , 3) ergash gaplar deb, toki yordamchilari orqali bosh gapga birikkan, biriktiruvchi vositalar ergash gaplar tarkibida , 4) chizmasi: deb, toki deb. Payt ergaііі gapli qo’ііsha gap Bosh gapdagi voqea-hodisa yoki harakatning yuzaga kelish vaqtini, bajarilish paytini anglatadigan ergash gap payt ergash gap deyiladi. Payt ergash gapli qo’shma gapda voqea-hodisa yoki harakatning bir vaktda yoki ketma ket sodir bo’lishi ifodalanadi: Tut g’arq pishganda, ko’z tutdik (O.). U g’azabdan yallig’langan ko’zlari bilan qosh ostidan unga tikilib turarkan, ro’parasida, negadir, Xolmat Yunusovich gavda-landi (Asq.M.). Saida kelib chamadonini so’riga qo’ygandan keyin, Qalandarov so’rashgani qo’l uzatdi (A.Q.). Darvozadan chiqib katta yo’lga bir oz yurilgach, ular chap tomondagi tokzor ko’chaga burilishdi (A.Q.). Boshliq o’zini bosguncha, u fikrini bir joyga to’plab oldi (Asq.M.) gaplarining birinchi va ikkinchisida voqelik bir vaqtda, uchinchi va to’rtinchisida ketma-ket, beshinchisida bosh gapdagi voqelik ergash gapdagi voqelikdan oldin yuz berganligi ifodalangan. Payt ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar bilan birikadi: 1. -gan+da: Vodiylarni yayov kezganda, bir ajib his bor edi menda ( H .O.). 2. -gan+ o’rin-payt kelishigi bilan shakllangan payt bildiruvchi choq, payt, zamon, kez, dam, mahal, vaqt, on shakllari bilan: Usta Samar-qandda ishlagan vaqtda, Sultonmurod uch yashar bola edi (O.). Hammamiz dalaga yo’l olgan chog’da, katta to’y tusini oladi (H.G’.). U endi choy-poy qilib turgan mahalda, 44 Abdurasul, Oyimxol, Aliqul kirib kelishdi (Sh.R.). Men – Farhod, ajdarla olishgan damda, qomating hanjardir, mash'aldir ko’zing (G’.G’.). Men Abubakirning qo’yini boqish uchun yollangan kezimda, O’rozali ham har yilgidek qo’tirlagan shaharning yarim qo’yini boqdi (S.Ayn.). Tong yorisha boshlagan paytda, birdan zilzila sodir bo’lgan edi ("S."). -ganda, gan+vaqtda (paytda, chog’da...) shakllari bilan birikkan ergash gaplarda komponentlardagi voqelik bir vaqtda yuz beradi. 17 3. -gan+zamon (on, hamon, zahoti...) shakllari bilan birikkan payt ergash gaplarda komponentlardagi voqelik tez almashganligi anglashi-ladi: Jang tugab, oltin zafar bizlarga gul tutgan zamon, Kush bo’lib oldingga uchmay intizor etsam, ulay (U.). "Qahramon" jamoa xo’jaligining chegarasi ko’ringan zamon, qizning yuragi orziqib ketdi (O.). Ko’cha eshik bo’sagasida Otash-dukchi paydo bo’lgan on, qizlar uning avzoyi buzuqligini payqab, darrov uy-uylariga tarqalishdi (O.). Misollardan anglashiladiki, -gan+zamonda, -gan+zamon shakllari bir xil – sinonimik hodisalar emas. 4. -gan+dan keyin (so’ng). Bu shakllar orqali birikkan payt ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gapdagi voqelik bosh gapdagi voqelikdan oldin yuzaga kelgan bo’ladi: Rahmonqulov stol yoniga o’tirgandan keyin, Xumoxon pochta olib kirdi (Asq.M.). Turg’un o’zini tamoman to’xtatib olgandan so’ng, Mastonoy gap boshladi (O.). 5. -gandan beri (buyon, boshlab) shakllari orqali bosh gapga birikkan ergash gaplar harakatning boshlanish paytini, qachondan beri davom etayotganini anglatadi: Toshpo’latov rahbar bo’lgandan buyon, jamoada ko’p o’zgarishlar bo’ldi (R.F.). Tong yorishgandan beri, odamlar kanal tomon yuradilar (H.O.). Seni, Omon, ko’rgandan beri, ko’zlarimga uyqu kelmaydi (H.O.). 6. -guncha, -gun (-gan)+ga dovur (qadar) shakllari bilan bosh gapga birikkan ergash gapli qo’shma gaplarda bosh gapdagi harakat ergash gapdagi harakat boshlanishidan oldin yuzaga kelganligi ifodala-nadi: Vadakachka bitgunga qadar, ariq tayyor bo’ldi (A.Q.). Rahbar idorasiga chaqirgunga dovur, ular ko’p 17 Мирзаев М., Эшонқулов Ю. Ҳозирги замон ўзбек тилидан машқлар тўплами. – Тошкент: Ўқитувчи, 1986. 45 narsani gaplashib olishdi (“S.”). Mazmun hamda shakl jihatidan go’zal kitob yozilguniga qadar, ular shu zaylda ishladilar ("K.D".). 7. -gan edi, -gan ediki, -gan ham ediki, -ganicha yo’q ediki, -ganicha ham yo’q shakllari bilan bosh gapga birikadigan ergash gapli qo’shma gaplarda voqealarning odatdagidan tez yuzaga kelganligi, biridan ikkinchisiga tez ko’chishi kabi mazmunlar ifodalanadi: Saida o’rnidan turgan edi, Nosirov to’xtatdi (A.Q.) Saodat bilan Vohid tutga yetgan ham edilarki, chelaklab kuya boshlagan yomg’ir birdan to’xtadi (O.Y.). Shoir she'rni o’qib tugatganicha ham yo’q ediki, atrofdagilar qarsak urib yubordilar (O.). U shu suvdan ichmoqchi bo’lib, suvdonni to’latgan -ham ediki, qush qanot qoqib suvni tukib yubordi ("K.D".). 