Foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari - Konchilik ishi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	794.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Konchilik ishi

Foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari

Sotib olish

Mavzu: Foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib
olish imkoniyatlari
Mundarija
I. Kirish
II. Asosiy Qism
1. Kon lahimlari haqida ma’lumot
2. Mustahkamlash materiallari
3. Kon bosimini boshqarish
4. Kon lahimlarini shamollatish va ularning qo’llanishi
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
2

I. Kirish
Konchilik insoniyat faoliyatining asosiy ko rinishlaridan biri bo lib, hayotʻ ʻ
darajasi va ishlab chiqarishning o sishini ta’minlaydi. Kon ishlari sanoatning
ʻ
yetakchi tarmog’i sifatida konlarni izlab topish, ularni qazib chiqarish qazib
olingan xomashyoni dastlabki qayta ishlash, konchilik korxonalarini qurish va turli
vazifalarni bajarishga mo’ljallangan yerosti inshootlarini barpo etish kabilarni o z
ʻ
ichiga oladi. Foydali qazilma konlarini yerosti, ochiq, geotexnologik va boshqa
usullarda qazib chiqarish tamoyillarini o zlashtirish mazkur fanning asosiy vazifasi
ʻ
hisoblanadi. Konchilik sanoati kon ishlari tarkibini tashkil qiluvchi bo g in sifatida
ʻ ʻ
foydali qazilma konlarini qazib olish va dastlabki boyitish ishlarini amalga oshiradi
hamda mamlakat xalq xo jaligiga yoqilg i (ko mir, yonuvchi slaneslar, torf, neft,
ʻ ʻ ʻ
tabiiy gaz), qora, rangli, siyrak va radioaktif metall rudalari, kon kimyo xom -
ashyolari, qurilish materiallari va boshqa xomashyolarni yetkazib beradi Yuqorida
sanab o tilgan xomashyo va minerallarni dunyo miqyosida qazib chiqarish
ʻ
ekspertlar hisobi bo yicha 160-180 mlrd. t kon massasini tashkil qiladi. Hozirgi
ʻ
vaqtda har yili yerostidan 8 mlrd. t yoqilg i 570 mln. t qora metall rudasi, 170 mln.
ʻ
t rangli metall rudasi 620 mln. t industrial mineral xomashyo qazib olinmoqda
Biroq zamonaviy texnika va texnologiya qazib olingan kon massasining atigi 3-5
% idangina foydalanishni ta’minlamoq da, xolos. Qolgan 95-97 % i sanoat
chiqindisi hisoblanadi Konchilik sanoatining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyoti
mudofaa quvvati va mustaqilligini mustah-kamlashda muhim ahamiyatga egadir.
O zbekiston Respublikasi konchilik sanoati bo’yicha rivojlangan mamlakatlar
ʻ
qatorida yetakchi o’rinlarda turadi
3

II. Asosiy qism
Kon lahimlari haqida ma’lumot
Foydali qazilmalardan turli maqsadlarda foydalanish faqat ularni massivdan
ajratib olib, yer yuziga chiqarib berilgandan so’nggina amalga oshirilishi mumkin.
Foydali qazilmalarni qazishga tayorlash, massivdan ajratib olish, tashish, yer
yuziga chiqarish va boshqa jarayonlar bilan bog’liq ishlar majmuyi kon ishlari
deyiladi.
Yer qobig’ida kon ishlarini olib boorish natijasida foydali qazilma tanasi va kon
jinslari orasida sun’iy bo’shliqlar hosil bo’ladi. Bu bo’shliqlar kon lahimlari
deyiladi.
Kon lahimlari bajaradigan vazifasiga ko ra o rganish va kon qazishʻ ʻ
(ekspluatatsion) lahimlariga ajratiladi.
Konlarni qazib chiqarish 3 ta bosqichda amalga oshiriladi: konni ochish, shaxta
maydonini qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish.
Shunga ko’ra ekspluatatsion kon lahimlari ham uchga, ya’ni kapital (kon
ochuvchi), kon tayyorlov (zaxiraning bir qismini qazishga tayyorlovchi) va qazish
(foydali qazilmani bevosita qazib olishga tegishli) lahimlariga bo linadi.
ʻ
O’tilgan joyga nisbatan kon lahimlari ochiq va yerosti kon lahimlariga ajraladi.
Ochiq kon lahimlari yer yuzida, yerosti lahimlari esa, kon jinslari orasida barpo
etiladi.
Yer qobig’ida joylashishi bo’yicha kon lahimlari vertikal, gorizontal va qiya
bo’lishi mumkin. Ular bevosita yer yuzi bilan tutashgan va tutashmagan bo’lishi
4

