Дата регистрации 10 Май 2023
5700 ПродажFarobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati
![4olimimiz Abu Nasr Farobiyning pedagogik qarashlarida va aynan ―Fozil odamlar
shahri asarida bugungi yoshlarimizning axloqiy jihatdan yetuk bo‘lishiga doir
yetakchi fikrlar berilgan. Farobiyning asarlari bugungi kun o‘quvchilarimizning
axloqan tarbiyali va odobli bo‘lishida bir qancha fikrlar, hikmatli iboralar, sheriy
matnlar, hikoyalar hamda ibratli hayotiy tajribalarga asoslangan matnlar
berilgan[4]. Ushbu fikrlarni tahlil etishimizdan oldin olimning hayoti va ijodi
haqida qisqacha ma‘lumotga ega bo‘lishimiz lozim. Abu Farobiy (taxallusi; to‘liq
nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug‘ Tarxon Farobiy)[3].
873-yil Farob shahrida tug‘ilgan va 950-yil Damashqda vafot etgan. O‘rta
Osiyoning mutaffakiri va qomusiy olimlaridan biri bo‘lgan. Abu Nasr Farobiy 77-
yoshida vafot etgan bo‘lsada bir daqiqa ham ilm izlashdan to‘xtamagan. Farobiy
160dan ortiq asarlar yozgan. 70 dan ortiq tilni bilgan. Farobiy Yunon falsafasini
chuqur bilgani,unga sharhlar bitganligi va jahonga targ‘ib qilgani hamda
zamonasining ilmlarini puxta o‘zlashtrib, fanlar rivojiga ulkan hissa qo‘shgani
uchun –al Muallim assoniy , (Ikkinchi muallim ), Aristoteldan keyin), Sharq
Arastusi nomlariga sazovor bo‘lgan[3]. Aynan ta’lim sifatini oshirishga jiddiy
e‘tibor berilayotgan hozirgi davrda o‘quvchilarni dunyoqarashini shakllantrishda
Abu Nasr Farobiyning ma‘naviy me‘rosida foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Farobiyning Fozil odamlar shahri asari axloqiy va ta’limiy xarakterga ega. Yusuf
Xos Hojibning Qutadg‘u bilig , Kaykoviskining Qobusnoma , Amir Temurning
Temur tuzuklari , Alisher Navoiyning Mahbub-ul qulub kabi asarlari tarzida
o‘ziga hos asarlaridan biri hisoblanadi.
Har kimki ilm hikmatini o‘rganmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog‘-
salomatligi yaxshi bo‘lsin, yaxshi ahloq va odobi bo‘lsin, so‘zining uddasidan
chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bo‘lsin, barcha qonunqoidalrni bilsin,
bilimdon va notiq bo‘lsin, ilmli va dono kishilarini hurmat qilsin, ilm va ahli
ilmdan mol-dunyosini ayamasin, barcha aniq moddiy narsalar to‘g‘risida bilimga
ega bo‘lsin.
Farobiy qalamiga oid ushbu fikrni biz pedagoglar o‘quvchilarga to‘g‘ri yetkaza
olishimiz kerak. Bundan tashqari Farobiy ta’lim va tarbiya tushunchalariga birinchi](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_20.png?v=3)
![4(samodagi) mavjudotlarga ta’sir kursatolmaydi va o zlaricha yo tabiiy, yo irodaviyʻ
xolatda bo ladilar.[12.50]
ʻ
Xususan, bularning borlari, mavjudligi tabiiy zotda bo lganlari tabiatdagi (to‘rt
ʻ
unsur - suv, havo, olov, tuproq) irodaviy holatda bo luvchilarga (ya’ni, bu
ʻ
unsurlarning turli tarkiblarda aralashuvlariga) xomashyo sifatida xizmat qiladilar.
Tabiiy unsurlar bo‘lmasa, irodaviy unsurlarning ham bo lishi mumkin emas.
ʻ
Tabiiy mavjudotlarga: olov, suv, havo, tuproq, hamda shularga taalluqli hovur,
alanga va boshqalar; ma’danlar, ya’ni turli toshlar, o simliklar, aqlsiz jonivorlar va
ʻ
aqlli jonivorlar kiradi. (Samoviy) jismlarning umumiy tabiatidan zaruriyat sababli
Oy ostidagi barcha jismlar uchun umumiy bo lgan Birlamchi suvrat (shakl)
ʻ
vujudga keladi. Turli jismlarning javharlari mohiyatan turlicha ekanligi sababli
jismlar ko payib ketadi. Jismlarning (tarkibi va) aloqalari ziddiyatli bo lgani
ʻ ʻ
sababli ularning suvratlari, shakllari ham ziddiyatlidir (bu erda turt unsur Birinchi
modda - unsurlar uzaro qo shilganida paydo bo lgan ziddiyatli alok;alar sababli
ʻ ʻ
avvalgi unsur ham (sof bo lmay) o zgarib ketadi. Bu unsurlar ko shilishidan
ʻ ʻ ʻ
vujudga kelgan narsalar, jismlar turli-tuman suvratlarga, shakllarga kiradi13.
Unsurlarning turlituman tarkiblarda birikuvidan turli-tuman jismlar paydo bo ladi.
