Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	48.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Ноябрь 2023
Расширение	docx
Категория	Французский язык

Fransuz va o’zbek tillarida maqol va matallarning stilistik vazifalari

ko’rishimiz mumkin. Arxaizmlar zamonaviy fransuz tili frazeologiyasi bilan ham
xarakterlanadi. Arxaizmlar qadimgi fransuz tilida katta leksik – grammatik ,
semantik vazifa bajargan, ko’p qo’llangan bo’lsa, zamonaviy fransuz tilida esa
kamroq o’rin egallaydi.
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda barcha
komponentlar arxaizmlar bilan bog’langanmi ? Bu savolga javob beradigan
bo’lsak, shuni ta’kidlash lozimki, barcha arxaik frazeologiyalar komponentlari bir-
biri bilan bog’langan bo’lsa-da, zamonaviy fransuz tilida bu komponentlar
orasidagi bog’langanlik biroz yo’qolgan. Zamonaviy fransuz tilida arxaizmlar o’z
ko’rinishi, ichki shaklini o’zgartirdi. 10
Arxaizmlar fransuz tilida boshqa guruhlarga qaraganda fransuzcha
« mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda ko’proq uchraydi. Aksariyat
arxaizmlar sintaktik – morfologik jihatdan bo’ysundirilmagan bo’ladi.
Arxaizmlarni fransuz tili « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda
ko’plab uchratishimiz mumkin.
Hozirgi fransuz tili « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda
arxaizmlarning quyidagi turlarini ko’rsatishimiz mumkin :
1) Sintaktik arxaizm ;
2) Leksik arxaizm.
1) Sintaktik arxaizm - ular fransuzcha « mehnat » konseptiga oid
maqol va matallarda ham bir qancha uchraydi. Zamonaviy fransuz tili so’zlari
bilan qo’llanilib, eski fransuz tili grammatik modeli bo’yicha qo’llaniladi. Bunday
arxaizmlar ham quyidagi turlarga bo’linadi :
1) artiklning qo’llanilmasligi :
a) A nouvelles affaires, nouveaux conseils-
Har ishning o’z ko’zi bor.
b) Heure du matin , heure du gain-
Ertalabki ish , ko’ngilni qilar xush.
c) Pain acquis avec sueur est plus cheri que tartes et roti-
10
Маматов А.Э. История и теория языковой нормы. - Шымкент,20 1 6 . -96 с.
21

so’z birikmalari hozirgi zamon fransuz tiliga xos emas’’. Bu tezisning tog’riligi
tarixiy-semantik izlanishlar bilan isbotlanadi. Fransuz FBlarining bu
tomonini hisobga olib, ularni o’rganishning shu bosqichida muhimi fransuz
FBlarining semantik klassifikatsiyasida , ularning tarkibida tushunchaviy o’zaro
tobelik darajasida namoyon bo’ladi. Bu asnoda ajratilgan iboralar o’z ichiga
quyidagilarni oladi: 7
1) Idiomalar, ya’ni tarkibi ikki tomonlama tushunchaviy tobelik iboralari.
Ular tarkibi jipslashuvi darajasi har xilligiga qaramay, yaxlit global ma’noga
ega.Idiomalarga quyidagi misollarni keltiramiz:
a) Cela sent le brûle- ish o’ngidan kelmayapti;
b) C’est la mer à boir- bu juda mushkul ish.
Fransuzcha mehnat konseptiga oid FBlarda idiomalarni maqollarga
nisbatan kamroq uchratdik.
2) Unilateral FBlar tarkibi bir tomonlama tushunchaviy tobelik ko’rsatadi.
Bu kabi iboralarda kamida bir tarkibi o’z ma’nosida ishlatiladi.
Fransuz frazeologiyasining milliyligi quyidagi tarmoqlarda yaqqol namoyon
bo’ladi: 1) struktur-grammatik; 2) leksik; 3) stilistik; 4) fonetik ; 5) semantik;
Fransuz frazeologiyasining milliyligini mehnat konseptida tahlil qilishda
ularni alohida –alohida ko’rib chiqamiz :1) Struktur-grammatik jihatdan milliylik
xususiyatini mehnat konseptida ifodalanishining quyidagi jihatlari mavjud:
a) normativ ;
b) okkazional.
Normativ xususiyatlarda FBlardagi grammatik birliklar o’z joyida, ya’ni
normativlarga asoslangan holda bo’ladi. Misol uchun :
a) travailler à la toise-yeng shimarib ishlamoq;
b) danser le galop-ishni shosha –pisha qilib tashlamoq ;
c) caresser un ouvrage-ishni mehr bilan( astoydil) bajarmoq;
d) donner une secousse-ishga bel bog’lamoq (kirishmoq) ;
7
Назарян А.Г.Фразеология современного французкого языка. - М.: ВШ, 201 7.-288с
16

MIRZO ULUG'BEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
XORIJIY FILOLOGIYA FAKULTETI
FRANSUZ FILOLOGIYA KAFEDRASI
KURS ISHI
Мavzu: Fransuz va o’zbek tillarida maqol va
matallarning stilistik vazifalari

II.1. Fransuzcha maqol va matallarda “Mehnat” konseptiga oid
maqollarning leksik va semantik tahlili
Fransuz tilida « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarni leksik tahlil
qilishda sinonimiya, antonimiya, variantlanish hodisalariga alohida to’xtalib o’tish
lozim.
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarning leksik
tahlilida variantlanish hodisasiga duch kelmadik. Aksincha, fransuzcha « mehnat »
konseptiga oid Fblarda frazeologik variantlanish hodisasini ko’plab uchratdik. Shu
sababli, bu o’rinda , biz « mehnat » konseptiga oid FBlarda frazeologik
variantlanishga quyidagi bir qancha misollarni keltirib o’tishni joiz deb topdik :
a) travailler comme un bæuf ( un cheval )-
buqa kabi ishlamoq , charchamasdan tinmay ishlamoq;
b) faire largesse ( des largesse ) - xayrli ishlar bilan shug’ullanmoq;
d) arranger (règler) une affaire - 1) ishni yo’lga qo’ymoq ;
2)bartaraf qilmoq;
e) conduire (mener) mal (bien) sa barque –ishning uddasidan chiqa olmaslik ;
f) travailler (faire) de génie- zavq bilan ishlamoq;
g) la morte saison (saison morte)- o’lik mavsum (ishlar to’xtagan davr);
h) homme à poil (bougre à poil)- ishning ko’zini biladigan odam
Fransuzcha “mehnat” konseptiga oid maqol va matallarda antonimiya
hodisasini uchratmadik. Ammo fransuzcha “mehnat” konseptiga oid maqol va
matallar sinonimiyasida antonimik ma’noli sinonim maqollarni uchratdik. Quyida
antonimik ma’noli sinonim maqollarga bir nechta misollar keltiramiz:
Qui ne travaille pas, ne mange pas-
Ishlamagan –tishlamaydi.
Il faut travailler qui veut manger-
Yemoq uchun ishlamoq kerak.
Il faut travailler en jeunesse pour reposer en vieillesse-
Yoshlikning mehnati –qarilikning rohati.
Qui est oisif en sa jeunesse , dans sa vieillesse –
14

