Grammatik tahlil va uni boshlangʻich sinflar uchun ahamiyati - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	47.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

9 Sotish

Grammatik tahlil va uni boshlangʻich sinflar uchun ahamiyati

Sotib olish

2 Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………………………………… 3
I. Bob. Grammatik tahlil va uning boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun
ahamiyati
1.1 Grammatik tahlilning maqsadi va mazmuni ……………………………………..6
1.2 Grammatik tahlil o’quvchilarning fikrlash qobilyatlarini
rivojlantirishdagi
o’rni……………………………………………………………………………………………………...13
II. Bob. Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi
2.1 Grammatik tahlil turlarini tanlash va ulardan darsda
foydalanish…………………………………….……………………………………………………..15
2.2 Grammatik tahlilni o’tkazish usullari va
metodlari……………………………………………………………………………………….….....18
III.Xulosa……………………………………………………………………………………. …….…...22
IV.Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….……………23
Kirish

3Grammatika (qadimgi yunoncha: γραμματική - grammatike, γράμμα - gramma
so zidan — harf, yozish) — tilshunoslikning tilning grammatik tuzilishini, ya ni ʻ ʼ
so zlarning shaklga ega bo lish qonuniyatlarini, shuningdek, so z birikmalari va
ʻ ʻ ʻ
gaplarni tuzish qonuniyatlarini o rganadigan bo limi. Grammatika 2 qismdan —
ʻ ʻ
morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiyada so zning grammatik turkumlari va
ʻ
morfologik kategoriyalar, so z shakllari, sintaksisda esa so z shakllarining gap
ʻ ʻ
tarkibida o zaro birikish yo llari, gap va uning kategoriyalari, gapning tuzilish turlari
ʻ ʻ
bayon qilinadi. Demak, Grammatikada so z shakli, grammatik ma no, grammatik
ʻ ʼ
shakl, grammatik kategoriya, gap va uning kategoriyalari haqidagi tushunchalar
markaziy o rinni egallaydi. Tilda o zining doimiy ifodalovchisiga ega bo lgan, so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
shakli va gapga xos umumlashgan ma no grammatik ma no sanaladi. Ma lum
ʼ ʼ ʼ
grammatik ma noni ifodalash uchun xizmat qiladigan moddiy vosita grammatik shakl
ʼ
hisoblanadi. Grammatik shakllarni grammatik kategoriyani tashkil etgan unsurlar
deyish mumkin. Aslida grammatik shakl deganda, ma lum grammatik ma noning
ʼ ʼ
moddiy tomoni tushuniladi. Grammatik shakl grammatik kategoriyani tashkil etgan
qismlarning bir tomonini — ya’ni shakliy tomonini ifodalaydi. Shu bois, grammatik
kategoriyalar grammatik shakllarning munosabatidan yuzaga kelgan umumiylik,
deyilsa mantiqan to g ri bo lmaydi. Chunki grammatik kategoriya tarkibiga kirgan
ʻ ʻ ʻ
har bir qism ham, o z navbatida, shakl va mazmun munosabatidan tashkil topgan
ʻ
yaxlitlikdir. Shu sababli ayrim mualliflar grammatik kategoriya tarkibiy qismlari
uchun grammema atamasidan foydalanmoqdalar.
Grammatik birliklarni grammatik kategoriyalarga birlashtirishda shu kategoriyaga
xos umumlashgan ma no asos bo lib xizmat qiladi. Kategoriyaga xos bu
ʼ ʻ
umumlashgan ma no mazkur kategoriyaga birlashgan har bir grammemada
ʼ
takrorlanadi. Shu bilan birgalikda kategoriya doirasidagi har bir grammemaning
boshqasidan farq qiladigan ma nosi ham mavjud. Ana shu ma nolar kategoriya
ʼ ʼ
unsurlarining o zaro zidlanishida asos bo lib xizmat qiladi. Shunday qilib, kategoriya
ʻ ʻ
ma nosi bilan kategoriya tarkibidagi grammema ma nosi o rtasida tur-jins
ʼ ʼ ʻ
munosabati mavjud.

4Grammatika ma lum til qurilishini qanday o rganishiga ko ra, amaliy Grammatika vaʼ ʻ ʻ
nazariy Grammatikaga bo linadi. Amaliy Grammatika muayyan bir tilda gapning
ʻ
to g ri qurilishi uchun zarur bo lgan grammatik qoidalarni tavsiflaydi. U o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
navbatida, 2 turga bo linadi: tavsifiy hamda me yoriy grammatika Tavsifiy
ʻ ʼ
Grammatika til grammatik qurilishini tavsiflash, bayon qilish bilan cheklanadi.
Me yoriy Grammatika esa til faktlarining til me yoriga munosabatini, ma lum bir
ʼ ʼ ʼ
lisoniy birlik yoki qurilmaning to g ri yoki noto g ri qo llanganini o rganadi. Amaliy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Grammatikadan farqli ravishda, nazariy Grammatika til qurilishini tavsiflash bilan
birga, til qurilishidagi birliklarning o zaro munosabatini o rganadi. Bu orqali har bir
ʻ ʻ
lingvistik birlikning til sistemasidagi o rni, qiymati belgilanadi. Nazariy
ʻ
Grammatikada til grammatik qurilishining sistemaviy xususiyati ochiladi. Bevosita
kuzatishda berilgan hodisalar zamirida yashiringan mohiyat belgilanadi. Shuning
uchun ham nazariy Grammatika umumiylik — xususiylik, mohiyat — hodisa,
imkoniyat — voqelik dialektikasini o zida namoyon etuvchi til va nutq zidlanishiga
ʻ
asoslanadi.
Grammatik birliklar tadqiqotchi yordamida qaysi tomondan o rganilishiga ko ra,
ʻ ʻ
Grammatika faol, nofaol turlarga bo linadi. Shakldan ma noga qarab tadqiq qilish
ʻ ʼ
usuli — semasiologiya usulidir. Bu usulda ma lum grammatik shakl qanday ma no
ʼ ʼ
ifodalashi haqida gap boradi. Yuqoridagi usulda grammatik birliklarni o rganish
ʻ
nofaol Grammatika sanaladi. Aksincha, mazmundan shaklga tamoyili bilan ish
ko ruvchi Grammatika faol Grammatika hisoblanadi. Faol Grammatikada u yoki bu
ʻ
mazmun qanday yo llar bilan moddiylashishi mumkinligi aniqlanadi.
ʻ
Xuddi shu yo nalish bilan bog liq ravishda Grammatika mazmuniy (mental), shakliy
ʻ ʻ
(formal) va vazifaviy (funksional) Grammatikalarga bo linadi. Mazmuniy
ʻ
Grammatika mazmundan shaklga tamoyiliga amal qiladi. Obyektiv borliqning ongda
aks etishi va ongda aks etgan obyektiv olam unsurlari umumlashgan obrazlarning
tilda qanday o z ifodasini topishini mazmuniy Grammatika o rganadi. Shakliy
ʻ ʻ
Grammatika esa semasiologik tamoyil, shakldan mazmunga tamoyili asosida ish
ko radi. Grammatik kategoriyalarni tasnif qilishda shakl ustuvorlik qiladi. Bu
ʻ
yo’nalishda grammatik shakllarni o rganish jarayonida nolisoniy (ekstralingvistik)
ʻ