ʻ
Turli-tuman jismlarning o‘zaro aloqaga kirishidan (bir-biriga ta’siridan) turli
vaqtlarda va turli masofalarda (ba’zan yaqin vaqtda, ba’zan uzoq vaqtda)
takrorlanib turadigan, jismlar turiladi. M.M.Xayrullayev fikricha: “Forobiy
avvalambor Aristotel ta’limotini tiklash, asoslash va ilg‘or tomonlarini so‘nggi
ilmiy yutuqlar asosida rivojlantirishga harakat qilib, Sharq aristotelizm oqimini
vujudga keltirdi”. Bizning fikrimizcha, uning tibbiyot, kimyo va kosmologiyaga
oid qarashlari tasirida keyingi davrlarda dunyoning tabiiy-ilmiy manzarasining
dialektik tomondan shakllanilishiga turtki bergan. Xususan, uning ingliz
tabiatshunos olimi Charlz Darvindan ancha yillar oldin organik dunyoning
evolyutsiyasi haqidagi ilmiy qarashlarni asoslab berishi fan olami uchun ulkan
yutuq bo„lgan. Xususan, u barcha mavjudotlarni ilmi ilohiyda mavjudligini,
nimaiki ilohiy qazoda bor bo„lgan bo„lsa, u qadar darajasiga tushib kolishini](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_28.png?v=3)
![42.2. Abu Nasr Farobiyning ‘’fozil odamlar shahri asari’’da tarbiya masalalari
Abu Nasr Forobiy O‘tror shahrida (hozirgi Qozog‘istonning Chimkent viloyati
hududida joylashgan shahar) 256-257 hijriy sanada tug‘ilgan. Yosh va zehni o‘tkir
Abu Nasr ilmga erta qiziqdi, arab, fors tilarini mukammal darajada o‘zlashtirdi.
Forobiy sanskrit (qadimiy hind tili) tilini o‘rgandi va uni yaxshi bilardi. O‘zi turkiy
xalqlarga mansub bo‘lib ona tilini yaxshi bilar va yoshligida turli tillarni va
ilmlarni puhta egallagan edi. U ko‘proq Bag‘dodda yashagan. Arab tilini juda ham
yaxshi bilar edi. Xususan, ushbu davrning yetuk tabiatshunos faylasuflaridan biri
sifatida Farobiyni alohida tilga olish lozim. Jumladan, S.Andaluziyning
yozishicha: ‘‘Barcha ilmlarni quyidagi sakkiz nom ostida tasnif kiladi: ilmu lug‘at
(filologiya), mantiqiyot (logika), riyoziyot (matematika), tabiat (tabiatshunoslik),
ilohiyot, siyosat (siyosatshunoslik), fiqh (islom huquqi) va kalom’’.[10.41]
Shu bilan bir qatorda, uning tabiatshunoslikka oid qarashlari matematikaga oid
qarashlari asosida ochib berilganligini ta’kidlash mumkin. U ko‘proq falsafa,
mantiq va diniy ilmlarga qiziqar edi. Forbiy turli ilmlarni ya’ni falsafa, mantiq,
ilohiyot, axloq, siyosat, falakiyot, kimyo, musiqa va boshqa ilimlarga oid o‘nlab
kitoblarni yozgan. Forbiyning musiqa bo‘yicha yozgan kitobi islom madaniyatida
yozilgan eng asosiy arabcha kitob bo‘lib hozirgacha asosiy manbalardan bo‘lib
kelmoqda. U ‘‘Qonun’’ nomli musiqa asbobini ixtiro qilgan. Forbiyning kitoblari
ikki turga taqsimlanadi. Birinchisi talim, tarbiya, falsafa va boshqa sohalarda
yozgan kitoblari. Ikkinchisi Aflotun, Arastu va ularga ergashganlarning kitoblariga
yozgan sharhlari. Ba'zi tadqiqotchilar mazkur kitoblarning soni qirq donaga
etganini aytadilar. Forbiy o'zining ta’lim tarbiya faoliyatida Aflotun va Arastu
hamda yunon falsafasi va Islom dini orasida muvofiqlashtirishga qattiq uringan.
Uning o'zi dinini mahkam tutadigan musulmon bo'lgan. Shu bilan birga, u Aflotun
va Arastu mazhabiga o'xshash falsafiy mazhabga asos solgan birinchi musulmon
faylasufdir. O'sha paytda Aflotunning ‘‘at-Tosu’ot’’ nomli kitobi tarjima qilinib
hato tariqasida Arastuning kitobi deb bilingan edi. Arabchada ‘‘Rububiyat’’nomi
bilan mashhur bo‘lgan bu kitobni o‘qigan Forobiy Arastuning fikrlari xuddi](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_25.png?v=3)
![4ta‘rif bergan pedagog olimdir: Ta’lim – so‘z va o‘rganish bilangina amalga
oshiriladi. Tarbiya – esa amaliyot, ishtajriba bilan amalga oshiriladi. Ta’lim-tarbiya
ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: qanoatbaxsh, ilxomlantiruvchi so‘zlar va majbur
etish. Ushbu berilgan ta‘rifni ayni vaqtda ham o‘qituvchilarimiz amal qilsa bo‘ladi.
O‘quvchini yaxshi bilim olishi uchun avval unga ilxomlantiruvchi so‘zlar bilan
murojaat qilishimiz va undan so‘ng ilm o‘rgatishimiz muhim hisoblanadi. Tarbiya
berishimizda ham avval o‘zimiz namuna bo‘lishimiz va keyin o‘rgatishimiz kerak.
Quyida Fozil odamlar shahri asaridan namunalar ko‘rib o‘tamiz va tahlil
qilamiz. Har bir inson yaxshi odob va axloqqa ega bo‘lishi, aytgan so‘zini
bajarishi, yomon ishlarni qilmasligi,axloq qonun-qoidalarini bilishi va ularga
qarshi chiqmasligi lozimligi haqida ham ta‘kidlagan. ―Ilmi va o‘zidan katta
insonlarni doimo hurmat qilishi o‘zi bilgan ilmini yon atrofdagilarga o‘rgatishi
kerakligini uqtrib borish kerak degan fikrlar bayon etilgan. Aqlli deb shunday
kishilarga aytiladiki, ular fazilatli, o‘tkir mulohazali, foydali ishlarga berilgan zarur
narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r iste‘molga ega: yomon ishlardan o‘zini
chetga olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil deydilar. Yomon ishlarni o‘ylab
topish uchun zexn idrokka ega bo‘lganlarni aqlli deb bo‘lmaydi, ularni ayyor,
aldoqchi degan nomlar bilan atamoq lozim.