ega bo’lgan maqol va matallar, hikmatli so’zlar, topishmoq va tez aytishlar
tushuniladi.
Nutqning monologik, dialogik ko’rinishlarida, badiiy asar tarjimasida,
albatta, bunday paremiologik birliklardan ham foydalanishimizga to’g’ri keladi.
O’z-o’zidan tushunarliki, tilga oid bunday birliklarni tarjimada talqin etilishi
tarjimondan katta mahorat talab etadi. Chunki bunday paremiologik birliklarning
aksariyatini so’zma-so’z tarjima qilib bo’lmaydi. Shuningdek, bunday birliklarni
tarjima qilishda har bir mamlakatning milliy urf-odatlari, ma’naviyat va
madaniyati, turmush tarzidan kelib chiqqan holda ularga semantik tomondan
to’g’ri yondasha bilish talab etiladi.
Jumladan, badiiy asarlardagi maqollarni tarjima qilishda, bizningcha,
so’zma-so’z tarjima hech qanday yaxshi samara bermaydi. Maqollarni bir tildan
boshqa tilga o’girishda berilgan maqolga o’girilayotgan tilda ma’nosiga ko’ra
muvofiq keluvchi boshqa bir maqoldan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshqa til maqollarini o’rganish o’sha mamlakatning hayoti va madaniyati
bilan tanishishga yordam beradi. Shuningdek, ular hayotda turli xil holatlardagi
fikr va g’oyalarning bir-biriga o’xshashligini o’rgatadi. Maqollarning ko’pchiligi
qofiyadoshlik asosida tuzilishi, ulardagi obrazlilik hamda ritmik qatorlarning
mavjudligi tufayli ular tezda esda saqlanadi va tilning barcha ko’rinishlarida aks
eta oladi. Shu bilan birga, maqollarning turli-tumanligi ularni istalgan yoshdagi
shaxsga, istalgan rivojlanish darajasidagi kishilarga nisbatan qo’llash yuksak
samara beradi. Bu qisqa fikrlardagi chuqur mazmun o’quvchilarning
tafakkurinigina rivojlantirib qolmasdan, balki, yana katta tarbiyaviy ahamiyat ham
kasb etadi.
Maqollarning yodda saqlanishi, albatta, ularning yagona umumiy leksik-
sintaktik ma’noni berishi hamda ularning deyarli barchasi boshqa tilda o’z
muqobiliga ega ekanligiga ko’ra birmuncha oson kechadi.
Xulosa tariqasida shularni alohida ta’kidlash lozimki, tadqiqotning ushbu
bo’limida tilimizning, qolaversa, nutqimizning ziynati hamda ko’rki hisoblangan
maqollarning tilda tutgan o’rni, shuningdek, ularning lingvistik mohiyatini ochish
7

va tavsiflash orqali frazeologiyaning kommunikativlik xususiyatini yoritishga
harakat qil inadi . Kommunikativ birlik esa mustaqil holda fikr ifodalay oladigan
birlik bo’lib hisoblanadi. Tilshunoslikda gap asosiy kommunikativ birlik sifatida
qabul qilingandir . 11
Bu bo’limda biz fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarning ifoda vositalari sifatida quyidagilarni keltirib o’tdik :
1) Shaxssiz iboralar bilan ifodalangan maqollar ;
2) ” Qui ” olmoshi bilan ifodalangan maqollar;
3) Buyruq shaklidagi maqollar ;
4) Mustaqil so’zlar bilan ifodalangan maqollar ;
5) Ma’lumot berish ma’nosidagi maqollar
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallar tahlili jarayonida
biz oppozitsiyali holatlarga ham duch keldik. Ularni quyidagi guruhlarga ajratdik :
1) « qui » olmoshi ishtirokidagi « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali
maqol va matallar ;
2) shaxssiz fe’llar bilan hosil qilingan « mehnat » konseptiga oid
oppozitsiyali maqol va matallar ;
3) « celui qui » oboroti bilan hosil qilingan « mehnat » konseptiga oid
oppozitsiyali maqol va matallar ;
4) va boshqa hollardagi « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali maqol va
matallar .
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarning oppozitiv
ma’nolarining kuchli va kuchsizligi jihatdan kuchli va kuchsiz oppozitsiyali
maqollarga ham ajratdik.
Bu bo’limda biz fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarning leksik tahlili jarayonida sinonimiya, antonimiya, variantlanish
hodisalariga to’xtalib o’tdik. Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarning leksik tahlilida variantlanish hodisasiga duch kelmadik. Aksincha,
fransuzcha « mehnat » konseptiga oid FBlarda frazeologik variantlanish hodisasini
11
Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах : Сангзор , 20 1 6. -Б.21
23

Ustaning ustaligini ish tamom bo’lganda ko’r.
5) Ma’lumot berish ma’nosidagi fransuzcha “mehnat” konseptiga oid
maqol va matallar ma’nosida xuddi biron – bir narsa yoki hodisa haqida xabar
berish ifodalanadi. Misol uchun :
a) On ne peut faire bon édifice sur mauvais fondement –
Yomon poydevor ustidan yaxshi bino qurib bo’lmaydi.
Ishni boshidan pishiq qil.
b) Qui mal commence , mal achiève-
Yomon boshlangan ishning oxiri voy bo ‘ladi.
c) Ce qui croit soudain périt le lendemain-
Shoshilib qilingan ish, keltirar boshga tashvish.
d) Pain acquis avec sueur est plus chéri que tartes et rôti-
Mehnatsiz topilgan oshdan, mehnat bilan topilgan tosh afzal.
Fransuzcha “mehnat” konseptiga oid maqol va matallar
kommunikativligida tugallangan fikr ifodalanadi.
Bu bo’limda biz fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarning ifoda vositalari sifatida quyidagilarni keltirib o’tdik :
1) Shaxssiz iboralar bilan ifodalangan maqollar ;
2) ”Qui” olmoshi bilan ifodalangan maqollar;
3) Buyruq shaklidagi maqollar ;
4) Mustaqil so’zlar bilan ifodalangan maqollar ;
5) Ma’lumot berish ma’nosidagi maqollar.
Bu ifoda vositalari asosida fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallar ma’nosini yanada kengroq namoyon bo’lishini ko’rib chiqdik.
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda
oppozitsiyali holatlar ham uchraydi. Ularni bir necha guruh yoki qismlarga bo’lib
tahlil qilishimiz mumkin : 6
1) « qui » olmoshi ishtirokidagi « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali
maqol va matallar ;
6
Сувонова Н.Н. Француз тилидаги хасислик ва сахийлик маъносидаги фразеологик бирликларнинг
ўзига хос айрим хусусиятлари // Хорижий филология. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2002. № 4.– Б. 20.
10