5omillarning e tiborga olinishi shart emasligi ta kidlanadi. Funksional Grammatikada ʼ ʼ
asosiy e tibor grammatik shakl va grammatik kategoriyalarning vazifasiga qaratiladi.
ʼ
Bunday Grammatikalarda lisoniy birlikning 3 tomoni: mazmun, shakl, vazifa
(funksiya) dialektik birlikda olinadi.
Grammatika muammolari dastlab qadimda Hindistonda (tilshunos Paninining
Grammatikaga oid traktatida, miloddan avvalgi 5—4-asrlarda), keyinroq
Yunonistonda (Aristotel, miloddan avvalgi 4-asr, yunon tilshunosi Apollon Diskol,
miloddan avvalgi 2-asr va boshqalarning asarlarida) ishlangan. Yunon grammatik
an analari lotin tilini o rganish jarayonida rivojlanib borgan.
ʼ ʻ
O zbekistonda Grammatikani o rganish tarixi Mahmud Koshg ariyning "Devonu
ʻ ʻ ʻ
lug otit turk" asariga borib taqaladi. Bu jarayon o rta asrlardagi lug atshunoslik
ʻ ʻ ʻ
taraqqiyotida ham o z aksini topgan (Toli Imoniy Hiraviyning "Badoye ul-lug at"
ʻ ʻ
asari, (15-asr), "Abushqa" nomli chig atoycha-turkcha lug at (16-asr) va boshqalar).
ʻ ʻ
Hozirgi o zbek tili Grammatikasi Yevropa Grammatikasi asosida yaratilgan. Bu
ʻ
jarayon 19-asrning 2-yarmidan boshlangan. Dastlab rus turkshunosi M. A. Terentyev
"Turk, fors, qirg iz (qozoq) va o zbek tillarining grammatikasi" (1875) kitobini yozib,
ʻ ʻ
SanktPeterburgda nashr ettirgan. Bu kitob mahalliy tilni o rganmoqchi bo lgan
ʻ ʻ
rusiyzabon kishilarga mo ljallangan edi. O zbek tilining izchil ilmiy Grammatikasini
ʻ ʻ
yaratishni 20-asrning 20-yillarida Fitrat, G ozi Yunus, Shorasul Zunnun va boshqalar
ʻ
boshlab berdilar. Keyinchalik bu sohada A.G ulomov, G .Abdurahmonov,
ʻ ʻ
A.Hojiyev, Sh.Rahmatullayev, Sh.Shoabdurahmonov, S.Usmonov, B.O rinboyev va
ʻ
boshqa tilshunos olimlar katta ishlarni amalga oshirdilar.
I. Bob. Grammatik tahlil va uning boshlang’ich sinf o’quvchilari
uchun ahamiyati

61.1 Grammatik tahlilning maqsadi va mazmuni
Ona tili darslarida o'quvchilaming grammatik termin va ular bilan bog'liq
tushunchalarni o'zlashtirishlarini yuqori samara bilan ta'minlashda muayyan
psixologik asoslarga amal qilish muvaffaqiyat garovi ekanligi shubhasizdir. Bu narsa
bugungi kun nuqtayi nazaridan ham metodik izlanishlarning jahon andozalariga mos
kelib, olib borayotgan tadqiqotimizning muhim jihati hisoblanadi. Biz bu o'rinda
maxsus psixologik izlanishni da'vo qilmagan holda, til o'qitish ruhshunosligida
tushunchalarni o'zlashtirish mexanizmlari haqidagi ma'lum darajada o'z isbotini
topgan ma'lumotlar, qarashlar, qoida va qonuniyatlarni belgilab chiqish va
chiqarilgan xulosalardan nazariy asoslar sifatida foydalanishni o'z oldimizga maqsad
qilib qo'ydik. Bu ma'lumotlarsiz metodik masalalarni hal etish uchun to'g'ri yo'l
topish qiyinligi aniqdir.
Shuningdek, bu ma'lumotlar o'quvchilarning nima uchun termin va unga bog'liq
grammatik tushunchalarni o'zaro qorishtirishlari, yanglishishlarining tub sabablarini
ochib berishiga ishonchimiz komil. Bir qator ruhshunos olimlar terminlarni
o'zlashtirish jarayoni haqida so'z yuritganlar. A.A.Leontev, A.N.Leontev,
A.A.Smirnov, N.I.Jinkin, A.N.Jdan, A.V.Smirnov, S.F.Juykov,
D.N.Bogoyavlenskiy, N.A.Menchinskaya, M.G.Davletshin, M.Vohidov,
E.G'oziyevlarning asarlarida termin va u anglatgan tushunchani idrok etish
muammolari yoritilgan.
Ta'kidlash joizki, termin va tushuncha bir-biridan farqli hodisalardir. "O'zbek tilining
izohli lug'ati" da termin va tushunchaga shunday ta'rif berilgan: "Termin. Fan,
texnika, kasb-hunarning biror xohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq va
barqaror ifodasi bo'lgan so'z yoki so'z birikmasi; termin".4 Ma'lum bo'ladiki,
grammatik termin tushunchaning ifodasi bo'lib, ayni paytda u til hodisasiga qo'yilgan
nomdir. Til hodisasitushuncha reallashib, termin bilan yuritiladi. Atama asosida
aytiladigan gaplar til hodisasiga taalluqli bo'ladi.
"Tushuncha. 1. Predmet va hodisalarning mantiqan ajratilgan muhim belgilarini
umumlashtirib, birlashtirib aks ettiruvchi umumiy tasavvur".5 Demak, grammatik
tushuncha - til hodisasining muhim belgilari haqidagi tasavvur. Grammatik tushuncha

7terminga berilgan ta'rifda (lug'atda-izoh) o'z ifodasini topadi. Grammatik termin va
tushuncha aks etgan ta'rif (izoh) til hodisasining xossalari, uni boshqa til
hodisalaridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilar, xususiyatlarni o'zida
mujassamlashtiradi.
A.V.Tekuchev grammatik tushunchalar haqidagi o'z tavsiyalarini psixologiya
ma'lumotlariga asoslanib yoritadi. U bunday deydi: "Psixologiya aqliy faoliyat bilan
bog'liq mexanizmlarni ochib berib, ularning grammatik tushunchalarni ongli qabul
qilish, ongli tafakkurning o'rni va olgan bilimlarini analiz va sintez qilish
operatsiyalarini kuzatadi"
Tushuncha terminning ma'no-mazmuni ekan, o'zlashtirish termini eslab qolishga
qaratilgan chora-tadbirlardangina iborat bo'lib qolmasligi, aksincha, butun diqqat-
e'tibor ma'no-mazmunni chuqur anglab yetishga yo'naltirilishi kerak degan xulosa
chiqarishimiz to'g'ri bo'ladi. Ona tili darsliklarida grammatik tushuncha terminning
ta'rifi, belgi va xususiyatlari aks etgan qoidalar orqali tushuntiriladi. Bundan
anglashilinadiki, tushunchani o'rganish ta'rif va qoidalardan bayon etilgan belgi va
xususiyatlarni anglab yetish mazmunida bo'lishi zarur. Grammatik vositalar va
ularning ma'nolarini bolalarga tushuntirishning asosiy prinspi o'rganilayotgan
qonuniyatni nutq tarkibida tahlil qilishdir. Grammatik tushuncha, - deb ta'kidlaydi
D.N.Bogoyavlenskiy, - shakl va mazmun o'rtasidagi mavjud aloqadorlikni anglash
orqali o'zlashtiriladi."7 Grammatik bilim nutqda obyektiv mavjud bo'lgan
qonuniyatlarning yozma nutq
4 O'zbek tilining izohli lug'ati.Ikki tomli.Z.Ma'rufov tahriri ostida.II.S-H.-M.Rus
tili,1981.15 O'zbek tilining izohli lug'ati.Ikki tomli.Z.Ma'rufov tahriri ostida.II.S-H.-
M.Rus tili,
vositasida faollashtirilgan, umumlashgan ifodasidir, grammatik tushuncha esa
nutqimizda obyektiv mavjud bo'lgan qonuniyatlarning ongli ko'rinishidir.
A.A.Smirnovning ta'kidlashicha, tushuncha borliqdagi narsa va hodisalarning
umumiy hamda muhim xossalarining aks etishidir. N.A.Menchinskaya tushunchaning
muhim xususiyatini umumlashganlik deb hisoblaydi. A.A.Smirnov ham,
N.A.Menchinskaya ham tushunchani egallash belgilarni o'zlashtirish va ushbu

