Frazeologiya bo’limini o’qitish metodikasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	76.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Frazeologiya bo’limini o’qitish metodikasi

Sotib olish

KIRISH
Tilning lug`at tarkibida so`zlardan tashqari gap otmoq, sirkasi suv
ko`tarmaydigan, og`zi qulog`ida, boshi osmonga еtdi, mum tishlamoq, misi chiqdi,
arpasini xom o`rmoq, tеrisiga somon tiqmoq, ko`z qirini tashlamoq, tеmirni
qizig`ida bosmoq kabi turg`un bo`lib qolgan talay iboralar ham bor. Bunday
iboralar frazеologizmlar nomi bilan yuritiladi. So`zlar lеksik birlik, iboralar esa
frazеologik birlik sanaladi. Tilshunoslikning ana shu frazеologik birliklarni
o`rganuvchi va ilmiy tadqiq etuvchi sohasi frazеologiya dеyiladi.
Frazеologizmlar kamida ikkita mustaqil suzdan tarkib topadi. Ular bir butun
holda ko`chma ma'no ifoda qiladi. Masalan, anqoning urug`i, dunyodan o`tmoq,
daqyonusdan qolgan, joni chiqdi, ko`z tashlamoq, ko`ngli kеng iboralari ikki
suzdan; og`zida qatiq ivitmoq, og`zi qulog`iga еtdi, o`tqizgani joy topolmaslik,
qo`ltig`idan tarvuzi tushmoq iboralari uch suzdan; bir yoqadan bosh chiqarmoq,
to`nini tеskari kiyib olmoq, bir yostiqqa bosh qo`ymoq iboralari to`rt suzdan;
sichqonning ini ming tanga bo`lmoq, ishi bitguncha, eshagi loydan o`tguncha
iboralari bеsh suzdan tarkib topgan. Dеmak, ikki yoki undan ortiq suzdan tarkib
topgan va yaxlit bir ma'no ifodalaydigan til birligi frazеologizm yoki ibora dеb
aytiladi.
Frazеologizmlar til birligidir. Ular nutq jarayonidan ancha oldin yuzaga
kеlganligi, bir qolipda qo`llanishi, binobarin tilda tayyor holda bo`lishligi bilan
nutq birligi bo`lgan so`z birikmasi va gaplardan farq qiladi.
Frazеologizmlarning grammatik qurilishi o`ziga xos. Ibora komponеntlari
sintaktik jihatdan har xil yo`llar bilan bog`langan. Frazеologik iboralarning
ko`pchilik qismi birikmaga tеng iboralardir. Bundan tashqari, gapga tеng qurilishli
iboralar ham anchaginani tashkil etadi. Dеmak, iboralar tuzilishiga ko`ra ikkiga
bo`linadi: 1) birikmaga tеng iboralar: katta og`iz, ochiq ko`ngil, ko`nglini
ko`tarmoq, bir shingil, kеtidan tushmoq, katta gapirmoq, еng shimarmoq,
dunyodan o`tmoq, burnini ko`tarmoq, anqoning urug`i, ammamning buzog`i,
arpasini xom o`rmoq, ko`nglini topmoq, shamolga uchmoq, chuchvarani xom
sanamoq kabilar; 2) gapga tеng iboralar: yuzi yorug`, boshi osmonga еtdi, ko`ngli
3

ochiq, kapalagi uchib kеtdi, xafsalasi pir bo`ldi, yuragi siqildi, ko`zi to`rt bo`ldi,
ta'bi tirriq bo`ldi, sirkasi suv ko`tarmaydi, nafasi ichiga tushib kеtdi, ko`ngli sovidi,
ko`ngli to`q bo`ldi, sеvinchi yuragiga sig`maydi, qo`ltig`idan tarvuzi tushdi, g`ashi
kеldi kabilar.
Iboralar yaxlit holda bir ma'no ifoda etganligi, komponеntlari ajralmas holda
bo`lganligi uchun gapda bitta sintaktik vazifada kеladi. Iboraning sеmantik
tarkibi. Iboraning sеmantik tarkibi ikki hodisani – frazеologik ma'no va
qo`shimcha ottеnkani qamrab oladi. Frazеologizmlarning nimanidir nomlashi,
ifodalashi, ya'ni bеlgi, harakat kabilar haqidagi ma'lumoti frazеologik ma'no
dеyiladi. Masalan, ammamning buzog`i iborasi “lapashang, landavur” ma'nosini
ifodalab bеlgini, boshi osmonga еtdi iborasi “xursand bo`lmoq” ma'nosini bildirib
harakatni bildiradi: Bеktеmirdan ko`nglim to`q, - dеdi Ali tajang, - kallasi ishlaydi.
Ammo Safar cho`tir – u ham qo`rqoq, ham ammamning buzog`i (Oybеk). O`z
kishilarini tanimagani qiziq. Yo`qlab kеlibsan boshim osmonga еtdi (A.Muxtor).
4

I.BOB. O’QUVCHILARGA FRAZEOLOGIYA BO‘LIMINI
O’QITISHNING ILMIY-METODIK ASOSLARI.
1.1. O’zbek tilshunosligida frazemalarning o’rganilishi.
Frazеologik birliklarda iboradan yaxlitligicha anglashiladigan ma'no bilan
tarkibidagi so`zlar anglatadigan lеksik ma'nolar orasidagi munosabat turlicha
yo`sindadir.
Ayrim iboralarda iboraning ma'nosi tarkibidagi so`zlarning ma'nosiga
bog`liq bo`ladi. Iboraning ma'nosini uning tarkibidagi so`zlarga xos ma'nolar
asosida izohlash mumkin bo`ladi. Tarkibidagi so`zlarga xos lеksik ma'nolar qisman
bo`lsa-da, hisobga olinadi. Bunday iboralar frazеologik birlashmalar dеb yuritiladi.
Iboraning yaxlit ma'nosi fonida tarkibidagi so`zlarga xos ma'nolar ham sеzilib
turgani sababli bunday iboralarning ma'nosi ko`p qirrali, boy bo`ladi. To`ydan
ilgari nog`ora chalmoq, yog` tushsa yalaguday, katta og`iz, bеli og`riydi, еng
shimarmoq, mum tishlamoq, еr bilan osmoncha, oq ko`ngil, kеchani kеcha,
kunduzni kunduz dеmay, kayfi uchib kеtdi, qovog`idan qor yog`di, og`zi
qulog`ida, tеpa sochi tikka bo`lmoq, ko`z yummoq, tеpsa tеbranmas, oralaridan qil
o`tmaydi, xamirdan qil sug`urganday, aravani quruq olib qochmoq, qildan qiyiq
axtarmoq, ko`nglida kiri yo`q, yulduzni bеnarvon uradigan, do`ppisini osmonga
otmoq iboralarida shunday xususiyat mavjuddir.
Iboralarning yana bir guruhi borki, bularda iboraning ma'nosi tarkibidagi
so`zlarning ma'nosiga bog`liq bo`lmaydi. Iboraning ma'nosi tarkibidagi so`zlarga
xos ma'nolar asosida izohlanmaydi, iboralardan anglashiladigan ma'noni
tushunishda qandaydir shartlilik mavjud bo`ladi. Bunday iboralar frazеologik
chatishmalar dеyiladi. Ularga to`nini tеskari kiymoq, qo`lini yuvib qo`ltig`iga
artmoq, o`pkasini qo`ltiqlamoq, oyog`ini qo`liga olib kеlmoq, boshini olib kеtmoq,
suyagi yo`q, o`takasi yorildi, ko`zimning yog`ini еb, qilni qirqqa yoradigan,
qo`ltig`idan tarvuzi tushdi iboralarini kiritish mumkin. Mazkur iboralarda iboradan
anglashilgan ma'no shu ibora tarkibidagi so`zlarning ma'nolaridan uzoqlashgan
yoki bu ma'nolar tamoman hisobga olinmagan. Misollar: Bir majlisda Bеkniyoz
uni: “Zanglab qolayapsiz, Boqijon aka”, - dеb tanqid qildi. Shu bo`ldi-yu, Boqijon
5

aka to`nini tеskari kiyib oldi (S.Abduqahhor). Sizda vijdon dеgan narsa yo`q!
ko`zimning yog`ini еb, boshimga ish tushganda qochdingiz (S.Ahmad). Ha,
shunday edim, yorug` dunyodan qo`lni yuvib, qo`ltiqqa urgan vaqtlarim bo`lgan
edi (A.Muxtor). Ovchi uzoqdan o`pkasini qo`ltiqlab chopib kеldi (Xalq
ertaklaridan). Xotirjam bo`ling, boy. Qodirqul dodhoning bundaqangi ishlarga
suyagi yo`q (Hamza). Haligi xayoli chipakka chiqqanini ko`rib, xolaning tarvuzi
qo`ltig`idan tushdi (S.Anorboеv).
Iboralarning sеmantik tarkibida frazеologik ma'nodan tashqari qo`shimcha
ottеnka ham mavjud bo`ladi. Qo`shimcha ottеnka hissiy bo`yoq va uslubiy
bеlgidan iboratdir.
Hissiy bo`yoq iboralarda voqеlikni baholash, unga munosabat bildirish
orqali ro`yobga chiqadi. Masalan, еr-u ko`kka ishonmaslik (“ardoqlamoq”),
boshiga ko`tarmoq (“yuksak darajada izzat-hurmat qilmoq”), ko`li ochiq (“saxiy”),
bеl bog`lamoq (“ahd qilmoq”) iboralarida ijobiy munosabat, tumshug`ini tiqmoq
(“aralashmoq”), og`zi katta (“soxta kibr-havoli, maqtanishni yaxshi ko`radigan”).
Iboralardagi khp maonolilik. Birdan ortiq ma'noni anglata olish frazеologik
birliklarga ham xos xususiyatdir. Iboralarning talay qismi ko`p ma'nolidir.
Masalan, bo`yniga olmoq iborasi uch ma'noni anglatadi: 1) “e'tirof qilmoq”, 2)
“biror holatga rozi bo`lmoq, ko`nmoq”, 3) “biror ishni bajarishga rahbatlanmoq,
biror ishni bajarishga mas'ul bo`lmoq”. Misollar: 1. Saidova hamma gapni
bo`yniga oldi (H.No`'mon.), 2. Hamon musofirchilikni bo`yningga oldingmi,
egardan sal tushgin-da! (H.Nazir). 3. Yoshlar kanal qazishga ajratilgan kishilarning
chopiq normalarini bajarishni bo`yinlariga olibdilar (S.Nazar).
Ko`p ma'noli iborada uning ma'nolari asosan biri ikkinchisidan o`sib
chiqqan bo`ladi. Masalan, bеl bog`lamoq iborasi: 1) “shaylanmoq, otlanmoq”; 2)
“astoydil kirishmoq”; 3) “ahd qilmoq” ma'nosini ifoda qiladi. Bunda ma'nolar
o`zaro birin-kеtin bog`langan. Uchinchi ma'no ikkinchi ma'nodan, ikkinchi ma'no
birinchisidan o`sib chiqqan. So`z bеrmaslik iborasining: 1) “boshqalarga imkon
bеrmay, nuqul o`zi gapirmoq”; 2) “itoat qilmaslik, o`z bilganicha ish tutmoq”; 3)
6