d) Travail abrège les heures –
Ish ustida vaqt o’tgani bilinmaydi, maqolida « les heures » so’zi « vaqt
g’oyasi » ma’nosini ochib beryapti.
e) Il n’est jamais tard pour bien faire –
Xayrli ishning kechi bo’lmas, maqolida « il n’est jamais tard » birikmasi
« vaqt g’oyasi » ma’nosini ochib beryapti.
1) « Mehnat qadri » ma’nosini fransuzcha « mehnat » konseptiga oid
maqol va matallarda ko’rib chiqadigan bo’lsak, quyidagilarga alohida e’tibor
beramiz :
a) L’or s’éprouve par le feu, l’homme – par le malheur-
Oltin o’tda, odam mehnatda sinaladi , maqolida « mehnat qadri » ma’nosini
« par le feu » va « par le malheur » so’zlari ochib beryapti.
b) Plus on travaille, moins on s’ennuie-
Ishlagan zerikmaydi.
Odamni ish ovutadi, maqolida « mehnat qadri » ma’nosini « plus » va
« moins » so’zlari ochib beryapti deb aytishimiz mumkin.
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallari anglatgan
qolgan ma’nolari , ya’ni « mehnat samarasi » va « nasihat » ma’nolarida alohida
so’zlar emas, balki butun hamma maqollar kerakli bo ’lgan ma’noni anglatishga
xizmat qilyapti. 9
II.2. Fransuzcha maqol va matallarda grammatik arxaizmlar va
grammatik strukturasi
Zamonaviy fransuz tili bilan qadimgi fransuz tilini bog’lab turuvchi
xususiyat arxaizmlarda mujassamlashgan. Arxaizmlarni grammatik qurilmalarda
9
Назарян А.Г.Фразеология современного французкого языка. - М.: ВШ, 201 7.-288с
20

Kirish
Xorijiy tillarni o’qitishda talabalarning talaffuz ko’nikma va malakalarini
shakllantirish mashg’ulotlari ikki bosqichda tashkil qilinadi: I bosqichda
o’rganiladigan tovush bo’yicha talaffuz ko’nikmalari shakllantiriladi; II bosqichda
I bosqichda shakllantirilgan talaffuz ko’nikmalari interfaol usullarda bajariladigan
nutq mashqlari orqali talaffuz malakalarga aylantiriladi. Xorijiy til darslari,
xususan, fransuz tilining fonetik kursiga doir darslarni amalda o’tkazish jarayonida
turli xil interfaol o’qitish usullaridan, o’yinli texnologiyalardan keng va samarali
foydalanish orqali o’quvchilarning fonetik ko’nikmasi, faol va mantiqiy fikrlash
qobiliyati, nutqiy tovush madaniyati, diqqati, mantiqiy xotirasi, qolaversa, aqliy
qobiliyati rivojlanadi.
Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri
ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natija- larga
erishishdir. Bu vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib
berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish,
shuningdek, o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan
bilim, ko’nikma va malakalar darajasini baholash o’qituvchidan yuksak pedagogik
mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi.
Shunday ekan, fransuz tili fonetikasini o’rganishga bag’ishlangan
mashg’ulotlarda ham hozirgi zamon axborot-texnologik vositalardan unumli
foydalangan holda dars o’tish zamon talabidir. Binobarin, fransuz tili tovushlar
sistemasining o’ziga xos murakkabliklari, uning o’zbek tili tovushlar sistemasidan
ancha farq qilishi fonetik mashg’ulotlar davomida kompyuter texnologiyalaridan
foydalanishni taqozo etadi va natnatijada o’quvchilarning fransuzcha tovushlarni
meyoriga yetkazib talaffuz qilish darajasiga erishish mumkin. Negaki, aynan
fransuz tilini o’rganayotgan talabalarda fransuzcha so’zlarni maromiga
yetkazmasdan chala talaffuz qilish, so’z oxiridagi tovushlarni boshqa korrelyativ
tovushlar bilan almashtirib yuborish, ba’zi talaffuzi qiyin bo’lgan tovushlarni
umuman o’xshata olmaslik, fransuzcha so’zlarning o’qilish qoidalarini
3

chalkashtirib yuborish, fransuz tili uchun muhim sanalgan bog’lanish (la laison) va
ulanish (l’enchainement) hodisalariga amal qilmaslik kabi holatlar juda ko’p
uchraydi. Bularning barchasi fransuz tili fonetikasini to’g’ri o’zlashtira olmaslik
natijasidir. Ushbu kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida fransuz tilining fonetik
kursini o’rganishga alohida e’tibor qaratgan holda dars jarayonini kompyuter
texnologiyalari asosida tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun maxsus
tarzda dasturlangan kompyu-terli ma’lumotlarni yaratish va ular asosida fransuz tili
tovushlar tizimini o’rgatish yaxshi samara beradi. Bunda dastlab, fransuz tilidagi
26 ta harf va 35 ta tovush o’rtasidagi farqni tushuntirish lozim bo’ladi. Buning
uchun talaba ko’z o’ngida ikki qismga ajratilgan jadval paydo bo’lishi va uning bir
tomonida fonetik alifbo, ya’ni 35 ta tovush, ikkinchi tomonida esa orfografik
alifbo, ya’ni 26 ta harf namoyon bo’ladi. Fransuz tili fonetikasini talabalarga
o’rgatish ushbu jadvalning asosan, birinchi qismi, ya’ni 35 ta tovush ishtirokida
amalga oshadi. Amalga oshirilishi mumkin bo’lgan dastlabki vazifa fransuz tilidagi
har bir tovushning ifoda shakllari, ya’ni qaysi harflar yoki harflar birikmasi
(diftongva triftonglar) qanday tovushni ifodalash xususiyatini namoyon etishdan
iboratdir. Bunday xususiyat fransuz tilining o’qilish qoidasini ham o’z ichiga oladi.
Bunda sichqoncha strelkasini qaysi tovushning ustiga qo’yib bosilsa, 3 xil jadval
namoyon bo’ladi. Ularning birinchisi tovushning o’qilish holatlarini, ikkinchisi
tovush artikulyatsion holatining tasviri va talaffuz qoidasini hamda ovozli
talaffuzni, uchinchisi esa fonetik mashq qilish uchun so’zlar yig’indisi, ularning
ovozli talaffuzi hamda o’rganilayotgan tovush ishtirok etgan kichik matn yoki oson
o’qiladigan she’rni aks ettiradi.
4