8. -r (-ar)+ekan (kan). Bu shakl bilan birikkan qo’shma gaplarda ergash va bosh gapning mazmuni bir vaqtda yuzaga keladi: U g’azabdan yallig’langan ko’zlari bilan qosh ostida unga tikilib turarkan, ro’pa-rasida, negadir, Xolmat Yunusovich gavdalandi (Asq.M.). Jumaboy xayr-xushlashar ekan, Umarali zo’raki iljayish bilan o’rnidan turdi (O.). 9. -sa . Bu bog’lovchi orqali birikkan ergash gap ham payt, ham shart ma'nosini ifodalashi mumkin. Agar payt ma'nosi ifodalansa, ergash gap mazmuni bosh gapning mazmuni bilan bir vaqtda yuzaga kelgan bo’ladi; bir vaqtning o’zida ham payt, ham shart mazmuni ifodalanganda, ergash gapdagi harakat bosh gapdagi harakatdan oldin yuzaga keladi; payt mazmunini ifodalagan ergash gaplardagina - sa o’rnida -ganda, gan vaqtda kabi shakllarni qo’llash mumkin bo’ladi: Sizni ko’rsam (ko’rga-nimda, ko’rgan paytda), boyning qizi bo’lganimga o’zim ham afsus qilib ketaman (O.). Yuzingni bir ko’ray desam (kurmoqchi bo’lganimda), qo’lingni pardalar qilding (Zavqiy). U kelsa, men yo’q ekanman. -sa bog’lovchisi ba'zan -ki bilan birga ham qo’llanadi: Uyga kirsaki, Jamila yo’q (H.H.). Qarasaki , sandik oqib kelayapti (F.). 10. -may, -masdan, -masdan burun (avval, oldin, ilgari). Bu shakllar bilan birikkan qo’shma gaplarda bosh gapdagi voqea ergash gapdagi voqeadan oldin yuzaga kelgan bo’ladi: Rais gap boshlamasdan burun, Saida o’rtaga luqma tashladi (A.Q.). Naqqosh ketmasdan avval, shoir eiikka chiqdi (O.). 46 Na ko’kning fanari o’chmasdan , Na yulduz sayr etib ko’chmasdan, Na ufq o’ramay yoqut zar, Na bulut silkitmay oltin par, Tong kulmasdan burun turardi (U.). 11. -r (-ar)+mas. Kelasi zamon sifatdoshining bo’lishli va bo’lishsiz shakli (juftlashib) orqali bog’langan bunday qo’shma gaplarda ergash gapdagi harakat to’la bajarilib bo’lmasdan, bosh gapdagi harakat boshlanadi: Kun botar-botmas, biz qishloqqa kirib bordik. Gudok ovozi eshitilar-eshitilmas, hamma zavod eshigi yonida to’planadi (Asq.M.). 12. -b (-ib), -gach: Yanvar oyi boshlanib, sovuq tushdi. Ular supaga o’tirishgach, suhbat o’z-o’zidan boshlanib ketdi (O.). 13. -sh (-ish)+bilan, deguncha. Bu shakllar bilan birikkan qo’shma gaplarda bosh gapdagi voqea ergash gapdagi voqeaning boshlanishi yoki yuz berishi bilanoq sodir bo’ladi: Faytun yurib ketishi bilanoq, Anvar qori yugurib madrasaga kirdi (O.). Fil xartumini suvga solishi bilan, suv chayqala boshladi ("K.D".). Urush bitdi deguncha, hammasi uya - uyasiga qarab qanot qoqadi (O.). Bir ishni qo’liga oldi deguncha , ikkinchisi chokidan ketadi (Asq.M.). 14. -ki: Bu bog’lovchi bilan birikkan qo’shma gaplarda bosh gapdagi harakat yoki voqelikning qachondan beri davom etishi yoki mavjudligi ifodalanadi: Nur borki, soya bor. U bir necha kun bo’ldiki, joyidan jilmaydi ("K.D".). Shu dargohga kelibmanki, janjaldan boshim chiqmaydi (A.Q.) Shu sahro borki, u ham bor (Asq.M.). Dunyo yaral-mishki, bu oftob bor, Sharqdan ko’tarilib, botadi Harbga (G’.G’.). 15. -mi. Bu bog’lovchi orqali birikkan qo’shma gaplarda bir voqea ikkinchisi bilan tez, qisqa muddatda almashganligi anglashiladi: Uzoq-dan qora ko’rindimi, chopib oldiga borar edi (A.Q.). Paxta ochildimi (ochilishi bilan), terim boshlanadi. 47 Payt ergash gaplar ko’pincha bosh gapdan oldin keladi, ergashti-ruvchi shakllar ham ergash gap tarkibida bo’ladi. Biroq uslubiy talablar bilan ergash gapning o’rni inversiyaga uchrashi –bosh gapdan keyin yoki uning o’rtasida qo’llanishi mumkin: Murod ota Shohimardon kurortiga ketdilar, – dedi yigit, uning oldiga choy keltirgach (S.). U, quyosh botib, salqin tushganda, yo’lak bo’ylab sayoqqatga chiqardi ("S."). Tahlil namunasi: Maymun ponani chiqargan o’am ediki, dumini yog’och qisib oldi ("K.D"). 1) ikkita sodda gapdan tuzilgan. 2) payt ergash gapli qo’shma gap. 3) payt ergash gap -gan ham ediki shakli bilan bosh gapga birikkan, bog’lovchi ergash gap tarkibida bo’lib, birinchi o’rinda, bosh gap ikkinchi o’rinda kelgan. 4) chizmasi: -gan ham ediki, O’rin ergash gapli qo’іpma gap Bosh gapdagi harakatning yuzaga kelish, boshlanish, yo’nalish o’rnini, makonini anglatadigan ergash gap o’rin ergash gap deyiladi. Masalan, Qayerda intizom yaxshi bo’lsa, u yerda o’qish sifati ham yaxshi bo’ladi gapining birinchi komponenti (ergash gap) bosh gapdagi o’rin holi vazifasida qo’llanilgan bo’lak (u yerda)ning ma'nosini izohlash asosida bosh gapdagi voqelikning yuzaga kelish o’rnini aniqlashtirgan. O’rin ergash gapli qo’shma gapning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, ergash gap tarkibida qayerda, (qayda), qay tomonda, qay tarafda; qayerga (qayga), qayoqqa, qaysi tomonga, qay tarafga; qayerdan (qaydan) qaysi tomondan, qay tarafdan, bosh gap tarkibida ko’pincha shularga mos holda shunda, u yerda, o’sha yerda, shu orada, shu (u, uo’sha) tomonda, tarafda; shu (u, o’sha) yerga, yoqqa, tomonga, tarafga; shu (u, o’sha) yerdan, yoqdan, tarafdan, tomon-dan kabi nisbiy so’zlar qo’llaniladi. 