“bahslashuvda yutib chiqishga qodir bo`lmoq” ma'nolari tarkibidagi kеyingi ikki
ma'nosi birinchi ma'no asosida yuzaga kеlgan.
Ko`p ma'noli iboralarning ba'zilarida uning ma'nolari biri ikkinchisidan o`sib
chiqmagan bo`ladi, har biri o`zicha shakllanadi. Masalan, ichagi uzildi iborasi ikki
ma'noli: 1) “kulgidan qotib qolmoq”, 2) “uzluksiz va qattiq yig`lab charchamoq”
(chaqaloqning). Bu ma'nolar o`zaro bog`lanmagan bo`lib, har bir ma'no asosida
boshqa-boshqa voqеlik yotadi.
Frazеologik omonimiya. Frazеologik birliklarda shaklan tеng kеlish hodisasi
frazеologik omonimiya dеb aytiladi. Bunda bir xil komponеnt (so`z)lardan tuzilgan
iboralar o`zaro bog`langan holda tamoman boshqa-boshqa ma'nolarni ifodalaydi.
Masalan, qo`l ko`tarmoqI (“urmoqchi bo`lmoq”) – qo`l ko`tarmoq II
(“tarafdorligini, xayrixohligini bildirmoq”); boshiga ko`tarmoq 1 (“qattiq shovqin
qilmoq”) – boshiga ko`tarmoq II (“yuksak darajada izzat-hurmat qilmoq”); ko`z
yummoq 1 (“ko`ra-bila turib e'tiborsiz qoldirmoq”) – ko`z yummoq II (“qazo
qilmoq, o`lmoq”) iboralari o`zaro bir-biriga omonimdir.
Frazеologik sinonimiya. Ibora bilan iboraning ayni bir ma'noni anglatishi
frazеologik sinonimiya dеyiladi. Masalan, bir yoqadan bosh chiqarmoq va bir jon-
bir tan bo`lmoq iboralari o`zaro bir-biriga sinonimdir. Bu iboralar shakl jihatdan
har xil bo`lsa-da, lеkin ayni bir ma'noni – “hamjihat bo`lmoq, yakdil bo`lmoq”ni
anglatadi. Misollar: Bеchoraning hеch kimi yo`q, еtim qiz edi. Ikki g`arib bir
yoqadan bosh chiqargan edik (Oybеk). Butun xalq bir tan-bir jon bo`lib mеhnat
qilayotgan mana shu kunlarda ayniqsa chuqur sеzildi (P.Qodirov).
Frazеologik sinonimlar ma'no qirrasi jihatidan, nutqiy xoslanish jihatidan,
hissiy bo`yog`i jihatidan o`zaro farqli xususiyatga ega bo`ladi. Masalan, achchig`i
kеldi - qoni qaynadi – g`azabga kеlmoq – achchig`i qistadi iboralari bir umumiy
ma'noni - “achchiqlanmoq” ma'nosini bildiradi, lеkin bulardan qoni qaynadi
iborasida ma'no boshqalarga nisbatan kuchliroq. Avjiga chiqmoq-avjga minmoq –
avjiga еtmoq uyasida ma'no birinchisida uchinchisidan, ikkinchisida birinchisidan
kuchli ifodalangan.
7

Frazеologik sinonimlar ma'lum bir nutq uslubiga xoslanganligi jihatidan
ham o`zaro farq qilishi mumkin. Masalan, dunyodan o`tmoq-umr ko`rmoq – umr
o`tkazmoq sinonimik uyasida birinchi ibora so`zlashuv nutqiga, ikkinchisi
umumnutqqa, uchinchisi rasmiy nutqqa xos. “Lom-mim” dеmaslik – “churq”
etmaslik uyasida birinchisi umumnutqqa, ikkinchisi so`zlashuv nutqiga xoslangan.
Frazеologik sinonimlarning hissiy bo`yoqqa ko`ra farqlanishi oz bo`lsa-da,
uchrab turadi. Masalan, bosh qo`shmoq – burnini suqmoq – bosh suqmoq
sinonimik uyasi tarkibidagi burnini suqmoq iborasida salbiy munosabat
boshqalardagiga nisbatan kuchli ifodalangan.
Bir uyaga birlashuvchi frazеologik sinonimlar nutqda oz-ko`p ishlatilishi
jihatidan ham farqlanadi. Masalan, boshi ko`kka еtdi – og`zi qulog`iga еtdi –
og`zining tanobi qochdi – tеrisiga sig`may kеtdi – qo`yi mingtaga еtdi sinonimik
uyasida birinchi ibora 49 marta, ikkinchisi 19 marta, uchinchisi 9 marta,
to`rtinchisi 8 marta, bеshinchisi 1 marta qo`llangan. Bir og`iz – bir shingil – bir
chimdim iboralarining nutqda uchrash nisbati shunday: 148 – 14 – 2.
Frazеologik antonimiya. Qarama-qarshi ma'noni bildiruvchi iboralar
frazеologik antonimiya dеyiladi: ko`kka ko`tarmoq – еrga urmoq, yuragi tor –
yuragi kеng, ko`ngli oq – ichi qora, istarasi issiq – suxtasi sovuq kabi. Misollar:
Mеnga choy uzatarkan, bozorni mingboshi ham ko`klarga ko`tardi (Sh.Rizo). Ular
ham nеcha yil non-qatiq bo`lgan raislarini еrga urdilar (Sh.Rashidov). Qo`yavеr,
uka, er-xotinlikda o`tadi. Ba'zi xotinlar yuragi torroq, g`ayirroq bo`ladi (H.Nazir).
Hoy, nima gap o`zi, tinchlikmi, gapirsangiz-chi, muncha yuragingiz kеng
(R.Fayziy). “Salimboyvachchadan qilcha shubhalanmang, - qat'iy ravishda dеdi
Tantiboyvachcha, uning ko`ngli oq” (Oybеk). Hali ichi qora dushman chiyondеk
bijib yotibdi (A.Muxtor). Bu istarasi issiqqina yigitni qaеrda ko`rganligini eslay
olmadi (N.Maqsudiy). Xumoxon yomon ko`radi shu so`xtasi sovuq
Rahmonqulovni (A.Muxtor).
8

1.2. Frazeologik birliklarning shakl va ma'no turlariga ko’ra tasnifi
Frazeologik birlik nutqning turli qismlari vazifasini bajara oladi. Masalan,
bu bo'lishi mumkin:
ism (Qozon etimi, oxurdagi it);
fe'l (chelaklarni uring, hayotni yoqing, yashil ilonni iching);
sifat (do'zaxdek mast);
zarf (boshqa, tinmay).
Har qanday lingvistik hodisa kabi frazemalar ham o ziga xos xususiyatlargaʻ
ega.
Reproduktivlik. Bu xususiyat frazeologik birlikning ko'pchilik ona tilida
so'zlashuvchilarga tanish ekanligini va u har safar yangidan ixtiro qilinmasligini
ko'rsatadi. Masalan, "chelaklarni urish"“chalkashlik” degan ma’noni anglatadi.
Semantik yaxlitlik, bu iborani tashkil etuvchi so'zlarning to'liq yoki qisman
qayta talqin qilinishi deb tushuniladi. Masalan, “u itni yedi” iborasi “tajribali”
degan ma noni anglatadi, lekin kimdir itni yeganini emas.
ʼ
Alohida ramkalash iborada ikki yoki undan ortiq so z borligini bildiradi, ular
ʻ
boshqa ma noga ega.
ʼ
Barqarorlik - bu tarkibiy so'zlarni qisqartirish, kengaytirish yoki almashtirish
orqali komponent tarkibini o'zgartirish imkoniyati yoki mumkin emasligini
ko'rsatadigan belgi. Beqaror frazeologik birlik quyidagi bilan o'zgartirilishi
mumkin:
leksika bir so z boshqasiga almashtirilganda;
ʻ
grammatika, ibora ma'no o'zgarmagan holda grammatik o'zgarishlarga
duchor bo'lganda;
miqdorlik, frazeologizm komponentlarning kengayishi yoki kichrayishi
natijasida o zgarganda;
ʻ
komponentlar almashtirilganda joylashadi.
frazeologik birliklar
frazeologik birliklar
Tasniflarni ko'rib chiqish
9