mumkin (1.6 - rasm).
Vertikal kon lahimlari
Vertikal kon lahimlari stvollar, gezenklar, ko’r stvollar, rudatushirgichlardan
tashkil topgan bo’lib ularning ayrimlari yer yuzi bilan bevosita tutashgan va
ayrimlari tutashmagan bo’ladi.
Vertikal stvol – bevosita yer yuzi bilan tutashadigan va konni ochish uchun
o tiladigan kon lahimi. ʻ
Stvollar bosh va yordamchi bo lishi mumkin. Bosh shaxtadan (rudnikdan) qazib
ʻ
olingan foydali qazilmani yer yuziga chiqarib berishga xizmat qiladi. Yordamchi
stvol esa, odamlar, materiallarni, uskunalarni shaxtaga tushirish va yer yuziga
ko’tarish, shaxtani shamollatish kabi ishlarni bajarishga xizmat qiladi.
Stvolning yer yuzi bilan tutashgan joyini stvol og’zi va uning stvol atrof
inshootlari gorizontidan pastki qismini zumf deyiladi.
Vertikal stvollar aylana, to’g’ri to’rtburchak yoki ellips simon, ko’ndalang kesim
yuzali bo lishi mumkin.
ʻ
5

Ko’r stvol - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan, yuk larni pastki gorizontdan
yuqori gorizontga ko’tarish uchun xizmat qiladigan vertikal kon lahimi. Ko rʻ
stvollar bosh stvol orqali ochilgan so nggi gorizontdan pastda joylashgan foydali
ʻ
qazilmani ochish uchun barpo etiladi.
Gezenk - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan, foydali qazilma va boshqa
yuklarni o z og irlik kuchi ta’sirida yuqo ridan pastga tushirishga xizmat qiladigan
ʻ ʻ
vertikal kon lahimi.
Shurf - yer yuzi bilan bevosita tutashadigan, uncha chuqur bo lmagan va kichik
ʻ
ko’ndalang kesim yuzasiga ega bo lgan vertikal kon lahimi. Shurflar konlarni
ʻ
o rganish, shaxta va rudniklarni shamollatish, materiallarni shaxta ichiga tushirish
ʻ
kabi ishlarni amalga oshirishga xizmat qiladi.
Rudatushirgich – yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan yoki tutashadigan,
kichik ko’ndalang kesim yuzasiga ega bo lgan va yuqori gorizontdan pastki
ʻ
gorizontga qazib olingan rudani o z og’irlik kuchi ta’sirida tushirishga xizmat
ʻ
qiladigan vertikal kon lahimi (ayrim hollarda qiya bo lishi ham mumkin).
ʻ
Agar foydali qazilma koni faqat yerosti usulida qazib olinadigan bo lsa,
ʻ
rudatushirgich yer yuzi bilan tutashmaydi. Konning yuqori qismi ochiq usulda,
pastki gorizontlari yerosti usulida qazib olinadigan hollarda rudatushirgich yer yuzi
bilan ochiq kon lahimlari orqali tutashadi.
Gorizontal kon lahimlari
Shtolnyalar kvershlaglar, shtreklar, proseklar, ortlar va tonnellar gorizontal kon
lahimlari bo lib, ularning ba’zilari konni ochuvchi, ba’zilari esa, konni qazishga
ʻ
tayyorlovchi lahimlar hisoblanadi.
Shtolnya - bevosita yer yuzi bilan tutashadigan gorizontal kon lahimi. Shtolnya
konlari o rganish yoki foydali qazilma yotqizig ini ochish maqsadida barpo etiladi.
ʻ ʻ
Tonnel - har ikki tomoni yer yuzi bilan bevosita tutasha digan yerosti gorizontal
kon lahimi bo’lib, asosan, transport ishlarini bajarishga xizmat qiladi.
Kvershlag – kon yotqiziqlari cho’ziqligiga perpendikulyar o’tkaziladigan yer
yuzi bilan bevosita tutashmaydigan gorizontal kon lahimi. Kvershlaglar, odatda,
ochuvchi kon lahimlari sirasiga kiradi va qazib olingan foydali qazilmalarni,
6