48 Bosh gap tarkibida qo’llanilgan nisbiy so’zlar ergash gap tomonidan aniqlashtiriladi. Mana shu nisbiy so’zlar mavjud qurilmaning o’rin ergash gap sifatida shakllanishida asos bo’lib xizmat qiladi. Nisbiy so’zlar qo’llanilmas ekan, o’rin ergash gap, boshqa sintaktik qurilmaga, masalan, shart ergash gapga aylanadi. Qiyoslaylik: Qayerda intizom yaxshi bo’lsa, u yerda o’qish sifati ham yaxshi bo’ladi. – Intizom yaxshi bo’lsa, o’qish sifati yaxshi bo’ladi. O’rin ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar orqali birikadi: 18 1. -sa : Zulm qayerda uchrasa, shu yerda yondirshi kerak. ( O.) Katta kema qayoqqa yursa, kichik kema ham shu yoqqa yuradi ( maqol ). Ko’z qayerda bo’lsa, mehr ham o’sha yerda bo’ladi ( maqol ). Suv qayoqqa oqsa, tosh ham o’sha yoqqa dumalaydi. ( H .Sh.) O’rin ergash gapning mazmuni bosh gapdagi ma'nosi izohlanayot-gan ravishga qarab hukm etiladi: agar bu ravishlar o’rin kelishigida bo’lsa, harakat , xususiyatning o’rni; jo’nalish kelishigida bo’lsa, harakat-ning yo’nalish o’rni ; chiqish kelishigida bo’lsa, harakat yoki belgining boshlanish o’rni anglashiladi . Qiyoslaylik: Qayerda jamoa ahil bo’lsa, u yerda mehnat unumdor bo’ladi. – Qayerda jamoa ahil bo’lsa, u yerdan hech kim ketgisi kelmaydi. – Qayerda jamoa ahil bo’lsa, u yerga hamma intiladi. Ba'zan ergash gap bosh gapdagi ega vazifasida qo’llanilgan o’rin ko’rsatuvchi so’zning ma'nosini izohlaydi. Biroq bunday ergash gaplar o’rin ergash gap emas, aniqlovchi ergash gap sanaladi: Qo’shinimiz qayerdan o’tgan bo’lsa, o’sha yer mening o’z joyim (Qo’shinimiz o’tgan yer mening o’z joyim). O’rin ergash gap bo’lish uchun ergash va bosh gapdagi o’ringa munosabat ko’rsatuvchi so’z o’rin kelishiklarining biror shaklida qo’llanilgan bo’lishi kerak. Biroq ba'zan uslubiy talab bilan nisbiy olmosh – o’rin ravishi bosh gap tarkibida qo’llanmasligi, bu umumiy holatdan, ergash gap tarkibidagi nisbiy so’zdan anglashilib turadi: Qayerda tashvish, janjal, ishkal bo’lsa, o’zingni urasan. (Asq.M.) Saida rais qayoqqa boshlasa, yurar... (A.Q.) 18 Абдураҳмонов Ғ.А. Эргаш гапли қўшма гаплар масаласи // Ўзбек тили грамматикаси ва пунктуацияси масалалари. – Тошкент, 1959. 49 Ba'zi hollarda bosh gapdagi mazmuni izohlanayotgan ravishning gapda aniq qo’llanish zaruriyati yo’qolgan bo’ladi: Men qayerga borsam, sen menga hamroh bo’lursen. (O.) 2. O’rin ergash gap bosh gapga bo’lishsiz shakldagi buyruq fe'li vositasi (- ma ) bilan birikadi: Vatanimizning qayeriga bormang, u yerda chiroqlar nur sochib turadi (Oydin). 3. ekan, -gan ekan, -r (-ar) ekan, -mas ekan: Qayerda tinchlik va demokratiya g’oyalari bor ekan, u yerda urush olovini yoquvchilar g’alaba qozona olmaydilar. (gazeta) Qaayerda tanqid va o’z-o’zini tanqid yo’lga qo’yilmagan (qo’yilmas) ekan, u yerda intizom bo’sha-shadi (gazeta). Qayerdaki tartib buzilar ekan, u yerda jamoa katta zarar ko’radi (gazeta). 4. -di : Qayerda intizom buzildi, u yerda ish rasvo (U.) 5. O’rin ergash gap bosh gapga ba'zan bog’lovchisi vositalarsiz ohang bilan ham birikadi: Qayerda intizom tahkam , u yerda ish yirik (U.). O’rin ergash gap ko’pincha bosh gapdan oldin keladi, gap tarkibi-dagi nisbiy so’zlar komponentlarning o’rnini almashtirishga uqadar yo’l qo’ymaydi. Tahlil namunasi: Qayerda baxt bor bo’lsa, shu yerda kulgi bo’ladi; qayerda kulgi bo’lsa, shu yerda qo’shiq jaranglaydi («K.D.»). 1) to’rt gapdan, ya'ni ikkita o’rin ergash gapli qo’shma gapdan tuzilgan, 2) ergash gaplar tarkibida qayerda, bosh gaplar tarkibida shu yerda nisbiy olmoshlari qo’llanilgan , 3) ergash gaplar bosh gaplarga -sa bog’lovchisi bilan birikkan va biriktiruvchi vosita ergash gaplar tarkibida bo’lib, ergash gap birinchi o’rinda kelgan , 4) o’rin ergash gapli qo’shma gaplar o’zaro bog’lovchisiz – teng ohang bilan birikkan , 5) chizmasi : -sa, -sa, Shart ergash gapli qo’shma gap Bosh gapdagi voqea-hodisaning qanday shart bilan yuzaga kelishini ifodalaydigan ergash gap shart ergash gap deyiladi: O’g’it solinsa, yer unumdor 50 bo’ladi gapida bosh gapdagi voqelikning bajarilishi ma'lum shartga, ergash gapdagi voqelikning yuzaga kelish-kelmasligiga asos-langan. Shart ergash gaplar har uch zamonda aniq ravishda yuzaga