8belgilar orasidagi bog'lanishni aniqlash bilan tugamaydi; uni egallash ushbu
tushunchani qo'llashni ham ko'zda tutadi,"8 deb hisoblaydilar. Ruhshunoslar
V.V.Davidov va D.B.Elkoninglar, - deb yozadi Y.K.Babanskiy, -ilmiy tushunchalarni
shakllantirishda o'quv materiali mazmunining shunday mantiqiy tuzilishini
izlaydilarki, bunda o'quvc hilar, eng avvalo, ana shunday tushunchalar butun
majmuining yaxlit strukturasini aniqlovchi genetik o'xshashlikdagi umumiy aloqani
aniqlaydilar".9 T.V.Gabay bilimlar subyektning o'zida bo'lishi yoki u axborotning
tashqi tashuvchilariga saqlanishi mumkinligiga e'tiborni qaratadi. Uning xulosalariga
ko'ra, subyekt faoliyatni bajarishning turli usullarni va u yoki bu usul orientrlarning
qaysi aniq bir to'plamiga kirishini ham bilishi kerak. Madomiki, biror axborot subyekt
tomonidan qo'llanar ekan, bunday axborot faoliyatning mo'ljal olish asosini tashkil
etadi. Basharti, faoliyat subyekt tomonidan mustaqil bajarilsa, faoliyatning mo'ljal
olish asosi bo'lmish axborot, avvolo, subyektning uzoq muddatli xotirasida o'z
moddiy tashuvchisiga ega bo'ladiki, bunday axborot shu yerdan tegishli timsollarni
dolzarblashtirish va faoliyatni qurush uchun operativ xotiraga kelib tushadi. Agar
faoliyat uning algoritmiga mos tashqi tashuvchilarga tayanib bajarilsa, u holda
faoliyatning mo'ljal olish asosi bo'lmish axborot subyektning operativ xotirasida
mavjud bo'ladi: u bevosita tashqi moddiy tashuvchilardan o'qish yo'li bilan olinadi.10
Ona tili darslarida axborotning moddiy tashuvchilari bular darsliklar, izohli lug'atlar,
grammatik ma'lumotnomalar, o'zbek tilshunosligiga do ir ilmiy va ommobop
risolalardir. O'quvchining uzoq muddatli xotirasida bilim, masalan, -da
yuklamasining imlosi haqidagi qoida bo'lmasa, u hamma vaqt shu qoida mavjud
bo'lgan tashqi tashuvchilarga murojaat etib turadi. Gramatizmdan qochilib, maboda
bolalarga qoidalar o'rgatilmas ekan, ularning qo'llarida shu qoida mavjud bo'lgan
manbalar bo'lishi shart. Bunday sharoitda ona tili ta'limining asosiy vazifasi
o'quvchilarni zarur qoidalarni kitoblardan tez topa bilishga o'rgatish, tegishli malaka
hosil qilishdan iborat bo'ladi. Lekin nutq uchun o'ta zarur qoidalarni o'quvchilarning
uzoq muddatli xotiralariga ko'chirish ona tili o'qitishning maqsadlaridan biri sanaladi.

9Bilimlarni o'zlashtirish borasida I.Y.Lerner olib borgan tadqiqotlar ham muhim
ma'lumotlar beradi. Uning ta'kidlashicha, tashqi ifodalanish va hissiy qabul qilishiga
yo'l beradigan faktlar idrok qilish, anglash va esda olib qolish
jarayonida o'zlashadi. Keyingisi, ya'ni esda olib qolish bo'lmasa, biror darajadagi
o'zlashtirish ham sodir bo'lmaydi. O'quvchining xotirada olib qolinadigan mazmun
bilan ko'rsatadigan faoliyati qanchalik jadal va har tomonlama bo'lsa, yodda qoldirish
shunchalik yaxshi va mustahkam bo'ladi.11 Bizningcha ham, o'quvchi imlo va tinish
belgilariga, grammatik vositaning qo'llanishiga doir qoidalardan tez foydalanib o'z
xatolarini jadal tuzatishga o'rgansa, bunday amaliy faoliyat orqali ana shu qoidalar
uzoq muddatli xotirada o'rnatib qoladi.
Yangi ona tili darsliklarida til hodisalarini berilgan matndan qidirish va mustaqil
holda tahlil orqali anglash vaziyatiga soladi. I.Y.Lernerning fikricha, qidirish jarayoni
bilan bog'liq ravishda sodir bo'ladigan o'zlashtirish topilganlarni yaxshiroq esda olib
qolishga olib keladi. Turli xil vaziyatlarda bilimlarni qo'llash ularni yod olis hga
qaraganda xotirada yaxshiroq mustahkamlaydi (garchi ayrim holatlarda yod olish
ham zarur). Bilim tartibga solingan, ya'ni boshqa bilimlar bilan qonuniyatlilik asosida
bog'langan bo'lsa, muayyan bilimlar tizimining bir qismi hisoblansa, shu paytdagina
to'laqonli o'zlashtiriladi.12 Metodist olima M.Omilxonova o'zining "Maktab ona tili
sintaksisini o'rganish" degan qo'llanmasida ruhshunoslarning ma'lumotlariga
asoslangan holda grammatik bilim, grammatik tushuncha va grammatik terminlarni
o'zaro qiyoslab chiqadi va o'qituvchilarda ular o'rtasidagi farqlar haqida yaqqol
tasavvur paydo qilish uchun quyidagi jadvalni keltiradi:
Grammatik bilim Grammatik termin Grammatik tushuncha
1. Til hodisalarining yozma nutq vositasida formallashtirilgan ifodasi. 2. Ongimizda
aks etgan real narsa-hodisalarning o'zgalarga tushunarli bo'lishini ta'minlaydigan
vositalar (so'z, gap)ni abstraksiyalash, umumlashtirishning hukm shaklidagi
natijasidir. 3. Gap shaklida ifodalangan bo'lib, o'ziga muvofiq til faktlarining
hammasiga tatbiq etiladi. 4. Tarkiban so'z, so'z birikmasi, termin, bog'lovchi
vositalardan tuziladi. 5. Ma'lum til qonuniyatiga oid faktlarning hammasi uchun
umumiy 1. Grammatik bilim chegarasini ko'rsatish vositasi. 2. Tildagi umumiy