Aqlli bola o‘z fazilatlari bilan ahloq-odobi bilan ajralib turadi. Aqlli bola har
ishda otaonalariga va barcha yaqinlariga hurmatda bo‘ladi. Ustozlarini aytgan
gaplarini va berilgan vazifalarini vaqtida bajarib a‘lo baholar olishga intiladigan
bolalarni axloqli o‘quvchilar deyishimiz mumkin[3. 18]. Aqlsiz bola yomon
harakatlarni qilishi, ota-onalarini, ustozlari va yaqinlarini hurmat qilmaydigan
ularni aytganlarini berilgan vazifalarini bajarmaslik bu odobsiz bolalarga tegishli.
Farobiy mehr-shafqatlilik va axloqlilik tushunchalari haqida gapirib, sohibi qonun
inson tabiatidagi bu xislatlarni alohida inobatga olishi zarurligini va shu
xislatlarning ta‘sir kuchiga qarab ish yuritish joizligini eslatib o‘tadi, toki qonun
chiqaruvchi qonunni qullarcha itoatkorlikni talab qilish yo‘li bilan emas, balki
erkin ravishda qabul qildira olsin. Yuqoridagi fikrlarni o‘quvchilarga singdirish,
aqlli va aqlsiz bolalarni qanday bo‘lishini o‘rgatishimiz va ulardan o‘zlariga ibrat](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_21.png?v=3)
![4fikr va yo‘l-yo‘riqlarini topa oladi[6 .21b]. Forobiy inson boshqa jonzotlardan sifat
jihatidan tubdan farq qiladi, deb ko‘rsatadi. Birinchidan, deydi u inson aqlli
mavjudot bo‘lib, aql va jon insonning tabiiy ibtidosidir. Ikkinchidan, insonning tili
va nutqi bor. Uchinchidan, inson kasb-hunarga ega. Bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan
bu barcha xususiyatlar insonning rivojlanishi va takomillashuviga imkon beradi.
Forobiy inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning muhimligini ta‘kidlab: Munosib inson
bo‘lish uchun odamda ikki imkoniyat, ta’lim va tarbiya olish imkoniyati bor.
Ta’lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa bu kishilar bilan
muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan
yo‘ldir , deydi. Forobiy ta’lim, tarbiyaga birinchi marta ta‘rif berib,ta’lim - degan
so‘z insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish, tarbiya - nazariy
fazilatlarni, mas‘ul hunarni egallash uchun zarur bo‘lgan xulq normalarini va
amaliy malakalarni o‘rgatishdir,- deydi olim. Ta’lim faqat so‘z va o‘rgatish
bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa amaliy ish, tajriba orqali o‘rganishdir. Shuningdek,
buyuk insonshunos olim Abu Nasr Forobiy «fozil», ya‘ni adolatli jamiyat bilan
birga “johil” insonlar va jaholatdagi jamiyatlar haqida qimmatli fikrlarni bildirgan.
U johil jamiyatning juda ko‘p turlarini sanab, axloqiy sifat va fazilatlardan mahrum
bo‘lgan o‘z hayoti va faoliyati davomida ularga rioya qilmaydigan kishilar
jamoasini johillar jamoasi deb ataydi. Bunday jamoa a`zolari yaramas axloqli,
xulq-atvorli kishilardir. “Fazilatsiz shahar odamlari yomon fe`llari, tabiati tufayli
ko‘ngillari, ruhlari ham yomonlashib boraveradi. Mabodo, ular ana shu yomon
ishlarida izchil sa‘y-harakat, tobora kuch-g‘ayrat ko‘rsatsa, ularning ruhlari yanada
bolalar dunyoga keladi, bu esa jamiyat va davlatning kelajagini xavf ostida
qoldiradi. “Ammo, - deydi alloma, - jaholat, yovuzlik, haqsizlik, abadiy hodisalar
emas, bu illatlarga albatta barham beriladi. Jamiyatda ezgulik, hamkorlik,
hamjihatlik, do‘stlik, adolat albatta tantana qiladi, shunday zamonlar keladiki,
insoniyat albatta yuksak kamolotga oliy baxt-saodatga erishadi”[7 . 28]. Forobiy
insonni baxt-saodatli qilish jamiyatning asosiy maqsadi ekanligini ta‘kidlaydi va
bunga barcha vositalar bilan erishish zarur, bu baxt-saodat insonlar jamoasida
amalga oshirilishi mumkin, deb ko‘rsatadi. Forobiyning fikricha, insonning taqdiri](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_7.png?v=3)
![4I BOB. ABU NASR FOROBIYNING “FOZIL ODAMLAR SHAHRI”
ASARIDA TA’LIM-TARBIYA MASALALARI
1.1. Abu Nasr Farobiyning "fozil odamlar shahri" asarining ijtimoiy
hayotimizdagi ahamiyati
Biz yashayotgan zamin qadim-qadimdan madaniyat va ziyo maskani bo‘lib,
xalqimiz boy madaniy merosga, yuksak qadriyatlarga ega xalqdir. Buyuk bobomiz
Amir Temur, jahonga mashhur mutafakkirlarimiz Muhammad Muso al-Xorazmiy,
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriy, а l-Marg‘inoniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin
Kubro, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband, Ahmad alFarg‘oniy,
Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, Pahlavon Mahmud
va yurtimizda yashab ijod etgan boshqa ko‘plab siymolar jahon fani, madaniyati va
sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo‘shganlar. Shu sababli mamlakatimiz Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev o‘z nutqlarida doimo xalqimiz boy madaniy merosini izchillik
bilan o‘rganishga, undan yoshlar ma‘naviyatini shakllantirish va rivojlantirishda
foydalanishga da‘vat etib kelmoqdalar. ―Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan,
yuksak intellektual va ma‘naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z
tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi,
baxtli bo‘lishi uchun ajdodlarimizning madaniy-ma‘naviy boyligini chuqur va har
tomonlama o‘rganishimiz darkor[1. 22]. Jamiyatimizga har tomonlama barkamol,
mustaqillik ma‘naviyatiga ega bo‘lgan insonlar zarur. Zero, “zaminimizda yashab
o‘tgan buyuk allomalarimiz, mutafakkir bobolarimizning ibratli hayoti va faoliyati,
bemisl ilmiy-ijodiy kashfiyotlari bugun ham jahon ahlini hayratga solayotganini
g‘urur bilan ta‘kidlash lozim”.[2. 28]. Shunday ulug‘ allomalardan biri Abu Nasr
Forobiy (873-950 yillar)dir. O‘rta asrning bir qancha ilmiy yutuqlari, umuman,
Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlaridagi taraqqiyparvar ijtimoiyfalsafiy tafakkur
taraqqiyoti uning nomi bilan bog‘liq. U hayotlik vaqtidayoq «Ikkinchi Aristotel»,
«Sharq Aristoteli», «Muallimin as-soniy» («Birinchi muallim», birinchi ustoz
Aristotel bo‘lgan) degan faxriy nom olgan edi. Bu uning ilmi va xizmatlariga](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_5.png?v=3)
![4Aflotunnikiga o‘xshash ekanligiga hujjat va dalil topilganidan hursand bo‘lgan va
mazkur ikki faylasufning boshqa kitoblarini ham muvofiqlashtish uchun harakat
qilgan. Forbiy ham Aflotunni, ham Arastuni bir hilda yaxshi ko‘rar va qadrlar edi.