keladigan harakatni yoki taxmin qilingan voqelikni ifodalaydi. Shunga ko’ra shart ergash gaplar ikki turga ajratiladi: 1) aniq voqea-hodisani ifodalaydigan shart ergash gaplar; 2) mo’ljallangan, taxmin qilingan (noaniq) voqea-hodisani ifodalovchi shart ergash gaplar. Shart ergash gaplar aniq voqeani ifodalaganda, ergash gapdagi shart ("A") bosh gapdagi natija ("B") ni keltirib chiqaradi. Agar ergash gapdagi "A" bo’lmasa, bosh gapdagi "B" ham bo’lmaydi: Agar yerga o’g’it solinsa, hosil mo’l bo’ladi – "A" bo’lsa, "B" bo’ladi. Yerga o’g’it solinmasa, hosil mo’l bo’lmaydi. –"A" bo’lmasa, "B" bo’lmaydi. Ergash gapdagi shart noaniq voqea ifodalaganda, ergash gapdagi voqeaning yuzaga kelmaganligini, uning faqatgina mo’ljallanganligini, taxmin kilinganligini anglatadi: Qalandarov biroz sabr qilsa, ortiqcha so’zga o’rin ham qolmas edi. (A.Q.) Xat orqali xabar bersangiz, men ham borgan bo’larmidim (S.Zun.) Agar Bozorning aqli bo’lsa edi, men, senga o’xshash kambag’allar bilan maslahat qilar edi. (S.Ayn.) Shart ergash gapda quyidagi holatlar ifodalanadi: 1) aniq shart: Sen kulmasang, kulmaydi bahor (Q.), 2) tanbeh, ogohlantirish: O’zgalar yuzin tomosha aylasam, chiqsin ko’zim (N.), 3) gumon, achinish, afsusla-nish: Pul to’lasa, izvoshchi shundoq olib borib ko’rsatib kela qolar (Asq.M.). Eh , yosh vaqtim bo’lsa, unda boshqa narsa der edim ("S."). Shart ergash gapli qo’shma gaplar quyidagi vositalar bilan yasaladi: 1. -sa+chi: Xo’p deya qolsa-chi, biz ketardik (Asq.M.). 2. bo’lmasa, yo’qsa: Doim olg’a qarab harakat qil, bo’lmasa ish o’ngidan kelmaydi. (Asq.M.) Och darvozang, yo’qsa boshing olaman (I.) 3. –sa+edi: Urush bo’lmasa edi, bugungi taraqqiyotimiz yanada yuqori bosqichda bo’lardi ("S."). 51 4. -gan+da (-gan+da edi). Bu shakl bilan hosil bo’lgan ergash gaplar shaklan payt ergash gapga o’xshasa-da, mazmunan shart ergash gapdir. Bosh gapdagi fe'l kesimning zamoni (tugallanmagan o’tgan zamon) uning shart ergash gap ekanligini ko’rsatib turadi. Ergash gapning tarkibida agar, mabodo, bordi-yu kabi so’zlar kelganda, shart ma'nosi yana ham aniq ko’rinadi: Agar shu tuproq bo’lmaganda edi, menda na yurak, na baxt, na oila bo’lar edi. Bordi-yu hamma bir-birining fikriga qo’shila berganda, hech qanday ko’rash ham bo’lmas edi (Asq.M.). 5. -r (-r) ekan, -gan ekan, emas ekan, -moqchi ekan: Modomiki, otam rahmatli va'da qilgan ekan, biz albatta u kishining orzusini amalga oshiramiz (O.). Modomiki, tarkibni ko’paytirish mumkin emas ekan, shu tarkibning o’zidan mumkin qadar ko’proq foydalanishga harakat qilishimiz kerak bo’ladi (A.Q.). Nazokat ishingizga ko’maklashmoqchi ekan, xursand bo’lishingiz kerak (S.Zun.). 6. -mi : Kessondan havo chiqdimi, demak, suv o’pirib kiradi. (Asq.M.) Choy damladingmi, hidi gurkirab tursin. (H.G’.) Intizom buzildimi, ishda unum bo’lmaydi. (U.) 7. -sa bor+mi : Inson bolasi jazm qilsa bormi, tog’ yorilib, yo’l beradi. (Asq.M.) 8. -ki : Bu shakl bilan birikkan qo’shma gaplarda ahd kilish, qasam ichish, va'da berish ma'nolari ifodalanadi: Sening ko’zing surmasidan ayrilgan bu ko’zlarimga lahad tuproqlari to’lsinki, bir odim sendan yiroq qolsam. (H.H.) 9. -may : Yer ko’karmay, mol to’ymas. Jafo chekmay, jonona qayda, Toqqa chiqmay, do’lana qayda (maqol). 10. - gan + dan keyin: Ko’l kalta bo’lgandan keyin, qayoqqa uza - tasan. (O.) Shart ergash gap ehtimol, ajab emas, mayli, balli, qani (endi), bas, bo’ldi, bo’lgani kabi so’z-gaplarni izohlab keladi: Yuragimga o’t solib yondirsang, mayli. (U.) Yuragimni berib ketsang, bas. (U.) Menga bir ishora qilsang, bo’lgani. ( H.H.) Zamona oxir bir inqilob o’lsa , ajab ermas. (Zavqiy) 52 Ba'zan bosh gapdagi bas, bo’ldi kabi so’zlardan so’ng shu so’zlarni izohlovchi tuliq ikki tarkibli gap keltiriladi: Menga bitta ishora qilsa, bo’lgani , darrov oldiga boraman. Bosh gapga -sa, -sa edi, - sa+chi, -gan+da (edi), -r (- ar ) ekan, - gan+dan keyin, bo’lmasa, yo’qsa, -mi, -sa bormi, -may kabi yordam-chilar orqali birikkan shart ergash gap ko’pincha bosh gapdan oldin, biriktiruvchi shakllar ergash gap tarkibida, -ki bilan birikkan ergash gap bosh gapdan keyin, - ki bosh gap tarkibida qo’llaniladi. Tahlil namunasi: Til bo’lsaydi o’z qalbining sirdoshi, Kesilmasdi til egasining boshi ("K.D".) 