10so'zlarning bir qismi bo'lib, fikrlash vositasi sanaladi. 3. Grammatik bilimlar tarkibida
ishlatiladi, tilde zuxur etadi. 4. Tarkiban so'z, so'z birikmasi, bog'in va tovushlardan
tuziladi. 1. Til hodisalarining ongimizdagi in'ikosi. 2. Tushunchaning bir ko'rinishi
bo'lib, fikrlash formasi hisoblanadi. 3. Grammatik bilimlarning hosilasi sifatida inson
ongida hosil bo'ladi. 4. Til qonuniyatlariga oid faktlarni abstraksiyalash,
umumlashtirish mahsulidir.
6. Til qonuniyatlarining Yozma nutq orqali konkretlashtirilgan modeli bo'lib, uni
o'qiymiz, yozamiz, eshitamiz.
5. Grammatik termin nutqni, binobarin, tafakkurni o'stiradi.
6. Grammatik tushunchan
7. Grammatik tushunchani o'zlashtirishning psixologik xususiyatlarini quyidagicha
ochib berishga harakat qilgan: Til qonuniyatlari, grammatik tushunchalarni
o'zlashtirishda "...ularning umumlashtiruvchilik xususiyati nazarda tutiladi, bunda
formalar asosiy o'lchov hisoblanadi".14 Chunonchi jo'nalish kelishigining asosiy
funksiyalaridan biri gap tarkibidagi so'zlarning o'zaro munosabatini ifodalashdir.
Tabiat, jamiyatdagi negativ hodisalar o'rtasidagi makon (uyga kirdi), zamon (kuzga
qoldirildi), sabab-natija (o'qiganimga xursandman), maqsad (ukamga olmoqchiman)
kabi turli bog'lanishlarning ongimizdagi in'ikosini yuzaga chiqarishda bu kelishik
qo'shimchasi -ga vosita bo'ladi. Yana shuni ham ta'kidlash kerakki, grammatik
vositaga grammatik tushunchani bog'lab qo'yish ba'zan mumkin emasligiga
M.Omilxonova e'tibor qaratgan. Yuqorida keltirilgan qo'shimchalarning bir nechta
ma'nosi borligini aytgan bo'lsak, -n,-in,-l,-il qo'shimchalari ham majhul, ham o'zlik
nisbatini ifodalaydi. Demak, ko'rishimiz mumkinki, bu o'rinda grammatik vositaga
grammatik tushunchani bog'lab o'rgatishda o'z qiyinchiliklari bor.
O'quv materiallarini o'rganish jarayonida turli aqliy operatsiyalarni bajarish
natijasida, birinchidan, o'quvchi bilimi taraqqiy etadi, ikkinchidan, uning analitik-
sintetik faoliyati shakllana boradi. Shu sababli ruhshunoslarimiz o'quv materialining
mazmuniga o'quvchining "psixik faoliyatini taraqqiy ettirishning mazmuni"15 deb

11ham qaraydilar. Grammatik bilimlarni o'zlashtirish natijasida o'quvchilarda
grammatik tushuncha hosil bo'ladi. Hosil bo'lgan grammatik tushuncha bundan keyin
o'rganiladigan grammatik bilimlarni o'zlashtirish uchun o'zlashtirilgan grammatik
bilim yangi tushunchalar hosil qilish uchun asos bo'ladi. "Grammatik tushuncha -
harakatdagi bilim, o'zlashtirilgandagi bilim -grammatik tushuncha".16
Pedagogikada qaror topgan ko'p tomonlama nazariy, amaliy, tarixiy hamda
metodologik jihatlardan in'ikosini topgan tushuncha terminga aylanadi. Endigina
paydo bo'lgan va yetarlicha chuqur asoslanmagan, to'laligicha ochib berilmagan va
hozircha keng tarqalmagan yangi tushunchalar tushunchaligicha qolib ketadi.
Ruhshunos olim S.L.Rubinshteyn ham ona tili ta'limida ongli tafakkur mahsuli
(tushuncha, hukm va xulosa chiqarish)ning tarkib topishi va rivojlanishi to'g'risida
umumlashtirishning uch turi mavjudligini ta'kidlaydi: empirik, nazariy va deduktiv
umumlashtirishlar. Bu umumlashtirishlar yordamida ish tutilsa, S.L.Rubenshteyn
mulohazasiga ko'ra topshiriq yo asta-sekin (empirik), yoki birdaniga (nazariy) hal
qilinishi mumkin. Ona tili darslarida o'quvchilarning o'zlashtirgan bilim, ko'nikma va
malakalarini abstraksiyalashtishda, umumlashtirishda, hamda xulosa chiqara olishida
fiziologik jihatdan qo'zg'otgich - tilning aniq grammatik materiali sanalsa, qo'zg'otish
vositasi - o'quv materiali mazmuniga muvofiq tanlangan o'qitish metodi sanaladi.
Shunday qilib, shakl va mazmun o'rtasidagi mutanosiblikni o'rganish, kuzatish, turli
grammatik shakllarning ma'nosini matnlarda ochib o'rganish, o'quv materialining
asosiy belgilariga rioya qilish, grammatik bilimlarga oid materiallarni izchil kursda
tahlil qilish, turli usullarda takrorlash natijasida o'quvchilar grammatik tushunchalarni
puxta o'zlashtiradilar.
Darslarda o'quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyati qancha taraqqiy ettirilsa, ular o'z
oldiga qo'yilgan muammoli topshiriqlarni shuncha qiynalmay bajara oladilar.
O'quvchi topshiriqlarni ishlash sir-asrorlarini o'rgana borgan sari unda ijodiy fikr
yuritish faoliyati shakllana boradi. Ijodiy fikr yuritish o'quvchilarda evristik layoqatni
o'stiradi. Darslarni ijodiy tashkil etish, yangi axborot texnologiyalaridan,
multimedialardan unumli foydalanish, mavzuni izchil o'rganish uchun yangi

12tushuncha va bilimlarni xotirada uzoq saqlovchi mashg'ulotlarni tayyorlash
o'quvchilardan zo'r mahorat talab etadi.
Yangi mavzuni o'zlashtirishda o'quvchi yangi fikrni signallar orqali qabul qiladi.
Signallar uch turkumga ajratiladi: 1) signal-indekslar - tabiat hodisalaridan olingan
signallar; 2) signal-timsollar - fototasvirni ko'rib, tanish kishini esga tushirish; 3)
aloqa signallari yoki shartli belgilar - harflar,raqamlar, formula, terminlar.17 So'z
yoki termin signal vazifasini o'tab, o'tilgan darslardagi grammatik terminlarni
aytilishi bilan unga oid tushunchani xotiraga keltira olish mavzuni tahlil va sintez qila
olishiga ko'mak beradi. Fanni bilish shu fanga oid termin va tushunchalarni bilish,
tushunish, ularni to'g'ri qo'llay olish demakdir. Shunday ekan, o'quvchining bilimiga
o'z malaka va ko'nikmalarida grammatik tushunchani anglay olishi va uni nutqda
to'g'ri qo'llay olishiga qarab baho beriladi. Ona tili darslarida maktab o'quvchilarining
mantiqiy fikrlash malakalari muntazam taraqqiy ettirib boriladi, oqibatda, ular o'z
fikrlash faoliyatlarini takomillashtirib, mantiqiy amallarni ham bajaradigan bo'ladilar.
Mustaqil fikrlash o'quvchilarning grammatik hodisalarni o'z shaxshiy kuzatishlari,
shu kuzatishlar asosida ularni tahlil va sintez qilishlari faktlarni taqqoslashlari,
solishtirishlari va ma'lum xulosaga kela bilishlarida namoyon bo'ladi. Bunday fikrlash
ongli kechadi. O'quvchilarni ongli fikrlashga o'rgatish muammolari yuzasidan ilmiy-
izlanishlar bir qator olib borilgan. O'quvchilarning ongli fikrlash malakalarini
takomillashtirish imkoniyaüari ona tili o'qitishning hamma bosqichlarida, har bir
darsda kuzatilishi haqida metodist olim A.G'ulomov ta'kidlab o'tgan:
a) bilib olish kerak bo'lgan har bir grammatik hodisaning eng muhim belgilari haqida
xulosa chiqarilganda;
b) til hodisalarini o'rgana borib, grammatik shakllarni toifaviy belgilariga ko'ra bir-
biridan o'zaro farqlashda, guruhlashda;
c) mashqlar bajarish orqali so'z, so'z shakli, so'z birikmasi va gaplarning o'ziga xos
xususiyatlarini ajrata boshlaganda.