materiallarni, ishchilarni, uskunalarni tashish bilan bir qatorda shaxtani
shamollatish ishlariga xizmat qiladi.
Shtrek - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan gori zontal kon lahimi bo lib,ʻ
shaxta maydonidagi foydali qazilma zaxirasining bir qismini qazishga tayyorlash
uchun barpo etiladi.
Shtreklar kon yotqizig’i qiya joylashgan bo lsa, u holda faqat yotqiziq (qatlam)
ʻ
cho’ziqligi bo’yicha, gorizontal joylashgan bo’lsa, istalgan yo’nalishda o’tilishi
mumkin. Shtreklar bajara digan vazifalariga ko’ra bosh, oraliq, tashish,
shamollatish, konveyer va boshqa nomlar bilan yuritiladi.
Prosek - yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan, shtrekka parallel o’tiladigan
gorizontal kon lahimi. Prosek shtrekni shamollatish va kesma ishlarini bajarish
maqsadida o’tiladi.
Ort - qalin ko’mir qatlamlari yoki ruda yotqiziqlarining gorizontal qalinligi
bo’yicha o’tiladigan gorizontal kon lahimi.
Tutashtirma bir - biriga yaqin joylashgan qiya lahimlarni o’zaro tutashtiruvchi
gorizontal kon lahimi.
Gorizontal kon lahimlarining ko’ndalang kesim yuzasi to’g’ri to’rtburchak,
trapetsiyasimon, qiyiq burchakli, gumbaz simon aylana va boshqa shakllarda
bo’lishi mumkin.
Qiya kon lahimlari
Qiya kon lahimlari bevosita yer yuzi bilan tutashishi yoki tutashmasligi
mumkin. Bevosita yer yuzi bilan tutashadigan qiya konlarni qiya shurf, qiya stvol,
qiya shtolnya kabi lahimlar tashkil qiladi.
Bu qiya lahimlar konni ochuvchi kapital lahimlar bo lib, konni ochuvchi
ʻ
vertikal lahimlar orqali bajariladigan barcha ishlarni amalga oshiradi.
Bremsberglar, uklonlar, sirpanmalar, yo’laklar va pechlar yer yuzi bilan
bevosita tutashmaydigan qiya kon lahimlaridir.
Bremsberg - mexanik qurilmalar yordamida yuqori gorizontdan qazib olingan
foydali qazilmani pastki gorizontga tushirishga xizmat qiladi.
7

Uklon - pastki gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani yuqori gorizontga
mexanik uskunalar yordamida chiqarib berishga xizmat qiladi.
Sirpanma (skat) - yuqori gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani pastki
gorizontga o z og’irlik kuchi ta’sirida tushi rishga xizmat qiladi.ʻ
Yo’lak - bremsberg yoki uklonning bir tomoni yoki har ikki tomonidan ularga
parallel o’tiladigan qiya kon lahimi. Yo’laklar odamlar yurishi, materiallarni
tashish, shaxtani sha mollatish va boshqa yordamchi ishlarni bajarishga xizmat
qiladi.
Pech - odatda, foydali qazilma qatlami bo’ylab uning qalinligi orasidan o’tadi. Ular
odamlar yurishi, uskuna va materiallarni tashish va boshqa yordamchi ishlar uchun
xizmat qiladi.
Ko’tarilma - qiya (ayrim hollarda vertikal) kon lahimi bo’lib, asosan, ruda va
boshqa yuklarni yuqo qiladi. ridan pastga o’z og’irlik kuchi ta’sirida tashishga
xizmat qiladi.
Kamera va qazish lahimlari
Ko’ndalang kesim nisbatan uncha uzun bo lmagan kon lahimlari kamera deb
ʻ
yuritiladi. Kameralar, odatda, stvol atrofida barpo etiladi. Shu sababli kameralar
majmuyi stvol atrof inshootlari (qo rasi) deyiladi.
ʻ
Shaxta va rudniklarda kameralarga suv chiqarish quril malari, elektrovoz va
vagonchalar deposi, yerosti elektr podstansiyasi, tibbiy punkt kabi xizmat
ko’rsatuvchi bo’linmalar joylashtiriladi.
Bevosita foydali qazilma yotqizig’ini qazib olish uchun barpo etiladigan kon
lahimlari qazish lahimlari deyiladi. Qazish lahimlarining yuzasi kavjoy (zaboy)
deb ataladi. Ko mir shaxtalarida kavjoy katta uzunlikka ega bo’lsa, uni lava deb
ʻ
ham yuritiladi.
Qazish ishlariga mo’ljallangan burg’i-duduqlar (skvajinalar) va kameralar ham
qazish lahimlari hisoblanadi.
8