1) ikkita sodda gapdan tuzilgan , 2) birinchi komponent sabab ergash gap; ikkinchisi bosh gap , 3) ergash gap bosh gapga - saydi (-sa edi) bog’lovchisi orqali birikkan, bog’lovchi ergash gap tarkibida bo’lib, ergash gap birinchi, bosh gap ikkinchi o’rinda kelgan , 4) chizmasi: -sa edi, To’siqsiz ergash gapli qo’shma gap To’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gapning mazmuni bosh gapning mazmuniga zid bo’ladi; shu zidlikka – tusiqqa qaramay, bosh gapdagi voqea-hodisa yuzaga keladi – bajariladi. Bosh gapdagi voqelikning yuzaga kelishiga monelik qilmaydigan ana shunday ergash gaplar to’siqsiz ergash gap deyiladi: Atrof fashistlar bilan o’rab olingan bo’lsa ham, partizanlarimiz radistlar manziliga yetib bordi (A.R.) gapida ergash gapning mazmuni nuqtai nazaridan qaralganda, bosh gapning mazmuni orqali anglashilgan voqelik bajarilmasligi kerak. Biroq shunga qaramay, u yuzaga kelgan – bajarilgan. To’siqsiz ergash gap mazmun va tuzilishi jihatidan shart ergash gapga yaqin. Shart ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gap shartni, bosh gap uning natijasini bildiradi. To’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplarda esa bosh gap ergash gapdagi 53 shartga asoslangan natijani emas, shartsiz natijani, bosh gap natijasiga qarama- qarshi sababni bildiradi. Shart ergash gapli qo’shma gaplarda ergash gapdagi voqea ("A") bosh gapdagi voqea ("B")ni keltirib chiqaradi; to’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplarda esa ergash gapdagi "A" siz ham "B" kelib chiqaveradi. Qiyoslaylik: Boshqalar o’zini har qalay tutib olgan bo’lsa ham, Onaxon hamon tinchiy olmas edi. (Asq.M.) – to’siqsiz ergash gapli qo’shma; Rahbariyat jonli, mustahkam bo’lsa, sog’ kishiga Suqrotning nima keragi bor. (A.Q.) – sabab ergash gapli qo’shma gap. To’siqsiz ergash gaplar bosh gapga quyidagi vositalar bilan birikadi: 1. -sa ham (-yam): Gulning to’ni ming yamoq bo’lsa ham, u – gul (O.). Qornimiz och bo’lsayam, ko’zimiz to’q bo’lsin (O.). Do’st bilan obod uying, Gar bo’lsa u vayrona ham (E.V.). 2. -sa hamki: Bu ish andak mehnat talab qilsa hamki, foydasi yo’q ("K.D".). Bo’lsang hamki qari, bo’lsang ham chol, qo’lingga qurol ol! (H.O.). 3. -sa : O’zi ko’rmasa, bolalari ko’rar yorug’likni,– dedi kampir osoyishta tovush bilan (O). Oltin qafas ichra gar qizil gul bitsa, Bulbulga tikandek oshiyon bo’lmas emish (N.). 4. -sa-da: Tulki tilmochning asli ismi Bozorboy bo’lsa-da, bu ismni ko’plar bilmas edi. (O.) Kiyinish har bir kishining shaxsiy ishi bo’lib ko’rinsa-da, u kishi o’z didini boshqalarga yuqtirayotganligini unutil-masligi kerak. ("S.") 5. - gan + da ham (-yam): Buloq qaziyotgan barcha xasharchilar charchab uyquga ketganda ham, Olimjon bezovtalanib aylanib yurar edi (Sh.R). 6. -gan chog’da (paytda, vaqtda, taqdirda) ham : O’q yog’ilib turgan paytda ham, ona yodga olinadi ("S."). To’ldirgan chog’da ham jahonni nurga, Quyosh qucha olmas seni daf'atan. (H.O.) U unutgan taqdirda ham, men uni unutmayman ("S."). Yuqoridagi misollardan anglashiladiki, to’siqsiz ergash gaplar mazmun jihatidan quyidagi ikki guruhga ajraladi: 54 a) to’siqsiz shart ergash gapli qo’shma gaplar. Bunda ergash gap bosh gapdagi mazmunga zid qo’yilgan shartni anglatadi: Suv to’xtasa ham, parrak aylanib turardi. (Asq.M.) b) to’siqsiz payt ergash gapli qo’shma gaplar . Bunda ergash gap bosh gapning mazmuniga zid bo’lgan paytni anglatadi: Asalari uzoq-uzoqlarga uchganda ham, u o’z uyasini tark etmaydi. ("F.T.") 7. -gan (i) bilan: Toshga yomg’ir qor qilurmi, muttasil yoqqan bilan, Davlatingiz kam bo’lurmi, bir qiyo boqqan bilan (Q.) Umrzoq ota nasihat qilgani bilan, Oyqiz bunga ko’nmas edi. ("F.T.") 8. -ga qara + may//(-mas+dan): Martabasi ulug’ bo’lishiga qara - masdan, eng yaqin do’stday g’amxo’rlik qilgan (A.Q.). Shamol qattiq bo’lganiga qaramay, yo’lovchilar manzilga yetib olishdi. 9. -b (-ib): Reja bajarilib, biz ishni to’xtatib qo’ymadik. Yanvar oyi kirib ham havoda birorta bulut ko’rinmaydi. Shifokor bo’la turib, bu kasallikning havfli ekanligiga aqli yetmabdi-da,– dedi Mirsalim ("Mushtum"). 10. -gan (i) holda: Oftob toblanib turgan holda, yomg’ir yog’moqda edi. Poyezdga biletim bor bo’lgani holda, atayin jo’namadim. (so’zla-shuvdan) 11. -di hamki: Oradan ykki oy o’tdi hamki, inspektor ishdan chiqmadi (A.Q.). "Bulbuli go’yo" ancha kutdi hamki, Saidiy javob bermadi (A.Q.). Kutilgan soatlar o’tdi hamki, mehmonlardan darak bo’lmadi (“Mushtum”). 12. -dan qat'i nazar: Reja bajarilganligidai qat'iy nazar, paxta oxirgi chigitgacha terib olinishi kerak (gazeta). 13. Buyruq maylidagi fe'lning inkor shakllari -masin, -mang, -maylik kabilar bilan: Hukumatimiz naqadar badavlat va qudratli bo’l-masin, siz bilan biz, ayniqsa, biz cho’l o’zlashtiruvchilar isrofgarchi-likka yo’l qo’ya olmaymiz. (Asq.M.) Sendan ajralib qayerga ketmaylik va qanday nozu ne'mat ichida yashamaylik, bizga tatimaydi ("K.D".). 