131.2.Grammatik tahlil o’quvchilarning fikrlash qobilyatlarini
rivojlantirishdagi o’rni
O`zbek tilida grammatik ma’no quyidagi vosita va usullar bilan ifodalanadi:
1. Affiksatsiya. Bunda grammatik ma’no so`zning negiziga turli shakl yasovchi
affikslarni qo`shish bilan ifodalanadi: maktablar, maktabga, oddiyroq, ishlandi va h.k.
2. Yordamchi so`zlardan foydalanish. Mustaqil ma’noli so`zlar yordamchi so`zlar
orqali grammatik ma’noga ega bo`lishi mumkin: Daraxt mevasi bilan ko`rkam, odam
- mehnati bilan. (maqol)
3. Takrorlash. So`zlarni takrorlash ham grammatik ma’noni ifodalashga xizmat
qiladi: dasta-dasta gul, xirmon-xirmon paxta kabi. Bunda dasta, xirmon so`zlarini
takrorlash bilan ko`plik, mo`llik ma’nosi ifodalangan.
4. Suppletivizm. Bu - o`zaro bog`langan, ma’lum bir tizimni tashkil qilgan
grammatik ma’nolarni ifodalash uchun alohida-alohida so`zdan foydalanish usuli.
Masalan, o`zbek tilida bir grammatik tizimni hosil qiladigan I va II shaxs kishilik
olmoshlarining birligi men va sen so`zlari orqali, ko`pligi biz va siz so`zlaori orqali
ifodalanadi.
5. Urg`u so`zining grammatik ma’nosini ifoda qilish uchun xizmat qilishi mumkin:
akadé́mik (ot), - akademí ́́k (sifat), yangí ́ (sifat) – yá ́ngi (ravish), termá ́ (sifat) – té ́rma
fe’l ning bo`lishsiz shakli.
6. So`z tartibi. So`zlarning gapda oldinma-keyin kelish ham ba’zan grammatik ma’no
ifodalashga yordam beradi. Masalan: 1. Ajoyib odamlar. 2. Odamlar ajoyib. Birinchi
gapda ajoyib so`zi otdan oldin kelib sifatlovchi vazifasini, ikkinchi gapda ushbu so`z
otdan keyin kelib kesim vazifasini bajargan.
7. Ohang ham grammatik ma’no ifodalashda katta ahamiyatga ega. Bunda grammatik
ma’no so`zlarning gap sifatida shakllanishi bilan bog`liq. Masalan: Hamma keldi.
(Darak gap) - Hamma keldi? (so`roq gap) - Hamma keldi! (undov gap).
So`zning grammatik shakli
So`zning biror grammatik ma’no ifodalaydigan ko`rinishi uning grammatik shakli
deyiladi. Grammatik shakl grammatik ma’noni ifodalashning eng zaruriy sharti, tilda
ular biri ikkinchisiz mavjud bo`lmaydi. Masalan, otlardagi ko`plik ma’nosi –lar

14affiksli shakl orqali ifodalanadi: gullar; tushum kelishigi ma’nosini –ni affiksli shakl
ko`rsatadi va h.k.
O`zbek tilida so`zlar bir grammatik ko`rsatkichli, ko`p grammatik ko`rsatkichli yoki
grammatik ko`rsatkichsiz shaklda bo`lishi mumkin. Masalan: mamlakat – grammatik
ko`rsatkichsiz so`z shakli; mamlakatlari – bir grammatik ko`rsatkichli so`z shakli;
mamlakatlarida – ko`p grammatik ko`rsatkichli so`z shakl.
Hozirgi o`zbek tilida so`zlarning grammatik shakllari affikslar, yordamchi so`zlar
vositasida, so`zlarni juftlash yoki takrorlash orqali hosil qilinadi. SHunga ko`ra
so`zlarning quyidagi grammatik shakllari farqlanadi:
Grammatik shakl - grammatik vosita bildiruvchi, grammatik ma no ifodalovchi til ʼ
shakli. Mas, o zbek tilida "yaxshi-yaxshi" deb "yaxshi" sifati takrorlansa, bu so z
ʻ ʻ
ma nosini kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu grammatik vosita ba zi
ʼ ʼ
tillarda, mas, malayya yoki indonez tilida ko plikni bildiradi. Muayyan bir tilda turli
ʻ
G.sh. bir ma noda qo llanishi qam mumkin: -yotir, -yapti, -moqda kabi o zbek
ʼ ʻ ʻ
tilidagi G.sh.lar fe lning hozirgi zamon shaklidir. Aksincha, ayni bir G.sh. birdan
ʼ
ortiq grammatik ma noni bildira oladi. Mas, "lar" shakli "ishlar" so zida ham fe l,
ʼ ʻ ʼ
ham sifatdosh, ham ko plik hisoblanadi.
ʻ

15II. Bob. Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish
metodikasi.
2.1 Grammatik tahlilni o’tkazish usullari va metodlari.
Ulug‘-donishmandlardan biri«..kelajak tashvishi bilan yashasang, farzandlaringga
yaxshi bilim ber,o ‘qit», degan ekan. Shubhasiz bu gaplar to'g'ri. Toki inson o'zini
durustlamaguncha boshqalarga ham o'rnak bo'la olmaydi. Buyuk kelajakni istasang
kecha-kunduz harakat qilish kerak. Bolalaringning yaxshi kelajagini istasang esa
undan ham qattiq mehnat qilishga to'g'ri keladi. K.D.Ushinskiy boshlang‘ich
maktab o ‘quv predmetlari tizimida ona tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va
yetakchi predmet hisoblagan. „Ajoyib o ‘qituvchi bo ‘lgan ona tili bolaga ko ‘p
narsani o ‘rgatadi. Bola ikki-uch yil ichida shuncha ko ‘p narsa o ‘rganadiki, ko ‘p
narsa bilib oladiki, 20 yil qunt bilan metodik jihatdan juda to ‘g‘ri o ‘qiganda ham
uning yarmicha o‘rgana olmaydi. Ona tilining ulug‘ pedagogligi ham ana shundadir"
-deydi u. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflarda ona tilini o ‘rganishga katta
ahamiyat beriladi. Boshlang‘ich sinflarda o`qish darslari o ‘z vazifalarini belgilab
olishda ta’lim sohasidagi davlat hujjatlariga tayanadi. Keyingi yillarda mustaqillik
sharofati bilan ta’limni tubdan isloh qilish davlat siyosatining asosiy yo‘nalishiga
aylandi. Yurtimizda ta'lim-tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar
haqiqiy ma'noda bir-ikki yillik yoki qisqa davrda samaraga erishishga qaratilgan
ish emas, balki chin ma'noda bir necha yuz yillarga tatiydigan o ‘zgarish
CULTUREo‘rganish jarayonida o ‘quvchilar o ‘zlashtirishning turli ko ‘rinishlaridan
foydalanishadi, ya'ni o ‘zlashtirilayotgan ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash
hamda amaliyotga tatbiq etishda o ‘ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta'lim jarayonida
o ‘qituvchi va o ‘quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o ‘quvchilarning
mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal
etiladi.Ta'limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi.
Shunday ekan, ta'lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo ‘lishi kerak. Ilmiy
adabiyotlarda ta'limning maqsadi imkoniyatlaridan to ‘g‘ri, aniq, o ‘rinli foydalanish
ko ‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni

16rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish,
sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi
ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida o ‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va
yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning
muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma'naviy,
g‘oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi. Til o ‘rganish jarayonida xalqning madaniy-
axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo‘ladi.Ma'lumki, ta'limda ilg‘or
pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o ‘quv
mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini
amaliyotda qo ‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama
barkamol yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Insoniyatning ehtiyoj va talablari, jismoniy va ma`naviy yuksalishi
respublikamiz davlat siyosatning markaziga chiqarilgan bo`lib, hozirgi kunda
davlatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoyevning ta’lim-tarbiya borasida olib borayotgan
ishlarida yaqqol namoyon bo`lmoqda. Muhtaram Prezidentimiz Sh.M.
Mirziyoyevning 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli “O ‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi
farmonida uzluksiz ta`lim tizimini yanada takomillashtirish yo`lini davom
ettirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali
kadrlarni tayyorlash, ilmiy va innovatsion yutuqlarni amaliyotga joriy etishning
samarali mexanizmlarini yaratish ta`lim tizimi sohasidagi ustivor yo`nalishlar
sifatida belgilandi. Davlatimiz tomonidan ta`lim-tarbiya ishlari sifatini ko ‘tarish
ishlari amalga oshirila boshlandi.K.D.Ushinskiy boshlang‘ich maktab o ‘quv
predmetlari tizimida ona tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi
predmet hisoblagan. „Ajoyib o ‘qituvchi bo ‘lgan ona tili bolaga ko ‘p narsani o
‘rgatadi... Bola ikki-uch yil ichida shuncha ko ‘p narsa o ‘rganadiki, ko ‘p narsa bilib
oladiki, 20 yil qunt bilan metodik jihatdan juda to ‘g‘ri o ‘qiganda ham uning
yarmicha o ‘rgana olmaydi. Ona tilining ulug‘ pedagogligi ham ana shundadir" —
deydi u. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflarda ona tilini o ‘rganishga katta
ahamiyat beriladi. Boshlang‘ich sinflarda o`qish darslari o‘z vazifalarini belgilab

17olishda ta’lim sohasidagi davlat hujjatlariga tayanadi. Keyingi yillarda mustaqillik
sharofati bilan ta’limni tubdan isloh qilish davlat siyosatining asosiy yo‘nalishiga
aylandi.
Grammatik ma’no – murakkab hodisa. Mustaqil va alohida olingan so‘zda
lug‘aviy ma’no ustiga qavatlanadigan, yordamchi so‘zning mohiyatini tashkil
etadigan, ko‘plab so‘z uchun umumiy ma’no bo‘lgan ma’no grammatik ma’no
deyiladi. Masalan, kitob so‘zining lug‘aviy ma’nosi ustiga ot, turdosh ot, aniq ot,
yakka ot ma’nosi qavatlangan bo‘ladi. “Atash” ma’nosi va “so‘zni ergash so‘z
sifatida bosh so‘zga bog‘lash” uchun so‘zning mohiyatini tashkil etadi.
Grammatik ma’no leksik ma’nodan bir guruh so‘z uchun umumiyligi bilan
farqlanadi. Chunki lug‘aviy ma’no har bir so‘z uchun alohida bo‘ladi. Masalan,
hatto bir ma’nodoshlik qatoridagi har br so‘zning lug‘aviy ma’nosi farq
qiladi:basharaso‘zining lug‘aviy ma’nosi “odam boshi old tomoni
peshonadaniyakkacha bo‘lgan qismining salbiy ifoda” bo‘lsa,yuzso‘zining lug‘aviy
ma’nosi“odam boshi old tomoni peshonadan iyakkacha bo‘lgan qismining betaraf
ifodasi”dir. Farq: “salbiy ifoda” va “betaraf ifoda”. Lekin nafaqat ma’nodosh,
balki narsa-predmet va shaxsni bildiruvchi so‘zning barchasi uchun ot
grammatik ma’nosi umumiy. Grammatik ma’no barcha so‘z turkumida bor.
Lug‘aviy ma’no esa gap bo‘lagi va gap bo‘la oladigan so‘zda mavjud.
Mavjudligiga ko‘ra grammatik ma’no uchga bo‘linadi:
1)so‘zning tabiatida avvaldan mavjud bo‘lgan grammatik ma’no;
2)grammatik vosita yordamida hosil qilinadigan grammatik ma’no;
3)so‘z birikmasi va gap tarkibida vujudga keladigan grammatik ma’no.
So‘zning tarkibida avvaldan mavjud bo‘lgan ma’no. Ot turkumiga mansub ot,
aniq ot, mavhum ot, yakka ot, jamlovchi ot, atoqli ot, turdosh ot, sifat turkumida
sifat, asliy sifat, nisbiy sifat, son turkumida son, miqdor, payt, sabab,
ko‘makchida ko‘makchi, sof ko‘makchi, ko‘makchi vazifasidagi so‘z kabilar
ularda avvaldan mavjud grammatik ma’no. Har bir so‘z turkumida bunday ma’no
bor. So‘z biror turkumga xosmi, bu turkum atamasi uning bir grammatik
ma’nosining nomidir.