Mustahkamlash materiallari
Kon mustahkamlagichlarini tayyorlashda ishlatiladigan materiallar
mustahkamlagich materiallari hisoblanadi. Mustahkamlagich materiallari yuqori
pishiqlikka, ya’ni o’zining massasiga nisbatan ancha ko’p bo’lgan yuk bosimiga
vaqtincha qarshilik ko’rsatish sifatiga ega bo’lishi, ko’p va arzon o’tga chidamli va
yengil alangalanmaydigan, zanglamaydigan va chirimaydigan bo’lishi zarur.
Hozirgi vaqtda shaxta va rudniklardagi kon lahimlarini mus tahkamlashda
mustahkamlagich materiallari sifatida yog och, metall, beton, temir - beton, tabiiyʻ
va sun’iy toshlar, shuningdek, polimer materiallaridan foydalaniladi.
Kon lahimlarini mustahkamlashda yog och materiallari boshqalariga qaraganda
ʻ
ko proq qo llaniladi. Chunki yog och o z massasiga nisbatan pishiq bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
osonlikcha qayta ishlanadi va nisbatan arzon bo ladi. Ammo yog’och
ʻ
mustahkamlagich materiallari yonish xususiyatiga ega ekanligi, chirishga moyil
ligi tufayli ishlash muddati qisqa bo lishi kabi kamchiliklardan ham xoli emas.
ʻ
Yog och mustahkamlagich materiallari sifatida g o la, brus taxta, garbil va shu
ʻ ʻ ʻ
kabilardan foydalaniladi.
G’o’la - uzunligi 5 dan 9 m gacha bo lgan, yuqori uchi ning diametri 12 m va
ʻ
undan katta bo’lgan daraxt tanasining bo lagi.
ʻ
Brus - ko’ndalang kesim yuzasi to g ri to’rtburchak, keng ligi qalinligiga teng
ʻ ʻ
yoki undan ikki barobar katta bo’lgan arralangan yog och.
ʻ
Taxta kengligi qalinligidan kamida ikki barobar katta bo lgan, arralangan uzun
ʻ
yog’och.
Garbil - daraxt tanasini arralab taxta yoki brus olinganda uning (daraxt
tanasining) chetidan chiqqan bir tomoni tekis, ikkinchi tomoni sferik shakldagi
yog’och.
Bo yi 0,5 m dan 5 metrgacha, yuqori uchining diametri 7 dan 30 sm gacha
ʻ
bo lgan go la shaklidagi yog’och shaxta (rudnik) ustuni deyiladi.
ʻ ʻ
Metall ham o zining pishiqligi, qayta - qayta ishlatilishi mumkinligi. uzoq vaqt
ʻ
xizmat qila olishi, yong’indan xayr sizligi kabi qator xususiyatlarga ega bo’lib,
konchilik amaliyotida mustahkamlagich materiali sifatida keng qo’llanilmoqda.
9

Kon lahimlarini mustahkamlashda cho’yan va po’lat quymalaridan, po’lat
profillaridan foydalaniladi.
Beton yuqori pishiqlikka ega, uzoq muddat xizmat qila digan, yonmaydigan va
nisbatan arzon mustahkamlagich mate rial hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda tabiiy toshlar konchilikda mustahkamlagich materiali sifatida
juda kam qo’llaniladi.
Beton bloklar, pishiq g isht kabi sun’iy toshlar kapital kon lahimlariniʻ
mustahkamlashda qo’llanadi.
Polimer mustahkamlagich materiallaridan oynaplastik, plastikbeton, ko’mirplast
kabi sintetik kimyoviy tarkibiga ega bo lgan sun’iy materiallardan ham kon
ʻ
lahimlarini mustah kamlashda foydalanilmoqda.
Kon lahimlari mustahkamlagichi
Kon lahimi atrofini o rab turgan kon jinslarining lahim ichiga qulab
ʻ
tushmasligi, uning ko’ndalang kesim yuzasini ishlash qobiliyatini saqlashni
ta’minlash maqsadida o rnati ladigan sun’iy inshoot kon mustahkamlagichi deb
ʻ
ataladi.
Kon mustahkamlagichi yog ochdan, metalldan, monolit beton va temir -
ʻ
betondan barpo etilishi mumkin. Ruda konlari lahimlarini mustahkamlashda, ayrim
hollarda anker mustah kamlagichlardan ham foydalaniladi.
Yog och mustahkamlagichlarning ishlash muddati qisqa 2-3 yil). Ular, asosan,
ʻ
kon bosimi mo’tadillashgan, gorizontal qisman qiya lahimlarda qo llaniladi.
ʻ
Yog’och mustahkam lagichlar to’g’ri to’rtburchak, aksariyat hollarda esa,
trapetsiya simon shakldagi to’la bo’lmagan mustahkamlagich romlardan tashkil
topadi.
Romlar lahimning uzunlik o’qiga tik ravishda bir - biriga tirband yoki bir -
biridan 0,5-1,0 m masofada o rnatilishi mumkin. Agar romlar orasida ma’lum
ʻ
masofa qoldirilgan bo lsa, u holda romlar oralig iga ikki yoni va tepasi bo ylab
ʻ ʻ ʻ
toqilar teriladi. Toqilar lahim shifti va yon tomonlaridagi jins bo’laklarining lahim
ichiga qulab tushishidan saqlaydi (2.3-rasm).
10