Shu bilan birga bu ikki shaxsning fikrlari bir biriga zid bo‘lishini tasavvur qila
olmas edi. Forbiy o‘zining bu ishi ila birinchi bo‘lib Islom olamida Aflotun ta’lim
tarbiya va axloqiy qarashlari tarqalishiga sabab bo'ldi. Shu bilan birga huddi shu
ishning o'zi musulmon faylasuflarga yunon falsafasini diniy masalalarda tap
tortmay ishlatishga yo‘l ochib berdi. Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asari
bugungi kun o‘quvchilarini axloqan tarbiyali va odobli bo‘lishida bir qancha
fikrlar, hikmatli iboralar, she’riy matnlar va hikoyalar hamda ibratli hayotiy
tajribalarga asoslangan matnlar berilgan.[11.52]
Forbiy o‘zining “Fozil odamlar shahri” asarida birinchi bo‘lib Alloh taoloning
borligiga olamni dalil qilib ketirmaydi. U zotning borligini yolg‘iz aqliy dalil bilan
isbot qilishning yangi uslubini keltirdi. U bor narsalarni ikkiga - vujudi mumkin va
vujudi vojibga taqsimlaydi. Mumkinul vujud dunyodagi mavjudotlar bo‘lib
ularning bo‘lishi mumkin bo‘lganidek, bo‘lmasligi ham mumkin. Ularga qarasak
ba’zilari yo‘qolib, o‘rniga boshqalari paydo bo‘lib turganini ko‘ramiz. Ana
o‘shalar o‘zidan boshqa narsaning ta’siri tufayli o‘zgaradi va almashadi. Ularning
har biriga alohida nazar solsak ham shu holni ko‘ramiz. Bu silsilaning ohirgi
nuqtasi bo‘lishi kerak. Ana o‘sha ohirgi nuqta, hamma mumkinul vujudlarning
borib taqaladigan nuqtasi vojibul vujud - vujudi vojib bo‘lgan, u bo‘lmasa boshqa
narsalar bo‘lmaydigan zotdir. Shu jihatdan, Forbiyning falsafasida va ta’lim
to‘g‘risidagi axloqida Alloh - vojibul vujuddir.Forbiyning Islom aqiydasiga to‘g‘ri
kelmaydigan falsafasidan biri “Alloh juz'iy narsalarni bilmaydi” deyishidir.
Shuningdek, Forbiy e’tiqodga tegishli olamning yaratilishi, nafs, aql, nubuvvat va
boshqa mavzularda ham falsafa yuritgan. Bilish jarayonini aql va sizgilar orqali
yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz bo‘lib, u inson jonli mushohada va
tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha bo‘lgan murakkab yo‘lni
bosib o‘tadi. Bu yo‘nalish hodislar oqibatini bilishdan ularning sababini anglash,
aksidensiyaadan substansiyaga yetib borishni maqsad qilib qo‘yadi. Bilishda aql va](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_26.png?v=3)
![4harakatlarni о ‘zida mujassamlashtira oladi, u har qanday yovuz buzg‘unchiliklar
k о ‘chasiga kirmaydi, aksincha, ularga nisbatan shafqatsiz jang olib boradi. Falsafa
va mantiq, insonshunoslik, jamiyatshunoslik ilmining bu buyuk bilimdoni
tomonidan ilgari surilgan ma’naviy-axloqiy tarbiya, о ‘qitishga doir ilg‘or g‘oyalari
о ‘zidan keyingi ulamolar, pedagoglarning ta’lim-tarbiya va inson kamoloti
xususidagi fikr-mulohazalari rivojlanishiga ijobiy ta’sir k о ‘rsatdi. Mutafakkirning
axloq va uning asosida yosh avlodga tarbiya berish ta’limoti hozirgi kunda ham о ‘z
ahamiyatini y о ‘qotgani y о ‘q, aksincha, axloqiy tarbiyaning yangi usul va
qoidalarini ishlab chiqish va ularni rivojlantirishda juda katta ahamiyat kasb etib
kelmoqda. Ma’naviy-axloqiy tarbiya jarayonlarini t о ‘g‘ri va tizimli y о ‘lga q о ‘yish,
ilmiy-metodik ta’minotini takomillashtirishda muhim manba vazifasini о ‘tab
qolmoqda. [13. 13b]](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_18.png?v=3)
![4berilgan yuksak bahodir[5. 31]. Forobiy asarlari Sharq va G‘arb olimlarini
haligacha bilim doirasining kengligi bilan hayratga solib kelmoqda. U fanning turli
sohalari bo‘yicha 160 dan ortiq asar yozgan, lekin ko‘plari bizgacha yetib
kelmagan. Uning «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv yo‘llari haqida
risola», «Davlat arbobining hikmatlari» kabi asarlarida O‘rta Sharqda birinchi
bo‘lib, jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va vazifalari haqida ta’limot yaratgan.