14. To’siqsiz ergash gap kesimi tasdiq va inkor shaklda takrorlanib, juftlashib, bosh gapga bog’lanadi: Derazadan boqmangiz, boshim ya-lang, Boqsangiz- 55 boqmasangiz, qoshim qalam. (O.) Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, qondir jigarim, xoh inon, xoh inonma (Lutfiy). 15. -mi. Bunda -mi bilan shakllangan kesimlar uyushgan shaklda bo’ladi: Bu gap hazil ekanmi, rost ekanmi, uch-turt oy o’tib, bobomning uyida manqillab, gapiradigan bir kampir paydo bo’ldi (E.A.). Saida telefonga javob beradimi, kelgan-ketgan odamlar bilan muomala qiladimi, qo’lida qog’oz , kapalakday uchib, hali u eshikka, hali bu eshikka kirib chiqadimi – boshidan xayol arimay qo’ydi. (A.Q.) To’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplarning ergash komponenti tarkibida ba'zan harakat miqdorini kuchaytirish, qabartirib, bo’rttirib ko’rsatish uchun qancha, qanchalik, nechog’lik, naqadar so’zlari qo’llaniladi: Qancha tirishsam ham, u beor yellar meni aldab ketadi. (H.O.) Bu gaplar naqadar shirin, naqadar yoqimli bo’lmasin, Qalan-darov bularga har nechuk ko’tarilgan bolta deb qaradi. (A.Q.) To’siqsiz ergash gap, ko’pincha, bosh gapdan oldin, uslubiy talab bilan, bosh gapdan keyin yoki uning o’rtasida kelishi ham mumkin: Ocherkda "Buston" deb sarlavha qo’yilgan bo’lsa ham, gap faqat Arslonbek Qalandarov haqida borardi. (A.Q.) Dunyo go’zal ko’rinar menga, o’zi qancha eski bo’lsa ham. (H.O.) Tohirjon Nosirov... yoshi ellikdan oshib ketganiga qaramay, idora binosi zinasidan chopqillab chiqib kelayotgan edi. (A.Q.) Tahlil namunasi: O’tgan bo’lsa hamki qancha shonli zamonlar, Bizning davrimizdek davron bo’lmagan ( Q.) 1) ikkita sodda gapdan tuzilgan , 2) birinchi komponent to’siqsiz ergash gap, ikkinchi komponent bosh gap , 3) ergash gap bosh gapga -sa hamki shakli bilan birikkan; bog’lovchi ergash gap tarkibida, ergash gap birinchi, bosh gap ikkinchi o’rinda kelgan , 4) chizmasi : -sa hamki, Natija ergash gapli qo’shma gap 56 Bosh gapdagi ish-harakat yoki voqeaning xulosasini anglatadigan ergash gaplar natija ergash gap deyiladi. Masalan, Otimni bu buyuk odam shunday mehr bilan aytdiki, uning ojizona yotganiga achinib, ko’zimdan yosh chiqib ketdi (Asq.M.) gapida ikkinchi komponent birinchi komponent orqali berilgan hukmdan kelib chiqqan xulosani – natijani anglatgan. Natija ergash gap mazmun va grammatik shakllanishi jihatidan qisman aniqlovchi, o’lchov-daraja ergash gapli qo’shma gaplarga o’xshasa-da, ular o’zaro quyidagicha farqlanadi: aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplarning bosh gapidagi izohlanuvchi so’zlar (masalan, shunday ) predmetga bog’lanadi; o’lchov-daraja ergash gapli qo’shma gaplarning bosh gapidagi izohlanuvchi so’zlar (masalan, shunday, shunchalik ) sifat, ravish bilan ifodalangan bo’lakka – belgi, miqdor ifodalovchi so’zga bog’lanadi; natija ergash gapli qo’shma gaplarnnig bosh komponentidagi izohlanuvchi so’zlar (masalan, shunday, shunchalik) bosh gap kesimi orqali ifodalangan harakatga bog’lanadi. Boshqacha aytganda, aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi biror bo’lakning (predmetning) belgisini, o’lchov-daraja ergash gap bosh gapdagi harakatning belgi-xususiyatini va uni hajm-miqdor jihatdan darajasini; natija ergash gap bosh gapdagi harakatdan kelib chiqadigan xulosani ifodalaydi. Qiyoslaylik: Shunday odam haqida xabar keltirdimki, uning har bir so’zi gavhardir – har bir so’zi gavhar odam haqida xabar keltirdim (aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap). U shunchalik (shunday) go’zal ediki, falak bunday jamolni ko’rmagan edi ("K.D".) – uning jamoli falak ko’rmagan darajada go’zal edi (o’lchov-daraja ergash gapli qo’shma gap). Qalandarov shunday baqirdiki, Saida ung’aysizlanib ketdi (A.Q.) gapida esa birinchi gapdagi voqelik tufayli yuz bergan xulosa anglashiladi (natija ergash gapli qo’shma gap). 19 Natija ergash gap bosh gapdagi shunday, shunaqanggi, shuncha, shu qadar, shunchalik, chunon, biram, bir kabi so’zlarning ma'nosini aniqlashtiradi (Bu so’zlar ba'zan ishtirok etmasligi ham mumkin): Saidaning ta'bi ochildi, shu qadar ochildiki, azoyi badani kelida tuyil-ganday bo’lsa ham, o’rnidan turib o’tirdi (A.Q.). Barzuya... unga shunchalik yaxshiliklar qildiki, ular oxiri aka- 19 Аскарова М.А. Сложные предложения с придаточными дополнительными в узбекском языке // Вопросы составления описательных грамматик. – М: 1961. 