182.2 Grammatik tahlilni o’quvchilarga qiziqarli va tushunarli qilib
o’rgstish usullari.
Grammatik vosita yordamida hosil qilinadigan grammatik ma’no. Bunday
ma’no mustaqil so‘zda mavjud bo’lib, grammatik qo‘shimcha yordamchi so‘z
vositasida hosil qilinadi. Masalan, ot turkumida birlik va ko‘plik, egalik, kelishik,
kichraytirish, erkalash va ko‘makchi yordamida vujudga
keladi:kitobchalarimgaso’zidagi “kichraytirish oti”, “ko‘plikda”, birinchi shaxsdagi
birlik, egalik shaklida,
“jo‘nalish kelishigida” grammatik ma’nosi grammatik vosita yordamida vujudga
kelgan grammatik ma’no. Sifat va ravishdagi daraja, sonning sanoq sondan
boshqa barcha ma’no turi, fe’lda nisbat, bo‘lishli-bo‘lishsizlik, fe’lning xoslangan
shakli, mayl kabilar shunday ma’no sirasiga kiradi.So’z birikmasi va gap
tarkibida vujudga keladigan grammatik ma’no.Mustaqil so‘z erkin birikma
tarkibida bosh so‘z yoki ergash so‘z, gap tarkibida biror gap bo‘lagi, undalma,
kirish so‘z, ajratilgan bo‘lak, so‘z-gap bo‘lib keladi. Yordamchi so‘z so‘z yoki
gapni o‘zaro bog‘laydi (ko‘makchi va bog‘lovchi), qo‘shimcha ma’no beradi
(yuklama). Bu ma’no faqat gap tarkibida hosil bo‘ladi. Gapdan tashqaridagi
so‘zda bunday grammatik ma’no bo‘lmaydi. Nutqda har qanday mustaqil so‘z
shakli leksik ma’nodan tashqari, grammatik ma’noga ega bo‘ladi.
Masalan,ishimizdan, keltirdiso‘zlaridagiishvakelso’zlari o‘z leksik ma’nosidan
tashqaripredmetlik va harakat ma’nolarini ifoda qiladi. Bu ularning grammatik
ma’nosidir.Bu so’zlardagi–imiz, -dan, -tir, -diqo‘shimchalari turli
grammatikma’nolarni ifodalaydi. Grammatik ma’no so‘zning leksik ma’nosiga
orttirilgan
qo‘shimcha ma’nodir. So‘zning grammatik ma’nolari grammatikada o‘rganiladi.
So‘zlar o‘zlarining leksik va grammatik ma’nolari bilan farq qiladi.
Atoqli va turdosh otlar nutqda qo‘llanishiga ko’ra farqlanadi. Turdosh otlar
predmet yoki hodisani atashdan tashqari, ularni bir guruh yoki tipga kirishini
ham ifodalaydi. Atoqli otlar esa ma’lum shaxs, shahar, qishloq va boshqa
narsalarni shu tipdagilarni ichidan ajratib ko‘rsatish, ularning alohida individual

19xususiyaitni ifodalash uchun xizmat qiladi.Shu sababli, odatda, ikki bir xil ismli
shaxsni adashtirib yubormaslik uchun katta Muhammad, kichik Muhammad
iboralarihamqo‘llanadi.Bujihatdan tilfaqatginatushunchalarniumumlashtiruvchi vosita
bo‘lmay, ularni farqlash vositasi sifatida insonning
amaliy faoliyatida juda katta rol o‘ynaydi. Ma’lumki, ma’no lingvistik hodisa
bo‘liconference14grammatika bilan bog‘liq. Grammatika esa o‘z navbatida, ikki
turga bo‘linadi:
morfologiya; b) sintaksis.
Demak, grammatik ma’nolarni morfologik va sintaktik turlarga ajratish mumkin.
Morfologik ma’no deyilganda har qanday mustaqil so‘z va leksemaga
morfologiya nuqtayi nazaridan berilgan qo‘shimcha tavsiflar, qiymatlar
tushuniladi. Morfologik ma’noning mazmun-mundarijasini so‘z shakli, so‘z
turkumi, har bir turkumga oid bo‘lgan kategoriyalar, ularning turlari kabilarga
oid xususiy ma’nolar tashkil etadi Masalan,gulsozini olaylik. Bu so'zning
leksikma'nosi "kishiga zavq beruvchi o'simlik"dir. Morfologiya, avvalo, gul so'zini
uning shakllari nuqtai nazaridan o'rganadi va shu jilhatdan qo‘shimcha yoki
morfologik (grammatik) ma’nolar beradi. Masalan,gullarniso‘zida gulni otekanlik,
ko‘plikdalik, tushum kelishigida turganlik ma’nolari gul so‘zining leksik
m’nosiga nisbatan grammatik ma’nolardir. Grammatik ma’no ifodalanish
jihatdan ko‘rsatkichli (qo‘shimchali) yoki ko‘rsatkichsiz (qo‘shimchasiz) bo‘lishi
mumkin. Masalan, gul sozining “otlik” ma’nosi grammatik ma’no, lekin u hech
qanday qo‘shimchaga ega emas. Gullar so‘z shaklida esa gul so‘zining ko‘plik
ma’nosi maxsus - lar qo‘shimchasi bilan ifodalangan tilshunoslikda grammatik
ma’noning ifodalangan ifodalanmaganligi markerli yoki markersiz deb ham
yuritiladi: “gul” ning ot ekanligi markersiz, gullar shakli esa markerli holatdir.
Har bir til o‘zining maxsus grammatik mano ifodalovchi vositalar va tizimga ega.
Grammatik ma’no, avvalo, qo‘shimchalar bilan ifodalanadi. Bu qo‘shimchalar
tilshunoslikda munosabat shakllari yoki shakl yasovchilar deb ataladi. Hozirgi
kun darsliklarimizda esa ular sintaktik shakl yasovchilar (so‘z o‘zgartuvchilar)
va lug‘aviy shakl yasovchilar (shakl yasovchilar) deb yuritilmoqda.Sintaktik

20shakl yasovchilar ifodalagan ma’nolarning o‘ziga xos siri shundaki, ular gap
tarkibidagi so‘zlarga qisman qo‘shimcha ma’no beradi va ayni paytda so‘zlarni
sintaktik bog‘lash uchun xizmat qiladi. Bularga kelishik, egalik, shaxs-son
qo‘shimchalari kiritiladiLug‘aviy shakl yasovchilarning mohiyati shundan iboratki,
ular asosan,so‘zning leksik ma‘nosiga salmoqli qo‘shimcha ma’no beradi. Lekin bir
so‘zni
ikkinchi so‘z bilan bog‘lamaydi. Masalan,Men gullarga qaradimgapini olibko‘raylik,
bu gapdagigullargaso‘zida grammatik ma’no leksik ma’nodan birguruh so‘z uchun
umumiyligi bilan farqlanadi. Bu gapdagigullargaso‘zida -larqo‘shimchasi gul
so‘zining leksik ma’nosiga ikki va undan ortiq, ya’ni ko‘plik
ma’nosini beradi, xolos. Boshqacha aytganda. leksik ma’noni motifikatsiya
qiladi, o‘zgartiradi, sintaktik bog‘lanishga ta’sir etmaydi. Bu so‘zdagi-
gakelishikqo‘shimchasi esa gul so‘ziga yo‘nalish ma‘nosini beradi va uni qaradim
fe’li bilanb, avvalo, leksik va grammatik turlarga bo‘linadi. Grammatik ma’no
tabiatan grammatika bilan bog‘liq. Grammatika esa o‘z navbatida, ikki turga
bo‘linadi:
morfologiya; b) sintaksis.
Demak, grammatik ma’nolarni morfologik va sintaktik turlarga ajratish mumkin.
Morfologik ma’no deyilganda har qanday mustaqil so‘z va leksemaga
morfologiya nuqtayi nazaridan berilgan qo‘shimcha tavsiflar, qiymatlar
tushuniladi. Morfologik ma’noning mazmun-mundarijasini so‘z shakli, so‘z
turkumi, har bir turkumga oid bo‘lgan kategoriyalar, ularning turlari kabilarga
oid xususiy ma’nolar tashkil etadi Masalan,gulsozini olaylik. Bu so'zning
leksikma'nosi "kishiga zavq beruvchi o'simlik"dir. Morfologiya, avvalo, gul so'zini
uning shakllari nuqtai nazaridan o'rganadi va shu jilhatdan qo‘shimcha yoki
morfologik (grammatik) ma’nolar beradi. Masalan,gullarniso‘zida gulni otekanlik,
ko‘plikdalik, tushum kelishigida turganlik ma’nolari gul so‘zining leksik
m’nosiga nisbatan grammatik ma’nolardir. Grammatik ma’no ifodalanish
jihatdan ko‘rsatkichli (qo‘shimchali) yoki ko‘rsatkichsiz (qo‘shimchasiz) bo‘lishi
mumkin. Masalan, gul sozining “otlik” ma’nosi grammatik ma’no, lekin u hech

21qanday qo‘shimchaga ega emas. Gullar so‘z shaklida esa gul so‘zining ko‘plik
ma’nosi maxsus - lar qo‘shimchasi bilan ifodalangan tilshunoslikda grammatik
ma’noning ifodalangan ifodalanmaganligi markerli yoki markersiz deb ham
yuritiladi: “gul” ning ot ekanligi markersiz, gullar shakli esa markerli holatdir.
Har bir til o‘zining maxsus grammatik mano ifodalovchi vositalar va tizimga ega.
Grammatik ma’no, avvalo, qo‘shimchalar bilan ifodalanadi. Bu qo‘shimchalar
tilshunoslikda munosabat shakllari yoki shakl yasovchilar deb ataladi. Hozirgi
kun darsliklarimizda esa ular sintaktik shakl yasovchilar (so‘z o‘zgartuvchilar)
va lug‘aviy shakl yasovchilar (shakl yasovchilar) deb yuritilmoqda.Sintaktik
shakl yasovchilar ifodalagan ma’nolarning o‘ziga xos siri shundaki, ular gap
tarkibidagi so‘zlarga qisman qo‘shimcha ma’no beradi va ayni paytda so‘zlarni
sintaktik bog‘lash uchun xizmat qiladi. Bularga kelishik, egalik, shaxs-son
qo‘shimchalari kiritiladiLug‘aviy shakl yasovchilarning mohiyati shundan iboratki,
ular asosan,so‘zning leksik ma‘nosiga salmoqli qo‘shimcha ma’no beradi. Lekin bir
so‘zni
ikkinchi so‘z bilan bog‘lamaydi. Masalan,Men gullarga qaradimgapini olibko‘raylik,
bu gapdagigullargaso‘zida grammatik ma’no leksik ma’nodan birguruh so‘z uchun
umumiyligi bilan farqlanadi. Bu gapdagigullargaso‘zida -larqo‘shimchasi gul
so‘zining leksik ma’nosiga ikki va undan ortiq, ya’ni ko‘plik
ma’nosini beradi, xolos. Boshqacha aytganda. leksik ma’noni motifikatsiya
qiladi, o‘zgartiradi, sintaktik bog‘lanishga ta’sir etmaydi. Bu so‘zdagi-
gakelishikqo‘shimchasi esa gul so‘ziga yo‘nalish ma‘nosini beradi va uni qaradim
fe’li bilan bog‘laydi. Agargullarso‘ziga- gakelishigi
qo‘shilmasagulvaqaradimfe‘llariningbog‘lanishi yuzaga chiqmaydi va hokazo.

22 Xulosa
Shuni aytish kerakki, lug‘aviy shakl yasovchilar sirasi hozirgacha to‘liq
aniqlanmagan. Masalan, nisbat qo‘shimchalari aslida lug‘aviy shakl
yasovchilarga yaqin keladi. Xususan, o‘zlik nisbatdagi fe’l egaga (o‘zim kiyindim,
men kiyindim) ishora qiladi. Shuningdek, birgalik nisbat qo‘llansa ko‘plik
shakldagi ega ham namoyon bo‘ladi: ishlashdi (ular) kabi.- sashart
mayliqo‘shimchasi ham sintaktik bog‘lanishga ishora qiladi.
Agar ergash gapning oxiri-sabilan tugasa, shundan keyin bosh gap talabqiladi.
Sintaktik shakl yasovchilarning o‘ziga xosligi shundaki, ular ikki asosiy
grammatik xususiyatga ega: a) so‘zga qo‘shimcha ma’no beradi; b) o‘zi
qo‘shimchasi boshqasi bilan bog‘laydi.
Ma’lumki, sintaktik shakl yasovchilar so‘zlarni chapdan o‘ngga(uyga bordi),o‘ngdan
chapga(mening kitobim )bog‘lash xususiyatlariga ega. Lug‘aviy shaklyasovchi va
sintaktik shakl yasovchi affikslarning grammatik ma’no
xususiyatlari darslik va qo‘llanmalarda atroflicha yoritilgan.
O zbekistonda Grammatikani o rganish tarixi Mahmud Koshg ariyning "Devonu ʻ ʻ ʻ
lug otit turk" asariga borib taqaladi. Bu jarayon o rta asrlardagi lug atshunoslik
ʻ ʻ ʻ
taraqqiyotida ham o z aksini topgan (Toli Imoniy Hiraviyning "Badoye ul-lug at"
ʻ ʻ
asari, (15-asr), "Abushqa" nomli chig atoycha-turkcha lug at (16-asr) va boshqalar).
ʻ ʻ
Hozirgi o zbek tili Grammatikasi Yevropa Grammatikasi asosida yaratilgan. Bu
ʻ
jarayon 19-asrning 2-yarmidan boshlangan. Dastlab rus turkshunosi M. A. Terentyev
"Turk, fors, qirg iz (qozoq) va o zbek tillarining grammatikasi" (1875) kitobini yozib,
ʻ ʻ
SanktPeterburgda nashr ettirgan. Bu kitob mahalliy tilni o rganmoqchi bo lgan
ʻ ʻ
rusiyzabon kishilarga mo ljallangan edi. O zbek tilining izchil ilmiy Grammatikasini
ʻ ʻ
yaratishni 20-asrning 20-yillarida Fitrat, G ozi Yunus, Shorasul Zunnun va boshqalar
ʻ
boshlab berdilar. Keyinchalik bu sohada A.G ulomov, G .Abdurahmonov,
ʻ ʻ
A.Hojiyev, Sh.Rahmatullayev, Sh.Shoabdurahmonov, S.Usmonov, B.O rinboyev va
ʻ
boshqa tilshunos olimlar katta ishlarni amalga oshirdila

23 Foydalanilgan adabiyotlar
1.Bozorov O. O‘zbek tilida darajalanish, Toshkent, 1995.
2.O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi. O‘zbek tili va adabiyoti jurnali,
Toshkent, 2002-yil, 4-son.
3.Shahobiddinova Sh. Grammatik ma’no talqini xususida, Samarqand, 1993-yil.
4.O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yilʻ
5.Yespersen O., Filosofiya grammatiki, M., 1958; O zbek tili grammatikasi, T., I, II
ʻ
j., 1975, 1981; Sodiqov A. va boshqa, Tilshunoslikka kirish, T., 1981; Hojiyev A.,
6.Lingvistik terminlarning izoqli lug ati T., 1985; Sh oab d u r ahm o n o v Sh.,
ʻ
7.Hojiyev A. va boshqa, Hozirgi o zbek adabiy tili, T., 1980; Mahmudov N.,
ʻ
8.Nurmonov A., O zbek tilining nazariy grammatikasi, T., 1995; Nurmonov A.,
ʻ
9.Shahobiddinova Sh.vab., O zbek tilining nazariy grammatikasi, T., 2001.
ʻ
Abduhamid Nurmonov, Nemat Mahkamov.

27

Sotib olish