Yog’och mustahkamlagich romlari diametri 20–25 mm g o lalardan barpoʻ ʻ
etiladi. Mustahkamlagich ustunlarning ostki uchi qoziqsimon qilib tayyorlanadi va
ular yerga 10-20 sm chuqurcha hosil qilib o’rnatiladi. Ustun uchining qoziqsimon
bo’lishi mustahkamlagichning biroz eziluvchan bo’lib, kon bosimiga moslashishini
ta’minlaydi.
Trapetsiyasimon romlarning ustunlari gorizontga nisbatan 80-85° burchak
ostida o rnatiladi. Agar lahim osti (yer) qaba rish xususiyatiga ega bo lsa, u holda
ʻ ʻ
ustunlar tagsinchga o rnatiladi. Bunday romlar to la rom deb yuritiladi. Agar lahim
ʻ ʻ
yon devorlari mustahkam bo lsa, ustunsiz mustahkamlagichdan foydalaniladi.
ʻ
Bunda lahim yon devorlari tepasida, shift ostida har ikki tomonda chuqurcha hosil
qilinadi va to sin chuqur chalarga kiritib o rnatiladi.
ʻ ʻ
Lahimning qiyaligi 30 darajadan ortiq bo lsa, uni to la mustahkamlagich
ʻ ʻ
romlari bilan mustahkamlanadi va qo shni to’sin hamda tagsinchlar o’rtasiga
ʻ
tiralmalar o rnatiladi. Bu esa romlarning surilib ketishining oldini oladi.
ʻ
Metall mustahkamlagichlar uzoq muddat ishlashi, mustah kamligi va ta’mirlash
xarajatlari kamligi tufayli konchilik amaliyotida keng qo llanilmoqda. Metall
ʻ
mustahkamlagichlar trapetsiyasimon, arkali va aylanma shaklida, shuningdek
eziluvchan yoki qat’iy (ezilmaydigan) bo’lishi mumkin.
11

Qat’iy trapetsiyasimon mustahkamlagich romi, asosan dvutavr balkasi yoki
relsdan yasaladi. Bunday mustah kamlagichga biroz eziluvchanlik xususiyatini
berish maq sadida ustunlar g’o’la yog och tagliklar ustiga o rnatiladi 2.4 - rasm). ʻ ʻ

Konchilik korxonalarida qat’iy mustahkamlagich bilan bir qatorda maxsus
eziluvchanlik konstruksiyasiga ega bo lgan metall mustahkamlagichlardan ham
ʻ
keng foydalaniladi. Bularga MPK - IT, KMP - T, MTPSH rusumli
mustahkamlagichlar misol bo la oladi.
ʻ
Shaxtalarda, ko pincha, uch yoki besh bo g inli arkali metall
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlagichlar qo llaniladi. Bo g inlarning asosiy vazifasi dastlabki kon
ʻ ʻ ʻ
bosimini qabul qilishda mustahkamlagichga ko proq eziluvchanlik xususiyatini
ʻ
berishdir. 2.5-rasmda uch bo g inli eziluvchan arkali mustahkamlagichning romi
ʻ ʻ
ko rsatilgan.
ʻ
Kon lahimiga barcha tomonlaridan kuchli bosim ta’sir etadigan, buning ustiga
uning zamini qabarish xususiyatiga ega bo’lsa, bunday lahimlarni to’rt yoki olti
bo’g’inli aylanma shaklidagi metal mustahkamlagichlar bilan mustahkamlanadi
(2.6-rasm).
12

Monolit beton va temir-beton mustahkamlagichlar, asosan, uzoq muddat
ishlaydigan qazish zonalaridan tashqarida bo lgan gorizontal, vertikal va qiyaʻ
kapital (konni ochuvchi) lahimlarni mustahkamlashda qo’llaniladi. Stvol atrof
insho otlari va kameralari ham, asosan, monolit beton bilan mustahkamlanadi.
Monolit beton mustahkamlagichlarining asosiy konstruk siyasi vertikal devor va
13

gumbazsimon yopqichdan (gorizontal va qiya lahimlarda), silindr shaklidagi beton
mustahkam lagichdan (vertikal lahimlarda) tashkil topadi.
Shaxtalarda vertikal kon bosimining lahimga ta’siri kuch liroq bo’lganligi
tufayli, ko’pincha, vertikal devorli va gum bazsimon yopqich shaklidagi monolit
beton mustahkam lagichidan foydalaniladi (2.7rasm).
Eziluvchan yoki qat’iy (ezilmaydigan) armaturali monolit temir-beton
mustahkamlagichi ham ikki devor, gumbazsimon yopqich va poydevordan tashkil
topadi. Monolit beton mustahkamlagichlari bilan bir qatorda shaxta va rudniklarda
yigi’ma temir-beton mustahkamlagichlardan keng foydalaniladi.
Yig ma temir - beton mustahkamlagichlarning elementlari zavodlardaʻ
tayyorlanib, kon lahimlariga keltiriladi va bu yerda yig ib, lahim mustahkamlanadi.
ʻ
Yig ma temir - beton kamlagichlarning ishlash muddati uzoq va ular kon bosimi
ʻ
mo tadillashgan kapital kon lahimlarini mustahkamlashda qo’llaniladi.
ʻ
2.8-rasmda konchilik korxonalarida keng qo llanadigan trapetsiyasimon va
ʻ
arkasimon shakldagi temir - beton mustah kamlagichlar ko rsatilgan.
ʻ
Konlarni yer osti usulida qazib oluvchi korxonalar amaliyotda monolit beton
mustahkamlagichlarining yana bir turidan foydalaniladir.
14

Konlarni yerosti usulida qazib oluvchi korxonalar ama liyotda monolit beton
mustahkamlagichlarining yana bir turidan foydalanadilar.
Mustahkamlagichning bu turi sepma beton mustahkam lagichi deb yuritiladi.
Bu mustahkamlagich foydali qazilmani qazish zonasidan tashqarida joylashgan
kapital va kon - tayyorlov lahimlarini mustahkamlashda qo llanadi. Lahimlarʻ
darzdorlik darajasi kichik bo lgan pishiq jinslardan o tilgan bo’lishi kerak. Lahim
ʻ ʻ
o tilgandan so’ng uning yon devorlari va shifti bo ylab, maxsus mashinalar
ʻ ʻ
yordamida beton qorishmasi sepiladi.
Uning qalinligi 50-300 mm bo lishi mumkin (to ldirgich materiallari
ʻ ʻ
bo laklarining o lchami, 25 mm dan oshmasligi shart). Beton aralashmasini
ʻ ʻ
tayyorlashda yuqori rusumli (400 dan kam bo lmagan) sement, beton qotishini
ʻ
tezlashtiruvchi material sifatida xlorli kalsiy, suyuq oyna va boshqa material lardan
foydalaniladi.
Ankerli mustahkamlagich turli usullar orqali shpurga (skvajinaga)
o’rnatiladigan sterjen (anker) bo lib, lahim shifti va yon tomonlaridagi bo’shoq
ʻ
(darzdor) jins qatlamlarini buzilishdan yoki deformatsiyalanishidan saqlaydi.
Ankerning diametri mm va uzunligi 0,6 metrdan 3 metrgacha bo’ladi.
15

Shpur yoki skvajinaga mustahkam o rnatilish tomoyillariga ko ra barcha turdagiʻ ʻ
ankerli mustahkamlagichlar ikki guruhga bo linadi: qulfli skvajinaning tub qismiga
ʻ
turli konstruksiyaga ega bo lgan qulflar yordamida mustahkam o rnatiladigan
ʻ ʻ
qulfsiz– skvajinaning bor bo yicha sement smola yoki boshqa yopishtiruvchi
ʻ
moddalar bilan mustahkamlaydigan ankerli mustahkamlagichlar.
Zamonaviy konchilik korxonalarida qulfli metall ankerlar keng qo llanilmoqda.
ʻ
Bu ankerlar ponayoriqli, kengayuvchan va kengaymaydigan turlarga bo linadi
ʻ
(2.9 - rasm).
16

Kon bosimini boshqarish
Ruda konlarini qazib olishda bosimini boshqarishning turli usullaridan
foydalaniladi Ulardan asosiylari: qazish bo’shlig’ini tabiiy saqlash usuli; ruda
tanasini o’rab turgan (asosan, ustki) jinslarni qulatish usuli qazish bo’shlig’ini
sun’iy saqlash usuli.
Qazish bo’shlig’ini tabiiy saqlash usuli ruda va kon jins larining tabiiy
qattiqligi, turg unligi, shuningdek, qoldiriladigan seliklarning mustahkamligigaʻ
asoslanadi. Bu usulda kon bosimi lahimning kengligi, qoldirilgan seliklarning
shakli va o lcham lari orqali boshqariladi.
ʻ
Kon bosimini boshqarishning ruda tanasi ustki jinslarini qulatish usuli (bu
jinslar massivdan ajratib olingan ruda ustiga qulatiladi) qazish bo’shlig’ini tabiiy
saqlash usulini qo’llash mumkin bo’lmagan yoki qoldiriladigan foydali qazilma
seliklari katta miqdorda ruda yo’qotilishi tufayli iqtisodiy jihatdan zararli bo’lgan
hollardagina qo’llaniladi. Ruda tanasi shift jinslari ruda ajratib olingandan so’ng
o’z - o zidan qulab tushishi yoki portlatish asosida majburiy qulatilishi mumkin.
ʻ
Qazish bo’shlig’ini sun’iy saqlash usulida kon bosimini bosh qarish bo’shliqni
to’ldirgich materiallari bilan to’la yoki qisman to’ldirish, mustahkamlagichlar bilan
mustahkamlash yoki bo’sh ligning bir qismini mustahkamlash va qolgan qismini
to’ldirish asosida amalga oshiriladi.
Ruda konlari yotqiziqlarining yer qa’rida joylashish elementlari va
shakllarining turli - tuman bo’lishi sababli ruda konlarini qazib olish tizimlari
ko’mir konlaridagidan farq qiladi. Ruda konlarini qazib olish tizimlarini tasniflash
zamirida qazish bo’shlig’ini saqlab turish (kon bosimini boshqarish) usuli yotadi.
Ruda konlarini qazib olish amaliyotida qazish tizimlarining yuzlab variantlaridan
foydalaniladi. Biroq ularning texnologik jihatdan o’xshashligi va qo’llanish
sharoitlarining bir-biriga yaqinligi tufayli barcha qazish tizimlari quyidagi uch
sinfga birlashtiriladi:
1. Qazish bo’shlig’ini tabiiy saqlashga asoslangan qazish tizimlari sinfi.
2. Ruda va atrof kon jinslarini qulatishga asoslangan qazish tizimlari
sinfi.
17

3. Qazish bo’shlig’ini sun’iy saqlashga asoslangan qazish tizimlari sinfi.
Birinchi sinfga mansub qazish tizimlari, asosan ruda va kon jinslari
mustahkam bo’lgan ruda konlarini qazib chiqarishda keng qo llaniladi.ʻ
Ruda va jinslari mustahkam gorizontal (qiyaroq) kon yotqiziqlarini qazib
chiqarishda sidirg asiga qazish tizimi qo llaniladi (3.9-rasm). Bunda qazishga
ʻ ʻ
tayyorlash ishlari polli usulda, ya’ni shaxta maydonini pollarga ajratib qazishga
tayyorlash asosida bajariladi. Buning uchun shaxta maydoni kon-tayyorlov
lahimlari shamollatish va tashish shtreklar o tish orqali pollarga ajratiladi.
ʻ
Pollar qazilgan bo’shliqni to’ldirmasdan, yaxlit kavjoy bilan polning butun
kengligi bo’yicha qazib olinadi. Kavjoy shifti qazib olingan bo shliqda qayta
ʻ
qazib olinmaydigan tayanch ruda seliklari qoldirish orqali ushlab turiladi.
Seliklar silindr shaklida bo lib, diametri 3-6 metrdan 8-10 metrgacha bo ladi.
ʻ ʻ
Rudani massivdan ajratib olish chuqurligi 2-4,5 m shpur larni portlatish
asosida amalga oshiriladi. Ajratib olingan rudani rudatushirgichgacha o ziyurar
ʻ
transport vositalari yordamida yetkazib beriladi. Ish joylarini shamollatish
umumshaxta shamollatish tizimi orqali bajariladi. Yuqorida ko’rib chiqilgan
sidirg’asiga qazish tizimi qalinligi 3 m dan 25 m gacha bo lgan ruda
ʻ
yotqiziqlarini qazib chiqa rishda qo’llaniladi.
18