Bu ta’limotda ijtimoiy hayotning ko‘p masalalari – davlatga birlashish
xususiyatlari, davlatni boshqarish, davlatning vazifalari, insonning jamiyatdagi
o‘rni va burchi, umumiy baxt-saodatga erishish yo‘llari, ta`limtarbiya, axloq,
ma`rifat, diniy e`tiqod, urush va tinchlik, mehnat va boshqalar qamrab olingan.
Shuningdek, shaxsning rivojlanish muammolarini bayon qiladi. Forobiy asarlari
orasida “Fozil odamlar shahri» asari alohida ahamiyatga ega. Unda jamiyatning
(insonlar jamoasi) kelib chiqishi, adolatli jamiyatga erishish yo‘llari, fozil shahar
hokimi va aholisining fazilatlari, davlat hokimiyati va boshqaruvchi kadrlarni
tanlash va joy-joyiga qo‘yish kabi masalalar bayon etilgan. Bundan ming yilcha
muqaddam yaratilganiga qaramasdan, bugungi o‘quvchi hozirgi hayotning ko‘proq
yomonlashadi va oxiri mayib-majruh bo‘lib qoladi. Shu tufayli ular o‘zlariga
yoqadigan yomon ishlardan huzur-halovat oladilar”, - deydi Forobiy[5. 35].
Mutaffakkirning ta‘kidlashicha, johillar nodon, ilmsiz, ma‘naviyatsiz, ma'rifatsiz
kimsalar, shuning uchun ular baxt-saodat, yuksak kamolot nimaligini tushunmaydi,
ular haqida hech qanday tasavvurga ega emaslar, shu sababdan ular bunga
intilmaydilar ham. “Ular, - deydi Forobiy, - baxtu-davlat bo‘lib ko‘rinadigan
o‘tkinchi, yuzaki narsalarni, mol-dunyoni, jismoniy lazzatni, hirsu-havasni, obro‘,
amal, shon-shuhratni haqiqiy baxt, farovonlik deb o‘ylaydilar. Shu ne‘matlardan
har biri jaholatdagi odamlar nazarida hayotdan maqsad, baxt-saodat bo‘lib
ko‘rinadi”. Forobiy ma‘naviy-axloqiy, jihatdan nosog‘lom, har qanday pastkashlik
yo‘li bilan o‘z maqsadiga erishuvchi bunday odamlarga nisbatan salbiy
munosabatda bo‘ldi. Donishmandning fikricha, agar bu illatlarning oldi olinmasa,
ular yildan-yilga, avloddan-avlodga o‘tib, yanada chuqur ildiz otadi. Natijada johil
ota-onalardan noqobil murakkab muammolarini hal qilishda asqotadigan muhim](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_6.png?v=3)
![4muhim vazifasi, muqaddas burchi, deb ta‘kidlagan. Jamiyatda bunday kishilar
ko‘paysa, jamiyat halokatga yuz tutadi, aksincha, jamiyat ulardan xoli bo‘lsa,
yuksak farovonlik va taraqqiyotga erishadi. [13. 120b]
1.2. Abu Nasr Forobiy ma’naviy-axloqiy ta’limotining yetakchi
g‘oyalari
Jamiyat ijtimoiy-ma’naviy hayotini rivojlantirish, shaxs ruhiy kamolotini
ta’minlash insoniyatning azaliy maqsadi, ezgu-intilishlari majmui sanaladi. Ilm-
fan, ma’rifat peshvolari, taraqqiyot tarafdorlari faoliyatining asosiy y о ‘nalishi ayni
shu masalalarni qamrab olganligi bilan xarakterlidir. Xususan, buyuk Sharq
mutafakkirlari butun hayotida davomida olib borgan ilmiy, ijodiy, amaliy faoliyati
qaysi soha yoki y о ‘nalishda b о ‘lmasin, birlamchi maqsadi inson ruhiy-ma’naviy
kamolotini yuksaltirish, shu orqali butun jamiyatni sog‘lomlashtirish, rivojlantirish,
taraqqiyotning yangi-yangi ch о ‘qqilarini zabt etishdan iborat b о ‘lgan. Qomusiy
ilm sohiblari bor iste’dod va imkoniyatlarini ushbu masadlarga erishish y о ‘lida
sarflaganlar. Buni biz Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy, Forobiy, Rumiy, Rudakiy
Farg‘oniy kabi ulug‘ allomalar foliyatida ham keng kuzatamiz. Binobarin, yosh
avlodni tarbiyalash va о ‘qitish nazariyasi bilan amaliyotning qanday taraqqiy qilib
kelganligini bilmay turib, yoshlarni har tomonlama komil inson etib tarbiyalash
masalalarini ilmiy ravishda hal qilib b о ‘lmaydi.Bu ajdodlarimiz tomonidan isbot
qilingan ilmiy-nazariy, falsafiy-tarbiyaviy haqiqatdir. Axloqan pok va yetuk
insonlarni tarbiyalash masalasini muvafaqiyatli hal etishda xalqimizning tarixiy
an’analari, ma’naviy boyliklari, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ilmiy me’roslari
va tarixiy-tarbiyaviy tajribalarini о ‘rganib chiqish, ularning yutuqlarini hayotga,
ta’lim-tarbiya ishlariga tatbiq etishning ahamiyati kattadir. Barkamol avlod
tarbiyasi ijtimoiy hodisa b о ‘lib, shaxsning shakllanishini ta’minlaydigan eng
qadimiy va abadiy qadriyat, inson va jamiyatning mavjudligini belgilovchi asosiy
mezon sifatida avloddan-avlodga о ‘tib boraveradi. Jumladan, butun jahonga
Aristoteldan keyin “Ikkinchi muallim” nomi bilan shuhrat qozongan Abu Nasr
Forobiyning boy ilmiy-falsafiy, ma’naviy-tarbiyaviy merosi bu borada alohida
