Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 83.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Frazeologik birliklar va ularning shakllanish etimologiyasi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: Frazeologik birliklar va ularning shakllanish etimologiyasi 1 Mundarija Kirish………………………………………………………………….…2 I BOB. Frizeologik birliklar va ularning shakllanish…………………...4 1.1. Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot………………………….…4 1.2. Maqol, matal va idiomalar frazeologik birlik sifatida………………11 II BOB. Frazeologizmlarining o'zbek tilidagi o'rni……………………..17 2.1. O‘zbek tili frazeologizmlarining o‘rganilish tarixi..............................17 2.2. Frazeologik iboralarning semantik-grammatik tuzilishi…………….24 Xulosa ……………………………………………………………………33 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….34 Kirish 2 XX asr tilshunoslarining eng bahsli mavzularidan biri - bu frazeologik birikmalarning lug`atdagi o`rni va bu tilning chegaralari haqida munozaralar yuritishdan iborat edi. Britaniya va amerikalik olimlar frazeologik birikmalarni asosan tilshunoslikning bir muammosi sifatida qarashgan. Ular o`z e`tiborlarini frazeologik birikmalar va iboralar lug`atlarini tuzishga qaratishgan. Bunday qilishdan ko`zlangan maqsad tajriba o`tkazish bo`lgan xolos, ya`ni ular barchani ham mahalliy aholini, ham xorijliklarni so`zlashuvdagi iboralar kitobi bilan ta`minlashgan va xorijliklar va sof inglizlarning muhim farqli jihatlarini ko`rib chiqqanlar. Bu yondashish qisman didaktik, qisman stilistik bo`lgan. Masalaning bu tomoni kelajakda alohida maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borishga undaydi. Yana bir muhim, yechimini topmagan muammo klassifikatsiya muammosi edi. Batafsil guruhlashlar L.P.Smit va U.Ballarnning ingliz tilidagi iboralar kitobida berilgan. O`sha davrda mualliflarning o`zlari ham bu guruhlashlarni frazeologik birikmalar klassifikatsiyasi sifatida qabul qilinishini tasdiqlashmagan edi. Ular shunchaki turg`un birikmalarni to`plashgan, ularni tushuntirishgan, ularning qiziq jihatlarining ba`zilarini, ya`ni alliteratsiya, qofiya, tazod va shu kabilarni yoritishgan va ifodalilikni aniqlashtiruvchi mehanizmlarini talqin etishgan. Ular ingliz tilidagi frazeologik birikmalarning etimologiyasi va kelib chiqishiga ham qiziqib ko`rishgan va ularni dengiz hayotidan, qishloq xo`jaligidan, ovchilikdan, sport turlaridan va boshqalardan olingan so`z birikmalariga ko`ra tartibga solganlar. Frazeologik birliklar tilning boshqa birliklaridan farq qiluvchi, o’ziga xos ma’no va shaklga ega bo’lgan birikmalardir. Ular so’zlar va erkin birikmalardan farqli ravishda sintaktik jihatdan yaxlit, semantik jihatdan o’zgarmas hisoblanadi. Frazeologik birliklar va erkin birikmalar tuzilishi jihatidan ham semantik jihatidan ham alohida alohida birliklardir. Frazeologik birliklar yaxlit holda yoki qisman ko’chma ma’noga ega so’z birikmasi yoki gap tuzilishiga ega birliklar hisoblanadi. Turg’unlik frazeologik birliklarga xos xususiyat hisoblanadi. Erkin birikmalar va so’zlar esa morfemalardan tashkil topgan bo’ladi. So’zlar va erkin birikmalar lug’aviy ma’noda ham ko’chma ma’noda ham qo’llanilish xususiyatiga ega bo’ladi, ammo frazeologik birliklar faqatgina ko’chma 3 ma’noda qo’llaniladi. So’zlar va frazeologik birliklar tilning turli xil sathlariga tegishli. Frazeologizmlar tilning frazeologik sathiga tegishli bo’lsa, so’zlar esa leksik sath birligiga tegishlidir. Bu ikkala sathning farq qiluvchi jihatlari bilan bir qatorda, umumiy bo’lgan ko’p ma’nololik, omonimlik va antonimlik xususiyatlari ham mavjud. Frazeologik birliklarning yana bir o’ziga xos bo’lgan, boshqa til birliklaridan farq qiluvchi belgisi ham mavjud. Bu uning reproductivlik belgisidir. Chunki frazeologik birliklar nutq jarayonida yasalmasdan, nutqqa kirgunicha tilda yaxlitlanib, shakklanib bo’lgan, so’zlovchi va tinglovchiga tushunarli bo’ladi. Frazeologizmlar tarixiy jihatdan tayyor, turg’un va yaxlit xolda berilgan bo’ladi. Ammo u tilda birdan hosil bo’lmasdan, ko’p qo’llanilishi va barcha tomonidan tushunarli bo’lishi natijasida turg’unlashadi. Mana shu xususiyati bilan u tilning milliy va ma’daniy xususiyatlari bilan bir qatorda millatning tarixini ham o’zida mujassamlashtiradi. Frazeologik birliklar nutqni yanada ta’sirchan va ifodali bolishiga xizmat qiladi. Ular faqat nutqni bezamasdan, boshqa til birliklari kabi yuqori informativ xususiyatga ega tilda nominativ va kommunikativ funksiya bajaruvchi birliklardir. Frazeologizmlar unversal til vositalari hisoblanib, ularsiz til mavjud emas. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Frazeologik birliklar va ularning shakllanish etimologiyasi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Frazeologizmlarining o'zbek tilidagi o'rnini o’rganish va tahlil qilish. Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Frazeologik birliklar va ularning shakllanish etimologiyasi. Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot . Maqol, matal va idiomalar frazeologik birlik sifatida. O‘zbek tili frazeologizmlarining o‘rganilish tarixi. Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. 4 I BOB. Frizeologik birliklar va ularning shakllanish 1.1. Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot 1.2. Maqol, matal va idiomalar frazeologik birlik sifatida. 1.1. Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot Fraz e o l o g i y a ti ls h uno s l ik s o h a s in i n g b ir qi s m i hi s o b l a n i b, gr e k c ha ― phar s i s ‖ (fraza) ― lo g os ( ta ‘ l i m ot) so ‘ zlar i d a n o l in g a n bo ‘ l ib, u k o ‘ c h m a m a ‘ nodan i b or a t bo‘lgan turg‘un birikmalarni o‘rganadi. Frazeologiya tilshunoslikning alohida bir qismi bo‘lib shakllanganiga hali ko‘p vaqt bo‘lmagan bo‘lsa-da, uning kelib chiqish tarixi til taraqqiyotining ilk bosqichlariga borib taqaladi. Ilmiy tadqiqotlardan ma‘lum bo‘lishicha, frazeologik birliklar til bilan birga paydo bo‘lib, til bilan birgalikda rivojlanib kelgan. Ammo jamiyatning turli davrlarida ularning o‘rni va ahamiyati turlicha baholanadi. Frazeologizmlar tuzilishi, leksik– semantik, funksional–uslubiy va sintaktik vazifalari, shuningdek, o‘ziga xos shakllanish xususiyatilariga ega bo‘lgan til birligidir. 1 Frazeologiya – tilshunoslikning biror tilga xos barqaror so‘z birikmalarni va iboralarni o’rganadigan bo’lim. Frazeologiya atamasi XVI asrning ikkinchi yarmida ingliz adabiyotshunosi va tarjimoni Neandr tamonidan birinchi bor qo’llanilgan. Jahon tilshunosligida frazeologiyaning u yoki bu jihatlari nazariy va amaliy o’rganilib, uning turli jihatlariga bag’ishlangan monografik kuzatishlar, dissertatsiyalar, lug’atlar, ilmiy maqolalar yuzaga keldi. Frazeologizmlarni o’rganishning xilma–xil metodlari ham shakllandi. Bu esa tadqiqotlarni yanada jadallashtiradi, ularni ilmiy–amaliy va tizimli o’rganishga imkoniyat yaratadi. Tilshunoslikda frazeologiya atamasi Sharl Balli tamonidan ishlatilib, stilistika fani bilan qo’shib o’rganilgan, lekin frazeologiyani fan sifatida tan olish fikrini bildirgan taniqli tilshunos olim prof. E. F. Polivonovdir. Shu fikrni qullab quvvatlagan olimlardan yana biri mashhur tilshunos olim V.V.Vinogradovdir. U o’zining qator ilmiy tadqiqotlarida rus tilidagi frazeologik birikmalar ta‘limotlarni yig’adi va ularni semantik jihatdan guruhlarga bo’lib chiqadi. 1 Юлдошев Б.Фразеология тарихидан лавҳалар.-С.:Сўғдиёна, 1998, 14 -бет 5 E.D.Polivanov va V.V.Vinogradovlar tomonidan o’rtaga tashlangan frazeologiya haqidagi fikrlar keyinchalik bu sohada ko’plab tadqiqotlarning yuzaga chiqishiga turtki bo’ldi. Lekin hozirga qadar frazeologiyani fan sifatida qarash yoki qaramaslik haqidagi fikrlar o’z yechimini to’laligicha topgan emas . Idioma frazeologizmlar, frazeologik birikmalar va turg’un iboralar (maqol va matallar, gapga teng boshqa frazeologizmlar) orasidagi bir qancha farqlarga qarab bir qancha olimlar frazeologiyani 2 xil: tor va keng ma‘noda izohlaydilar. Uni keng ma‘noda anglaganda (L.P.Smit, V.P.Jukov, V.N.Teliya, N.M.Shanskiy) frazeologiya ichiga maqol va matallar, xalq og’zaki ijodiga mansub bo’lgan iboralar, bir qancha so’zlashuv shakillarini (salomlashish, xayrlashish iboralarini) ham kiritishadi. Ammo frazeologiyani keng ko’lamda tushunish masalasi haligacha ham o’z yechimini topgani yo’q desak aslo mubolag’a bo’lmaydi.― T ur g ’ un bi r i k m alar fraz e o lo gi y a ta r k i b i ga ki r i ti l m a y di ha m da m a q ol v a matallar shakl jihatdan gapga to’g’ri kelgani uchun ularni frazeologiya o’rganishi kerak bo’lgan predmet bo’lishi mumkin emas deb ta‘kidlagan edi mashhur rus ‖ tilshunos olim V.V. Vinogradov . Vinogrodov bu fikrga qarshi bolishiga qaramasdan bir qancha olimlar bufikrni qo’llab–quvvatladilar. Shulardan biri M.S o d i q o va fr a ze o lo gi y a n i ke n g m a ‘ noda tu sh u ni b, o ’ zi n i n g ― Ru s c h a – o ’ z b e k c ha frazeologik lug’ati tarkibiga maqol va matallarni ham qo’shib qo’yadi. Obrazli ‖ iboralar, maqollar hikmatli so’zlar va idiomatik birikmalarni frazeologik birikma tarkibiga kiritgan YA. D. Pinxasov ham frazeologiyani keng ma‘noda tushunuvchilar qatoriga qo’shiladi. Shuningdek, Q. Musaev ham mana shu ikkinchi fikrni qo’llab–qo’vvatlaydi. Biz ham shu fikrga qo’shilgan holda frazeologizmni keng ma‘noda tushunamiz va tarjimada esa erkin so’z birikmalarini ham haqiqiy frazeologizm deb hisoblaymiz. 2 Jumladan, frazeologiyaning hajmini tor ma‘noda tushunuvchilar iboralarning faqat o’zini o’rganish lozim deb maqol, aforizm va hikmatli so’zlarni frazeologiyaga kiritmaydilar. Ba‘zi olimlar frazeologik birikmalarni so’zlarning 2 Узоқов Ҳ. Диалетал фразеологизмлар ҳақида// ЎТА, 1974, 6 сон, 60- 62- бетлар 6 ekvivalenti hisoblashib, uni leksikologiya tarkibiga kiritadilar. Professor Sh. Rax m atu l la e v ham shu f i kr g a q o’ s hi l i b: ― L ug ’ at bo y l i gi s o ’ zl a r d a n v a s hu s o ’ zlar asosida tuzilgan iboralardan tashkil topadi. So’z lug’at boyligi sifatida leksik birlik, deb iboralar esa frazeologik birlik deb ataladi. Bular umumlashtirilib, lug’aviy birlik deb yuritiladi. Ibora lug’aviy mano anglatish uchun xizmat qiladi. Shunga ko’ra u lug’aviy birlik hisoblanadi va shu jihatdan so’z bilan bir qatorda qo’yiladi . ‖ Frazeologiyaning alohida fan sifatida o’rganilishi bir necha asrlarni o’z ichiga oladi. Xususan, XVIII asrdan boshlab rus tilshunosligida tadqiqotchilari o’rtasida frazeologiyaga qiziqish avj ola boshlagan. Shulardan biri M.V. Lomonosov rus a d a biy t i li l ug ’ a ti ni t uzar e k a n, bu l ug ’ at ta r k i b i da s o ’ zlar b i l a n b ir q a to r da ― xa l q m a q o l la r i ,‖ ‖ i d io m a t iz m l ar‖ va ― fraz e m a l ar‖ ham o ’ z if o d a s i ni t op g a n b o ’ l i s h i lozimligini alohida ta‘kidlagan edi Umuman ― frazeologiy a‖ termini ilk marotaba Sharl Balli tomonidan ― Precis de stylistique asarida qo’llanilgan. Frazeologiya sohasining ilk tadqiqotchisi, ‖ shubhasiz, shvetsar–fransuz tilshunosi Sharl Balli hisoblanadi. U o’zining ― S ti l i s t i ka o c h e r k i ‖ ( 1 90 5) va ― Fra n s uz s t i l is t i k a si ‖ ( 19 0 9 ) n o m li a s ar l ar i da s o ’ z birikmalari, frazeologizmlarni tadqiq etuvchi maxsus boblar kiritgan . Birinchi asarda Sharl Balli so’z birikmalarining to’rt turini farqlagan: 1) erkin birikmalar (les groupements libres) o’z ma‘nosida qo’llaniladigan birikmalar; 2) odatiy birikmalar (les groupements usuels) nisbattan erkin bog’langan birikmalar bo’lib tarkibiga ba‘zi o’zgartirishlar kiritish mumkin 3) frazeologik qatorlar (les series phraseologiques) bunda ikki va undan ortiq birliklar birikib yaxlit bir ma‘no ifodalab keladi, ammo uning komponenetlari tartibiga o’zgartirishlar kiritish mumkin 4) frazeologik birliklar (les unites phraseologiques), bunda o’z ma‘nosini tamomila yo’qotgan, komponetlari tartibi qat‘iy bo’lgan birliklar deydi . Ikkinchi kitobida esa Balli birikmalarning faqatgina ikki turini farqlaydi. U ke y in g i a sa r i ― Fra n suz s t il i s t i k a‖ s ida o d a t iy bi r ik m alar h a m da fraz eo l ogi k qatorlarni erkin birikmalar va frazeologik birliklarning tarkibiy qismi sifatida 7 talqin qilgan Umuman Sharl Balli frazeologiya sohasida tadqiqotni boshlab bergan ilk tilshunoslardan edi. Keyinchalik bu sohada juda ko’p muvoffaqiyatlarga erishildi. Frazeologiya ilk marotaba tilshunoslikning alohida mustaqil bo’limi sifatida rus tilshunosi Polivanov tomonidan tahlil qilingan bo’lib u frazeologiyani leksikologiya yoki stilistikaning tarkibiy qismi emas balki mustaqil tilshunoslik bo’ limi ekanligini quyidagicha asoslab bergan edi: ― Leksikologiya so ’ zlarning leksik ma‘nolarini, morfologiya so’zlarning gramatik ma‘nolarini, sintaksis esa so’z birikmalarining grammmatik ma‘nolarini o’rganadi. Ammo alohida olingan, ko’chma ma‘noli so’z birikmalarining, individual ma‘nolarini o’rganadigan tilshunoslikning bo’limiga ehtiyoj sezilmoqda. . U tilshunoslikda frazeologiya ‖ ham, fonetika yoki morfologiya kabi muhim ahamiyat kasb etuvchi bo’lim ekanligini ta‘kidlab o’tgan tilshunoslardan biridir. 3 B.A. Larin Polivanovdan so’ng frazeologiyani alohida tilshunoslik bo’limi sifatida o’rganilishini taklif qilgan tilshunoslardan biridir. Frazeologiya ‖ tilshunoslik bo ’ limi sifatida hali ― yashirin rivojlanish bosqichid a ..‖ .u hali alohida fan sifatida rivojlanib bo’lgani yo’q...ammo uni alohida fan sifatida shakllanishi hozirgi zamon tilshunosligida katta zaruratni taqozo qilmoqda. Zero bu sohaga oid muammolarni ba‘zan leksikografiya, ba‘zida esa stilistika yoki sintaksisda hal qilinishi hech kimga sir emas deb ta‘kidlab o’tgan . ‖ Frazeologiyani tilshunoslikninng alohida bo’limi sifatida buyuk rus tilshunosi V.V. Vinogradov ham ko’rib chiqqan. U rus tilida frazeologik birliklarni semantik jihatdan klassifikatsiya qilgan bo’lib, uning frazeologiyaga oid ishlari o’z davri uchun yirik qadamlardan biri edi. Ammo uning asari nashr qilingandan keyin ham frazeologiya tilshunoslikning alohida bo’limi sifatda tan olinmadi. Chunki Vinogradov frazeologiyani keng planda tahlil qilgan bo’lib, uning frazeologiyaga oid asarlarida frazeologik birliklar va oddiy so’z birikmalari orasidagi chegara belgilab berilmagan edi. Xususan, V. V. Vinogradov tilda frazeologik birliklarni ajratib berishni aytib 3 Туропова Н. Япон ва ўзбек тилларидаги фразеологизмларни қиёсий ўрганиш// ЎТА,2010,3 сон 71-73-бет. 8 o’tmagan, frazeologik birliklarni tuzilish jihatdan so’zlarga yaqinligini hisobga olib, u o’z nazariyasini so’zning grammatik tahlili qismiga kiritgan. Frazeologiyaning alohida fan bo’lib shakklanishigacha bir qancha bosqichlarni boshdan kechirgan. Shuningdek, frazeologiyaning sakklanish tarixini ketma–ketlik jihatidan uch davrga bo’lib o’rganish ahamiyatlidir [24; 18 b.]. Birinchi davr XVIII asrning o’rtalaridan XX asrning 30–yillarigacha bo’lgan oraliqdagi vaqt bo’lib, u M.N. Lomonosov, A.A.Potebnya, F.F. Fortunatov, A.A. Shaxmatovlarning ilmiy ijodining mahsuli hisoblanadi. Shuni alohida takidlash joizki, birinchi davrda frazeologiya leksikografiyaning alohida predmeti sifatida ishlatilgan. Bu davrda frazeologiyani ko’pincha lug’atlarda aks ettirish, ular ma‘nolarining kelib chiqishini izohlash, tadbiq etishga alohida o’rin berilgan edi. Ikkinchi davr, XX asrning 30–50–yillari bo’lib, E.D. Polivanov, V.V.Vinogradov, S.I.Abakumov, G.K. Damilov, A.I Yefimov, A Y. Rojanskiy kabi linguistlarning ijodini o’z ichiga qamrab oladi. Bu davrni frazeologiyaning mustaqil tilshunoslik sohasining rivojlanish bosqichi deb aytsak aslo mubolag’a bo’lmaydi. Uchinchi davr XX asrning 60–yillaridan boshlab to hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davr frazeologik nazariyalarda turli metodlarning foydalanilishi frazeologiya sohasining jadallik bilan rivojlanishi va frazeologiya sohasida ko’plab kadirlarining yetishib chiqishi bilan xususiyatlanadi. Frazeologiyaning tilshunoslikning o’ziga xos sohasi sifatida rivojlanishi mashaqqatli yo’llarni boshdan kechirdi. Hatto atoqli ingliz tilshunosi Smirnitskiy ham frazeologiyaning alohida tilshunoslik sohasi ekanligi tarafdori bo’lgan. Fraze o lo g i k b i r i k m alar na z ar i y a s i bi l a n l e ks i k o lo gi y a n in g b i r bo’ li m i bo’lgan frazeologiya o’rganishiga qaramasdan, u tilning sintaktik qismida o’rganilishi zarur. Agar biz frazeologiyani alohida soha deb tan olmaydigan bo ’ l s a k, un i a l o hi da f an d e b a y tol m a y m i z‖ d e g a n e d i S m ir n i t s ki y ― Лекси ко л о г и я англисково языка asarida. ‖ Frazeologik birliklar tilning lug’at boyligini boyitib kelgan bo’lib, 9 mazmunan bitta so’zga teng birliklar bo’lib u ko’p yillar davomida leksikologiyaning bir qismi sifatida o’rganilgan. Ammo shuni qisqacha aytib o’tish joizki, frazeologik birlik larning so’zga ekvivalentligi alohida o’rganilishi muhim bo’lgan muammolardan biridir. Sharl Balli nazariyasiga asosan frazeologik birlik larning eng muhim belgisi yagona bir so’z bilan sinonimik munosabatga kirisha olishi, yoki olmasligidadir. Bunday so’zni Sharl Balli so’z–identifikator deb nomlagan va bu o’ziga xos o’zgarishlarni frazeologik birlik larning ichki birikishi ekanini aytib o’tgan. Biroq uning bunday fikrlariga mos tushmaydigan holatlar ham yo’q emas. Misol uchun, ingliz tilida bir qancha frazeologik birlik larning so’z– identifikatorlari bo’lmaydi, ya‘ni ularni ma‘nosini alohida bir so ‘z bilan ifodalashning imkoni yo’q. Masalan: drink like a fish= drink too much Bu misolda ko’p suv ichishni baliqdek suv ichishga qiyoslayabdi. a hard nut to crack=a very difficult problem Bu misolda esa qattiq yong’oqni chaqishni juda qiyin muammoga o’xshatayabdi. a small way=on a small scale Bu misolda ham kichik yo’lni kichik tanga bilan qiyoslayabdi Shuningdek, tilning frazeologik fondini tashkil qiluvchi maqol va matallar identifikatori faqat gaplardan iborat bo‘lishi mumkinligini ham aytib o‘tish kerak. Masalan: Birds of a feather flock together - people who have the same interests, ideas. Bu misolda qushlarning patidek to‘planishni bir– xila qiziqish va fikrlarga ega bo‘lgan insonlarga o‘xshatayabdi. Shuning uchun ham frazeologik birliklarni tilning boshqa birliklaridan ajralib turadigan, o‘ziga xos ma‘no va tuzilishga ega bo‘lgan birliklardir deb aytish maqsadga muvofiqdir. Ularni so‘z ekvivalenti sifatida o‘rganish sohani murakkablashtirishga olib keladi. Haqiqatdan ham frazeologik birliklar va so‘zlar umumiy jihatlarga ega, ammo bu umumiyliklni orttirib ko‘rsatmaslik kerak. 10 Xususan, ularni o‘ziga xosliklarini quyidagicha ifodalab ko‘rsatish mumkin: 11 1) Frazeologik birliklar va so‘zlar tuzilish jihatdan ham semantik jihatdan ham alohida-alohida birliklar hisoblanadi. 2) Frazeologizmlar yaxlit holda, yoki qisman ko‘chma ma‘noga asoslangan birikma yoki gap sha klidagi birliklar hisoblanadi. Turg‘unlikda shakl va mazmun jihatdan yaxlitlik ular uchun o‘ziga xos jihatlardir. So‘zlar esa ular kabi so‘zlardan emas morfemalardan iboratdir. So‘zlar lug‘aviy ma‘nosida ham ko‘chma ma‘noda ham qo‘llanila oladi. So‘zlarda frazeologik birliklar uchun xos bo‘lmagan prefikssatsiya va affikssatsiya hodisalari kuzatiladi. Tildagi barcha so‘zlar bir biri bilan paradigmatik munosabatlarga kirisha oladi, ammo frazeologik birliklarda esa bunday o‘ziga xos xususiyatlar bo‘lmaydi. So‘zlar va frazeologik birliklar tilning turli sohasiga mansub birliklardir, frazeologizmlar – frazeologik soha birliklari bo‘lsa, so‘z leksik soha birligidir. Tilning turli sohalariga mansublik frazeologik birliklarni nafaqat ajratadi balki ularning o‘zaro aloqadorligini ham ko‘rsatib beradi. Masalan ularning har ikkisida ham bir xil sintaktik vazifa bajarishi ko‘rinadi. Bundan tashqari ularning har ikkisida ham ko‘p ma‘nolilik va omonimiya, antonomiya va sinonimiya kabi ma‘no munosabatlarini ko‘rish mumkin. Frazeologizmlarni nutqni bezovchi vosita sifatida o‘rganish umuman xato hisoblanib, ular ham boshqa til birliklariga o‘xshab yuqori informativ shakldagi xususiyatga ega bo‘lish bilan birgalikda, tilda nominativ va kommunikativ vazifa bajaruvchi birliklar hisoblanadi. Frazeologizmlar universal til vositalari bo‘lib, ularsiz til mavjud emas. Frazeologizmlarning stilistik imkoniyati o‘ta muhumdir. Frazeologik stilistika, frazeologik birliklarning uslubiy xususiyatlarini tadqiq etadi va bu sohada leksik uslubshunoslik tajribasiga, turli stilislik birliklar tahliliga tayanadi. Zero, frazeologik birliklar tilda nominativ funksiya bajarish bilan bir qatorda, malum bir emotsionallikka, ekspressiv o‘ziga xosliklarga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Til tarixi hamda etimologiya frazeologik birliklarning etimologik tahlilida 12 o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Ingliz tilida ham boshqa tillar singari tilning milliy– 13 madaniy semantikasini o‘rganish muhim hamda qiziqarli hisoblanadi. Chunki ular avloddan avlodga tilning o‘ziga xos ichki tuzilmalarini, tabiati o‘ziga xosliklari, mamlakatning iqtisodiy hamda ijtimoiy tuzilishi, san‘ati, urf–odatlari hamda tarixini ham o‘zida mujassamlashtira oladi. Ularda bolalar milliy o‘yinlari, pul birliklari to‘g‘risida, milliy tabobat, ov hamda baliq ovi haqida, o‘simlik va hayvonot dunyosi haqida, insonning tashqi ko‘rinishi, kiyinishi va turmush tarzi va ko‘plab boshqa milliy mentalitetga xos mavzular aks etgan bo‘ladi. Milliy-madaniy semantika tilshunoslikning barcha bo‘limlarida, morfologiyada ham sintaksisda ham hattoki fonetikda ham aks etgan bo‘ladi. Faqat u millat madaniyatini bevosita aks ettira oladigan, yaxlit, so‘zlashuv nutqida ko‘p qo‘llanadigan frazeologik birliklarda yorqinroq ifodalanadi. Shunday qilib, frazeologiyaning alohida fan sifatida tan olinishi bir necha bosqichlarni bosib o‘tgan bo‘lsada, hozirda frazeologiya o‘zining ichki tuzilishi– yu, tadqiqot masalalariga ega bo‘lgan alohida tilshunoslik bo‘limi sifatida shakllanib bo‘ldi. Undagi ko‘plab muammolar hali o‘z yechimini kutayotgan bo‘lsada, hozirgi zamon tilshunosligida frazeologik masalalar birin–ketin yoritilmoqda. 1.2. Maqol, matal va idiomalar frazeologik birlik sifatida. Dunyodagi eng ulkan narsalar ham mayda zarrachalardan tashkil topadi. Binobarin, eng mayda zarracha ham har qanday ulkan narsaning bir qismidir. Oz– oz o‘rganib dono bo‘lur Qatra–qatra yig‘ilib daryo bo‘lur deb shuni aytadilar. Badiiy asarga jilo berib turgan uning zarrachalari: maqol, matal, idiomalar va boshqa ko‘chma ma‘noli birikmalar bo‘lib, ular badiiy asar qiymatini, zavqini oshirishga katta yordam beradi. Maqol, matal va idiomatik birliklar badiiy asarda yozuvchi tilida hamda unda tasvirlangan personajlarning nutqida ko‘p ishlatilishi sababli ular badiiy adabiyot uchun juda xarakterlidir. Ammo A.V. Fyodorovning fikriga ko‘ra, nutq vositalarining bu birikmalari faqatgina badiiy adabiyot uchun xususiy mulk bo‘la olmaydi. Chunki frazeologik iboralar publistikada va qisman ilmiy adabiyotlarda ham ishlatiladi. Shuning uchun ularga faqat badiiy adabiyot 14 masalasi deb emas, balki juda muhim til masalasi deb qaramoq kerak 4 D un y oda t i l s iz x a l q b o ‘l m a g a n i k a b i, m a q o l s i z t i l ham y o‘q‖ – d e g a n e d i ta t ar y oz u v c hi si No kay E sa n b a t y o k i ― A gar m e n d a n: t i l d a ham m o ‘ j iza l a r bo ‘ l a d i m i? d e b so ’ r a s a lar, m e n : a g ar b o ’ lsa t il n in g ― m o ’j iza s i ‖ un d a gi m a q o l, matal va idiomalardir deb javob qilgan bo’lar edim , – ‖ deydi taniqli tarjimashunos olim G’aybulloh–as–Salom. Chindan ham gapning qaymog‘i, shirini, olam–olam ma‘no beradigani shu bilan birga lo‘ndasi maqol va matallardir. Ko‘chma ma‘noli bunday birikmalarni faqat bir til doirasida o‘rganishning o‘zi juda muhumdir. Maqol chuqur ijtimoiy, axloqiy, falsafiy mazmunga ega bo‘lgani uchun ba‘zi maqollar butun bir roman(asar)ni yoki dramaning mazmunini o‘zida ifodalashi mumkin. Misol uchun, N.V. Gogolning ― Revizor ‖ komediyasiga epigraf qilib olingan «basharang qiyshiq bo‘lsa, oynadan o‘pkalama» maqoli asarning boshidan oxirigacha jaranglab turadi: Shahar hokimi, Xlestanov, Dobchinskiy, Bobchinskiy hamda boshqa obraz va personajlarning butun hatti–harakatlari shu maqolni eslatib turadi. ― Xalq maqoli har bir kishi amal qilishi lozim bo‘lgan o‘ziga xos ahloqiy qoidalar kodeksidir. ‖ Maqollarda hayotiy tajribalar natijasidan kelib chiqqan qimmatli fikrlarning xulosasi ifodalanadi. Maqollar ko‘pincha she‘riy shaklga ega bo‘ladi. Ular o‘zining sodda, aniq va lo‘nda ishlanganligi bilan ham boshqa turlaridan farq qiladi. Maqollar fikrni aniq, lo‘nda va obrazli tarzda bayon etishda nutqimiz uchun muhum vosita hisoblanadi. Maqollar har qanday shoir, yozuvchi, notiq uchun ulkan xazina bo‘lib, ulardan ustalik bilan foydalanish yozuvchining asarini, notiqning nutqini pur ma‘noli va jozibali qiladi, aytmoqchi bo‘lgan fikrini obrazli ifodalashga yordam beradi, badiiy jihatdan g‘oyat ta‘sirchan bo‘lishiga olib keladi. Har bir maqolda biz shu maqolni yaratgan xalqning siymosini ko‘rishimiz mumkin. Tarixiy manbalarda ham, xalq orasida ham aforistik ijod turlari rang – barang atamalar bilan nomlanib kelinadi. Maqol, matal, naql, masal va hikmatli 4 Ра ҳ матуллаев Ш. Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари. Т., 1966. 247-б. 15 so‘zlar shular jumlasidandir. Bu terminlar bir – biri bilan uzviy bog‘liq holda ishlatilib, biri o‘rniga boshqasi qo‘llanilib kelinmoqda. Ammo ularni qo‘llashda ma‘lum chegaralar belgilash, aniqliklar kiritish lozimga o‘xshaydi. Shu jihatdan qaraganda, maqol (proverb), matal (saying), idioma (idiom), aforizm (aforism), naql (parable) kabi terminlarni adabiy janr nomlari sifatida aforistik va didaktik ijodning muayyan namunalariga nisbatan qo‘llanilmoqda. Maqol va matalning termin sifatida qo‘llanilish xususiyatlari haqida ham shu x i l d a m ulo h az a lar bi l d i r i s h m u m kin. M a q o l t er m ini ar a b c ha ― qa v m un ‖ (a y t m oq, gapirmoq) so’zidan olingan bo’lib, xalq donoligining namunasi bo’lmish aforistik janrlardan birining atamasiga aylangan va ma‘qul aytilgan so’z, gap yoki ibora ma‘nolarini anglatadi. Matal xalq ta‘rifi bo’yicha – g’uncha, maqol esa mevadir. Maqol to’liq ma‘no va mazmun anglatuvchi gap bo’lsa, matal ko’chma ma‘no ifodalovchi ibora, maqolning yarmidir. Shuni ta‘kidlash joizki, maqol va matallar o’zaro farqlanuvchi jihatlarga asoslangan ikki mustaqil, lekin bir –biriga o’tib turuvchi janrlar hisoblanadi. Maqol mustaqil folklor janri sifatida qator o‘ziga xos xususiyatlar bilan uni boshqa aforistik janrlardan, xususan, matallardan keskin farqlanib turadi. Bu farqlar quyidagilardan iborat: 1) Maqol turmushda sinalgan, ma‘lum ezgu, tugal umumiy ma‘no anglatuvchi ixcham jarangdor shaklga kirib qolgan xalq hikmatidir. Masalan: Bir yigitga yetmish hunar oz. Aql yoshda emas boshda. Matal esa narsa va hodisalarni obrazli ifodalovchi, tilda keng ishlatiladigan nutqiy tarkibdir. Masalan: Burgaga achchiq qilib ko‘rpani kuydirmoq. O‘zini aka echkisini esa taka demoq. O‘zimni sen, uni siz deb yurgan edim. Matal aytilmoqchi bo‘lgan fikrni biror vosita orqali ifodalovchi ko‘chma ma‘noli soda jumla bo‘lib, unda xulosa bo‘lmaydi balki uning o‘zi biron xulosa chiqarish uchun xizmat qiladi. Matal fikrni tugal bayon qilmay, balki unga ishora qiladi. 16 Ma t a l ― u a h m oq o d am ‖ de y ish o ‘ r n i g a ― u n in g b ir qa y n ov i p a st ‖ de y d i : ― U lar bi r - b i r iga o ‘ x s ha y di ‖ de y ish o ‘ r n i ga – ― U l a r b i r ol m a n i ng i k k i p a ll a s i ‖ – d e b aytadi. Maqol asosida ibratomuz tugal fikr yotsa, matal asosida chiroyli, obrazli, ammo tugal bo‘lmagan ifoda yotadi. Binobarin, matal ixcham, bir komponentli kompozitsiyaga ega bo’ladi. 2) Matal nutqda ko’rsatish vositasi bo’lsa, maqol dalillash, isbotlash vositasi sifatida qo’llaniladiki, ularning bunday farqli xususiyatlari haqida boshqa folklorshunoslar ham to’xtalib o’tishgan. Maqollarning folklorlarning boshqa janrlariga xos xususiyatlaridan yana biri, ularning xalq orasida og’zaki yashashi va variantlashgan holda keng tarqalishidir. Bundan tashqari, xalq maqollarining aniq yaratuvchisini ham, ularning qaysi davrda vujudga kelganligini ham aniqlab bo’lmaydi, ya‘ni maqollar ijodkori mavhum xarakterga egadir. Maqol va matallar ingliz folklori tarkibidan keng o’rin olgandir. Ularda vatanparvarlik, mardlik, adolat, ilmni sevish, xotin – qizlarga hurmat, yaxshilik, ahillilik, odob – axloq, tarbiya, hurmat izzat, ta‘lim, hunar, mehnatsevarlik va shunga o‘xshash bir qancha xususiyatlar o‘rin olgandir. Inglizlarda, One good turn deserves another , o‘zbeklarda esa, – yaxshilik qilsang, yaxshilik qaytar, yomonlik qilsang – yomonlik. Two heads are better than one: Bir kalla – kalla, ikki kalla – tilla. Healthy mind in a healthy body ; Sog‘lom tanda sog‘ aql. A fault confessed is half redressed; – Egilgan boshni qilich kesmas, deyishadi. Frazeologizmning yana bir shakllaridan biri idiomadir. Idiomani (yunoncha ― o‘ziga xos ibor a‖ degani) ta‘riflash yanada qiyinroq. Buni quyidagi ta‘riflar – ning xilma – xiligidan ham bilsa bo‘ladi: 1. ― I d io m a – m a ‘ nosi o ‘ z tar k i b i d a gi so ‘ zl a r n i n g m a ‘ nol a ri g a b og ‘ liq bo’lmagan, yaxlit holda bir ma‘no beruvuvchi ixcham ibora. 17 Masalan: tomdan tarasha tushganday, og‘zingga qarab gapir .‖ 2. ― I d io m a… m a ‘ lum bir t i l ga x o s, un ga o ‘ z l a sh ib k e t g an va b os hqa t i l ga so‘zma so’z tarjima qilib bo’lmaydigan nutq birligidir. 3. Ma ‘ n o si a y ni ib o ra ta r k i b i d a g i so ‘ zla r n in g m az m unid a n k e l i b chiqmaydigan iboraga idiomatik ibora deyiladi . Idiomashunos olim ‖ A.Y. Rojanskiy bunday iboralarning uch asosiy belgisini ajratib ko‘rsatadi: a) birikmaning turg‘unligi; b) birikmaning ko‘chma ma‘noliligi; v) birikmaning ma‘noviy butunligi. Idiomalar ingliz frazeologik birliklarining ko‘payishida muhim rol o‘ynaydi. Idiomalarda metonimiya va metaforia yo‘li bilan ko‘chirishlar alohida o‘rin tutadi: A bull in a china shop – tor joyda tomosha (so‘zma–so‘z: Xitoy do‘konidagi ho’kiz); The lay of the land – narsalarning holati (so‘zma–so’z; qirg’oqning holati); A break in the clouds – umid chirog’i (so’zma–so’z; bulut orasidagi nur) Ingliz tili maqollaridagi milliyligining o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida so’z ochadigan bo’lsak, ingliz xalqining xarakteri xususida to’xtalish zarur. Bu xalq dunyo millatlari o’rtasida takabbur va izzattalabliligi bilan ajralib turadi. Bu jihat ularning maqollarida ham o’z aksini topgan: Better to reign in hell, than serve in heaven (―jannatda xizmat qilgandan ko’ra do’zaxda hukmronlik qilgan afzal ). ‖ A civil denial is better than a rude grant (―qo’pol taqdirlanishdan ko’ra hurmat bilan rad etilgan yaxshi ). ‖ O’zbek tili maqollaridagi mentalitet tushunchasiga to’xtaladigan bo’lsak, xalqimiz qonidagi mehmondo’stlikni eslamasdan ilojimiz yo’q. Maqollarimizda 18 mehmonga bo’lgan hurmat–izzat, bag’rikenglik yaqqol ko’rinib turadi. Misol uchun: Mehmon – atoyi xudo. Mehmon kelsa eshikdan, rizqi kelar teshikdan. Shu bilan birga, o’zbeklar bolajon xalq bo’lib, ona va bolaga bo’lgan e‘tibor benihoyat kuchli: Ona bilan bola – gul bilan lola. Bolali uy – bozor, bolasiz uy mozor. Bolamning bolasi – qandin o’rik donasi. Yana shuni ham aytib o’ tish joizki, , ― qaynon a‖ va ― kelin ‖ obrazlari faqatgina o’zbek xalqi maqollariga xosdir. Masalan: Kelin bo’ldim — qaynonamga yoqmadim, qaynona bo’ldim — kelinimga yoqmadim. Qaynonaga tosh otsang tosh olasan, qaynonaga osh bersang osh olasan. 19 II BOB. Frazeologizmlarining o'zbek tilidagi o'rni 2.1. O‘zbek tili frazeologizmlarining o‘rganilish tarixi. 2.2. Frazeologik iboralarning semantik-grammatik tuzilishi 2.1. O‘zbek tili frazeologizmlarining o‘rganilish tarixi. Ma’lumki, til fanining iboralarni o‘rganadigan bo‘limi frazeologiya deb ataladi. Iboralar lingvistik terminologiya tili bilan aytsak, frazeologizmlardir. Frazeologizm qadimgi grek tilidan olingan bo‘lib, frasis-ibora, logos-tushuncha, ta’limot demakdir. Frazeologizmni tilning leksik-semantik va sintaktik sathlaridan farq qiluvchi alohida sathga xos birlik deyish frazeologik normani ham adabiy tilning boshqa normalari qatorida hisobga olishni talab etadi. Shuning uchun ham izohli lug‘atlarda frazeologizmlarni ham qayd etish butun dunyo tilshunosligida tan olingan amaliyotdir. O‘zbek tilining frazeologizmlari ham besh jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da (2006-2008) va bir jildlik “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” da (1988) birmuncha to‘laroq aks etgan bo‘lsa-da, bu lug‘atlarda ham o‘zbek tilidagi barcha iboralar qamrab olingan, deb bo‘lmaydi. Fr azeologizimlarning o‘rganilish tarixi haqida gapirilganda, “frazeologiya” atamasi “fraza” so‘zidan olingan bo‘lsa-da, turkiyshunoslikda dastlab bu atama turli ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qilgan. XIX asrda yashagan turkiyshunos olim Mirza Kozimbek (1802-1870) o‘sha davr an’analaridan kelib chiqib, rus tilida yozilgan boshqa tasviriy grammatikalarda bo‘lgani singari o‘z asarida “fraza” so‘zini jumla, gap ma’nosida qo‘llagan. Ozarbayjon tilshunoslari B.Cho‘ponzoda va F.Og‘azoda “Turk tili grammatikasi” asarida til bo‘limlari haqida fikr yuritib, “Semasiologiya”, “Stilistika” atamalari bilan birga o‘sha davrda tilshunoslikda keng qo‘llanilishda bo‘lgan 20 “Idiomatizm” atamasini ishlatgan. Mualliflar bu asarda turk tilidagi idiomalarga oid “boshga solmoq”, “boshga tushmoq”, “ko‘z ko‘rmoq” kabi birliklarni misol sifatida keltiradilar. Umuman, frazeologiya turkiyshunoslikda nisbatan keyin paydo bo‘lgan. Uni sistemali ravishda o‘rganish faqat o‘tgan asrning 40-50-yillariga kelib boshlandi. Turkiy frazeologiyaning boshlovchilari turkiyshunos olimlar S.K.Kenesboyev va Sh.U.Rahmatullayevlar hisoblanishadi. Ularning o‘tgan asrning 40-yillarining ikkinchi yarmi va 50-yillarda yuzaga kelgan tadqiqotlari turkiy tillar frazeologiyasining shakllanishi va taraqqiyotida katta rol o‘ynaydi. Shundan keyingi 30-40 yil mobaynida turkiy tillardagi frazemalarni intensiv o‘rganish bo‘yicha muhim yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu davrda S.N.Muratovning “Turkiy tillarda turg‘un so‘z birikmalari”, Sh.U.Rahmatullayevning “O‘zbek frazeologiyasining ayrim masalalari” (1966) kabi ishlari yaratildi. Rus tilshunosligida bo‘lgani singari turkiyshunoslikda ham frazeologiya doirasini tor va keng ma’noda tushunish hamon davom etib kelmoqda. Jumladan, akademik S.K.Kenesboyevning fikricha, frazeologiya doirasiga keng ma’noda barcha turg‘un birikmalar (maqollar, matallar, idiomatik birikmalar, turg‘un ideomatik guruhlar) kiradi. Ularni birlashtiruvchi umumiy xususiyat turg‘unlik va tilda tayyor holda mavjudligidir. Frazeologiya obyektini tor ma’noda tushunishning faol tarafdorlaridan biri, yirik turkiyshunos A.A.Yo‘ldoshev edi. U frazeologiya obyekti tor doirada tushunilsa, “Frazeologiyaning o‘rganish doirasi aniqroq namoyon bo‘ladi, undan haqli ravishda bo‘linmas leksik birliklar, jumladan maqol, matal, hikmatli so‘z va aforizmlar chiqib ketadi, chunki ular struktura jihatdan yaxlit holda qo‘llanuvchi sintaktik birliklardir”, 5 - degan fikrni olg‘a suradi. O‘zbek tilining frazeologik boyligini o‘rganishga bag‘ishlangan mukammal tadqiqotlarga egamiz. Adabiy til lug‘at tarkibining taraqqiyoti va boyishi xalq shevalari bilan uzviy va chambarchas bo‘g‘liqdir. Adabiy til normalarini belgilashda 5 Юлдошев Б.Фразеология тарихидан лавҳалар.-С.:Сўғдиёна, 1998, 14 -бет 21 xalq shevalarining leksik, fonetik va grammatik xususiyatlariga suyanadi va ma’lum o‘ziga xos qonuniyatlar bilan rivojlanadi. Shunday ekan milliy tilning xalq shevalaridagi ko‘chma ma’noli iboralarni o‘rganish ham hozirgi o‘zbek adabiy tili taraqqiyotining, uning boyib borish yo‘llarini belgilovchi omillardan biri bo‘ladi. Dialektning har bir shevasida o‘z turmush sharoiti, xo‘jaligi va urf-odatidan kelib chiqqan o‘ziga xos frazeologik iboralar borki, ular o‘sha sheva yoki bir necha shevalarda uchrasa, boshqasida uchramasligi mumkin. Bulardan ba’zilari adabiy tilda o‘z ma’no xususiyatini saqlagan holda uchrasa, boshqalari adabiy tilga o‘zlashmaganligini ko‘ramiz 6 . Masalan, “лой ўйнамоқ” iborasi adabiy tilda uchramaydi. Shevada esa “bekor yurmoq”, “ishlamasdan yurmoq”, “anqayib turmoq” ma’nolarini ifodalaydi. Yoki “кўзи олма термоқ” iborasi anqaymoq, ko‘rmay qolmoq ma’nosida uchrab, adabiy tilda bu ibora “og‘zi ochilib turmoq” iborasi vazifasida keladi. Quva, Zarkent kabi shevalar uchun harakatli bo‘lgan “ҳасса суянмоқ” iborasi aldanmoq, kutmoq ma`nosida kelib, Marg‘ilon, Farg‘ona, Oltiariq kabi shevalar hamda adabiy tildagi “devor suyanmoq” iborasi vazifasini o‘taydi. Idiomatik iboralarning bunday turli variantlarda qo‘llanishi ularning shevalarga chuqur singganligidan, ularning turli shevalarda turlicha shaklga kiritib qo‘llanilganidan dalolat beradi. Dialekt shevalarida ijobiy hodisalar, shaxsning ibratli tomonlarini ochib beruvchi, hali adabiy tilda to‘la o‘rin topmagan frazeologik iboralar ham oz emas. Chunonchi, “йэсэп қоймеқ” iborasi ish harakat yoxud holatning ibratli bajarilishi, masalan, nutq so‘zlayotgan notiq, ish bajaroyotgan usta va shu kabilarning o‘zgalarga manzur ishlarini bildirib keladi. Shulardan kelib chiqib, Farg‘ona shevalarida mavjud bo‘lgan frazeologizmlarning ma’nolarini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Biror leksik ma’no bilan bir xilda o‘zlashgan iboralar. Masalan, ‘қишлэғдъ сел боссэ, унггэ нъмэ ғам” iborasi adabiy tildagi beg‘am, yalqov, dangasa, beparvo ma’nolarini beruvchi “Dunyoni suv olsa, to‘pig‘iga chiqmaydi”, “козгэ қым чочмэқ” iborasi adabiy tildagi hiyla-nayrang 6 Узоқов Ҳ. Диалетал фразеологизмлар ҳақида// ЎТА, 1974, 6 сон, 60- 62- бетлар 22 ishlatmoqni bildiruvchi “Ko‘zga chop solmoq”vazifasida keladi. Bu xil leksik ma’no bilan keluvchi iboralar tilda mavjud so‘zlarning sinonimlari ko‘pligini ko‘rsatib, tilning leksik qatlamini boyituvchi kategoriya sifatida til qurilishida muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, bular obrazli iboralar sifatida o‘zbek milliy adabiy tili taraqqiyotiga katta hissa qo‘shadi. 7 Xullas, dialekt shevalarda bunday iboralarning qo‘llanish va ma’nolari hali adabiy tilda yo‘q yoxud shu vazifada keladigan ibora o‘rnini bosadigan boshqa shakldagi frazeologik birikma mavjuddir. Mana shunday frazeologizmlarning Surxon shevasidagi ko‘rinishlari T. Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida ham uchraydi. O‘tgan asrning 50-yillarigacha frazeologiya hali o‘zbek tilshunosligi tarkibida mustaqil soha sifatida shakllanib yetmagan edi. Bu davrda frazeologiyaga doir dastlabki ma’lumotlar turg‘un birikmalarga oid ilk nazariy fikrlar grammatika va stilistikaga, ayrim o‘zbek shoirlari, yozuvchilarining badiiy mahorati tadqiqiga bag‘ishlangan ishlarda ko‘zga tashlanadi. Bunday ishlar A.G‘ulomov, U.Tursunov, V.Abdullayev, H.Zarif, N.Mallayev singari mashhur tilshunos va adabiyotshunos olimlarning qalamiga mansubdir. Jumladan, A.Sa’diy, V.Abdullayev kabi adabiyotshunoslarning A.Navoiy asarlarida turg‘un birikmalar, xalq iboralarining qo‘llanilishiga oid fikrlari hozir ham o‘z qimmatini saqlab kelmoqda. O‘zbek frazeologiyasiga doir dastlabki ishlar o‘tgan asrning 50-yillarining boshida yuzaga keldi. Ular qatoriga Sh.Rahmatullayevning ishlarini kiritish mumkin. Masalan, Sh.Rahmatullayev idiomatik so‘zlar haqidagi fikrini rivojlantirib, til birliklarini etimologik jihatdan qo‘shma so‘zga teng idiomatik so‘zlar deb tahlil qilgan. Uning “O‘zbek frazeologiyasining ba’zi masalalari” nomli monografiyasining yana bir xarakterli tomoni shundaki, undan frazeologik omonimlarni frazeologik paronimlar va frazeologik paraformalardan farqlashga harakat qilinganligidir. Sh.Rahmatullayevning talqiniga ko‘ra o‘zaro frazeologik omonimlar va frazeologik paronimlar shuningdek frazeologik omoformalar va frazeologik paraformalar bir- biriga shu qadar o‘xshash bo‘ladiki, ulardan biri o‘rniga ikkinchisini xato ishlatib 7 Ўша мақола, 1974, 6 сон. 60-62- бетлар 23 yuborish mumkin. Agar iboralar o‘zaro tarkibidagi biror so‘z komponenti bilangina farq qilsa, ularni frazeologik paronimlar deb yuritish mumkin bo‘ladi. Masalan, “ko‘nglini ko‘tarmoq” – “ko‘ngli ko‘tarildi” va “ko‘nglini tog‘day ko‘tarmoq” – “ko‘ngli tog‘day ko‘tarildi”. Agar ba’zi iboralar biri ikkinchisida yo‘q garmmatik shakllanish sistemasiga ega bo‘lsa, frazeologik paraformalar haqida gapirish mumkin bo‘ladi. Masalan, “jon(i)kirdi” – “jonini kirgizmoq” va “jon kirdi” –“jon kirgizmoq” kabilar. G‘.Salomov o‘zbek tilshunosligi uchun g‘oyat dolzarb muammolardan biri frazemalar tarjimasi bilan maxsus shug‘ullangan olimdir. Olimning ta’kidlashicha, “Maqol-xalq aql idrokining mahsuli, uning hukmi, ko‘p asrlik tajribalari majmuyi, turmushdagi turli voqea hodisalarga munosabatining ifodasidir”. Frazeologizmlarni o‘rganishda ularni o‘zbek va boshqa tillar frazeologizmlari bilan qiyosiy o‘rganish ham maqsadga muvofiq ko‘rinadi. N.Turopovaning “Yapon va o‘zbek tillaridagi frazeologizmlarni qiyosiy o‘rganish” nomli ilmiy maqolasida shunday fikrlar ilgari surilgan. Frazeologik iboralar nutqning ta’sirchanligini, emotsional – ekspressivligini ta’minlovchi asosiy vosita sifatida nutqimiz ko‘rki hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan yapon tili frazeologizmlarining xususiyatlarini o‘rganib, ularni o‘zbek tilida ifodalash usullarini tahlil qilish maqsadga muvofiq. Har ikkala tildagi frazeologizmlarni qiyosiy o‘rganishda ularning mazmun jihatdan bir - biriga mos kelishi yoki qisman mos kelishi, o‘xshashligiga hamda bir tilda mavjud bo‘lgan frazeologizmlarning ikkinchi tilda na ekvivalentiga, na variantiga egaligiga e’tiborni qaratish lozim. N.Turopova frazeologizmlarni quyidagicha guruhlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi. 8 1. Har ikki tilda mavjud bo‘lgan ekvivalent frazeologizmlar. Ular mazmun, shakl, ekspressiv-stilistik xususiyatlarni saqlagan bo‘lishi lozim. 8 Туропова Н. Япон ва ўзбек тилларидаги фразеологизмларни қиёсий ўрганиш// ЎТА,2010,3 сон 71-73-бет. 24 2. Har ikki tilda o‘zaro o‘xshash bo‘lgan frazeologizmlar. Ular mazmun jihatdan o‘xshash stilistik xususiyatlarni o‘zida saqlagan, lekin obrazli asosi turlicha bo‘lgan frazeologik variantlardir. 3. Mazmuni kontekst orqali aniqlanadigan, milliy urf-odatni ifodalovchi frazeologizmlar. Frazeologik ekvivalent tanlashda tarjimon albatta kontekstda anglatgan mazmunga e’tibor berishi lozim, aks holda, tanlangan ekvivalent matnda ifodalangan mazmunga to‘g‘ri kelmay, fikriy g‘alizliklarni keltirib chiqaradi. Olimlarning ta’kidlashlaricha, tarjima jarayonida bir tilga xos bo‘lgan grammatik vositalarni albatta ikkinchi tilda grammatik vositalar orqali berish shart emas. Bunday hollarda tarjimada vaziyat yo kontekstga alohida e’tibor qaratish lozim. Asosiysi, tarjimada so‘zlar kabi frazeologizmlarning anglatgan ma’nosini, emotsional – ekspressiv va stilistik xususiyatlarini saqlagan holda shakliy xususiyatlarini ham aks ettirish zarur. Maqol kundalik hayotda kishilarning bir-birlari bilan muomalada bo‘lishi jarayonida tug‘iladi. Idioma – shaklan bo‘laklarga ajralmaydigan, maxraji birikma tarkibidagi so‘zlarning to‘g‘ri va konkret ma’nosi bilan talqin qilinmaydigan, ko‘chma ma’no anglatuvchi barqaror so‘z birikmasidir. “Idioma” (yunoncha o‘ziga xos ifoda, ibora)-frazeologik chatishmadir 9 . Frazeologik chatishma – ma’nosi tarkibidagi so‘zlarning ma’nosidan kelib chiqmaydigan frazeologik birliklar 10 . Masalan, “oyoqni qo‘lga olmoq” (yugurmoq). O‘tgan asrning 60-70-yillaridan boshlab o‘zbek frazeologiyasini o‘rganish ishi quyidagi ikki asosiy yo‘nalishda rivojlandi: a) o‘zbek tili frazeologik birliklarining ayrim struktural tiplari maxsus o‘rganila boshladi; b) frazeologik birliklarning badiiy uslubiy xususuyatlari o‘rganildi. 9 Ҳожиев А. Ўзбек тилининг лингвистик луғати.- Т.: 2002. 14-бет. 10 Ўша асар, 51- бет. 25 Frazeologik birliklarning ibora – tasvir vositalari tizimida turgan o‘rnini tadqiq qilish davom ettirildi. Bunday yo‘nalishdagi tadqiqotlarda asosan yangi ilmiy soha – frazeologiyaning ko‘pgina oziga xos muammolari o‘rganildi va o‘zbek adabiy tilining frazeologik tarkibi yangi frazeologik birliklar tahlili hisobiga boyib bordi. Bundan keyingi davrda o‘zbek frazeologiyasining yana bir boshqa yo‘nalishda o‘rganish sohasida ham salmoqli natijalarga erishildi, ya’ni XX asr o‘zbek yozuvchilari, shoirlari asarlarining tili va uslubiga oid ko‘pgina ishlarda, nomzodlik dissertatsiyalarda, ilmiy maqolalarda frazemaning uslubiy vazifalarini o‘rganishga alohida ahamiyat berildi. Bu jihatdan Hamza (B.Turdialiyev, Sh.Qozoqov), A.Qodiriy (H.Qahhorova, F.Nasriddinov), A.Qahhor (I.Qo‘chqortoyev, O.Abdullayeva) H.Olimjon (S.Boboyeva), Zulfiya (S.Karimov) S.Ahmad (B.Yo‘ldoshev) kabi so‘z san’atkorlarining asarlarida qo‘llanilgan frazemalar tahliliga oid ishlar diqqatga sazovordir. Masalan, I.Qo‘chqortoyevning “Abdulla Qahhorning umumtil frazeologiyasi asosida yangi iboralar yaratishiga doir” maqolasida quyidagi fikrlar ilgari surilgan. Mavjud frazeologik birliklar asosida yangi iboralar yaratish umumtilda, ayniqsa badiiy adabiyot tilida ko‘p uchraydigan hodisadir. Yozuvchining frazeologik novatorligi, frazeologik ijodkorligi eng yorqin namoyon bo‘ladigan soha ham mana shu umumtil frazeologiyasi asosida yangi iboralar yaratish sohasidir. A.Qahhor ba’zan aforizm va xalq iboralari darajasiga ko‘tarilgan chuqur mazmunli, o‘tkir kinoyali iboralar to‘qiydi. Bu iboralarni ko‘p hollarda xalq iboralaridan ajratish qiyindir. Bu maqolada A.Qahhor tomonidan xalq frazeologiyasi zamiridagi obrazlar asosida ijod qilingan individual frazeologik neologizmlardan namunalar keltiriladi. Frazeologik birliklarning muhim belgilaridan biri shundan iboratki, ular zamirida ma’lum obraz, konkret hodisa, harakat yoki predmet tasavvuri yotadi. Masalan, “quvonmoq” ma’nosini ifodalaydigan “og‘zi qulog‘iga yetdi” iborasida kulish, mamnun bo‘lish orqasida og‘izning quloqqacha yetishi tasavvuri, obrazi bor. Ibora zamiridagi mana shu obraz “quvonmoq” ma’nosini bildirish uchun xizmat qiladi. Ibora zamiridagi bunday obrazni boshqa nuqtayi nazardan izohlash, uni boshqacha talqin etish tilda yangi yaratilgan 26 frazeologik neologizmda umumtil iborasiga mansub bo‘lgan obraz yoki bu obrazning biror xususiyati saqlanadi. A.Qahhor shu yo‘l bilan yangi iboralar yaratishda umumtil frazeologiyalaridan ham, majoziy ma’noli maqollardan ham foydalanadi. A.Qahhor tomonidan yaratilgan yangi iboralarni sinchiklab o‘rganish, ularning semantik-stilistik funksiyalarini tekshirish A.Qahhor uslubining o‘ziga xos xususiyatlarini ochish uning o‘zbek adabiy tili taraqqiyotiga qo‘shgan hissasini aniqlashga yordam beradi. O‘zbek tilshunosligida o‘tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab lingvistik model va modellashtirish usullaridan keng foydalanish boshlandi. 11 Frazeologik birliklar ham muayyan shakli, strukturaga ega bo‘lishi bilan birga, ma’lum semantikaga ham ega. Shu bilan birga frazeologizmlar shakl va mazmun munosabatida ham bo‘ladi. Frazeologiya mustaqil fan bo‘lib shakllanishi va ajralib chiqqanidan buyon o‘tgan nisbatan qisqa vaqt ichida frazeologik birliklar turli jihatlardan o‘rganildi. Frazeolgik birliklarga morfologik nuqtayi nazaridan ham yondashiladi, ya’ni ularning u yoki bu frazeologik grammatik turkumlarga mansubligi belgilanadi. Frazeologik birliklarning shakli bilan ma’nosi orasidagi izomorfik (moslik,parallellik) darajasini aniqlash maqsad qilib qo‘yildi. Keyingi yillarda frazeologizmlar yuzasidan ko‘plab ilmiy monografik asarlar, ilmiy maqolalar nashr etildi. Shunday ishlardan biri B.Yo‘ldoshevning “Frazeologizmlarning adabiy til normasiga munosabatiga doir” nomli maqolasidir. Til jamiyatda eng muhim aloqa vositasi bo‘lishi, o‘z vazifalarini oqilona bajarishi uchun, avvalo, normalashgan bo‘lishi kerak, chunki normativlik xususiyati milliy adabiy tilning markaziy va eng muhim belgisidir. 2.2. Frazeologik iboralarning semantik-grammatik tuzilishi Frazeologiyani tilshunoslikning mustaqil sohasi deb tan olish, frazeologizm (ibora)ni tilning leksik-semantik va sintaktik sathlaridan farq qiluvchi alohida sathiga xos birlik deyish o‘z-o‘zidan frazeologik normani ham adabiy tilning boshqa normalari qatorida hisobga olishni taqazo etadi. Bu norma frazeologizmlarning nutqda 11 Ғ аниева Ш.Фразеологизмларни моделлаштириш муаммолари// ЎТА,6 сон,111-112-бетлар. 27 funksiyalashuvini tartibga soladi. Adabiy til, ayniqsa, uning lug‘at tarkibi va frazeologik sistemasi to‘xtovsiz taraqqiyotda, o‘sish va rivojlanishda bo‘ladi. Chunki jamiyatda bo‘ladigan turli-tuman o‘zgarishlar natijasida yuz beradigan, paydo bo‘ladiga narsa-hodisalar ular uchun tilda maxsus atamalar bo‘lishini taqozo etadi. Ana shunday obyektiv sabablar asosida tilda yangi-yangi so‘zlar, iboralar paydo bo‘ladi, lug‘at tarkibi boyib boradi. Frazeologik normaning o‘zgaruvchanligini, o‘z qo‘llanish doirasini kengaytirish hollarini quyidagi o‘rinlarda kuzatish mumkin. Ibora obrazliligining tayanch manbasi unutilgach, o‘sha iboraning yangi varianti yuzaga keladi. Ayrim frazeologizmlar tarkibidagi son komponent boshqa son bilan almashadi, bu esa iboraning mazmuniga unchalik jiddiy ta’sir etmaydi. Masalan, adabiy tilda “biri ikki bo‘ldi”, “biri ikki bo‘lmaydi” iboralari mavjud. Cho‘lponning “Kecha va kunduz” romanida bu ibora” biri besh bo‘ldi” shaklida qo‘llangan: O‘ziga yarasha davlati, savdo-sotig‘i bor odamlarni jin ham urgani yo‘qku-ya, qayta, mollarining narxi oshib, biri besh bo‘ldi. Yoki “obro‘yi bir pul bo‘ldi” va “obro‘yi uch pul bo‘ldi” iboralari garchi tarkibidagi son komponentlariga ko‘ra farqlansa-da, mazmunan bir-biriga teng keladi: To‘lan, bu yurishimizda zirillamaliklarning obro‘sini uch pul qilib qo‘yamiz.(“Ufq”). Norma tilda obyektiv mavjud bo‘lsa, u tilning, til elementlarining nutq jarayonida reallashuvidir. Adabiy til normasida uning kodifikatsiyasi bilan uzviy bog‘liq. 12 Tilda ham shakl va ma’no bor. Tilda shakl deb odatda tilning materiyasi – tovush – ko‘zda tutiladi. Bu tilning ifoda plani deb yuritiladi. Tovush yozuvda harf bilan ko‘rsatiladi. Shu asosda talaffuz shakli va yozuv shakli farq qilinadi, bulardan tom ma’nodagi shakl – birinchisi. Ibora ham tarkibli til birligi, lekin uning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nolarning oddiy yig‘indisiga teng bo‘lmaydi. Iboraga xos ma’no tarkibidagi leksemalarning ma’nosiga nisbatan maxraj ma’no, ustama ma’no sifatida gavdalanadi, bu ma’no ibora tarkibidagi leksemalarning ma’nosiga suyanmasligi mumkin. Iboraning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nolarning oddiy yig‘indisi bo‘lmasligi, shular ustiga qurilgan 12 Юлдошев Б.Фразеология тарихидан лавҳалар.-С.:Суғдиёна,1998,14-бет. 28 yangi bir ma’no bo’lishi sababli, iboralarda go‘yo ifoda plani bilan mazmun plani orasida qandaydir uzilish sodir bo‘ladi. Xususiy (qismlarga xos) ma’nolar umumiy (iboradan anglashiladigan) ma’noni to‘g‘ridan-to‘g‘ri izohlab turmaydi, shu sababli iboralarda ifoda plani bilan mazmun plani orasidagi bog‘lanish shartlilik kashf etadi. Bu yerda bittadan ortiq so‘z yaxlitligicha ma’lum bir obraz asosida, ko‘chirish yo‘li bilan semantik taraqqiyotni boshdan kechiradi. Ma’lum bir obraz asosida yuzaga kelgan ana shunday ustama ko‘chma ma’noga frazeologik ma’no deyiladi. Masalan, “til tegizmoq” iborasi “sha’niga nomunosib, nohaq gap aytmoq” ma’nosini anglatadi. Bu ma’no to‘g‘ridan-to‘g‘ri ibora tarkibidagi leksemalarning ma’nosidan kelib chiqmaydi. Masalan, “Batareyaga til tegizsam, hech toki yo‘q ekan” gapida erkin birikma ishlatilgan. Bunday ishlatishda til va tegizmoq so‘zlari ma’no mustaqilligini saqlab bog‘lanadi, ma’noda yaxlitlanish yuz bermaydi. “Kechagi majlisda menga ham til tegizibdi” gapi tarkibida yuqoridagi erkin birikma emas, balki ibora qatnashmoqda. Chunki bu gapda til va tegizmoq so‘zlaridan emas, balki til tegizmoq iborasidan foydalanilgan. Endi til va tegizmoq so‘zlariga xos ma’nolarning oddiy yig‘indisi haqida emas, balki ustama ko‘chma ma’no haqida gapirish lozim. Bunday ma’no obrazga suyanib yuzaga keladi; tegizish harakatidan kelib chiqsa, til deganda fiziologik organni tushunish kerak, ammo bu o‘rinda til so‘zining boshqa ma’nosi – “nutq” ma’nosini “gap, so‘z” ma’nosi tushuniladi. Ayni vaqtda biror so‘z, gapni beg‘araz aytish emas, “tegizib” aytish ko‘zda tutiladi, shunday aytiladigan gap-so‘zning “nomaqbul” bo‘lishi kelib chiqadi. Demak, frazeologik birlik ifoda plani bilan mazmun planining o‘ziga xos qarama-qarshiligi va birligi asosida yuzaga keladi, shunga ko’ra frazeologik birliklar alohida yondashishni, o‘rganishni talab etadi 13 . B.Jo‘rayevaning “Ibora va maqolda idiomalashuv” maqolasi ham aynan mustaqillikdan keyin yaratilgan ishlardan sanaladi. Iboralar tilning alohida birligi bo‘lib, tuzilishiga ko‘ra erkin bog‘lanma yoki gapga teng to‘liq yoki qisman semantik qayta shakllangan obrazli, turg‘un so‘z birikmalarini o‘z ichiga oladi. 13 Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изо ҳ ли ф разеологик лу ғ ати.-Т.,1978,5-7-бет. 29 Grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, o‘tkir mazmunli, faqatgina ko‘chma ma’noda ishlatiluvchi qisqa, ixcham xalq hikmatlari, maqol sanaladi. Frazeologiya tarkibida o‘rganilayotgan maqol, matal, aforizm, hikmatli so‘z, topishmoqlar alohida o‘rganilishi lozim bo‘lgan mavzulardir. Maqol ko‘chma ma’no ifodalashi jihatidan ibora bilan umumlashadi. Ularning ma’nosi tarkibidagi birliklarning birlamchi ma`nosidan emas, balki umumiy ko‘chma ma`nosidan kelib chiqadi 14 . ”Ko‘zi to‘rt bo‘lmoq” erkin bog‘lamasini ko‘chirish asosida “kutmoq”,”xamirdan qil sug‘urganday” erkin bog‘lamasini ko‘chirish orqali “oson” ma’noli frazeologik ma’nolar yuzaga kelgan. Ya’ni, erkin bog‘lanmaning frazeologizmga aylanishi idiomalashuvi ma’noning ixtisoslashishi, xususiyatlanishi oqibatida kelib chiqadi. Masalan, “tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi” (qovuni emas), “kapalagi uchib ketdi” (chumchug‘i emas), “qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan” (echki og‘zidan emas), “chumchuq pir etsa, yuragi shir etadigan” (kabutar yoki qaldirg‘och emas). Maqollarda asos birlik, ya’ni matal maqolga aylangunga qadar to‘g‘ri ma’noda ishlatiluvchi hikmat – gap shaklida bo‘ladi va asta-sekin ma’noning idiomalashuvi natijasida maqolga o‘tadi, umumiylik kasb etadi, falsafiylikka ega bo‘lib fikrning xulosasiga aylanadi. Masalan: (qarg‘a qarg‘aning ko‘zini cho‘qimaydi). Bunda o‘z ma’nosida ishlatiluvchi hikmatli so‘z – matal ko‘chma ma’noda ishlatiluvchi hikmatli so‘z – maqolga aylanar ekan, matalning maqolga aylanishi – idiomalashuvi ma’noning kengayishi oqibatida yuz beradi.Ya’ni “qarg‘a qarg‘aning ko‘zini cho‘qimaydi” maqoli faqatgina qarg‘alar hayoti bilan bog‘liq bo‘lmay, umuman qarg‘asifat kishilar, ya’ni “zolim, qonxo‘r kishilar boshqalarga har qancha jabr-sitam o‘tkazsalar ham, bir-birlarining yonlarini olib, qo‘llab- quvvatlaydilar” degan umumlashma ma’noni ifodalashga xizmat qiladi. ”Shamol bo‘lmasa daraxtning uchi qimirlamaydi”, ”Nima eksang, shuni o‘rasan”, “Laylakning ketishiga boqma, kelishiga boq” singari qator maqollar ham xuddi shunday holatda va bu maqollar faqatgina tarkibidagi leksemalar anglatgan birgina ma’noni emas, balki xuddi shu holatga o‘xshash barcha voqealarni ifodalashga 14 Жўраева Б.Ибора ва мақолнинг идиомалашуви//ЎТА,2010,6 сон,107-109-бетлар 30 xoslanadi. Demak, ibora va maqol ko‘chma ma’no ifodalashi jihatdan idiomalar tarkibiga kirsa-da, ularda idiomalashish jarayoni ham turlicha kechadi: ibora ko‘chma ma’noning torayishi, maqol esa ko‘chma ma’noning kengayishi natijasida idiomalashadi. Frazeologizmlar tadqiqiga bag‘ishlangan ishlardan Matluba Xudoyberganovaning “Fe’l frazeologik birliklarining ba’zi bir xususiyatlari’’ nomli ilmiy maqolasi ham e`tiborga molikdir. Frazeologik birliklarning semantik strukturasini aniqlash hozirgi zamon semasiologiyasining dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Fe’l frazeologik birliklar o‘zlarining obrazliligi, jonliligi, ta’sirchanligi bilan ajralib turadi va fikrni ravshan, ixcham ifodalashga, shaxs yoki predmetning holatini obrazli tasvirlashga xizmat qiladi. Fe’l frazeologik birliklar shaxs yoki predmetning turli holatini ifodalovchi umumiy semalari jihatdan bir frazeosemantik guruhni tashkil etadi. Holat bildiruvchi fe’l frazeologik birliklar qanday holatni ifodalashiga qarab, dastlab to‘rt semantik guruhga ajratiladi. 1. Ruhiy holatni bildiruvchi fe’l frazeologik birliklar: “avzoyi buzilmoq”, “alam qilmoq”, “ich-etini yemoq”. 2.Emotsional holatni bildiruvchi fe’l frazeologik birliklar: “boshi ko‘kka yetmoq”,“terisiga sig’may ketmoq”. 3.Aqliy holatni bildiruvchi fe’l frazeologik birliklar: “aqlni yemoq”, “bosh qotirmoq” 4. Fizik holatni bildiruvchi fe’l frazeologik birliklar: “bardosh bermoq”, “boshini yemoq” va boshqalar. Ayrim fe’l frazeologik birliklarning ta’sirchanligi, obrazliligi shunday kuchliki, ular bir vaqtning o‘zida ikki holat – xususiyatni ifodalay oladi. Masalan, “o‘ziga kelmoq” fe’l frazeologik birligi ham ruhiy (anglamoq, to‘g‘ri idrok qilmoq), ham fizik holatni (o‘z holatiga kelmoq) anglata oladi. Uning qaysi ma’noni ifodalashi matnda oydinlashadi. Iboralarning o‘rganilishi bo‘yicha U.Tursunov, J.Muxtorv, Sh.Rahmatullayevlarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobida maxsus bob berlgan. So‘zda bo‘lganidek iboraning semantik strukturasida ham ikki hodisa farq qilinadi. 1)ma’no; 2)stilistik bo‘yoq 15 . Iboraning 15 Турсунов У, Мухторов Ж, Ра ҳ матуллаев Ш.Ҳозирги ўзбек адабий тили.- T .:1965,133-135-бетлар 31 lug‘aviy birlik sifatida nimanidir bildirishiga (biror voqealikni atashiga, ifodalashiga) uning ma’nosi deyiladi. Iboralar ifodalagan ma’no frazeologik ma’no deb ataladi. Masalan, “tuyaning kallasiday” iborasi (predmetning) sifat belgisini (juda katta), “yurak-bag‘ri qon bo‘lib ketdi” iborasi esa shaxsning harakat-holatini (diltang bo‘lmoq) anglatadi. Iboralarning ko‘pi monosemantik. Masalan, “bahridan o‘tmoq” iborasi “foydali deb bilgan narsasidan voz kechmoq” ni, “berdisini aytguncha urib o‘ldirmoq” iborasi “oxirigacha gapirib berishga qo‘ymaslik”ni, “daryodan bir tomchi” iborasi “qolgan qismiga nisbatan juda oz”ni anglatadi. Polisemantik iboralarning ko‘pi ikki va uch ma’noli bo‘ladi. Masalan, “boshi aylandi” – “boshini aylantirmoq” iborasi ikki ma’noni anglatadi. Frazeologik birliklar ma’noni qanday anglatishiga qarab uch guruhga bo‘linadi: frazeologik butunliklar, frazeologik chatishmalar, frazeologik qo‘shilmalar. 16 Tarkibidagi so‘zlarning leksik ma’nosiga bog‘liq holda umumlashtiriluvchi ko‘chma ma’no anglatadigan iboraga frazeologik butunliklar deyiladi. Masalan, “yog‘ tushsa yalaguday”. Tarkibidagi so‘zlariga mos leksik ma’nolar asosida izohlanmaydigan, leksik ma’nolarni hisobga olmaydigan umumlashtiruvchi ko‘chma ma’no anglatadigan iboraga frazeologik chatishma deyiladi. Masalan, “to‘nini teskari kiymoq”, ”o‘pkasini qo‘ltiqlab”. Frazeologik butunlik va frazeologik chatishma uchun umumiy belgi ularda semantik hamda grammatik sintezga intilishidir. Bunda quyidagilar nazarda tutiladi: 1) tarkibida birdan ortiq so‘z-komponent qatnashadi; 2) bir yaxlit lug‘aviy ma’no anglashiladi; 3) tarkibidagi so‘zlari leksik ma’no mustaqilligini yo‘qotadi; 4) so‘zlarning erkin bog‘lanmalari bilan faqat omonimlik holatda bo‘ladi; 5) iborani biror so‘z yoki ibora bilan faqat butunligicha almashtirib bo‘ladi; 6) nutqda bir butun holda bir semantik vazifani o‘tab keladi.; 16 Ўша асар,135-бет 32 7) boshqa tilga faqat butunligicha tarjima qilinadi. Komponentlaridan birining ko‘chma ma`nosiga asoslanadigan va komponetlarining leksik ma’no mustaqilligini yo‘qqa chiraqmaydigan bog‘lanmaga frazeologik qo‘shilma deyiladi: “gapning tuzi”, “og‘ir yigit”. Frazeologizmlarning polisemantik, omonimlik, antonimlik, sinonimlik xususiyatlari haqida Sh.Rahmatullayev o‘zining izohli lug‘atida ma’lumot keltirgan. Shulardan, frazeologik polisemiya bittadan ortiq ma’noni anglata olishi til birliklariga xos xususiyat bo‘lib, iboralarning ham talay qismida uchraydi. Polisemantik iboralarning ko‘pi ikki ma’noli; uch ma’noli iboralar anchagina; to‘rt, besh ma’noli iboralar ham uchraydi. Masalan, “boshiga qilich kelsa ham” iborasi bitta ma’noni, “aqli yetadi” iborasi ikkita ma’noni, “bo‘yniga qo‘ymoq” iborasi uch ma’noni, “qo‘lga olmoq” iborasi esa to‘rt ma’noni anglatadi. Ko‘p ma’noli iborada uning ma’nolari asosan biri ikkinchisidan o‘sib chiqqan bo‘ladi. Ba’zi iboralarning ma’nolari biri ikkinchisi uchun asos vazifasini o‘tamaydi, har biri o‘zicha shakllangan bo‘ladi, voqelikdan har gal har xil obraz olish asosida tug‘iladi. Masalan, ikki qo‘lini burniga tiqib iborasi ikki ma’noli: 1) “quruqdan-quruq, evaziga hech narsa ololmay”, 2) “bekorchi bo‘lib, biror foydali mehnat bilan shug‘ullanmay”. Bu ma’nolar o‘zaro bog‘lanmaydi, chunki asosida har xil obraz, boshqa-boshqa voqelik yotadi: birinchisida band qo‘l bilan borib, bo‘sh qo‘l bilan qaytish, ikkinchisida esa qo‘lni biror yumush bilan band qilmaslik. Frazeologik sinonimya til birliklari orasida semantik mikrosistemalardan bo‘lib, iboralar orasida anchagina. Sinonimlar odatda bir yoki bir necha jihatdan farqqa ega bo‘ladi, shulardan biri ma’no qirrasidagi farq bo‘lishi mumkin. Sinonim iboralarni bir iboraning variantlaridan ajratish kerak. Buning uchun iboralarning so‘z- komponentlariga diqqat qilish kerak. Leksik tarkibida ayni bir so‘z-komponent qatnashmaydigan iboralarning sinonim ekani shubha tug‘dirmaydi. Masalan, “butun tafsiloti bilan, mayda-chuydasigacha” ma’nosini anglatadigan “ipidan ignasigacha”, “miridan sirigacha”, “qilidan quyrug‘igacha” iboralari o‘zaro sinonim bo‘lib, ular tarkibida umumiy so‘z-komponent yo‘q. Frazeologik antonimiya til birliklari orasida semantik munosabat asosida belgilanadigan hodisalardan biri 33 bo‘lib, iboralarda ham so‘zlardagi darajada uchraydi. Antonimiyani belgilash, bir tomondan, iboralarning, lug‘aviy ma’nosini chuqurroq anglashga olib kelsa, ikkinchidan, polisemiyada bir iboraning ma’nolarini o‘zaro farqlashga yordam beradi, uchinchidan, sinonimlarni belgilashda ham foyda keltiradi. Masalan, “yuragi keng” va “yuragi tor”, “ko‘ngli joyiga tushdi” va “yuragiga g‘ulg‘ula tushdi”; Frazeologik omonimiya odatda ikki ibora orasida voqe bo‘ladi: “qo‘l ko‘tarmoq” I va “qo‘l ko‘tarmoq” II kabi. Odatda bir variantli iboraga ko‘p variantli iboraning bir varianti shaklan teng kelib qoladi: “gap tegdi” I va “gap tegdi” II kabi. Frazeologik paronimiyada iboralar orasida, shakli teng kelishidan tashqari, shakliy yaqinlik hodisasi ham bor. Ba’zi iboralar o‘zaro leksik tarkibidagi bir so‘z-komponenti bilangina farq qiladi, shu farqli so‘z-komponentlar ham bir- biriga o‘xshash bo‘ladi. Ana shunday shakily yaqinlikka ega ikki iboraga frazeologik paronimlar deyiladi. Masalan, “yetti uxlab, tushiga kirmaslik” va “yetti uxlab, tushida ko‘rmaslik”; “yuragi tars yorilib keta yozdi” va “yuragi qoq yorila yozdi” kabi. Ikki ibora leksik tarkibi jihatdan aynan bo‘lib, grammatik tarkibi jihatdan farqlanib turishi mumkin. Bunday iboralarga frazeologik paraformalar deyiladi. Masalan, “jon kirdi” va “jonini kirgizmoq” iborasidan “jon kirdi”–“jon kirgizmoq” iborasi grammatik tarkibida egalik affiksi yo‘qligi bilangin farq qiladi; “payiga tushmoq” iborasidan “payidan tushmoq” iborasi ot komponentining boshqa kelishikda kelishi bilan farq qiladi. 17 Frazeologizmlar tadqiqiga doir Sh.Abdullayevning “Tarjima asarlarda frazeologizmlar semantikasi” (T.Qayipbergenov asarlarining o‘zbekcha tarjimasi asosida) tadqiqoti e’tiborli sanaladi. Tadqiqot kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat bo‘lib, 157 sahifani tashkil etadi. Ishning “Kirish” qismida o‘zbek va qoraqalpoq tillaridagi iboralar, ularning o‘rganilish tarixi haqida fikr yuritilgan. Tildagi obrazlilikni ifodalovchi vositalar ichida frazeologizmlar alohida o‘rin tutadi, chunki ular kesatiq, nafrat, jirkanish, so‘kish, qarg‘ish kabi salbiy, erkalash, hazil, rag‘batlantirish kabi ijobiy qo‘shimcha ma’no 17 Ра ҳ матуллаев Ш. Ўзбек тилининг изо ҳ ли ф разеологик лу ғ ати.-Т.,1978,8-9-бет. 34 nozikliklarini ifoda etuvchi obrazli til birliklaridir. Frazeologizmlarning asosiy qismi nutqda ma’lum uslubiy maqsad–ekspressivlik uchun xizmat qiladi. Shu bois frazeologizmlar badiiy asarda obraz, xarakter qirralarini ochishda muhim vosita hisoblanadi. Tadqiqotda qarindosh tillardan iboralarni tarjima qilish, bu borada ish olib borayotgan tarjimon nimalarga e’tibor qaratish lozimligi haqida fikr yuritiladi. O‘zbek va qoraqalpoq tili iboralari, ularning ekvivalent va variantlari, o‘ziga xos va farqli tomonlari, leksik, grammatik, semantik xususiyatlari qiyosiy yo‘sinda o‘rganiladi. Ilmiy ishda “Leksik varianti bilan o‘girilgan frazeologizmlar” bob mavjud bo‘lib, unda ikki tildagi leksik variantlangan frazeologizmlar va ularning xususiyatlari haqida fikr yuritilgan. Variantlashish – o‘zbek va qoraqalpoq tilida juda keng tarqalgan hodisa. Iboralar ikkitadan tortib bir qancha variantli bo‘lishi mumkin. Sh.Rahmatullayev o‘bek tilida ikkitadan to o‘n bittagacha variantli iboralar mavjudligini ta’kidlaydi. Ammo ular ichida eng ko‘pi ikki variantli iboralardir. Uch va undan ortiq variantlilar ham ancha miqdorni tashkil etadi. Frazeologik variantlar tilda mavjud bo‘lgan frazeologizmlardan o‘sib chiqadi. Variantlanish turlicha bo‘lib, ular ayrim komponentlarning o‘zgarishi asosida hosil bo‘ladi. Variantlanishda iboralarga xos yaxlitlik, lug‘aviy ma’no saqlanadi. Aks holda ibora yo‘qqa chiqadi yoki boshqa ibora hosil bo‘ladi. 18 Frazeologik variatlar tilda mavjud bo‘lgan frazeologizmlardan o‘sib chiqqan bo‘ladi. Ular, asosan, bir obraz bilan farqlanadi. Frazeologik variantlar ma’no, stilistik va sintaktik vazifalariga ko‘ra bir-biriga yaqin. Ularning leksik tarkibida qisman farq bo‘lishi mumkin, lekin asosida bir obraz yotadi. Qoraqalpoq tilida hordiq olish, uxlash ma’nolarida “ko‘zi ilinib ketdi”, “ko‘zi uyquga ketdi” frazeologizmlari mavjud. Masalan: Azdan keyin ko‘zi ilinib ketti. Uning o‘zbek tilida quyidagi ekvivalentlari mavjud: ko‘zi uyquga ketibdi, ko‘zi ilindi, pinakka ketmoq. 18 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари; Филол фан . док . дис . Тошкент.1966,218-бет 35 Xulosa Ma‘lumki frazeologik birliklar nutqga ma‘no–mazmun, mohiyat, obrazlilik hamda jozibadorlik bag’ishlaydi. Frazeologiyani alohida til sistemasi sifatida o’rganish nafaqat ilmiy frazeologik tadqiqotlar, balki amaliy va nazariy frazeologiya uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Chunki turli frazeologik lug’atlar tuzish jarayonida albatta frazeologik sistema aniqlanadi hamda unga asoslaniladi. Frazeologiya o’zining alohida til sohasi yoki sistemasiga ega ekanligi so’nggi yarim asr mobaynida yetuk olimlarimiz tomonidan ta‘kidlab o’tildi. Frazeologik tizim o’ziga xos xususiyatlarga ega. U o’z birliklarining hosil bo’lishiga ko’ra leksik tizimdan farq qiladi, chunki frazeologizmlar so’zlardan tashkil topadi, strukturasiga ko’ra so’z birikmasi yoki gapga teng bo’ladi. So’z va frazeologizmlarning gap komponentlari sifatida kelishi esa umumiy o’xshashlikdir, lekin frazeologik sistemaning birliklari tuzilishiga ko’ra, ba‘zilari vazifasiga ko’ra 36 gaplarga yaqin turadi. Xulosa sifatida shuni ta’kidlash mumkinki, xalq yangi-yangi tushunchalarni nomlash, ifodalash, turli ijtimoiy holatlarni voqelantirish maqsadida, yoki mavjud tushunchalar, voqeliklarning turli qirralarini ochish niyatida shakl jihatidan qisqa, lekin chuqur ifodali ma’noga ega birliklarni yaratadi. Bu, albatta, o sha xalqningʻ ko p yillik tajribasidan o tgan, o sha millat, elat, qavm uchun tushunarli bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ iboralardir. Ushbu frazeologik birliklar odatda biron narsani nafaqat oddiygina nomlaydi, balki uning konnotativ (stilistik) bo yoqdorligi, gapiruvchining borliqqa ʻ bo lgan munosabatini ham baholaydi, shuboisdan ham frazeologik ma’no tilda o ziga ʻ ʻ xos ma’no hisoblanadi. Frazeologizmlar, shaklan o’zlariga o’xshash sintaktik tuzilmalardan farqli ravishda, nutqda so’zlarni erkin tanlash, almashtirish almashtirish yo li bilan yuzaga kelmaydi.Frazeologik iboralarni turli tomondan ʼ o rganish va unga har tomonlama yondashish, uning xususiyatlarini ochish, ʻ umumlashtirish yangidan-yangi iboralar hisobiga tilimizni boyitish uchun xizmat qiladi. 37 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Berdiyorov H., Rasulov R., Yо‘ldoshev B. О‘zbek frazeologiyasidan materiallar. I,II,III qismlar. – Samarqand, 1976, 1979, 1983. 2. Doniyorov X., Yо‘ldoshev B. Adabiy til va badiiy stil. – Toshkent: Fan, 1988. 3. Yо‘ldoshev B. Frazeologiya tarixidan lavhalar. – Samarqand, Sug‘diyona, 1998. 4.Yо‘ldoshev B. О‘zbek tilida frazeologizmlarning uslubiy va pragmatik imkoniyatlari. – Samarqand, 2002. 5. Yо‘ldoshev B. Uslubshunoslik va frazeologiyaning dolzarb muammolari. – Samarqand, 2007. 6.Mamatov A.E. Hozirgi zamon о‘zbek adabiy tilida deksik va frazeologik norma muammolari. – Toshkent: Fan, 1991. 7.Mamatov A. О‘zbek tilida frazeologik shakllanish. – Toshkent: О‘qituvchi, 1999. 8.Mirzayev M., Usmonov S., Rasulov I. О‘zbek tili. – Toshkent: О‘qituvchi, 1962. 9. Rahmatullayev SH. Nutqimiz kо‘rki. – Toshkent: Fan, 1970. 10.Rahmatullayev SH. Frazeologik birliklarning asosiy ma’no turlari. – Toshkent: О‘qituvchi, 1955. 11.Sodiqova M. Qisqacha о‘zbekcha ruscha frazeologik lug‘at. – Toshkent: О‘zSEBR, 1989. 12.Sayfullayeva R., Mengliyev B. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent, O‘qituvchi, 2009. 13.Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev SH. Hozirgi о‘zbek adabiy tili. – Toshkent: “О‘zbekiston” nashriyoti, 1992. – 399 b. 14.Shoabdurahmonov SH., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi о‘zbek adabiy tili, 1-qism, – Toshkent: О‘qituvchi, 1980. – 448 b. 15. Qо‘chqortoyev I. Badiiy sо‘z ustasi. – Toshkent: “О‘zdavnashr”, 1967 16. Hozirgi zamon о‘zbek tili. – T : , FAN, 19 57 . 17. Hozirgi о‘zbek adabiy tili. 1 - kitob, – T : , FAN, 19 66 . 38

Frazeologik birliklar va ularning shakllanish etimologiyasi

Mundarija

Kirish………………………………………………………………….…2

 I BOB. Frizeologik birliklar va ularning shakllanish…………………...4

1.1. Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot………………………….…4

1.2. Maqol, matal va idiomalar frazeologik birlik sifatida………………11

II BOB. Frazeologizmlarining o'zbek tilidagi o'rni……………………..17

2.1.O‘zbek tili frazeologizmlarining o‘rganilish tarixi..............................17

2.2. Frazeologik iboralarning semantik-grammatik tuzilishi…………….24

Xulosa ……………………………………………………………………33

Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….34

Купить