57 ukaday bo’lib qoldilar. ("K.D".) Agar bir odam bu ishdan xabar topsa, bizning birodarligimiz shunday buziladiki, uni hech narsa bilan tiklab bo’lmaydi. ("K.D".) Natija ergash gapli qo’shma gaplarning ergash gap qismida natija ma'nosini ta'kidlab ko’rsatish uchun natijada, oqibatda kabi so’zlar qo’llanilishi mumkin: Zambarakning gumburlashidan haybatli bir guvil-lash hosil bo’ldiki, natijada bu yerda to’pning ovozi butkul eshitilmay qoldi (O.). Natija ergash gaplar fikr ifodalashi jihatidan ikki holatni ko’rsatadi: 1) Natija ergash gapdagi fikr aniq bo’ladi: bosh va ergash gaplarning fe'l kesimlari o’tgan yoki hozirgi zamon shaklida bo’ladi: U shunday kinoyali harakatlar ko’rsatdiki, odamlar kulgidan ichaklari uzilayozdi (O.). 2) Ergash gapdagi fikr noaniq (mo’ljallangan, tahmin qilingan, maqsad qilingan) bo’ladi. Bunda bosh gapdagi fe'l kesim buyruq-istak yoki kelasi zamon shaklida bo’lib, ergash gapning fe'l kesimi buyruq maylida qo’llanadi: Hamkorlikda shunday hosil yetkazaylikki, "balli" desin butun odamzod (G’.G’.). Natija ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar bilan birikadi : 1. -ki : Dul shunday yog’diki, yer birpasda oppoq bo’ldi. 2 . -gan edi . Bunda biriktiruvchi ohang ham rol o’ynaydi : Zumrad belini siqib tugmalangan kalta nimchasining cho’ntagidan xil-xil ipak turlangan koptokni chiqarib yerga bir urgan edi, u bo’y barobar sapchib ketdi (O.). Hamidullo stolning ustida turgan grafinni olib yerga urgan edi, uning mushtday keladigan shisha tiqini otilib ketib, qishmatbaho bufetining toshoynasini chil-chil qildi (A. Q .). Natija ergash gapli qo’shma gaplarda bog’lovchilar bosh gap tarkibida bo’ladi va bosh gap doimo birinchi o’rinda keladi. Tahlil namunasi: Sidiqjon shunday kattiq kuldiki, burchakdagi kulcha bo’lib yotgan mushuk shoshib o’rnidan turdi va Sidiqjoiga qarab "miyov" dedi (A. Q .) 1) ikkita gapdan tuzilgan, 2) birinchisi bosh gap, ikkinchisi natija ergash gap bo’lib: a) bosh gapdagi shunday so’zini aniqlashtirgan, b) shunday so’zi fe'l kesimga bog’langan, v) 58 ergash gap bosh gapga -ki vositasida birikkan va ikkinchi o’rinda kelgan. Qo’shma gapda aniq voqea ifodalangan, 3) chizmasi: sunday -ki, Xulosa Tilda qo’shma gap modelining mavjudligi ham sodda gap kabi nutqning tabiiy talabidir. Fikr ifodalash, nutq tuzish uchun gapning sodda shakli qanday zarur bo’lsa, qo’shma gap shakli ham shunday zarurdir. Biroq bu nutqiy birliklarning har ikkalasi, kommunikativ (aloqa-aralashuv) vazifa ifodalashidan qat'i nazar, mazmun va tuzilishi jihatidan farqli hodisalardir. Qo’shma gap tuzish uchun, birinchidan, kamida ikkita sodda gap bo’lishi, ikkinchidan, bu sodda gaplar mazmunan munosabatga kirishgan bo’lishi kerak. Meni kutgil va men qaytarman (K.Simonov). Qalbim chinni piyola, chertmang, aka ( Q .). Sen kelmasang, kelmaydi bahor ( Q .). Demak, qo’shma gaplar mazmunan mos kelmaydigan har qanday gaplarning yonma-yon qo’yilishidan yuzaga kelmaydi. Xavo qirq daraja issiq, qo’ylar sovuqdan qirilmoqda. Bu yil yomg’ir ko’p yoqqanligi uchun, ekinlar qurib ketdi deb bo’lmaydi, albatta. Uchinchidan, qo’shma gaplar birdan ortiq sodda gaplarning ma'lum grammatik aloqaga kirishishidan tuziladi. Bunda qo’shma gapning bog’langan, bog’lovchisiz, ergash gapli turlari shakllanadi (yuqoridagi uchta misolga qarang). To’rtinchidan, yonma-yon kelgan birdan ortiq sodda gaplar mazmu-nan bir- biriga bog’langan taqdirda ham, yaxlit, umumiy birlashtiruvchi intonatsiyaga ega bo’lmasa, qo’shma gap shakllanmagan bo’ladi. Qiyoslaylik: Bahor keldi. Dalalar ko’m-ko’k (alohida sodda gaplar). Bahor keldi, dalalar ko’m-ko’k (qo’shma gap). Keyingi holatda gaplar orasida nisbiy tugallangan intonatsiya (ohang) bo’lib, birinchi gapning mazmuni ikkinchi gapning mazmuni orqali tasdiqlangan. 59 Demak, qo’shma gapning shakllanishidagi yana bir muhim belgi birlashtiruvchi intonatsiyadir. Yuqoridagilardan qo’shma gapning quyidagicha ta'rifi kelib chiqadi: Ikki va undan ortiq sodda gaplarning (yoki komponentlarning) mazmun va grammatik munosabatidan tashkil topgan, bir butun birlashtiruvchi, yakunlovchi intonatsiyaga ega bo’lgan sintaktik qurilmalar qo’shma gap deyiladi. Qo’shma gaplar mazmun va grammatik jihatdan doimo teng aloqaga kirisha bermaydi. Ular ko’p hollarda ana shu aloqaning aksi bo’lgan tobelanish yo’li bilan birikadi. Bunday qo’shma gaplarda komponent - larning biri hokim, ikkinchisi tobe bo’lib, tobe komponent hokim komponentni izohlaydi. Masalan, Dunyoni tark etmagayman, dunyoda sen bor uchun (U.) gapining ikkinchisi birinchisining mazmunini izohla-ganligi, undagi harakatning yuz berish sababini anglatganligi uchun unga tobe hisoblanadi. U shunday ayolki, fahm-farosatda tengi yo’q (S.Zun.) gapining ikkinchisi birinchi gapning bir bo’lagi ( shunday )ning mazmu- nini izohlab, to’ldirib kelganligi uchun unga tobelangan. Yuqoridagi gap komponentlari faqat mazmun – ichki tomongina emas, tashqi – gram-matik tomondan ham tobelashtiruvchi shakllar (-sa, -ki) olib, o’zaro birikkan. Demak, gaplarning hokim va tobelik munosabatidan tashkil topgan, ergashtiruvchi bog’lovchilar va tobelashtiruvchi intonatsiya orqali birik-kan gaplar ergash gapli qo’shma gap deyiladi. Ergash gapli qo’shma gapni tashkil qilgan gaplar ikki xil bo’ladi. Bular bosh va ergash gaplardir . Butun mazmuni yoki biror bo’lagining mazmuni izohlanayotgan, aniqlanayotgan gap hokim yoki bosh gap deyiladi. Bosh gapga ergashib, uning mazmunini yoki biror bo’lagining mazmunini izohlab, aniqlashtirib keluvchi gap tobe yoki ergash gap deyiladi. Bunday qoidalar, ta'rif va tavsiflar bo’lishiga qaramay, bosh va ergash gaplarni farqlashda ma'lum qiyinchilikka duch kelinadi. Buning ma'lum sabablari bor, albatta: bosh va ergash gaplarning grammatik shakllanishida tub ajratuvchi farqlar ba'zan u qadar ko’zga tashlanib turmaydi. Masalan, ergashish formalari 60 bosh gap tarkibida ham , ergash gap tarkibida ham bo’ladi. Ergash gaplar ko’p hollarda birinchi o’rinda ham , ikkinchi o’rinda ham kela beradi. Ba'zi bosh gaplarning kesimi shakllanmagan bo’lib, ergash gapga nisbatan nomustaqil, aksincha, ba'zi ergash gaplarning kesimi shakllangan bo’lib, bosh gapga nisbatan musta-qil o’rin egallaydi va b. F oydalanilgan adabiyotlar 1. Абдураҳмонов Ғ.А. Қўшма гап. – Тошкент: Фан, 1957. 2. Абдураҳмонов Ғ.А. Қўшма гап синтаксиси асослари. – Тошкент: Фан, 1958. 3. Абдураҳмонов Ғ.А. Қўшма гап синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1964. 4. Абдураҳмонов Ғ.А. Эргаш гапли қўшма гаплар масаласи // Ўзбек тили грамматикаси ва пунктуацияси масалалари. – Тошкент, 1959. 5. Абдураҳмонов Ғ.А. Қўшма гаплар классификацияси масаласи // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари, Тошкент, № 4, 1960. 6. Абдураҳмонов Ғ.А. Ўзбек тили грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 7. Абдураҳмонов Ғ.А., Сулаймонов А., Холиёров Х.Х., Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1979. 8. Абдураҳмонов Х. Ўзбек халқ оғзаки ижоди асарларининг синтактик хусусиятлари бўйича кузатишлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1972. 9. Азизова А.Г. Ўзбек тилида шарт ва тўсиқсиз эргаш гаплар. – Тошкент: Фан, 1955. 10. Азларов Э. Ўзбек тилида бир неча эргаш гапли қўшма гаплар масаласига доир // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, XII китоб, 1959. 11. Асқарова М.А. Сабаб ва мақсад эргаш гапли қўшма гап // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, IV китоб, 1957. 12. Асқарова М.А. Аниқловчи эргаш гапли қўшма гап // Низомий номидаги ТДПИнинг асарлари, XII китоб, 1959. 61 13. Асқарова М.А. Ҳозирги ўзбек адабий тилида қўшма гаплар. – Тошкент: Фан, 1960. 14. Бердиалиев А. Эргаш гапли қўшма гап конструкцияларида семантик- сигнификатив парадигматика. – Тошкент: Фан, 1989. 15. Гаджиева Н. Основные пути развития синтак c ической струк-туры тюркских языков. – М.: Наука, 1973. 16. Закиев М.З. Синтаксический строй татарского языка. – Казань: 1963. 17. Ма ҳ мудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамма - тикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 18. Ма ҳ мудов Н., Нурмонов А., Аҳмедов А., Солихўжаева Л. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. 19. Мирзаев М., Эшонқулов Ю. Ҳозирги замон ўзбек тилидан машқлар тўплами. – Тошкент: Ўқитувчи, 1986. 20. Миртожиев М.М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. 62

Ergash gapning bosh gapni izohlashiga oid ilmiy ma’lumotlar

Mundarija

Kirish………………………………………………………………………………2

I BOB Qo’shma gap haqida tushuncha. Qo’shma gaplarning tasnifi……………..4

1.1. Qo’shma gapga ta'rif. Qo’shma gaplarning tasnifi…………………………...4

1.2. Bog’langan (teng aloqali) va bog’lovchisiz qo’shma gap…………………….7

II BOB Ergashgan (tobe aloqali) qo’shma gap………...…………………………15

2.1. Ergash gapli qo’shma gapning ta'rifi. Ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi………………………………………………………………….…...…..15

2.2. Ergash gaplarning turlari. Ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi……………………………………………………………………….…22

Xulosa………………………………………………………………………....….58

Foydalanilgan adabiyotlar………………………..…………………………….…60

Купить