qimmatga ega. Allomaning ma’naviy-axloqiy tarbiyaga oid ta’limotidan bugungi](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_13.png?v=3)
![4u bu a‘zolari bilan bajarmoqchi bo‘lgan barcha ishlarini osonlik bilan amalga
oshira olsin; (ikkinchidan), barcha masalani, muhokama va mulohazani tezdan va
to‘g‘ri tushuna oladigan, uning ma‘nosini anglay oladigan, so‘zlovchining
maqsadi, aytilgan fikrining chinligini tezda payqay oladigan bo‘lsin[3.37];
(uchinchidan), xotirasi juda baquvvat bo‘lsin, ko‘rgan, eshitgan, sezgan
narsalarining birortasini ham esidan chiqarmay, yodida saqlab qoladigan bo‘lsin;
(to‘rtinchidan), zehni shu darajada tez va o‘tkir bo‘lsinki, biror narsaning alomatini
sezishi bilan bu alomat nimani bildirishligini tezdan bilib olsin; (beshinchidan),
so‘zlari aniq bo‘lsin, fikrini va aytmoqchi bo‘lgan mulohazalarini ravon va ravshan
bayon eta olsin; (oltinchidan), bilish va o‘qishga muhabbati bo‘lsin, o‘rganmoqchi
bo‘lgan bilimini charchashni sezmasdan osonlik bilan o‘zlashtira olsin;
(yettinchidan), ovqatlanishda, ichimlik iste‘mol etishda ochko‘z bo‘lmasin, tabiati
qimor o‘yinlarini o‘ynashdan uzoq bo‘lsin va ular keltiradigan xursandlikdan
jirkanadigan bo‘lsin; (sakkizinchidan), haqiqatni va haqiqat tarafdorlarini
sevadigan bo‘lsin, yolg‘on va yolg‘onchilarga nafrat bilan qaraydigan bo‘lsin;
(to‘qqizinchidan) ruhining g‘ururi va vijdonini qadrlaydigan bo‘lsin, uning ruhi o‘z
tabiati bilan past ishlardan yuqori va olijanob ishlarga ishlatiladigan bo‘lsin;
o‘ninchidan), dirham, dinor va shu kabi turmush buyumlariga jirkanish bilan
qarasin; (o‘n birinchidan), o‘z tabiati bilan adolatni sevadigan va adolat uchun
kurashuvchilarga, adolatsizlikka, jabr-zulm o‘tkazuvchilarga nafrat bilan
qaraydigan bo‘lsin, o‘z odamlari va boshqalarga adolatli bo‘lsin, go‘zal va yaxshi
hisoblangan narsalarni barchaga taqdim etgan holda odamlarni adolatga targ‘ib
etadigan, adolatsiz oqibatlarini yo‘qotadigan, ularga yo‘l qo‘ymaydigan bo‘lsin;
(o‘n ikkinchidan), adolatli bo‘lsin, ammo qaysar bo‘lmasin, adolat oldida qaysarlik
qilib, o‘zbilarmonlikka berilmasin, lekin har qanday adolatsizlik, pastkashlik
oldida lafzli bo‘lsin, o‘zi zarur deb bilgan narsasini amalga oshirishda qat‘iylik
ko‘rsatsin, qo‘rqmas, jasur bo‘lsin, qo‘rqish va ojizlikni bilmasin. Haqiqiy baxtga
erishish maqsadida o‘zaro yordam qiluvchi kishilarni birlashtirgan shahar –
fazilatli shahardir, baxtga erishish maqsadida birlashgan kishilar jamoasi – fazilatli
jamoadir. Baxtga erishish maqsadida o‘zaro yordam bergan xalq – fazilatli xalqdir.](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_23.png?v=3)
![4e’tirof etadi. Farobiyni ma’lum ma’noda islom falsafasining asoschisi, deb xulosa
qilish mumkin. [12.7]](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_29.png?v=3)
![4II BOB. ABU NASR FAROBIYNING “FOZIL ODAMLAR SHAHRI”
ASARI -BUGUNGI KUN YOSHLARINING MA’NAVIYAT MAKTABI
SIFATIDA
2.1. Abu Nasr Forobiyning «fozil odamlar shahri» asaridagi falsafiy
g‘oyalarning o‘ziga xos jihatlari
Mamlakatimizda hozirgi kunda barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar
bo‘lmoqda. Buning asosiy sababi Respublikamiz Prezidenti Shavkat
Miromonovich Mirziyoyevning davlatimizda barcha sohalarni rivojlantirishga
katta e‘tibor qaratmoqda. Bu e‘tiborning amaliy ahamiyatini sohalardagi
o‘zgarishlar orqali ko‘rishimiz mumkin. Mana shu sohalardan biri ta’lim
yo‘nalishida ham Prezidentimiz tomonidan juda ko‘plab ishlar olib borilmoqda. Bu
islohotlarning ko‘rinishini quyidagi asoslarda uchratishimiz mumkin. 2022 —
2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida[1], 2020-yil 23- sentyabrdagi yangi tahriridagi ―Ta’lim to‘g‘risida gi
qonunda va boshqa qarorlarda o‘z aksini topgan. Ta’lim to‘g‘risidagi qonunning 5-
moddasida ta’lim tashkilotlarida, innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash va
o‘quv dasturlarini innovatsion texnologiyalarini qo‘llagan holda amalga
oshirish,ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflikni ta‘minlash[2] haqidagi
fikrlarni ta‘minlash haqidagi fikrlar berilgan. Demak, mana shu qaror va qonunlar
mazmunidan shuni tushunish mumkunki, yoshlarimizning ham ta’limiy, ham
ma‘naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo‘lishlari muhim hisoblanadi.