Kon lahimlarini shamollatish va ularning qo’llanishi
Shamollatish umumshaxta depressiyasi bo’yicha yoki ma halliy shamollatish
ventilatorlari yordamida amalga oshirilishi mumkin. Umumshaxta depressiyasi
bo’yicha shamollatish usu lida kavjoylarni uzluksiz shamollatish ta’minlanadi, bu
esa ushbu usulning asosiy afzalligi hisoblanadi. Gazsiz shaxtalarda, agar boshi
berk lahimlarning uzunligi 10 m gacha bo’lsa, ularni lahim yonidan o’tayotgan
havo oqimi hosil qilayotgan diffuziya hisobiga shamollatish mumkin. Gazli
shaxtalardan diffuziya yordamida shamollatish taqiqlanadi.
Umumshaxta depressiyasi hisobiga shamollatish usulida kon-tayyorlov
lahimlari kavjoyga kiradigan va undan chiqa digan ishlatilgan havo struyalarini
ajratish bo’ylama to’siq (1), shamollatish quvuri (2) yordamida bajariladi(8.1-
rasm).
Bunda bo’ylama to’siq lahim o’qi yo’nalishi bo’yicha o’rnatiladi. Hozirgi vaqtda
shaxtalarda bo’ylama to’siqdan ayrimhollardagina foydalaniladi.
Uncha katta bo’lmagan ko’ndalang kesim yuzali parallel la himlar (proseklar,
pechlar, oraliq shtreklar) kavjoylarini sha mollatishda, asosan, shamollatish
quvuridan foydalaniladi.
Shamollatiladigan lahimlar uzunligi 60 m gacha bo’lgan lahimlarni
shamollatishda to’siq va quvurdan foydalanish mumkin. Bremsberg, uklon va
sirpanmalarni o’tishda parallel lahimlardan keng foydalaniladi. Prosek yoki yo’lak
kabi paral lel lahimlar asosiy lahimdan 10—30 m masofada unga parallel
o’tkaziladi va har bir 10—30 m da asosiy lahim bilan tutashtirma lahim orqali
ulanadi.
19

Kavjoy surilib borishi mobaynida tutashtirmalar to’siq bilan yopib boriladi.
Tutashtirma (sboyka)lar orasidagi masofa qisqargan sari kavjoyni shamollatish
yaxshilanib boradi, biroq ular orqali sirqib chiqadigan havo miqdori ko’payadi.
O’ta qiya kon yotqiziqlari bo’ylab ko’tarmalar o’tilganda ularning kavjoylarini
shamollatish uchun burg’ilash skvajinalari keng qo’llaniladi. Bunda qavatning yoki
nimqavatning bor balandligi bo’yicha diametri 300—800 mm, uzunligi 50—150 m
ga teng skvajinalar burg’ilanadi. Tashish va shamol latish shtreklarini tutashtiruvchi
skvajina orqali sirpanma o’tiladi. Shunday qilib lahimlarni yelvizak shamollatishga
erishiladi.
20

Xulosa
Yer qa’ridan qattiq, suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni chiqarib olishning
o’zaro bog’langan kon ishlari jarayoni majmui – foydali qazilma konlarini
o’zlashtirish deyiladi. Foydali qazilma konlarini o’zlashtirishni ochiq (karyer), yer
osti (shaxta), burg’I quduqlari va dengiz tubidan olish (dengiz sathidan pastdagi
ishlar) usullari mavjud. Ochiq va yer osti usullaridan qattiq foydali qazilmalarni,
burg’i quduqlaridan esa, asosan, suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni chiqarb
olishda foydalaniladi. Yer osti usuli bilan katta chukurlikda yotgan foydali
qazilmalar qazib olinada.
Men bu mustaqil ishini bajarish orqali foydali qazilmani yer osti usulida qazib
olishni usullarini o’rgandm. Foydali qazilmani yer osti usulida qazib olish deganda
– foydali qazilmani yer qaridan yer yuziga olib chiqishni tushundim. Bu ishlarni
bajarishda o’ziga yarasha qiyinchiliklar boladi albatta. Eng avvalo biz ish olib
borayotgan joyimiz havfsiz bolishi kerе. Buning uchun ish borilayotgan kon
lahimida mustahkamlash materiallari o’rnatilishi kerak, uzluksiz shamollatish
ishlari olib borilishi kerak, kon bosimini boshqarish kerak. Bu ishlarni bajarish
shaxta chuqurlashgani sari qiyinlashib, kop sarf harajat qilishga majbur bo’lamz.
Shamollatish ishlarini uzluksiz olb borishimzni sababi: shaxtalarda inson
sog’lig’iga zararli gazlar borligi va u gazlar lahm tepasida yoki pastida bolishi
mumkin. Yuqorisida bolishini sababi zichligi havoni zichligidan past va aksincha.
Shaxta chuqurlashgandan keyin shamollatish ishlarini bajarish ham shuncha
qiyinlashadi, u yerdagi temperaturani ortishi: ish unumdorligini tushurvoradi, kon
bosimini boshqarishni qiyinlashtiradi.

21

I. Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sаgаtоv N.Х. Kоn ishlаri аsоslаri, o’quv qo’llаnmа, Tоshkеnt, TDTU
nаshriyoti, 2005 y. – 201 b.
2. Халимов И .Y., Хамидов С . Б . Geotexnologiya asoslari. NavDKI. 2015y. –
111b
Internet saytlar:
3. https://www.Ziyonet.com Sohaga oid o’quv qo’llanmalar;
22

Foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari

Sotib olish