2) shaxssiz fe’llar bilan hosil qilingan « mehnat » konseptiga oid
oppozitsiyali maqol va matallar ;
3) « celui qui » oboroti bilan hosil qilingan « mehnat » konseptiga oid
oppozitsiyali maqol va matallar ;
4) va boshqa hollardagi « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali maqol va
matallar ;
1) « Qui » olmoshi ishtirokidagi « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali
maqol va matallarga quyidagilarni keltirishimiz mumkin :
a) Qui ne travaille pas, ne mange pas-
Ishlamagan-tishlamaydi.
b) Qui ne hasarde rien, n ‘a rien-
O’ychining o’yi bitguncha , tavakkalchining ishi bitadi.
c) Qui mal commence, mal achiève-
Yomon boshlangan ishning oxiri voy bo’ladi.
d) Qui est oisif en sa jeunesse , dans sa vieillesse-
Yoshligingda ishlamasang, qariligingda tishlamaysan.
2) Shaxssiz fe’llar bilan hosil qilingan « mehnat » konseptiga oid
oppozitsiyali maqol va matallarga quyidagi bir qancha misollarni keltiramiz :
a) Il faut travailler en jeunesse pour reposer en vieillesse-
Yoshligingda yaxshi ishlasang, qariganda yaxshi tishlaysan.
Yoshlikning mehnati- qarilikning rohati.
b) Il ne faut pas jeter le manche apres la congée-
Boshlangan ishga qo’l siltama.
c) Il fait bon faire la fête après la besogne faite-
Mehnat va dam kishiga hamdam.
d) Il faut travailler qui veut manger-
Yemoq uchun ishlamoq kerak.
3) « Celui qui » bilan hosil qilingan « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali
maqol va matallarga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin : a) Celui qui
mange les dûres, mangera les mûres-
11

va tavsiflash orqali frazeologiyaning kommunikativlik xususiyatini yoritishga
harakat qilinadi. Kommunikativ birlik esa mustaqil holda fikr ifodalay oladigan
birlik bo’lib hisoblanadi. Tilshunoslikda gap asosiy kommunikativ birlik sifatida
qabul qilingandir .
1.2. Fransuzcha maqol va matallarda ifoda vositalari va oppozitsiya
hodisasi
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqollar bir kishiga emas, balki
umumjamoaga qaratilgan bo’ladi. Shu jihatdan ularni quyidagi guruhlarga
ajratamiz :
1) Fransuzcha “mehnat” konseptiga oid shaxssiz iborali maqollarda
ma’lum ko’zlangan fikr shaxssiz iboralar orqali ifodalanadi. Fransuz tilida asosiy
shaxssiz fe’llarga quyidagilar kiradi: faire, être, pleuvoir, neiger, geler, falloir,
avoir, exister, arriver. Biz shulardan fransuzcha “mehnat” konseptiga oid
maqollarda faire, être, avoir, falloir shaxssiz fe’llarini uchratdik. Bularning ichidan
ham eng ko’p uchratganimiz faire shaxssiz fe’li bo’ldi. Shaxssiz iboralar bilan
ifodalangan maqollar fransuzcha “mehnat” konseptiga oid maqollarda ko’plab
uchraydi. Misol uchun: 4
a) Il ne faut pas jeter le manche après la congée-
Boshlagan ishga qo’l siltama ;
b) Il faut estimer ce que l’homme fait et non pas ce qu’il peut faire –
Gapiga qarab emas, ishiga qarab bahola;
c) Il faut travailler qui veut manger-
Yemoq uchun ishlamoq kerak ;
d) Il n’y a que le premier pas qui coute-
Ishni bir boshlash qiyin ;
2) Fransuz tilida grammatikasida « qui » olmoshi asosan ega vazifasida,
ergash gaplarda bosh gapni ergash gap bilan bog’lash vazifalarida kelishi mumkin.
Biz fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqollar tahlilida « qui » olmoshining
xuddi shu vazifalarda kelganligini ko’rdik. Va shuni ham alohida ta’kidlash
4
Сувонова Н.Н. Француз тилидаги хасислик ва сахийлик маъносидаги фразеологик бирликларнинг
ўзига хос айрим хусусиятлари // Хорижий филология. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2002. № 4.– Б. 19.
8

3) mehnat samarasi ;
4) mehnatda vaqt g’oyasi.
Mana shu « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarning eng
ko’p anglatgan ma’nosi sifatida « nasihat » va « mehnat samarasi » ma’nolarini
ko’rsatishimiz mumkin.
1) « nasihat » ma’nosiga :
a) Il ne faut pas jeter le manche après la congée-
Boshlagan ishga qo’l siltama.
b) Il faut travailler en jeunesse pour reposer en vieillesse –
Yoshligingda yaxshi ishlasang , qariganda yaxshi tishlaysan .
c) Qui est oisif en sa jeunesse , dans sa vieillesse-
Yoshligingda ishlamasang, qariganda tishlamaysan.
d) Il n’y a pas péril en la demeure –
Qolgan ishga qor yog’ar.
e) Il faut estimer ce que l’homme fait et non pas ce qu’il peut faire –
Gapiga qarab emas, ishiga qarab bahola.
2) « mehnat samarasi » ma’nosiga :
a) Celui qui mange les dûres , mangera les mûres-
Mehnat qancha qiyin bo’lsa , oxiri shuncha shirin bo’ladi.
b) La racine du travail est sombre , mais son fruit est doux -
Mehnat, mehnatning tagi rohat.
c) Qui ne travaille pas , ne mange pas –
Ishlamagan - tishlamaydi.
d) Ne sait qu’est bien qui mal n’essais-
Mehnat qancha qiyin bo’lsa, oxiri shuncha shirin bo’ladi.
e) La patience vient à bout de tout –
Sabr va mehnat qilgan , murodiga yetmay qolmas.
3) « Vaqt » ma’nosiga :
a) Il n’est jamais tard pour bien faire -
Xayrli ishning kechi bo’lmas.
18

uchratamiz. Buni quyidagi misollarda ham ko’rishimiz mumkin :
a) Ce qu’aujourd’hui tu peux faire , au lendemain ne diffère-
Bugungi ishni ertaga qo’yma.
b) Ce qui est fait, n’est plus à faire-
Bajardim – qutuldim.
c) La fatigue du corps est la santé de l’âme-
Terlaguncha ishlasang, to’yib-to’yib osharsan.
d) Tout est bien qui finit bien-
Xayrli tugagan ishning hammasi yaxshi.
e) Bien faire vaut que bien dire-
Gapni oz so’zla, ishni ko’p ko’zla.
f) Il n’est jamais tard pour bien faire-
Xayrli ishning kechi bo’lmas.
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallar tahlili jarayonida
biz oppozitsiyali holatlarga ham duch keldik. Ularni quyidagi guruhlarga ajratdik :
1) « qui » olmoshi ishtirokidagi « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali
maqol va matallar ;
2) shaxssiz fe’llar bilan hosil qilingan « mehnat » konseptiga oid
oppozitsiyali maqol va matallar ;
3) « celui qui » oboroti bilan hosil qilingan « mehnat » konseptiga oid
oppozitsiyali maqol va matallar ;
4) va boshqa hollardagi « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali maqol va
matallar .
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarning oppozitiv
ma’nolarining kuchli va kuchsizligi jihatdan kuchli va kuchsiz oppozitsiyali
maqollarga ham ajratdik.
II. Fransuzcha maqol va matallarda leksik-semantik tahlil, grammatik
arxaizmlar va grammatik strukturasi
13