Ushbu qonunning 4 - moddasida quyidagi bandlari ham o‘quvchilarning
ma‘naviy axloqiy jihatdan komil inson bo‘lib yetishishiga xizmat qiladigan fikrlar
berilgan; - ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning
singdirilganligi; -ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyatlar[2]
kabi asosiy prinsiplari ko‘rsatib o‘tilgan.
Bugungi kunda o‘quvchilarning ma‘naviy-axloqiy sifatlarini buyuk adib va
allomalarimizning pedagogik qarashlarida, asarlarida va asarlaridagi ko‘rsatilgan
namunalar orqali shakllantrishini muhim hisoblanadi. Jumladan, buyuk pedagog](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_19.png?v=3)
![4Shu tartibda barcha xalqlar baxtga erishish uchun bir-birlariga yordam bersalar,
butun yer yuzi fazilatli bo‘ladi. Pedagog olimning fikrlarida insonlar bir-biriga
nisbatan yordam berishi, og‘ir kunlarda yordamini ayamasligini ta‘kidlab o‘tgan.
Biz esa bo‘lajak pedagog sifatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga bu kabi
sog‘lom, to‘g‘ri va xatosiz fikrlarni singdirishimiz lozim. Tinchlik, saodat,
mehribonlik, sadoqat, mehr-muruvvat ulashish, rostlik, qanoat, sabr
tushunchalarini o‘quvchilarga tushuntirish va bu tushunchalarni qadriga yetish kabi
tuyg‘ularni singdirish biz bo‘lajak pedagoglarning asosiy vazifalari hisoblanadi.
Tinchlik nimaligini bilgan o‘quvchilar Vatanni qadriga yetadi va uni doim asrab
avaylaydi. [8. 15]](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_24.png?v=3)
![4avvaldan belgilangan emas, har bir shaxs o‘z ixtiyori bilan faoliyat ko‘rsatib, o‘z
baxtini o‘zi yaratadi, taqdirini o‘zi hal etadi. Alloma butun jahon miqiyosida
urushsiz tinchlikka, adolatga, o‘zaro hurmat va yordamga, hamjihatlikka
asoslangan, har tomonlama yetuk, barcha aholini baxt-saodatga, ilm-ma‘rifatga
olib boruvchi yagona ideal insoniyat jamoasining barpo etilishini orzu qiladi,
barcha insonlarni o‘zaro hamkorlikka chaqiradi. Forobiy jamiyat (insonlar
jamoasi)ning kelib chiqish sabablarini odamlarning jamoa bo‘lib yashash
ehtiyojlaridan izlagan. “Har bir inson tabiatan shunday tuzilganki, u yashash va
oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir
o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lish uchun insonlar
jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi... Bunday jamoa a‘zolarining faoliyati bir butun holda
ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan narsalarni
yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko‘paydilar va yerning aholi
yashaydigan qismiga o‘rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi”[7.12].
Forobiy insonlarning eng takomillashgan jamoasi deb shahar jamoasini ko‘rsatadi
va uni fazilatli hamda fazilatsiz shahar jamoasiga ajratadi. Razolat va badbaxtlik,
obro‘parast, amalparast, hokimiyatparastlar shaharlari haqida to‘xtalib o‘tadi.
Fazilatli shahar odamlari o‘zaro birlikda, totuvlikda, ittifoqda yashaydilar, bir-
birlariga yordam beradilar, deb hisoblaydi. Forobiy demokratik boshqaruv shaklini
yetuk boshqaruv shakli, bunday boshqaruvga asoslangan shaharlarni esa yetuk
fozil shahar deb bilmaydi, balki, yomonlikni targ‘ib qiluvchi shaharlardan farq
qilib, fozil shaharlarga erishuv yo‘lidagi muhim bosqich deb tushunadi. Forobiy
o‘zining ideal jamoasida odamlarni turli belgilariga qarab guruhlarga bo‘ladi.