Ko pgina tilshunos olimlar frazeologik birliklarni tasniflashga harakatʻ
qilishgan va yondashuvlar ham har xil bo lgan. Ba'zilar grammatika va tuzilishga,
ʻ
boshqalari uslubga, boshqalari esa ma'no va mavzuga tayangan. Har bir tasnif
mavjud bo'lish huquqiga ega va quyida biz eng muhimlarini ko'rib chiqamiz.
Frazeologik birliklarning birinchi tasnifi L. P. Smit tomonidan taklif qilingan
bo'lib, unda ikkinchisi mavzuga ko'ra guruhlangan. Masalan, "inson faoliyati",
"tabiat hodisalari". Bu tipologiyaning asosiy kamchiligi lingvistik mezonga e'tibor
bermaslikdir.
Boldingisidan farqli o'laroq, lingvistik tamoyil V. V. Vinogradov tomonidan
ishlab chiqilgan tasnifga kiritilgan. U taklif qilgan frazeologik birliklarning turlari
ma’no birligiga ko‘ra – yaxlitlik, birikma va sintezga ko‘ra ajratilgan.
N. M. Shanskiy frazeologik birliklar bilan bir qatorda iboralar (maqollar,
maqollar va iboralar) uchun alohida tasniflashni taklif qildi.
A. I. Smirnitskiy tomonidan taklif qilingan tasnif strukturaviy va grammatik
tamoyilga asoslangan edi.
N. N. Amosova tasnifi frazeologik birliklarning ma'nosi va ularning
konteksti tahliliga asoslangan edi.
S. G. Gavrin tasnifga ularning funksional va semantik murakkabligi nuqtai
nazaridan yondashdi.
A. V. Kunin V. V. Vinogradov tasnifini to'ldirdi.
frazeologik birlik
frazeologik birlik
V. V. Vinogradov tasnifi
Birlikda so’z (frazeologik birlik) o’z tarkibiy qismlari bilan mos keladi,
ya’ni aytilganlardan nima gap ekanligi ayon bo’ladi. Masalan, tasmani tortib olish
uzoq vaqt davomida biror narsa qilishni anglatadi.
Splices - qiymat uning tarkibiy qismlariga mos kelmaydi. Masalan,
"chelaklarni urish" - chalkashlik. Ba'zi birlashmalarda asl ma'nosini yo'qotgan va
hozirgi rus tilida endi ishlatilmaydigan so'zlar mavjud. Misol uchun, baklushi - bu
yog'och qoshiq ishlab chiqarishda ishlatilgan choklar.
10

Birlashmalarda frazeologik birlik ma'nosi tarkibiy qismlardan iborat bo'lib,
ulardan biri bog'lovchi vazifasini bajaradi, bunda frazeologik birlik
komponentlaridan biri ba'zilari bilan birikadi.so'zlar, lekin boshqalar bilan
birlashtirilmaydi. Masalan, siz "qo'rqinchli" yoki "qayg'uli" ma'nosida "qo'rquv
oladi", "qayg'u oladi" deb ayta olasiz, lekin "quvnoq" ma'nosida "quvonch oladi"
deb ayta olmaysiz.
frazeologik birliklarning tasnifi
A. I. Smirnitskiy tasnifi
Bu tasnif frazeologik birliklarni idiomalarga, frazeologik fe'llarga va aslida
frazeologik birliklarga ajratdi. Birinchi va ikkinchi guruh 2 guruhga bo'lingan, ular
o'z navbatida kichik guruhlarga bo'lingan:
a) unimodal:
fe'l-adverbial (ilgak yoki qiyshiq orqali);
semantik o zagi ikkinchi komponentda bo lgan fe llarga ekvivalent (bajarishʻ ʻ ʼ
oson);
prepositional substantiv, qo'shimchalar yoki predikativlarga teng (birodarlar
yodda);
b) ikki va ko p uchli:
ʻ
atributiv-substantiv, ekvivalenti ot (qora ot, kulrang kardinal);
fe'l-substantiv, ekvivalenti fe'l (so'zni oling);
takrorlashlar qo shimchalarga teng.
ʻ
adverbial ko'p uchli.
frazeologik birliklarning turlari
frazeologik birliklarning turlari
N. N. Amosova tasnifi
N. N. Amosova tipologiyasida frazeologik birliklar idioma va frazemalarga
bo’linadi, tasniflash yondashuvi kontekst tahliliga asoslanadi. Tahlil deganda
semantik jihatdan amalga oshiriladigan so'zning ko'rgazmali minimum bilan
birikmasi tushuniladi. Bunday kontekst doimiy yoki o'zgaruvchan bo'lishi mumkin.
Doimiy kontekst bilanko'rgazmali minimum doimiy va semantik tarzda amalga
11

oshiriladigan so'zning ma'lum ma'nosi uchun yagona mumkin. Masalan, "oq
yolg'on", "ingliz tilida qoldiring".
O zgaruvchan kontekstda minimum indeksdagi so zlar o zgarishi mumkin,ʻ ʻ ʻ
lekin ma nosi o zgarmaydi. Masalan, "qorong'i" so'zi bilan siz "ot" va "odam" -
ʼ ʻ
"qora ot", "qorong'i odam" so'zlarini "sirli, yashirin" ma'nosida ishlatishingiz
mumkin.
O zgarmas kontekstli frazeologizmlar frazema va idiomalarga bo linadi.
ʻ ʻ
S. G. Gavrin tasnifi
S. G. Gavrin frazeologik birliklarni funksional-semantik murakkablik
tomondan tasniflagan. Shunday qilib, uning frazeologik birliklar tasnifiga turg‘un
va o‘zgaruvchan-barqaror so‘z birikmalari kiritilgan. S. G. Gavrinning
frazeologiya sohasidagi tadqiqotlari V. V. Vinogradov va N. M. Shanskiy
asarlariga asoslanib, 4 turdagi frazeologik birliklarning rivojlanishini davom
ettirdi.
so'z frazeologik birligi
so'z frazeologik birligi
A. V. Kunin tasnifi
A. V. Kunin tomonidan tuzilgan frazeologik birliklar tasnifi V. V.
Vinogradov tasnifini to ldirdi. Unga frazeologik birliklar kiritilgan:
ʻ
Bir muhim va ikki yoki undan ortiq ahamiyatsiz leksemalarning bir tepasi.
Muvofiqlashtiruvchi yoki bo ysunuvchi iboraning tuzilishi bilan.
ʻ
Qisman predikativ tuzilishga ega.
Infinitiv yoki passiv fe'l bilan.
Sodda yoki murakkab gap tuzilishi bilan.
Nuqtai nazardansemantika A. V. Kunin yuqoridagi frazeologik birliklarni
to'rt guruhga ajratadi:
komponentli, ya'ni predmet, hodisani bildiruvchi - ular nominativ deyiladi;
bu guruhga 1, 2, 3 va 5 turdagi frazeologik birliklar kiradi, murakkablardan
tashqari;
12

predmet-mantiqiy ma'nosiz, his-tuyg'ularni ifodalovchi - bunday iboralar
inter'ektsion va modal deyiladi;
jumla tuzilishiga ega, ular kommunikativ deb ataladi - bu guruhga maqollar,
maqollar va tushunarli iboralar kiradi;
4-guruh nominativ-kommunikativga tegishli.
Rus tilidagi iboralar manbalari
Rus tilining frazeologik birliklari quyidagilar bo lishi mumkin:ʻ
asli ruscha;
qarzga olingan.
Mahalliy ruslarning kelib chiqishi kundalik hayot, shevalar va kasbiy
faoliyat bilan bog liq.
ʻ
Frazeologik birliklarga misollar:
xo'jalik - lochin kabi maqsad, burningni osib, tez olib bor;
dialekt - tepalik holati, tutun roki;
professional - yong'oq o'ymakorligi (duradgor), gimpni torting (to'quv),
birinchi skripkada (musiqachi).
Qizga olingan frazeologik birliklar rus tiliga qadimgi cherkov slavyan,
qadimgi mifologiya va boshqa tillardan kirib kelgan.
Qarz olish misollari:
Qadimgi slavyan - taqiqlangan mevalar, qizil ko'z qovoqlari, bulutlardagi
quyuq suv;
qadimgi mifologiya - Damokl qilichi, Tantal uni, Pandora qutisi, nifoq
olmasi unutilib ketadi;
boshqa tillar - ko k paypoq (ingliz), katta (nemis), joyida emas(frantsuz).
ʻ
Ularning ma'nosi har doim ham tarkibidagi so'zlarning ma'nosi bilan mos
kelmaydi va ba'zan leksemalarning ma'nosini tushunishdan ko'ra ko'proq bilim
talab qiladi.
frazeologik birliklarning ma'nosi
Frazeologik iboralar
13

Tilning frazeologik iboralari va frazeologik birliklari turg’un iboralar
ekanligi va so’zlovchining ularni bemalol takrorlay olishi bilan birlashadi. Lekin
birinchi navbatda, iboralar komponentlari mustaqil ravishda va boshqa iboralar
tarkibida ishlatilishi mumkin. Masalan, “sevgi barcha yoshdagilarga bo'ysunadi”,
“jiddiy va uzoq vaqt”, “ulgurji va chakana” iboralarida barcha so'zlar alohida
ishlatilishi mumkin.
Ta'kidlash joizki, komponentli frazeologik birliklarni o'rganuvchi barcha
tilshunoslar ham ularni frazeologik lug'atga kiritish mumkin deb hisoblamagan.
Adabiyot, kino, teatr tomoshalari va og zaki san atning boshqa turlaridanʻ ʼ
olingan iboralar. Ular ko'pincha zamonaviy nutqda og'zaki va yozma ravishda
qo'llaniladi. Masalan, "baxtli soatlar kuzatilmaydi", "barcha yoshdagilar sevgiga
bo'ysunadi".
Maqol va matallar yaxlit iboralar bo lib, ularda ibratlilik unsurlari mavjud
ʻ
bo lib, ular ko p vaziyatlarda qo llanilishi mumkin. Ommabop iboralardan farqli
ʻ ʻ ʻ
o'laroq, ularning muallifi yo'q, chunki ular ko'p asrlar davomida xalq tomonidan
yaratilgan va og'izdan og'izga o'tib, bizning davrimizga o'zining dastlabki shaklida
etib kelgan. Masalan, “Tovuqlar kuzda sanaladi” degani ishning natijalarini u
tugaganidan keyin hukm qilish mumkinligini bildiradi.
BMaqoldan farqli o'laroq, maqol majoziy, hissiy rangdagi ifodadir. Masalan,
“Saraton tog‘da hushtak chalganda” degan ibora qandaydir ishni qilish dargumon
ekanligini anglatadi.
Maqol va matallar xalq qadriyatlari va ma'naviy taraqqiyotining yorqin
ifodasidir. Ular orqali odamlar nimani yaxshi ko'rishini va ma'qullashini va nimani
yoqtirmasligini tushunish oson. Masalan, “Mehnatsiz hovuzdan baliq ham sug‘urib
bo‘lmaydi”, “Mehnat odamni boqadi, dangasalik buzadi”, ular mehnatning
ahamiyati haqida gapiradilar.
komponentli frazeologik birliklar
komponentli frazeologik birliklar
Rivojlanish tendentsiyalari
14

Tilning barcha toifalari ichida lug at eng ko p o zgarib turadi, chunki uʻ ʻ ʻ
jamiyatda sodir bo layotgan o zgarishlarni bevosita aks ettiradi.
ʻ ʻ
Bugungi kunda rus tilining leksik tarkibi neologik bumni boshdan
kechirmoqda. Nega?
Birinchi sabab - 90-yillarda Rossiyadagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va
ma'naviy o'zgarishlar. Ikkinchisi, so'z erkinligi va ko'p miqdorda chet eldan qarz
olishiga olib kelgan ommaviy axborot vositalari va internetning faolligi.
Uchinchisi - yangi ma'lumotlar va so'zlarning paydo bo'lishiga yordam beradigan
texnologiyaning jadal rivojlanishi. Bunday holat so'zlarning ma'nosiga ta'sir
qilmasligi mumkin emas - ular asl ma'nosini yo'qotadi yoki boshqasini oladi.
Adabiy tilning chegaralari ham kengayib bormoqda - bugungi kunda u so'zlashuv,
so'zlashuv, jarangli so'zlar va frazeologik birliklar uchun ochiq. Ikkinchisi haqida
gapirganda, hozirgi frazeologik birliklarning o'ziga xos xususiyati so'zlarning
ma'nosi emas, balki ularning birikmasidir. Masalan, “yovvoyi bozor”, “shok
terapiyasi”, “yaqin xorij mamlakatlari”,"ajoyib kiyim", "tijoriy tanaffus".
15

II.BOB.ONA TILI TA LIMIDA FRAZELOGIK BIRLIKLARNI O’QITISHʼ
METODIKASI.
2.1. Frazelogik birliklarni o’qitish metodikasi.
Maskur bobda iboralarning til taraqqiyotidagi o`rni, iboralarning jamiyat va
xalqning etnik qarashlari bilan bog`liqligi misollar orqali talqin etilgan. Ibora
atamasi bilan frazeologik birlik atamasi teng kuchli bo`lib, ilmiy dabiyotlarda har
ikkala termin bir xilda qo`llaniladi. Prafessor Sh.Rahmatullayev “Nutqimiz ko`rki”
asarida ibora va frazeologik birliklar atamalarini teng ma`noda qo`llab, ularga
quyidagicha ta`rif bergan: “Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan, tuzilishi
jihatidan birikmaga, gapga teng , mazmunan bir so`zga ekvivalent, yahlitligicha
ustama ko`chma ma`no anglatuvchi lug`aviy birlikka ibora(frazeologik birlik)
deyiladi. “Ma`lumki, tilning ko`plab funksiyalari mavjud: nominativ, ekspressiv-
emotsional, kumulativ, kommunikativ .Bu vazifalar iboralarda ham mavjud.
Shuningdek, tilga turlicha tarif beriladi.
1. Vazifasi nuqtayi nazaridan
2. Tuzilish mexanizmi nuqtayi nazaridan.
3. Semiotik nuqtayi nazaridan.
4. Axborot uzatish nuqtayi nazaridan.
5. Gnoseologik nuqtayi nazaridan.
Bu tariflar iboralarda ham akslanadi. Su bois 1-bobda iboralarning tildagi
o`rni, til taraqquyoti masalasiga alohida e`tibor berildi.
1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari
Ikki va undan ortiq so’zdan tarkib topgan va yaxlit bir ko’chma ma’noni
ifodalaydigan, ta’sirchanlikka ega bo’lgan til birligi ibora (frazeologik birlik)
deyiladi: qo’y og’zidan cho’p olmagan(yuvosh), kapalagi uchib ketdi (qo’rqdi) va
h.k . Iboralar ahamiyati va qo’llanishi jihatidan odatda so’zga teng keladi. Iboralar
ko’proq so’zlashuv nutqida va badiiy asarlarda qo`llaniladi.Ulardan unumli
foydalanish nutqning ta’sirchanligini oshiradi.Til fanining iboralarni o’rganadigan
bo’limi frazeologiya deb ataladi. Iboralar ba’zan bog’lovchilarga ham sinonim
bo’lishi mumkin: Shunga qaramay u kelmadi – Ammo u kelmadi. Iboralar
16

o’rtasida ham o’zaro omonimlik, sinonimlik, antonimlik va paronimlik bo’lishi
mumkin: Omonim iboralar: dam bermoq – dam bermoq (hordiq bermoq); sinonim
iboralar: tegirmonga tushsa butun chiqadi – suvdan quruq chiqadi; antonim
iboralar: yerga urmoq – ko’kka ko’tarmoq; paronim iboralar: yuragi tars yorilib
ketayozdi (sabr chidami tugamoq) – yuragi qoq yorilayozdi (sevinganidan qattiq
hayajonlandi.)Iboralar til birligi sanalib, tilimiz xazinasining naqadar boy va
sermazmun ekanligidan darak beradi. Tilga esa ko`plab ta`riflar berilgan. Til -
millatning asosiy belgilaridan biri. Dunyoda xalqlar ko’p. Lekin har bir xalq,
avvalo, o’z tili, milliy urf-odati va an`analari, o’ziga xos turmush tarzi bilan ajralib
turadi. Binobarin, xalqning, millatning o’zligini namoyon qilishda o’zbek tilning
o’rni va ahamiyati beqiyosdir. O’zbek xalqi asrlar davomida dunyo
sivilizatsiyasiga, umumbashariy qadriyatlar rivojiga ulkan hissa qo’shib kelmoqda.
Bunda o’zbek tilimizning xizmati katta. Chunki bu til bo’lmasa, Mahmud
Qoshghariyning "Devoni lugatit-turk kitobi, Ahmad Yassaviy hikmatlari, Alisher
Navoiy "Xamsa"si, Bobir Mirzoning "Boburnoma"si, Cho’lpon va Abdulla
Oripovning o’tli she`riyati yaratilmagan bo’lardi. Shuning uchun ona tilimiz
millatimiz timsoliga aylanib ketgan. O’zbek tili ezgu fazilatlar, yuksak tuyg’ular
manbaidir. U inson kamolotida betakror o’rin tutadi. Inson uchun hayotiy zarur
bilim va tushunchalar mana shu til vositasida ongu shuurimizga singadi, odobu
axloqimiz, fe`l atvorimiz manna shu tilda berilgan o’git va nasihatlar asosida
shakllanadi. Ayniqsa, inson tafakkurining shakllanishi bevosita til bilan bogliq. Biz
tilni bilganimiz sayin dunyoni ham bilib boramiz, fikrimiz o’sadi, ongimiz
yuksaladi. Shu bois buyuk shoir mutafakkir bobomiz Alisher Navoiy til insonni
hayvondan farqlab turadigan ne`mat ekanini ta`kidlab o’tgan . Shu bois,
B.M.Solnsev tilning bu belgilarining barchasini jamlagan xolda tilga quyidagicha
tarif beriladi : "Til kishilar o`rtasida aloqa vositasi bolib xizmat qiluvchi semiotik
xususiyatga ega funksional moddiy sistemadir." Til tabiatan tanho bir kuchki, u
cho`g` olovni muzga, muzni esa olovga aylantira oladi. Til-sehrgar, sehrlovchi
vosita. O`zbek tilini qunt bilan o`rgangan kishilargina uning serviqor qudratini
bilib oladilar. Har bir xalqning tili o`ziga aziz. Shoirlar, faylasuflar til haqidagi
17

ta`rifu tavsiflaridan ko`ngillarga nur yuguradi, uning mag`ziga yetishga intilsangiz
hayot yanada ma'noli, maqsadli, go`zal va shirin bolib qoladi. Kimdir uni onaga
o`xshatsa boshqa birov vatan qadar ulug` biladi. Dunyoga kelgan chaqaloq ham
ona allasini o`zbek tiliga eshitadi. Men esa shu o`rinda atoqli shoirimiz Omon
Matjoning bir rivoyat asosida yozilgan "Alla" nomli mo`jazgina asarini eslagim
keladi... Qadim zamonlarda Xorazm tomonlarda bo’yi yetgan qiz Roziya o`zga
yurtdan kelgan yugitga ko`ngil qo`yibdi. Ota-ona bu yo`ldan qaytarishga qancha
urinmasin, qiz ahdida qat`iy turibdi. Noilojlikdan Roziya uzoq yurtga uzatilibdi.
Biroq ona nuridiydasiga iltijo qilibdi: baxtli bo'1, yakka-yu yagona o`tinchim
shuki, farzandlaringga hech qachon alla aytma, aytsang, butun umr norozi
ketaman. Roziya o`g`il koribdi. Onasining aytganiga amal qilibdi. Afsuski, ko`p
o`tmay o`g`lini tuproqqa topshiribdi. Taqdir unga yana o`g`il ato qilibdi. Sho`rlik
kelinchak ona ilinjini unutolmabdi. Afsus bu farzandni ham tuproqqa topshiribdi.
Manglayiga yana o`g`il bitibdi. Vodarig`, u ham kundan-kunga sarg`ayib,
umidlariga tahlika tushibdi. Shunda Roziya onasiga bergan vadasidan voz kechib,
ichiga to`lib-toshib ketgan dardlarini qo`shiqqa solib, jigargo`shasiga alla kuylabdi.
O`g`li sekin-asta kuchga kirib, ko`p o`tmay batamom sog`ayib ketibdi. Biroq endi
Roziyaning o`zi alla aytgani sayin olisda qolgan Vatanini, ota-onalari, yaqinlarini
yonib kuyib sog`inadigan, soginchlarda o`rtanadigan bo`lib qolibdi. Sho`rlik
volidai mukarramasini yanada chuqurroq tushunibdi.
O`zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi qonunning qabul qilinishi
hech mubolag`asiz o`zbek xalqimiz taqdiridagi buyuk hodisadir. 1989-yil 21-
oktabrda o'zbek tiliga davlat tili maqomi berish to'g`risida O'zbekiston Oliy
Kengashining II sessiyasi qonun qabul qildi. Bu qonun o`zbek xalqi, millati umrini
uzaytiradigan, tarixiy taqdirini mustahkamlashda xizmat qiladigan qaror bo`ldi.
O'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi 1992-yil dekabrda qabul qilingan
"O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi" da ham o'z aksini topdi.
Konstitutsiyaning 4-moddasida "O'zbekiston Respublikasining davlat tili-o'zbek
tilidir" deb yozib qo'yildi.
18

1991-yil 31-avgustda O'zbekistonning mustaqil Davlat sifatida ajralib
chiqishi, BMTga a'zo bo'lib kirishi (1991-yil 1-iyul) munosabati bilan, O'zbekiston
hududida hamma millat, xalqlar o'rtasida yaqinlik, hamjihatlikni o'rnatish niyatida
O'zbekiston Oliy Kengashi 1995-yil 21-dekabrda "Davlat tili haqida" gi qonunning
yangi tahririni qabul qildi. "Davlat tili haqida"gi qonunning yangi tahriri ham
Prezident I.A.Karimovning "Hech kim o'z millatini boshqalardan ustun qo'ymasligi
kerak" degan asosiy qonun qoidaga asoslanadi. Yangi tahrirdagi qonunda
O'zbekiston Respublikasining demokratik, tinchliksevar siyosati aniq o'z ifodasini
topgan. "Davlat tili haqida" gi qonun 24-moddadan iborat. O'zbekistonda
yashovchi barcha millatlar o'z ona tillarida aloqa qilqo`lariga monelik qilmasligi
(2-modda), ularning tillarida maktab-maorif va madaniy muassasalar (5-modda),
pochta-telegraf, notarial idoralar, televideniye va radio bemalol faoliyat
ko'rsatqo`lari kafolatlangan. Boshqa millatlarning tillariga hurmat bilan
munosabatda bo'lish, bu tillarni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish (4-
modda) ta'kidlanadi. Bu qonun O'zbekistonda yashovchi faqat o'zbeklarniki emas,
bu yurtda yashayotgan, shu yurtning rivoji, istiqboli uchun jon kuydirayotgan
barchaniki. Dunyoning 20dan orliq rivojlangan mamlakatlarida o`zbek tilining
o`qitilishi yetakchi oily o`quv yurtlari o`quv dasturiga kiritilganligj, tarixiy shoh
asarlarimiz dunyoning kopgina tillariga tarjima qilinishi va jahon adabiyoti
durdonalari qatoridan o`rin olganligi o`zbek tilining qanchalik olamshumul
ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy ong mahsuli
sifatida yuzaga kelgan moddiy, ma’naviy va madaniy boyliklarning ifodasi bo‘lgan
murakkab tizimdir. Tilning tabiati, mohiyati, jamiyatda tutgan o‘rni, ichki
mexanizmi va qo`lash tamoyillarini ilmiy nazariy jihatdan idrok etishga intilish,
uni ta’riflashdagi turlicha nuqtai nazarlar ifodasida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Jumladan, 1) til ijtimoiy ahamiyati e’tiboriga ko‘ra: kishilar o‘rtasidagi eng muhim
aloqa quroli bo‘lib, xabar yetkazish, saqlash va qabul qilish vositasidir; 2) ichki
qurilish nuqtai nazaridan: til turli unsurlar va ularning o‘zaro munosabatini
ta’minlovchi qoidalar kombinatsiyasidir; 3) doimiy barqarorligi, yashovchanligi
19

jihatidan: til jamiyat a’zolarining umumiy faoliyati mahsuli bo‘lib, nutq
tovushlarining doimiy muayyan ma’no doirasida birlashuvi asosida yuzaga
chiquvchi hosiladir; 4) aloqa almashuv (kommunikatsiya) nazariyasiga ko‘ra: til
ma’no tashuvchi kodlar majmuyidir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish
mumkinki, til bevosita kuzatishda berilmagan ijtimoiy hodisadir. U jamiyat
a’zolarining ongida yashovchi, ular uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan
hamda fikrni shakllantirish va uni nutq jarayoni asosida ifodalashga xizmat
qiladigan unsurlar va bu unsurlarni o‘zaro birikishi, bog‘lanishini belgilovchi
qonun-qoidalar yig‘indisidan iborat murakkab sistemadir.
Nutq esa til tizimida mavjud birliklar va qoidalarining so‘zlash qobiliyati
asosida yakka shaxs tomonidan muayyan kommunikativ (xabar berish, xabar olish)
maqsadni amalga oshirish uchun ro‘yobga chiharilishidir. Til va nutq tushunchalari
yaqin-yaqingacha farqlanmasdan kelinardi.Bu ikki so’zni ma’nodosh (sinonim)
so’zlar sifatida qo`laverar edik.Keyingi paytlardagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki,
til va nutq tushunchalarini farqlash zarur ekan.Til deganda ma’lum xalq tomonidan
qo`laniladigan uzoq tarixga ega bo’lgan hodisani tushunishimiz kerak.Nutq esa shu
tilning ma’lum paytda va ma’lum o’rinda namoyon bo’lishidir.Ayrim olimlar til va
nutq tushunchalarini farqlashda shaxmat o’yinini misol qilib keltirishadi.Shaxmat
donalari taxtasi,shaxmat o’yini qoidalari yig’indisi tilga qiyos qilinadi.Har bir
shaxmatchining o’yin uslubi o’ziga xos xususiyatlarini esa nutqqa
o’xshatishadi.Demak,ma’lum so’zlar vositasida bitta fikrni turli ko’rinqo`larda
ifoda qilish mumkin.Bu esa shu nutqning yaratuvchisiga bog’liqdir.
Bir kishining nutqi monolog,ikki kiashining nutqi dialog,ikkitadan ortiq
kishining nutqi esa polilog deb yuritiladi.Nutqning yana og’zaki va yozma
ko’rinishlari mavjud. Tilning umri uni yaratgan xalq umridek uzoq muddatli,
xizmat doirasi keng, doimiy rivojlanib boyib boruvchi, hajmi o‘lchovsizdir. Nutq
esa umri qisqa, hajman chegarali bo‘lib, monolog, dialog, polilog holatda, og‘zaki
va yozma shaklda hamda turli badiiy janrlarda (roman, she’r, drama) yuzaga
chiquvchi hosiladir. Shunday qilib, til va nutq orasidagi dialektik aloqani
quyidagicha umumlashtirish mumkin:
20

2. Til bevosita kuzatishda berilmagan aloqa imkoniyati - nutq esa ushbu
imkoniyatning voqelanishi, ro‘yobga chiqishidir.
7. Til barcha uchun umumiy – nutq esa har bir kishining xususiy faoliyatidir.
8. Tilning faoliyat muddati cheksiz, uzoq – nutqning faoliyat muddati esa
cheklangan, qisqa.
9. Tildan foydalanish imkoniyati makon va zamon bilan bog‘liq emas – nutq
jarayoni esa muayyan makon va zamon bilan bog‘langan bo‘ladi.
10. Til birliklari miqdoran chegaralangan – nutq birliklari esa cheklanmagan,
davomiy bo‘ladi.
11. Til barqaror (statik) hodisa – nutq esa doimiy harakatlanuvchi (dinamik)
hodisadir.
Til va nutqqa xos bu kabi umumiy va xususiyliklarning mohiyatini ilmiy
asosda o‘rganuvchi fan tilshunoslik fanidir. Tilshunoslik fani tarkiban fonetika,
fonologiya, grafika, orfografiya, orfoepiya, leksikologiya, semasiologiya,
leksikografiya, morfemika, grammatika kabi bir qancha mustaqil, ayni paytda,
o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan bo‘limlardan tashkil topadi.
Kishilar til vositasida o‘z fikrlarini, his-tug‘ularini ifodalaydilar. Kishilik
jamityatining rivoji bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan til va uning ravnaqi ilm-fan,
madaniyat, texnika taraqqiyotini ta’minlashda ham asosiy omil bo‘ladi. Jamiyat
taraqqiyotini belgilovchi har qanday o‘zgarqo`lar, avvalo til tizimining lug‘at
boyligida o‘z izini qoldiradi. Xususan, ilm-fan, texnika taraqqiyoti yoki jamiyatda
yuz beradigan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarqo`lar natijasida vujudga keladigan yangi
narsa-buyumlar, tushunchalar tilning lug‘at boyligini yangilanishga olib keladi.
Hozir butun dunyoda 6 milliardga yaqin aholi mavjud bo‘lib, ular 3000 ortiq
tilda so‘zlashadi. Shundan 200 tilda bir millionga yaqin, 70 tilda 5 milliondan
ortiq, 13 tilda esa 50 milliondan ortiq kishi so‘zlaydi. Qolganlarining har birida bir
milliondan oz kishi gaplashadi.Ma’lum bir millatga mansub bo‘lgan xalqning
nutqiy ehtiyoji uchun xizmat qiladigan til milliy til deyiladi. Xususan, o‘zbek tili
21

shu millatga mansub bo‘lgan xalq ehtiyojiga xizmat qiladigan tildir. Yer yuzida
milliy tillardan tashhari mamlakatlararo va mintaqalararo ahdlashuv, shartnoma
hamda bitimlarni rasmiylashtirishda qo`laniladigan xalqaro tillar ham mavjud. Ular
jumlasiga ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus, arab va xitoy kabi tillar kiradi
Umumxalq tili, milliy til va adabiy til tushunchalari tilning ijtimoiy
taraqqiyot jarayonini o‘zida aks ettiruvchi terminlar bo‘lib, ular o‘rtasida o‘zaro
uzviy bog‘liqlik bo‘lishi bilan bir qatorda, farqli tomonlar ham mavjud. Xususan,
umumxalq tili va milliy til, hozirgi davr nuqtai nazaridan haralganda, bir xil
(sinonim) tushunchalardir. Shu bois tilshunoslikda ularning biri o‘rnida
ikkinchisini qo‘llash hollari ham ko‘p uchraydi. Biroq umumxalq tili til
taraqqiyotining barcha bosqichini, ya’ni eng qadimdan hozirgacha bo‘lgan davrini
o‘zida mujassamlashtiradi. Milliy til tushunchasi esa ana shu ko‘p asrlik tarixning
millat shakllangandan keyingi davrinigina ifodalaydi. Demak, umumxalq tili
tushunchasi til tarixining barcha bosqichlariga xos tushuncha bo‘lsa, milliy til
tushunchasi muayyan millatning shakllangandan keyingi davrga xosligi bilan
undan farqlanadi.
Umumxalq tili va milliy til doirasiga sheva va lahja (dialekt)lar, oddiy
so‘zlashuv tili, xalq tili, sotsial jargonlar, argolar hamda adabiy til kiradi.
Umumxalq va milliy tillarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan mazkur til shakllari
ham o‘zaro farqlanadi. Xususan, adabiy til umumxalq tilining yoki milliy tilning
oliy kommunikativ (aloqa) shakli bo‘lsa, sheva, lahja, oddiy so‘zlashuv va boshqa
til ko‘rinqo`lari uning quyi shakli hisoblanadi. Ayni paytda ular adabiy tilning
doimiy rivojini ta’minlovchi muhim ichki omil bo‘lib xizmat qiladi. Ammo sotsial
jargonlar va argolar bundan mustasno bo‘lib, ular umumxalq tilining yoki milliy
tilning inqirozga uchragan shakllaridir.
Adabiy til muayyan grammatik qonun va qoida me’yoriga kiritilgan til
shaklidir. Adabiy tilning ikki xil ko‘rinishi, ya’ni og‘zaki va yozma shakli mavjud.
Og‘zaki shakl yozma shaklga nisbatan qadimiyroq bo‘lib, u umumxalq tilining: 1)
qayta qo`lanish; 2) uslubiy tarmoqlanishi; 3) an’anaviy, ommaviy va odatiy qiyofa
kasb etishi; 4) nutqiy va estetik ehtiyojlarga xizmat qilishi; 5) xalqchilligi; 6)
22

nisbiy konservativligi; 7) ustdialektlilik kabi dastlabki me’yoriy asoslarga ega
bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda qabila, urug‘ va ular ittifoqining
hududiy chegaralangan shevalariga xos dialektal unsurlarning og‘zaki ijod janrlari
(dostonlar, ertak, qo‘shiq, topishmoq, maqollar) vositasida qayta qo`lanish muhim
omil bo‘ladi. Natijada umumxalq tili doirasida mahalliy dialektlardan ustuvor
bo‘lgan til shakli, ya’ni og‘zaki poetik ustdialekt vujudga keladi. U umumxalq tili
tizimidagi dastlabki adabiy shakl sifatida yozuv joriy etilgunga qadar amalda
bo‘lib, keyinchalik yozma tilning taraqqiyotiga asos sifatida xizmat qiladi.
Yozuvning kashf etilishi va yozma tilning taraqqiyoti natijasida adabiy tilning
amal qilish doirasi yana ham kengayadi, uning me’yoriy asosi qat’iy qoidalar
vositasida takomillashib boradi. Og‘zaki va yozma til shakllari o‘rtasidagi
tafovutlarning kamayishiga qulay imkoniyatlar tug‘iladi. Bu jarayonni hozirgi
o‘zbek adabiy tili va boshqa milliy tillar misolida ko‘rish mumkin. Zamonaviy
adabiy tilning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida umumxalq tilida
mavjud bo‘lgan dialektal (lahjaviy) farqlar ham kamayib, dialektlarning amal
qilish doirasi esa torayib boradi.
Dunyodagi tillarning ko‘pchiligi tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lib, ular
fonetik, leksik va grammatik xususiyatlarining yaqinligi, o‘xshashligiga ko‘ra
muayyan guruhlarga ajratiladi. Tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lgan tillar
harindosh tillar hisoblanib, ular til oilasini tashkil etadi. Tillarning bunday
guruhlanishi genetik (qarindosh) tasnif hisoblanadi. Jumladan, geneologik tasnifga
ko‘ra yer yuzida (hind-yevropa tillari, Semit tillari, xamit tillari, fin-ugor tillari,
oltoy tillari va boshqalar) yigirmaga yaqin til oilasi mavjud bo‘lib, ularning har
biri, o‘z navbatida, bir necha til turkumlariga bo‘linadi. Masalan, dunyodagi eng
yirik til oilalaridan biri bo‘lgan hind-yevropa oilasi 12ta til turkumini o‘z ichiga
oladi. O‘z navbatida, bu turkumlarning har biri bir nechta milliy tillardan tashkil
topadi. Masalan, german turkumiga dat, shved, norveg, island, ingliz, golland,
nemis, yangi yahudiy kabi milliy tillar kirsa, roman turkumiga esa fransuz, italyan,
ispan, portugal, rumin, moldavan kabi milliy tillar mansubdir. Bunday turkumlarini
23

$tashkil etadigan tillarning ba’zilari o‘lik til bo‘lishi ham mumkin. Masalan, lotin tili roman turkumiga mansub bo‘lgan o‘lik tildir. Shunday qilib, muayyan turkumga mansub bo‘lgan tillar geneologik (harindoshlik) jihatdan bitta asos tildan tarqalgan. Ma’lum bir milliy tillarning shakllanishida asos bo‘lib, o‘zi nutqiy aloqa vositasi sifatida qo`latilmaydigan til bobo til yoki asos til deyiladi. Masalan, qadimgi roman va german tillar turkumi hozirgi ingliz, fransuz va nemis kabi milliy tillar uchun bobo til hisoblansa, hozirgi barcha turkiy milliy tillar uchun qadimgi turkiy til bobo tildir. Bundan tashhari, tillar iste’molda bo‘lish tarixiga ko‘ra tirik va o‘lik tillarga bo‘linadi. Ma’lum bir xalqning muomalada bo‘lib turgan tili tirik til deyiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, ozor, turk, haraqalpoq, tatar kabi tillar tirik tillardir. Bizgacha yozma manbalar orqali yetib kelgan, ammo ma’lum bir xalq tomonidan hozir nutqiy aloqa almashuvida faol qo`latilmaydigan til o‘lik til deyiladi. Masalan, lotin tili, sanskrit (qadimgi hind) tili, qadimgi xorazm tili, qadimgi slaviyan tili va qadimgi turkiy tillar o‘lik tillardir. O‘lik tillarning paydo bo‘lishida , asosan , qabila va urug‘larning millat sifatida shakllana boshlashi hamda mustaqil milliy tillarning vujudga kelishi va taraqqiyoti asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pchilik xalqlarda bu jarayon eramizning X1 asrida yuz bergan. Masalan, qadimgi turkiy qabila-urug‘larning millatlarga, birlashishi ham shu davrga to‘g‘ri keladi. Tillarning tarixan harindoshligi, umumiy va noo‘xshash bo‘lib qolgan xususiyatlari qiyosiy-tarixiy tahlil usuli asosida aniqlanadi. Masalan: fors-tojik, rus, ingliz, nemis, fransuz tillaridagi modar, mat, mather, mutter, mere so‘zlarini hind-yevropa oilasidagi eng qadimgi lotin va sanskrit tillaridagi mater\ mata so‘zlari bilan qiyoslanishi mazkur tillarning harindoshligidan dalolat beradi. Tillarning qiyosiy-tarixiy tahlil usuli tilshunoslikda komparativistika (lot. comparativus-qiyosiy) atamasi bilan ham yuritiladi. Tipologik tasnifga ko‘ra tillar to‘rt guruhga bo‘linadi:1) amorf tillar, 2) aggletinativ tillar, 3) flektiv tillar, 4) polisintetik tillar. 24$

1.Amorf tillarda so‘zlar gapda bir-biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri birikib keladi,
so‘zlar orasidagi sintaktik munosabat so‘z tartibi, urg‘u, yordamchi so‘zlar orqali
ifodalanadi. Bunday xususiyatga ega bo‘lgan tillarga xitoy, tibit, birma tillarini
kiritish mumkin. Amorf tillarning yana bir xususiyati shundaki, ularda aynan bir
so‘z matnda har xil ma’noda va vazifada kelaveradi. Masalan, xitoycha ige yuedi
syusi-oylik dam olish birikmasidagi syusi so‘zi aslida dam olish, istirohat qilish
ma’nosidagi fe’l bo‘lib, birikmada ot ma’nosida kelgan. Mazkur so‘z boshqa bir
o‘rinda, ya’ni bir oz dam olish kerak ma’nosidagi ya o syusi isya birikmada
harakat bildiruvchi fe’l vazifasida qo`llanilgan.
2.Agglutinativ tillarda har bir grammatik ma’no, odatda, alohida affiks bilan
ifoda etiladi. Masalan, o‘zbek va boshqa turkiy tillarda ko‘plik, egalik, kelishik
ma’nolarining alohida affikslar yordamida ifodalanishi (talaba-lar-imiz-dan) shular
jumlasidandir. Aggletinativ tillarga oltoy oilasiga kiruvchi tillar hamda fin-ugor
tillari, iberiy-kavkaz va dravid tillari kiradi.
3.Flektiv tillarda bidan ortiq grammatik ma’no, odatda, birgina ko‘rsatkich
orqali ifodalanadi. Masalan, rus tilidagi Эти книги сдаю в библиотеку gapida эти
книги so‘zlari oxiridagi и qo‘shimchasi ikki xil grammatik ma’noni, ya’ni tushum
kelishigi va ko‘plik ma’nolarini ifodalab kelgan. Shuningdek, сдаю so‘zi oxiridagi
-ю qo‘shimchasi mayl, zamon va shaxs-son ma’nolarini ifoda etish uchun xizmat
qilgan.
4.Polisintetik tillarda butun bir gap bitta so‘z shaklida talaffuz qilinadi va
yoziladi. Masalan, chukot tilida Tы–ata-kaa-nmы-rkыn – shaklidagi birikma
o‘zbek tilidagi Men semiz bug‘ularni o‘ldirayapman gapiga tengdir. Polisintetik
tillarda qisqalik, ixchamlik yetakchilik qiladi.
O‘zbek tili dunyodagi qadimiy ildizga ega bo‘lgan tillardandir. U qadimgi
oltoy tillar oilasining turkiy guruhiga kiradi. Oltoy tillar oilasi birgina turkiy tillar
guruhidan iborat bo‘lmay, hozirgi yapon, koreys, manjur, to‘ngus, mo‘g‘ul tillarini
ham o‘z ichiga oladi. Turkiy tillar guruhi esa 24 ta milliy tilni o‘z tarkibiga oladi.
Yagona umumxalq tilining taraqqiyot bosqichlari va turli yozuv tizimlari bilan
adabiy tilning mustahkam aloqasini nazarda tutib, hozirgi o‘zbek adabiy tilining
25

tarixiy taraqqiyotini uch asosiy davrga bo‘lish mumkin: 1) qadimgi turkiy til (bu
davr o‘z navbatida eng qadimgi turkiy til 6-asrgacha va qadimgi turkiy til 6-10
asrlardan iborat ikki bosqichga bo‘linadi); 2) eski o‘zbek tili; 3) hozirgi o‘zbek tili.
1. Qadimgi turkiy til eramizning V-XIII asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga
oladi. Markaziy Osiyo, Sharqiy Turkiston va Sibir hudud-larida topilgan yozma
yodgorliklar turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘z madaniyati va adabiy tiliga ega
bo‘lganligidan guvohlik beradi. Bu adabiy til o‘zbek xalqi hamda hozirgi turkiy
millatlarning qadimgi umumiy adabiy tili bo‘lib, tilshunoslikda u "umumturkiy
adabiy til" nomi bilan ham yuritiladi. Qadimgi turkiy adabiy tilning eng nodir
namunalari "O‘rxun-Enasoy", "Uyg‘ur" bitiklari orqali, shuningdek, turkiy
xalqlarning ilk yozma dostoni hisoblangan Yusuf Xos Xojibning "Qutadg‘u bilig"
va Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul haqoyiq" asari hamda qiyosiy-tarixiy
tilshunoslik asoschilaridan biri bo‘lgan Mahmud Koshghariyning "Devonu lug‘otit
turk" asari orqali bizgacha yetib kelgan. Mazkur davr adabiy tiliga xos ayrim
ma’lumotlarni turkiy xalqlar o‘rtasida qadimdanoq mashhur bo‘lgan "Alpomish",
"Go‘ro‘g‘li" singari umumturkiy asosli dostonlarda ham uchratish mumkin.
Qadimgi yozma manbalar tahlili umumturkiy adabiy til negizida turkiy
milliy tillarning shakllanganini tasdiqlasa ham, ularning hozirgi turkiy tillarning
birortasiga to‘la mos kelmasligini, aksincha, bu tillarning deyarli har biriga xos til
unsurlari mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bois bu tilni bobo til sifatida e’tirof etish
mumkin. Qadimgi yozma manbalar, yuqoridagilardan tashhari, XI asrga kelib
millatlarga ajrala boshlagan turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘ziga xos umumiy
madaniyati, san’ati, adabiyoti, yozuvi va adabiy tiliga ega bo‘lganini dalillaydi.
Shuningdek, bu manbalar XIV asrga kelib turkiy milliy tillar shakllanib bo‘lgach,
qadimgi turkiy adabiy tilning "o‘lik" tillar qatoridan o‘rin olganini ham ko‘rsatadi.
Shunday qilib, XI - XIII asrlarda ko‘pgina hozirgi turkiy tillar qatorida o‘zbek tili
ham o‘zining milliy qiyofasiga ega bo‘ladi. 2. Eski o‘zbek adabiy tili XIV asrdan
XIX asrning birinchi yarmigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Milliy adabiy
tilining dastlabki namunalari sifatida Xorazmiyning "Muhabbatnoma", Durbekning
"Yusuf va Zulayho", Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi mumtoz adabiyot vakillari
26

qalamiga mansub asarlar tilini qayd etish mumkin. Bu davr adabiy tilining rivojida,
Alisher Navoiyning hissasi nihoyatda salmoqli-dir. Xususan, Navoiy o‘zining
dunyoga mashhur durdona asarlari bilan o‘zbek adabiy tilini stilistik nuqtai
nazardan rivojlantirgan bo‘lsa, "Muhokamat-ul lug‘atayn" asari bilan o‘zbek
adabiy tilini, uning badiiy uslubini ilmiy - nazariy jihatdan asoslab berdi. Alisher
Navoiyning buyuk xizmatlari shunda ham ko‘rinadiki, u ona tilining ichki
imkoniyatlaridan keng foydalanish masalasini o‘rtaga qo‘ygan holda, birinchi
bo‘lib adabiy tilni boshharish muammosiga diqqat haratdi va uni o‘z zamonasi
talabi asosida yuqori darajada hal qila oldi. Shu bois Navoiy asoslagan adabiy til
uning izdoshlari tomonidan keyingi asrlar davomida ham izchil rivojlantirib
borildi. Xususan, Navoiy asarlari yuzasidan «Badoi al-lug‘at», «Sanglox»,
«Lug‘ati atrakiya», «Abushqa» (eski o‘zbekcha-usmonli turkcha) kabi ko‘plab
lug‘atlarning yaratilgani, hamda Navoiydan so‘ng yashagan shoirlar ijodida, hatto
mumtoz she’riyat yo‘lida yaratilgan zamonaviy shoirlar ijodida ham ana shu
an’ana davom etib kelayotgani shundan dalolat beradi.
3. Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘tgan asrning boshlaridan hozirgi kungacha
ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida keng amal qilib kelayotgan tildir. Shuni
ham ta’kidlash lozimki, milliy adabiy til va umuman adabiy til tushunchalari
o‘rtasida o‘zaro uzviylik bo‘lsa ham, ular o‘ziga xos tomonlarga egaligi bilan
farqlanadi. Chunki milliy adabiy til miliylikkacha bo‘lgan adabiy til zaminida
shakllanadi. Masalan, o‘zbek milliy adabiy tilining tarkib topishida umumturkiy
adabiy til asos bo‘lgan. Bu adabiy tilining "o‘zbek" nomi bilan yuritilishi o‘tgan
asrning boshlariga to‘g‘ri kelsa ham, unga qadar o‘zbek tili "turkiy", "chig‘atoy",
"sart", "xoqoniy turkiy" singari xilma-xil nomlarga ega bo‘lgan holda amalda
bo‘lgan. Shunday qilib, milliy til (umumxalq tili)ning me’yoriylashgan grammatik
qoidalarga bo‘ysundirilgan, qayta qo`langan shakli adabiy til deb yuritiladi.
Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakllari mavjud. Og‘zaki shakl nisbatan
qadimiyroq bo‘lib, u nutq tovushlari, ohang, urg‘u kabi orfoepik (grekcha "to‘g‘ri"
va "nutq" tushunchalaridan iborat) me’yoriy vositalarga asoslanadi va kishilar
o‘rtasida bevosita aloqa o‘rnatish uchun xizmat qiladi. Adabiy tilning yozma shakli
27

esa orfografik, punktuatsion, uslubiy qonun - qoidalarga qat’iy amal qiluvchi til
shaklidir. Zero, yozma shaklda nutq bo‘laklari: xatboshi va gaplar hamda ularning
tarkibi turli xil tinish belgilari vositasida ajratib ko‘rsatiladi. Yozma shakl til
taraqqiyotining keyingi bosqichlarida joriy etilgan bo‘lib, u ma’lum makon va
zamon oralig‘ida aloqa o‘rnatish quroli hisoblanadi. O‘zbek adabiy tili o‘zining
dialektal asosiga ko‘ra harluq (chigil-uyg‘ur) lahjasiga mansub Toshkent va
Farg‘ona hamda shu kabi markaziy shahar shevalariga tayanadi. Jumladan, adabiy
til fonetik jihatdan Toshkent shahar shevasiga, morfologik jihatdan esa Farg‘ona
shevasiga asoslanadi.
O‘zbek milliy tili ko‘p lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab
rivojlanish sharoiti va etnik jihatdan xilma-xilligi bilan izohlanadi. Jumladan,
uning dialektal asosini 1) harluq; 2) qipchoq; 3) o‘g‘uz lahjalari tashkil etadi. Bu
lahjalarning har biri ko‘plab shevalar birligidan tashkil topadi. Boshqacha
aytganda, bir–biriga yaqin bo‘lgan shevalar yig‘indisi lahja yoki dialekt deyiladi.
Lahja yoki shevalar adabiy tilning muhim ichki manbai bo‘lsa ham, ular faqat
og‘zaki shaklga egaligi hamda fonetik, leksik va grammatik jihatdan o‘ziga xosligi
bilan adabiy tildan farqlanadi. Chunki shevalar ma’lum bir hududda istiqomat
qiluvchi kishilarning o‘zaro og‘zaki nutqiy aloqasini ta’minlovchi vositadir. Shu
bois ularning qo`latilish doirasi adabiy tilga nisbatan cheklangan bo‘ladi. Bu
cheklanganlik lahjalarning quyidagi kabi o‘ziga xos fonetik morfologik va leksik
belgilarining hududiy chegaralanishi misolida ham ko‘zga tashlanadi:
1.Qarluq lahjasi, asosan, markaziy shahar (Farg‘ona, Toshkent, Andijon,
Namangan kabi viloyat va shaharlar) shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib,
adabiy tildan quyidagicha farqlanuvchi belgilarga ega:
1) fonetik jihatdan farqlanadi: a) so‘z oxiridagi k undoshi y tarzda talaffuz
qilinadi: bilak-bilay, terak-teray, kerak-keray; b) adabiy tildagi a unlisi o tarzida
talaffuz qilinadi: aka-oka, katta-kotta, bahodir-bohodir;
2) leksik jihatdan farqlanadi: qalampir-garmdori, narvon-shoti, hech-jilla,
hovli-eshik;
28

$3) morfologik jihatdan farqlanadi: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap o‘rnida –vot\-ut qo‘shimchalari qo`laniladi: kelayapti-kelvotti, borayati-borutti; b) haratqich kelishigi –ning o‘rnida tushum kelishigi qo‘shim-chasi –ni|-pi|-ri|-zi kabi shakllarda qo`laniladi: daraxtlarning|daraxtlarni bargi, bizning | bizzi maktab, bahorning | bohorri havosi, gapning\ gappi 29$

2.2. Frazeologiya bo’limiga doir mashq va topshiriqlar tizimi
1-topshiriq “Har sohadan bir shingil”.
Bunda talabalar turli xil fanlar bo'yicha tuzilgan savollarga javob berishadi.
Quvnoqlar
1. Kishini jaholatdan nima qutkaradi ? (Ilm)
2. Ko‘z oldinggizda turib ko‘rinmaydigan narsa. (Burun)
3. «Avesto»ga asos solgan shaxs nomi. (Zardusht)
4. Notebook so`zining tarjimasi. Daftar.
5. Qayerda daryolar suvsiz, uylar tomsiz bo`ladi.
6. “Sarob” romanining muallifi kim? A. Qahhor.
7. Tipratikan qishda nima qiladi? Uxlaydi.
8. Garchi shuncha mag`rur tursa ham,
Piyolaga egilar choynak.
Shunday ekan manmanlik nechun,
Kibr-u havo nimaga kerak. E. Vohidov.
9. Bodom yozda pishadimi qishda? Kuzda.
10. Uyga mehmon kelganda kim birinchi kiradi. Mehmon.
Zukkolar.
1. Kim nonini toshdan topadi? (Xaykaltarosh)
2. YOg‘ochga yozilgan run bitiklari qaerda saqlanadi (Ermitaj)
3. Zardushtiylikning muqaddas kitobi («Avesto»)
4. SHishani sindirmay ichkari kiradigan narsa nima? (Nur)
5. Urushdan g`alaba emas nima qoladi. Murdalar.
6. shuni bilingki, seni vatan kutadi.gapning turi. To`ldiruvchi EQ
7. “Ufq” romanining muallifi? S. Ahmad
8. Salqin saharlarda bahor gulida,
Binafsha labida yerlarda bahor.
Qushlarning parvozi yellrning nozi,
Baxmal vodiylarda yerlarda bahor. Zulfiya.
9. Eronning poytaxti. Tehron.
30

10. 100dan 1ni olib tashlasak nima qoladi.
2-topshiriq. “Tezyurar” usuli bo`lib, lesikologiya va fraziologiya bo`limlariga
oid savollarga tezlik bilan javob barish kerak bo`ladi.
1 .Leksika deb nimaga aytiladi?
2. So’zning leksik (lug’aviy) ma’nosi nima bu haqida ma’lumot bering?
3. Ko’p ma’noli so’z deb nimaga aytiladi qoidasini ayting?
4. Bosh ma’no, yasama ma’no haqida ma’lumot bering.
5. Bir ma’noli so’z deb nimaga aytiladi?
6. O’z ma’no Ko’chma ma’no deganda nimani tushunasiz ularning farqlari
haqida ma’lumot va izohlar bering?
7. Metafara deb nomlangan ko’chish usuli haqida ma’lumot bering?
8. Uning shakliy o’xshashlikturiga misollar va izoh berib o’ting?
9. Metonimiya asosidagi ma’no ko’chishi haqida ma’lumot bering?
10.Sinekdoha asosidagi ma’no ko’chishiga ta’rif va izoh bering Sinekdoha
nima degani?
11.Vazifadoshlik asosidagi ma’no ko’chishi faqat qaysi turkumda uchraydi
bu haqda misollar keltirib o’ting?
12.So’zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari haqida ma’lumot
bering?
13.Sinonimik qatorda va undagi dominanat deganda nimani tushunasiz?
14.Ko’p ma’noli so’zlar ko’chma ma’nosida boshqa so’zlar bilan sinononim
bo’lishi mumkinmi?
15.Ibora (frazeologik) ma’nodoshligi haqida ma’lumot bering?
16 .Grammatik sinonimlar deganda nimani tushunasiz uning qo’shimacha
ma’nodoshligiga to’xtalib o’ting?
17.So’z yasovchi qo’shimachalar ma’nodosligi haqida ayting?
18.Shartli sinonimlar qanday yuzaga keladi, misolar keltiring.
19.ma’naviy sinonim deb nimaga aytiladi misollar keltiring.
20.Antonim (zid ma’noli so’z) haqida ma’lumot bering?
21.So’z va iboralar (frazeologiya) antonimligi haqida ma’lumot bering?
31

22.Antonim so’zlar yordamida badiiy adabiyotda nimalar hosil qilinadi?
23.Omonim (shakldosh so’zlar deb nimagaaytiladi?
24.Bir turkum doirasidagi omonimlik haqida m’lumot bering?
25.Omonim va ko’p ma’noli so’zlarning farqli jihatiga to’xtalib o’ting?
26.Ibora (frazeologik) lar haqida misollar keltiring.
27.Bir necha turkum doirasidagi omonimlikga misol va izoh berib o’ting?
28.Urg’usi farqlanuvchi omonimlar haqida ma’lumot bering?
29.Paronim (talaffuzdosh) so’zlar qanday so’zlar
30.Barqaror birikma deganda nimani tushunasiz?
31.Tilshunoslikning barqaror birimani o’rgauvchi bo’limi nima deyiladi?
Uning manosi haqida ma’lumot bering?
32.Qo’shma gap shakldagi maqollarga misol keltiring?
31.Sodda gap tpidagi maqollar qanday bo’ladi?misollar keltiring
32.Iboralarni o’rganuvchi bo’lim nima deb ataladi?
33.Ibora nutq jarayonida hosil bo’ladimi? Yoki ...
34.Ibora gapbo’lagi vazifasida keladimi?
35.Ibora shakl va ma’no munosabatiga ko’ra nech turga bo’linadi? Ular
qaysilar?
3-topshiriq. Mashqlar ustida ishlash.
489-mashq. Gaplarni ko'chiring. Nuqtalar o'rniga qavs ichidagi zarur
so'zlarni qo'ying. Ma'nosini izohlang.
1. Yo'ldoshboy soy ... pastga tomon qiyalab yurdi. (Habib No'mon) 2.
Farzandlari yo'q, haligacha ... zor ular. 3. Eshitgan ... nima deydi. 4. Ishning...
bilishini qarang-a.
(Ch. Aytmatov)
(Tirnoqqa, yoqasidan, quloq, ko'zini).

32

490-mashq. a) quyidagi so'zlarning o'z va ko'chma ma'noda qo'llanishini
ko'rsatuvchi gaplar tuzing; b) ular o'rtasidagi ma'no tafovutiga e'tibor bering. Yer,
maktab, qosh, ko'z, etak
493-mashq. Gaplarni o'qing. Shakldosh so'zlarni toping. Ma'nosini
tushuntiring
1. Sen ham pastroqqa tush endi. 2. Tushimda alahsiganman, shekilli. (M.
Mahmudov)
3. Chang-to'zon mashina oynasiga urilib, yo'lni ko'rsatmay qo'yar edi. 4.
Bastakor changda qandaydir kuy chalar edi.
505-mashq. Mashqni o'qing. Bir umumiy ma'noni ifodalovchi so'zlarni
toping.
Ularning ma'nosini izohlang.
1. Yuzi nam, yaltiroq o'tloqning betida yuk mashinalarining behisob izlari
ko'rinib turardi.
2. Uning quvnoq chehrasi suv betida qizga yanada yoqimli ko'rindi. (I.
Rahim)
3. Basharasiga tushgan qamchi zarbidan yerga yiqildi. (Mirmuhsin)
33

XULOSA
1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un
birikmalar bo‘lsa ham, so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash
uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni so‘zlar bilan sinonimik munosabatga
kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan-o‘taketgan, turgan gap-albatta, yeng
ichida-xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir. Shu bois ular so‘zlar singari
bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo hech
kim meni qaytarishni og‘ziga olmas edi (A.Qahhor).
2. Frazeologizmlarda ham so‘zlar singari ko‘p ma’nolilik mavjud: o‘ziga
kelmoq - xushini yo‘qotgach o‘ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so‘ng
o‘ziga kelmoq; yerga urmoq-qimmatini pasaytirmoq, obro‘sizlantirmoq, biror
narsaning qadriga yetmaslik. 3. So‘zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va
ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turlari mavjud: a) omonimlar: boshiga
ko‘tarmoq - to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq; b) sinonimlar: fe’li
aynimoq - avzoyi buzilmoq, yaxshi ko‘rmoq - ko‘ngil qo‘ymoq, toqati toq
bo‘lmoq-sabr kosasi to‘lmoq; v) antonimlar: ko‘kka ko‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi
yorug‘ - yuzi shuvut, yuragi qinidan chiqmoq - ko‘ngli joyiga tushmoq.
Fraziolgizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo‘lib, so‘zlashuv nutqida
va badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi.
Barqaror birikmalar. Nutq jarayonida fikrimizni bayon qilish uchun so’zlar
yordamidagina emas, balki bir necha so’zlarning barqaror bog’lanishidan hosil
bo’lgan birikmalardan ham foydalanamiz. Masalan, Toshkentdagi istiqlol davrida
qurilgan inshootlarni ko’rib, og’zim ochilib qoldi. Bu gapda og’zim ochilib qoldi
birikmasi so’zlovchi tomonidan nutqqa tayyor holda olib kirilgan. Bu birikma nutq
jarayoniga qadar ham tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud va mazmunan
bir leksema – hayron bo’lmoq leksemasi ifodalagan ma’noga teng keladi. Yoki
“Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda”, – deydi xalqimiz
jumlasida deydi xalqimiz birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro erkin bo’g’langan
bo’lsa, undan oldingi so’zlar so’zlovchining nutqiga qadar xalqimiz tomonidan
34

yaratilgan, tilimizda tayyor holda so’zlarning xuddi shunday tarkibini doimiy
saqlagan holda mavjuddir.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаeв Ш. Ҳозирги ўзбeк
адабий тили. –Тошкeнт: Ўзбeкистон, 1992.
2. Sayfullaeva R., Mengliev B., Boqieva., Qurbonova M., Yunisova Z.,
Abdullaeva M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: 2009.
3. Ўзбек тили лексикологияси. -Т.: Фан, 1981.
4. Jamolxonov H . Hozirgi o ’ zbek adabiy tili . – T .: Talqin . 2005.
1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида
ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990.
2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай е?зиш керак? –
Тошкент: Университет, 1991.
3. Kompetensiyaga vo ’ naltirilgan Davlat ta ’ lim standarti va o ’ quv
dasturi : Ona tili , adabiyol . o ’ zbek tili (5-9 sinllar ). – Toshkent . 2016.
4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемн o м
обучении.– Москва, 1983.
5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976.
6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб
ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992.
7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси
ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик
тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001.
8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими
истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с.
9. O ’ rta ta ’ limning umumta ’ lim fanlari bo ’ yicha malaka talablari . Ona
tili fani.–Toshkent, 2018.
10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. –
Тошкент: Фан, 1997.
36

Frazeologiya bo’limini o’qitish metodikasi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Frazeologiya bo’limini o’qitish metodikasi

O'xshash dokumentlar