Mehnat qancha qiyin bo’lsa, oxiri shuncha shirin bo ‘ladi.
b) Celui qui veut tirer le miel de la ruche ne doit craindre les piqûres-
Rohatini o’ylagan , mehnatiga ham chidaydi.
`4) Va boshqa holatdagi « mehnat » konseptiga oid oppozitsiyali maqol va
matallarga esa quyidagi misollarni keltiramiz :
a) C’est à moi à faire et à vous vous taire-
Mening ishim qilish , sizning ishingiz jim turish.
b) L’hiver n’est pas batard, s’il ne vient tot, il vient tard-
Bo’ladigan ish bo’lmasdan qolmas.
C) On ne peut faire bon édifice sur mauvais fondement-
Yomon poydevor ustidan yaxshi bino qurib bo’lmaydi.
d) Plus on travaille, moins on s’ennuie-
Ishlagan zerikmaydi.
Odamni ish ovutadi.
Mehnatga oid fransuzcha maqol va matallar orasidan kuchli va kuchsiz
oppozitsiyalilarini ajratib ko’rsatishimiz mumkin .
Kuchli oppozitsiyali fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarda zid ma’nolilik o’ta kuchli bo’yoqlar bilan , aniq bir-biriga qarama-
qarshi so’zlar bilan ko’rsatib beriladi. Misol uchun :
a) Il faut travailler en jeunesse pour reposer en vieillesse-
Yoshligingda yaxshi ishlasang, qariganda yaxshi tishlaysan.
b) Celui qui travaille mange la paille , celui qui ne fait rien mange le
foin- Ishlagan somon yeydi, ishlagan don.
c) Celui qui mange les dûres, mangera les mûres-
Mehnat qancha qiyin bo’lsa, oxiri shuncha shirin bo’ladi.
d) Qui mal commence , mal achiève-
Yomon boshlangan ishning oxiri voy bo’ladi.
Kuchsiz oppozitsiyali fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarda zid ma’nolilik unchalik kuchli ifodalanmaydi va aniq so’zlar bilan
berilmaydi. Bunga oid misollarni kuchli oppozitsiyali misollarga nisbatan ko’proq
12

Avvalambor, shuni ta’kidlash joizki, biz o’z bitiruv malakaviy ishimizda
kommunikativlik hodisasini yoritish maqsadida faqat fransuzcha mehnat
konseptiga oid maqollardan foydalanishni lozim topdik. Negaki, maqollar
frazeologiya sistemasiga xos kommunikativlik hodisasining eng asosiy namunasi,
qolaversa, tayanch nuqtasi bo’lib hisoblanadi.
Fransuzcha maqollarni o’rganish fransuz tilini o’rganish va o’rgatishda
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, badiiy matnlarni o’qib tushunish
jarayonida, ularni tarjima qilish davomida, shuningdek, tilni o’quvchi yoki
talabalarga o’rgatish jarayonida ham katta yordam berishi mumkin. Shu bilan
birgalikda, maqollarni chuqur o’rganish og’zaki nutqimizning rivojlanishida ham
muhim o’rin tutadi.
Maqol deganda, dastlab, ko’z oldimizda xalq donishmandligining nodir
namunalari namoyon bo’ladi. Ular ijtimoiy va maishiy hayotning turfa sohalarini
qamrab oladi. Zero, maqollar xalqning asrlar davomida to’plagan tajribalarini,
ijtimoiy-siyosiy, ahloqiy va falsafiy qarashlarini qisqa satrlarda badiiy tarzda ifoda
etadi. 3
Biz fransuzcha maqollarni tahlil qilish jarayonida bir necha turfa
mavzularni o’zida mujassam etgan maqollarga duch keldik. Xususan, Vatan va
vatanparvarlik, mehnatsevarlik va ishyoqmaslik, halollik va tekinxo’rlik, to’g’rilik
va o’g’rilik, yaxshilik va yomonlik, yaxshi so’z va yomon so’z, do’stlik va
dushmanlik, tinchlik va notinchlik, botirlik va qo’rqoqlik, donolik va nodonlik,
odob va odobsizlik, mehmon va mehmondo’stlik, saxiylik va baxillik, go’zallik va
xunuklik, kamtarlik va manmanlik, baxt va baxtsizlik, epchillik va noshudlik, sabr
va sabrsizlik, muhabbat va bevafolik, tamagirlik va ochko’zlik, umid va
ishonchsizlik, taqdir va hayot, imkon va imkonsizlik, ehtiyotkorlik va ehtiyotsizlik
va boshqalar shular jumlasidandir.
Ma’lumki, «paremiologiya» atamasi ostida turg’un birikma shaklida
tarjima qilinadigan, biroq frazeologik birliklardan farqli ravishda, nisbiy tugallikka
3
Арнольд И.В. Семантика. Стилистика. Интертекстуальность. – СПб:Изд-во С.Петерб. ун-та, 1999. – С. 242-243.
6

e) garder la lune des chiens (garder la lune des loups)-
behuda ishlar bilan shug’ullanmoq;
f) travailler pour la gloire-bekorga (behudaga) ishlamoq;
g) emmencher une affaire-yeng shimarib ishga kirishmoq.
Okkazional xususiyatlarda esa mehnatga oid FBlarda hech qanday
grammatik qoidalarga amal qilinmagan holda bo’ladi. Misol uchun;
a ) à deux mains –qo’li gul(qo’lidan hamma ish keladigan);
b) travailler d’arrache –pied-
tinimsiz ishlamoq, yeng shimarib ishlamoq;
c) suer sang et eau-qora terga botib ishlamoq;
d) homme à poil(bougre à poil)-
ishning ko’zini biladigan odam ;
e) travailler par foucades -juda zo’r ishlamoq .
Mehnat konseptiga oid FBlarning leksik jihatdan milliylik xususiyatini
quyidagi uch jihatdan ko’rib chiqamiz:
1) Frazeologik variantlanish;
2) Frazeologik sinonimiya;
3) Frazeologik antonimiya.
FBlar klassifikatsiyasi turli xil sifatlar bo’yicha amalga oshiriladi.
Bu bo’limda fransuzcha « mehnat » konseptiga oid FBlarni struktur,
grammatik va semantik jihatdan tasniflash tamoyillarini ko’rib chiqdik.
Grammatik tuzilishi bo’yicha fransuz tilida FBlar nopredikativ,
qisman predikativ va predikativ FBlarga bo’linadi.
Tilda bajaradigan funksiyasi bo’yicha muloqotsiz va muloqotli
FBlarga bo’linadi. Muloqotsiz FBlar o’z navbatida nominativ, yordamchi, undov
va modal FBlarga bo’linadi.
Ma’nosining o’zaro tobelik darajasi bo’yicha idioma va unilateral FBlarga
bo’linadi.
1) nasihat ;
2) mehnat qadri ;
17

Mehnatsiz topilgan oshdan,mehnat bilan topilgan tosh afzal.
d ) Travail abrege les heures-
Ish ustida vaqt o’tgani bilinmaydi.
e ) On ne peut faire bon edifice sur mauvais fondement-
Yomon poydevor ustidan yaxshi bino qurib bo’lmaydi.
Ishni boshidan pishiq qil .
2) eganing qo’llanilmasligi orqali :
Ne sait qu’est bien qui n’essais mal -
Mehnat qancha qiyin bo’lsa, oxiri shuncha shirin bo’ladi.
3) Zamonaviy fransuz tili grammatik qoidalariga to’g’ri kelmagan
holati :
Il n’y a pas peril en la demeure –
Qolgan ishga qor yog’ar.
Bundan ko’rinib turibdiki , artiklning qo’llanilmasligi holatini eganing
qo’llanilmasligi holati va zamonaviy fransuz tili grammatik qoidalariga to’g’ri
kelmagan holatiga nisbatan fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarida ko’proq uchratdik.
Xulosa
Xulosa tariqasida shularni alohida ta’kidlash lozimki, t adqiqotning ushbu
bo’limida tilimizning, qolaversa, nutqimizning ziynati hamda ko’rki hisoblangan
maqollarning tilda tutgan o’rni, shuningdek, ularning lingvistik mohiyati ni ochish
22

kerakki, o’zbek tilida bunday olmosh mavjud emas. « Qui » olmoshi bilan
ifodalangan fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqollarga quyida bir nechta
misollar keltiramiz : 5
a) Qui ne travaille pas, ne mange pas-
Ishlamagan – tishlamaydi.
b) Toujours pêche qui en prend un-
Harakat qilgan baribir maqsadiga erishadi.
c) Ne sait qu’est bien qui mal n’essais-
Mehnat qancha qiyin bo’lsa, oxiri shuncha shirin bo’ladi.
d) Ce qui croit soudain périt le lendemain-
Shoshilib qilingan ish , keltirar boshga tashvish.
3) Buyruq shakl biror - bir ish harakatni bajarilishi haqidagi buyruqni
bildiradi. Buyruq forma fransuz tilida o’zbek tilidagi kabi 3 ta shaxs:
1, 2 - shaxs ko’plik, 2 - shaxs birlik formalari orqali ifodalanadi.
Buyruq shakl hozirgi zamon shaklidan yasaladi. 2 - shaxs birlikda “s” harfi
tushirib qoldiriladi , olmosh esa qo’llanilmaydi. Fransuzcha “mehnat” konseptiga
oid maqollarni tahlil qilish jarayonida biz buyruq shaklidagi maqollarni unchalik
ko’p uchratmadik. Quyida unga misol keltiramiz:
Aide-toi, le ciel t’aidera-
Qimirlasang, qir osharsan.
4) Mustaqil so’zlar bilan ifodalangan fransuzcha “mehnat” konseptiga oid
maqollarga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin:
a) La fin couronne l’oeuvre-
Ishning yaxshiligi oxirida bilinadi.
b) Travail abrège les heures-
Ish ustida vaqt o’tgani bilinmaydi.
c) L’affaire est dans le sac-
Ish joyida.
d) La fin loue l’ouvrier-
5
Сувонова Н.Н. Француз тилидаги хасислик ва сахийлик маъносидаги фразеологик бирликларнинг
ўзига хос айрим хусусиятлари // Хорижий филология. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2002. № 4.– Б. 21.
9

Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………….3
I. Maqollar kommunikativlikning eng asosiy ko’rinishi .............................5
1.1. Maqollar kommunikativlikning eng asosiy ko’rinishi ...................5
1.2. Fransuzcha maqol va matallarda ifoda vositalari va oppozitsiya
hodisasi………………………………………………………………………………..8
II. Fransuzcha maqol va matallarda leksik-semantik tahlil, grammatik
arxaizmlar va grammatik strukturasi……………………………………………..14
2.1. Fransuzcha maqol va matallarda leksik va semantik tahlili…..14
2.2. Fransuzcha maqol va matallarda grammatik arxaizmlar va
grammatik strukturasi……………………………………………………………....21
Xulosa…………………………………………………………………..…….23
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………
27
2

b) Travail abrège les heures-
Ish ustida vaqt o’tgani bilinmaydi.
c) Qui ne hasarde rien , n’a rien-
O’ychining o’yi bitguncha , tavakkalchining ishi bitadi.
d) Ce qu’aujourd ’hui tu peux faire , au lendemain ne diffère –
Bugungi ishni ertaga qo’yma.
e) Heure du matin , heure du gain –
Ertalabki ish , ko’ngilni qilar xush.
4) « Mehnat qadri » ma’nosiga :
a) L’or s’éprouve par le feu , l’homme – par le malheur-
Oltin o’tda, odam mehnatda sinaladi.
b) Plus on travaille, moins on s’ennuie -
Ishlagan zerikmaydi.
Odamni ish ovutadi.
Fransuz tilidagi « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarning
anglatgan ma’nolarini qaysi so’z , qaysi grammatik unsur aniq ochib
berayoyganligini ko’rsatib o’tamiz . Masalan, boshqa ma’nolardan ko’ra , « vaqt
g’oyasi » ma’nosida aniq so’zlar bilan vaqt ma’nosi ko’rsatilgan . Ularni birma-bir
tahlil qilib ko’ramiz. 8
a) Heure du matin , heure du gain –
Ertalabki ish, ko’ngilni qilar xush , maqolida « vaqt g’oyasi » ma’nosini ikki
o’rinda qo’llanilgan « heure » so’zi ochib berayapti.
b) Ce qu’aujourd’hui tu peux faire , au lendemain ne diffère-
Bugungi ishni ertaga qo’yma , « aujourd’hui » va « lendemain » so’zlari
« vaqt g’oyasi » ma’nosini ochib berayapti.
c) Qui ne hasarde rien , n’a rien-
O’ychining o’yi bitguncha , tavakkalchining ishi bitadi, bu maqolda aynan
bir so’z emas, balki butun bir maqolning o’zi « vaqt g’oyasi » ma’nosini ochib
berayapti.
8
Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах : Сангзор , 20 1 6. -Б.21
19

2. Арнольд И.В. Семантика. Стилистика. Интертекстуальность. –
СПб:Изд-во С.Петерб. ун-та, 1999. – С. 242-243.
3. Балли Ш. Французская стилиcтика. – М.: ИИЛ, 1961. – 394 с.
4. Бокадорова Н.Ю. Французская лингвистическая традиция XVIII
начала XIX в. Структура знания о языке. – М.: Наука, 1987. – С. 102-103. .
5. Болотнова Н.С. О некоторых особенностях и новых направлениях
стилистических исследований художественной речи в конце ХХ в.
//Русистика: Лингвистическая парадигма конца ХХ века. – Спб., 199.– С.
120-123.
6. Бушуй А.М. Этюд о словарной репрезентации фразеологии //
Studia Russica.– Х III. – Budapest, 1989. – C. 91-111
7. Бушуй Т.А. Основы теории контрастивной лексикографии (в
ракурсе фразеологии). – Ташкент: Фан, 2001. – С.118-126.
8. Бушуй Т.А. Принципы группирования фразеологических единиц
в контрастивном лексическом словаре // Преподавание языка и литературы.
– Ташкент, 199. -№3. – С. 33-34.
9. Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва
методологияси. – Тошкент:. Фан, 20 1 7. –Б. 103.
10. Гак В.Г. Беседы о французском слове.– М.: МО, 1966. – С.241-
242;
11. Гак В.Г. Лингвистические словари и экстралингвистическая
информация // Вопросы языкознания. – М., 1987. – №2. – С. 10;
12. Гак В.Г. О новейших работах по французской лексикографии //
Филологические науки. – М., 1968. - № 6. – С. 109-110.
13. Исмоилов С.И. Система обращения как сравнительно-
топологическая проблема.//Тил системаси ва ҳозирги замон
лингводидактикаси: Республика и лмий-амалий анжумани. – Самарқанд:
СамДЧТИ, 2011. – Б. 257-259.
14. Кунин А.В. Английская фразеология. - М.: ВШ, 1970. – 344 с.
27

4. Genouvrier E., Desirat C., Horde T. Dictionnaire des synonymes. –
Paris, 2001. – 743 р.
5. Godefroy F. Dictionnaire de la langue française classique. 8 éd. I-III.
– Paris, 198-2000. – 750 p.; 784 p.; 851 p.
6. Hachette. Dictionnaire encyclopédique en couleur. –Paris,197.–2066
p.
7. Larousse. Dictionnaire des difficultés de la langue française. – Paris,
192. – 435 p.
8. Le petit Larousse illustré. – Paris, 2001. – 1786 p.
9. Le Robert. Dictionnaire
historique de la langue française en deux volumes. – Paris, 195. – 2400 p.
10. Nouvelle encyclopédie Bordas en dix volumes.– Paris, 190.–6096 p.
11. Larousse. Petit Larousse en couleurs.–Paris,Libr.Larousse,1988.–1920
p.
12. Rey A., Chantreau S. Dictionaire des expressions et locutions. -Nouv.
ed. rev. et augm. – Paris, 1984. –1035 p.
13. Французско-русский фразеологический словарь / В.Г.Гак и др.
/Под ред. Я.И.Рецкера. – М.: ГИИНС, 1963. –1112 с.
29

Yoshligingda ishlamasang, qariligingda tishlamaysan.
Qui ne travaille pas, ne mange pas-
Ishlamagan –tishlamaydi.
Il faut travailler qui veut manger-
Yemoq uchun ishlamoq kerak.
Maqollarida “ en sa jeunesse”, ”dans sa vieillesse” so’zlari ifoda
vositalarini tashkil etgan.
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda antonim va
variantlanish hodisalarini uchratmadik.
Bu bo’limda biz fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarning leksik tahlili jarayonida sinonimiya, antonimiya, variantlanish
hodisalariga to’xtalib o’tdik. Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va
matallarning leksik tahlilida variantlanish hodisasiga duch kelmadik. Aksincha,
fransuzcha « mehnat » konseptiga oid FBlarda frazeologik variantlanish hodisasini
ko’plab uchratdik. Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda
sinonimiya hodisasini antonimiya va variantlanish hodisalariga nisbatan ko’proq
uchratdik. Fransuzcha “mehnat” konseptiga oid maqol va matallarda antonimiya
hodisasini uchratmadik. Ammo fransuzcha “mehnat” konseptiga oid maqol va
matallar sinonimiyasida antonimik ma’noli sinonim maqollarni uchratdik.
Fransuz FBlarining semantik klassifikatsiyasi juda muhim muammo
hisoblanadi. Ko’plab tadqiqotchilar bu sohada Sh. Balli va V.Vinogradov ishlariga
murojat qilishib, ularning tipologok bo’linishi prinsiplarini qo’llab, FBlar
tarkibining bir-biriga jipslashuv darajasi va ma’nosining bog’liqligi bo’yicha
bo’lishadi. Lekin so’nggi yillardagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, harakatchanligi
va analitik tendensiyasi bilan ajralib turadigan fransuz frazeologiyasi uchun bu
kriteriylar juda subyektiv va ishonchsiz bo’lib bormoqda.
Fransuz FBlarining bog’liqlik darajasi bo’yicha bo’lishga qarshi chiqqan
holda Guricheva shunday yozadi: ’’Rus tilida ibora birliklari va ibora birikmalari
o’rtasidagi farq katta emas , fransuz tilida esa undan-da farq mustahkam emas,
negaki, bu nuqtai nazardan bo’linmas birikmalarni uchratib bo’lmaydi. Mustaqil
15

Biz fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarning ifoda
vositalari sifatida quyidagilarni keltirib o’tdik :
1) Shaxssiz iboralar bilan ifodalangan maqollar ;
2) ” Qui ” olmoshi bilan ifodalangan maqollar;
3) Buyruq shaklidagi maqollar ;
4) Mustaqil so’zlar bilan ifodalangan maqollar ;
5) Ma’lumot berish ma’nosidagi maqollar
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:
1. Актуальные проблемы фразеологии. – Ответственный редактор
А.М.Бушуй. – Самарканд: СамГУ, 198.–101 с.
26

d) FBlar gapiruvchi nutqida o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi, balki ular tilda
oldindan tayyor holatda bo’lsa, so’z birikmalari esa nutq jarayonida to’g’ridan-
to’g’ri hosil bo’ladi;
e) So’z birikmalari tarkibidagi elementlar gap ichida alohida-alohida gap
bo’laklari bo’la olsa, FBlar tarkibidagi elementlar o’rtasidagi grammatik
munosabatlar esa faqat shu birikma ichidagina amal qila oladi yohud FB bir butun
birlik sifatida gap ichida faqat bir gap bo’lagi o’rnida kelishi mumkin.
2) Fransuz frazeologiyasining tilshunoslikda alohida fan sifatidagi o’rni
haqida gapiradigan bo’lsak, dastlab Sh. Balli frazeologiya va FBlar xususida ilgari
surgan g’oyalarini hech qaysi bir tilshunos davom ettirmadi. U ilgari surgan g’oya
fransuz tilshunoslarining tadqiqot obyektiga asos bo’la olmadi.
Afsuski, Sh.Balli g’oyasini rus tilshunoslari davom ettirdilar.
Fransuz frazeologiyasining takomillashish yo’li , shubhasiz, A.G.Nazaryan
tomonidan ochib berilgan.
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid FBlarni struktur, grammatik va
semantik jihatdan tasniflash tamoyillarini ko’rib chiqdik.
Grammatik tuzilishi bo’yicha fransuz tilida FBlar nopredikativ,
qisman predikativ va predikativ FBlarga bo’linadi.
Tilda bajaradigan funksiyasi bo’yicha muloqotsiz va muloqotli
FBlarga bo’linadi. Muloqotsiz FBlar o’z navbatida nominativ, yordamchi, undov
va modal FBlarga bo’linadi.
Ma’nosining o’zaro tobelik darajasi bo’yicha idioma va unilateral FBlarga
bo’linadi.
Shularni alohida ta’kidlash lozimki, tadqiqotning ushbu bo’limida
tilimizning, qolaversa, nutqimizning ziynati hamda ko’rki hisoblangan
maqollarning tilda tutgan o’rni, shuningdek, ularning lingvistik mohiyatini ochish
va tavsiflash orqali frazeologiyaning kommunikativlik xususiyatini yoritishga
harakat qilinadi. Kommunikativ birlik esa mustaqil holda fikr ifodalay oladigan
birlik bo’lib hisoblanadi. Tilshunoslikda gap asosiy kommunikativ birlik sifatida
qabul qilingandir .
25

I. Maqollar kommunikativlikning eng asosiy ko’rinishi
1.1. Maqollar kommunikativlikning eng asosiy ko’rinishi
Tilimizning, qolaversa, nutqimizning ziynati hamda ko’rki hisoblangan
maqollarning tilda tutgan o’rni, shuningdek, ularning lingvistik mohiyatini ochish
va tavsiflash orqali frazeologiyaning kommunikativlik xususiyatini yoritishga
harakat qilinadi. Zero, nutqimizni tilda mavjud maqol va matallarsiz tasavvur
qilish qiyin. Binobarin, maqol va matallar til frazeologik sistemasining har
tomonlama eng boy va eng serqirra manbai bo’lib hisoblanadi.
Kommunikatsiya lotincha communicatio - xabar, aloqa so’zidan olingan
bo’lib, biror mazmunning til vositalari bilan berilishi va xabar qilinishini
ifodalaydi.
Kommunikativ birlik esa mustaqil holda fikr ifodalay oladigan birlik bo’lib
hisoblanadi. Tilshunoslikda gap asosiy kommunikativ birlik sifatida qabul
qilingandir.
So’zning kommunikativ funksiyasi bu – so’zning fikr (xabar) ifodalash
vositasi bo’lib xizmat qilishidir. Gapning kommunikativ funksiyasi bu – gapning
fikr ifodalash vositasi sifatida bajargan vazifasi. Kommunikativ funksiyasiga ko’ra
gaplar bir necha turlarga bo’linadi.
Tilning kommunikativ funksiyasi bu – tilning aloqa aralashuv vositasi
sifatidagi asosiy vazifasidir. Tilning kommunikativ funksiyasida ikki hodisa
farqlanadi, ya’ni fikr olishuv (aloqa aralashuv) va xabar (biror logik mazmunni
yetkazish) funksiyasi. 1
Kurs ishimizning tadqiqot obyekti hisoblangan maqollar A.V.Kunin
tomonidan frazeologik birlik sifatida talqin etiladi1. Shuningdek, A.V Kunin
maqollarni kommunikativ xususiyatga ega bo’lgan frazeologik birliklar sifatida
tavsiflaydi. 2
1
Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва методологияси. – Тошкент:. Фан, 20 1 7. –Б. 103.
2
Актуальные проблемы фразеологии. – Ответственный редактор А.М.Бушуй. – Самарканд: СамГУ, 198.–
101 с
5

15. Кунин А.В. Курс фразеологии соврменного английского языка. –
М.: ВШ, 1986. – 336 с.
16. Коммуникативно-прагматические аспекты фразеологии / Отв.
ред. Н.Ф.Алифиренко. – Волгоград: Перемена, 199. – 203 с.
17. Маматов А.Э. История и теория языковой нормы. - Шымкент,2016 . -96
с.
18. Назарян А.Г.Фразеология современного французкого языка. - М.:
ВШ, 2017.-288с.
19. Насруллаева Н.З. Фразеологическая образность как объект
перевода//Таржима назарияси ва муаммолари. – Тошкент: УзДЖТУ, 2006. –
С. 85-86.
20. Ройзензон Л.И. Лекции по общей и русской фразеологии. -
Самарканд: СамГУ, 1973. – 223 с.
21. Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах : Сангзор , 20 1 6. -
Б.21.
22. Сувонова Н . Н . Француз тилидаги хасислик ва сахийлик
маъносидаги фразеологик бирликларнинг ўзига хос айрим хусусиятлари //
Хорижий филология . – Самарқанд : СамДЧТИ , 2002. № 4.– Б . 19-21.
23. Сувонова Н . Н . Француз фразеологиясида икки режалилик ва унинг
ўзига хос айрим хусусиятлари // Ҳозирги дунё лисоний қиёфаси ва
тилшуносликнинг методологик асослари : Республика и лмий - амалий анжумани .
– Самарқанд : СамДЧТИ , 2007. – Б . 105-106.
24. Умбаров Н ., Ҳамроқулов Г . Ҳозирги замон француз тили
лексикологияси. Тошкент, «Ўқитувчи”, 196. –Б.72.
2 . Lug’atlar:
1. Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. Тошкент –
2012, -378 б.
2. Dictionnaire des œuvres littéraires de la langue française en quatre
volumes. – Paris, 194. – 2158 p.
3. Dictionnaire ouzbek - français. – Paris, 2001. – 321 p.
28

ko’plab uchratdik. Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda
sinonimiya hodisasini antonimiya va variantlanish hodisalariga nisbatan ko’proq
uchratdik. Fransuzcha “mehnat” konseptiga oid maqol va matallarda antonimiya
hodisasini uchratmadik. Ammo fransuzcha “mehnat” konseptiga oid maqol va
matallar sinonimiyasida antonimik ma’noli sinonim maqollarni uchratdik.
Bu bo’limda fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallar
tahlilida arxaizm hodisasiga to’xtalib o’tdik.
Hozirgi fransuz tili « mehnat » konseptiga oid maqol va matallarda
arxaizmlarning quyidagi turlarini ko’rsatib o’tdik :
1) Sintaktik arxaizm ;
2) Leksik arxaizm.
Fransuzcha « mehnat » konseptiga oid maqol va matallariga doir
kuzatishlarimiz asosida quyidagi umumiy xulosalarga keldik :
1) Yuqoridagilarga asosan, FBlardagi farqli belgilar sifatida idiomatiklik,
turg’unlik, obrazlilik va boshqa xususiyatlarni ko’rsatish mumkin. Keltirilgan
xulosalar FBlarning lingvistik mohiyatini aniqlashdagi turli xil izohlarga imkon
yaratar ekan, bu holat ularni so’z va mustaqil so’z birikmalaridan farqlash
imkonini beradi. Bular quyidagilardan iborat:
a) FBlar so’zdan farqli o’laroq ikki va undan ortiq komponentlardan tashkil
topgan va tarkibida bittadan kam bo’lmagan mustaqil so’z mavjud bo’lgan tilga
xos alohida ko’rinishli murakkab birlikdir;
b) FBlar mustaqil so’z birikmalaridan farq qilgan holda o’zlaridagi
turg’unlik darajasining turlicha ekanligiga qaramasdan, o’z leksik tarkiblarining
turg’unligi bilan, so’z birikmalari esa o’z elementlari o’rtasidagi sintaktik
aloqaning erkinligi bilan tavsiflanadi;
c) FBlarning eng muhim va xususiyatli struktur belgilaridan biri ularning
alohida so’zlardan yasalganligi bo’lib, bunday xususiyat fransuz tilidagi FBlarni
so’zlardan farqlar ekan, biroq u muayyan leksik tarkibga va ma’no birligiga ega
bo’lgan turg’un nofrazeologik birliklardan farqlay olmaydi;
24

Fransuz va o’zbek tillarida maqol va matallarning stilistik vazifalari

Купить