Bunda ularning diniy mazhabiga emas, balki tabiiy xususiyatlariga, qobiliyatlariga,
avvalo, aqliy iqtidoriga hamda ilmlarni o‘rganish va hayotiy tajriba to‘plash
jarayonida orttirgan bilim va ko‘nikmalariga katta ahamiyat beradi. Bu jamoada
insonlar ilm va yaxshi axloq yordamida baxt-saodatga erishadi. Forobiy davlatni
boshqarishning turli shakllari haqida fikr yuritib, davlatni yetuk shaxs (monarxiya),
yetuk xislatlarga ega bo‘lgan bir necha shaxslar (aristokratiya) va saylangan
shaxslar (demokratiya) boshqarishi mumkin, deb ko‘rsatgan. Forobiyning](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_8.png?v=3)
![4qo‘rqoqlik va hadiksirashlarga yo‘l qo‘ymasligi lozim[7.11b]. Forobiy bir
hokimning o‘rniga keladigan boshqa shaxsning ham yuqorida keltirilgan
fazilatlarga ega bo‘lishi zarurligini shu bilan birga, o‘zidan avvalgi hokimning
yaxshi ishlarini davom ettirishi, jamiyatning barqarorligi va qonunlarning
vorisliligini ta‘minlash uchun bo‘lg‘usi rahbarda quyidagi olti xislatni tarbiyalash
kerakligini ta‘kidlaydi. Birinchidan, donishmand bo‘lish; ikkinchidan, avvalgi
hokimlar o‘rnatgan qonun-qoidalarni va odatlarni biluvchi va yodda tutuvchi
bo‘lish; uchinchidan, ajdodlardan tegishli qonun saqlanib qolmagan sohada bunday
qonunni o‘ylab topish uchun ijod va ishtirokchilikni namoyon etish; to‘rtinchidan,
mavjud voqelikni tez payqab olish va kelgusida yuz beradigan, avvalgi hokimlar
ko‘zda tutmagan voqealarni oldindan ko‘ra bilish uchun bashoratgo‘ylik xislatiga
ega bo‘lish; beshinchidan, avvalgi hokimlar o‘rnatgan qonunlarga, shuningdek
avvalgilaridan ibrat olib, o‘zi chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi uchun
notiqlik xislatiga ega bo‘lish; oltinchidan, zarur hollarda lashkarga qo‘mondonlik
qilish uchun jismonan baquvvat bo‘lish va harbiy san‘atni yaxshi bilish. Forobiy
ushbu xislatlarning bir odamda birlashishi qiyin ekanligiga, shu sababli bunday
kishilar juda kamdan-kam uchrashiga ishonadi. Shu boisdan u ikkinchi rahbarga
qo‘yiladigan shartlarni dastlab oltitagacha, so‘ngra esa bittaga kamaytiradi. Ammo,
bunda har biri belgilangan normalardan biriga javob beradigan oltita rahbar
bo‘lishi shart qilib qo‘yadi. Agar shunday kishi topilmasa, - deb yozadi Forobiy, -
yuqoridagi xislatlarni o‘zida jamlagan bir guruh ham podshoning o‘rnini bosishlari
mumkin. Ya‘ni biri bu guruhning g‘oyalarini ilgari suradi, ikkinchisi bu g‘oyalarni
qanday qilib amalga oshirish yo‘llarini ko‘rsatib beradi, ya‘ni biri ishontiradi va
tushuntiradi. Oxirgisi esa lashkarboshilik qiladi, shunday qilib, bularning hammasi
yig‘ilib, podsholik rolini o‘taydilar va ahil boshliqlar deb nomlanadilar va ular
tashkil etgan hay’at, fozillar hay‘ati deb ataladi. Agar bunday kishilar bo‘lmasa, bu
vaqtda shahar boshlig‘i, sharoit va sunnalarni yaxshi biladigan, har qanday
sharoitda ahvolni tushuna oladigan, o‘qigan payti kelganda sunnada yozilmagan
narsalarni ham topib qo‘llay biladigan, yaxshi fikrli shaharni tashkil qiladigan
ustaroq bo‘lgan, notiqlik qobiliyati bor jangchi ham boshliq bo‘lsa bo‘ladi. Bunday](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_10.png?v=3)
![4maqsadlarga yetishish, yangi jamiyat, farovon turmush qurish, inson zotiga
munosib go‘zal hayot barpo etish, avvalo shu jamiyat a‘zolari bo‘lgan komil
odamlarga, kelajak barkamol avlodga bog‘liqdir [4.10b]. Zero, mamlakatimizda
kechayotgan islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgani o‘tmish
merosimizdagi barcha ilg‘or qadriyatlar, axloqiy normalar, huquqiy tamoyillarni
o‘ziga singdirib, eski, o‘z umrini yashab bo‘lgan, bugungi kun talablariga aslo
javob bermaydigan jihatlardan esa qat‘iyan voz kechayotgan davlatimiz
siyosatining aynan Forobiy, Amir Temur kabi donishmand ajdodlarimiz tafakkuri,
erishgan yutuqlari davlat siyosatidan tobora mustahkam o rin olayotganidanʻ
dalolat bermoqda. Hokimning qiladigan ishidan maqsadi shu bo‘lishi kerakki, deb
yozadi Forobiy, u xalqqa ham, o‘ziga ham foyda keltirsin, bu rahbar mehnatining
g‘oyasi va mazmunidir.
Agar jamiyat rahbari xalq baxtining sababchisi bo‘lsa, u o‘z xalqi orasidagi eng
baxtli kishi bo‘lishi kerak. Odamlar uyushmasining yana boshqa bir boshqa shakli
ayriboshlovchilar shahri haqida gapirib, Forobiy bu shahar aholisi to‘qchilik va
mol-dunyoga erishuvda bir-birlariga yordam berishni o‘z maqsadi deb biladilar,
deydi. Shuhratparastlar shahri aholisi esa o‘zaro bir-birlarini maqtashni
yoqtiradilar, ularni birovlar ulug‘lashini, ko‘klarga ko‘tarishini xohlaydilar.
Amalparastlar va hokimiyatparastlar shahri aholisi bo‘lsa hamma xalqlar ularga
bo‘ysunishini istaydilar. Yana bunday shaharlarga benomuslar shahri ham kiradiki,
uning aholisi fozillar bilgan hamma narsani biladi, tushunadi, ammo amal qilishni
xohlamaydi. Beqaror va adashgan shaharlar ham bo‘lib, bu shaharlarning aholisi
avvalroq o‘z g‘oya va tushunchalariga ega bo‘ladilar, keyinroq esa bu yurtga
begona, yot g‘oyalar kirib qolsa, o‘sha g‘oyalarga berilib ketadilar va o‘z
qarashlarini butunlay o‘zgartiradilar. Bizning zamonamizda xuddi vahobiylar,
ekstremistlar, terroristlar guruhiga kirib qolgan kimsalar singari, ular o‘z
otaonalariga qo‘l ko‘taradilar, ustozlarining yuziga tik qaraydilar, farzandlarini
o‘ldiradilar. Chunki ular johillar, ko‘rlar, ularning mafkurasi yo‘q manqurt
kimsalardir. Abu Nasr Forobiy bundaylarni o‘z davridayoq juda qattiq qoralagan
va ularga qarshi kurashish o‘zini insonman deb hisoblagan har bir kishining](https://docx.uz/documents/cd3d8c0c-b558-43a3-9ece-a0342f36f5c0/page_12.png?v=3)
Farobiyning Fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati