• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 144.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi

4Kurs ishining asosiy maqsadi – guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasini ilmiy-nazariy hamda amaliy jihatdan yoritishdan iborat. Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: Guruh va jamoa tushunchalarining mohiyatini pedagogik-psixologik nuqtai nazardan tahlil qilish; Guruh jamoasining shakllanish bosqichlari va tamoyillarini aniqlash; Jamoada shaxslararo munosabat va ijtimoiy-psixologik muhitni o‘rganish; Jamoaviy tarbiyaning metodlari va yo‘nalishlarini tahlil qilish; Ta’lim jarayonida guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni rivojlantirish usullarini ko‘rsatish; Pedagogning tarbiyaviy jarayondagi rolini aniqlash. Kurs ishining obyekti – ta’lim muassasasidagi o‘quvchilar jamoasi. Kurs ishining predmeti – guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi. Kurs ishining tuzilishi Ushbu kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bob uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 18Shuningdek, ijobiy muhit yaratishda sinfdagi umumiy qadriyatlar, urf- odatlar, an’analar, ichki qoidalar ham muhim. Masalan, har haftaning boshida bir-biriga tilak bildirish, do‘stlik kunini nishonlash, liderlarni tan olish kabi an’anaviy ishlanmalar ijtimoiy iqlimni boyitadi. Bu orqali sinf ichida o‘ziga xos madaniyat shakllanadi va bu madaniyat jamoaning barqarorligi uchun xizmat qiladi. Yana bir omil – bu jamoaning o‘z-o‘zini boshqarishidir. Agar o‘quvchilar o‘zlari jamoada rol o‘ynashsa, muammolarni o‘zlari muhokama qilishsa, bu ularning ijtimoiy faolligini kuchaytiradi. O‘qituvchi bunday holatda kuzatuvchi, yo‘naltiruvchi bo‘lib qoladi. Bu o‘z-o‘zini boshqaruv orqali jamoada o‘zaro hurmat, ishonch va yelka-doshlik shakllanadi. jamoada shaxslararo munosabatlar va ijtimoiy-psixologik muhit o‘zaro chambarchas bog‘liq. Ular pedagogik jarayonning samaradorligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Agar muhit ijobiy, insonparvar va ochiq bo‘lsa, o‘quvchilar nafaqat o‘z fikrini erkin bildiradi, balki bir-birini eshitadi, tushunadi va hurmat qiladi. Bu esa kelajakda jamiyatga ijtimoiy jihatdan yetuk, madaniyatli va mas’uliyatli shaxslarni yetkazib berishning kafolatidir. 1 bob Xulosa Guruh va jamoa tushunchalarining farqlanishi, ularning pedagogik va psixologik mohiyatini anglash ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Guruh jamoasining shakllanishi bosqichma-bosqich kechadi va bu jarayonda pedagog faol ishtirok etishi zarur. Har bir bosqichda to‘g‘ri yondashuv, ijtimoiy-psixologik muvozanatni saqlash va jamoaviylikni shakllantirish zarur. Jamoada sog‘lom shaxslararo munosabatlar va ijobiy psixologik muhit mavjud bo‘lsa, o‘quvchilar o‘zini erkin, faol va mas’uliyatli his qiladi. Tamoyillarga asoslangan yondashuv jamoaviy ruhni mustahkamlaydi. Shu bois, pedagog jamoa shakllanishining har bir jihatini puxta o‘rganishi va amaliyotga tadbiq etishi lozim. 21loyihalar, ekskursiyalar, bog‘dorchilik ishlari – bularning barchasi o‘quvchilarning real harakatlarda ishtirokini ta’minlaydi. Bu metod o‘zida mehnat tarbiyasini, ekologik mas’uliyatni, jamoaviylikni uyg‘unlashtiradi. Ijodiy metodlar – dramalash, rolli o‘yinlar, sahnalashtirish, plakat tayyorlash, esdalik daftarlarini yuritish, shoirona chiqishlar jamoani nafaqat birlashtiradi, balki ularning iste’dodlarini namoyon etishga ham imkon beradi. Bunday mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarda jamoa oldida chiqish qilishga, o‘z fikrini omma oldida ifoda etishga, ijodiy fikrlashga intilish kuchayadi. Rag‘batlantirish va taqdirlash metodlari jamoaning ichki kayfiyatini ko‘taradi. Eng faol, halol, mas’uliyatli, tartibli o‘quvchilarni taqdirlash, ularning jamoada tutgan o‘rnini e’tirof etish boshqa o‘quvchilarni ham faol bo‘lishga undaydi. Bu metod ijobiy musobaqalashuvni kuchaytiradi, ayniqsa, yosh bolalar uchun samarali hisoblanadi. Tashkiliy-metodik usullar – ya’ni maktab va sinf hayotini tartibga soluvchi rejalar, darsdan tashqari ishlar, oromgohdagi faoliyatlar orqali jamoaviy tarbiya 14Inklyuzivlik tamoyili – bu jamoa tarkibida har bir o‘quvchining ishtirokini ta’minlash tamoyilidir. Bu nafaqat nogironligi bor o‘quvchilarni, balki psixologik jihatdan sust, ijtimoiy ko‘nikmalari zaif yoki til o‘rganishda qiyinchilikka duch kelayotgan bolalarni ham qamrab oladi. Har bir bola o‘zini bu jamoaning ajralmas qismi deb his qilsa, u unda faol ishtirok etadi. Bu esa tenglik, insonparvarlik va ishtirokchanlik tamoyillariga bevosita bog‘liq. Qarorlar muhokamasi va ishtirok tamoyili – sinf yoki jamoada har qanday qaror pedagog tomonidan emas, jamoa bilan muhokama qilib qabul qilinsa, bu o‘quvchilarda o‘ziga bo‘lgan hurmatni oshiradi. Ular bu jamoaning faol ishtirokchisi ekanini his qiladi. Bu demokratik yondashuv orqali sinfda tartib, muvofiqlik va o‘zaro ishonch kuchayadi. Yana bir muhim tamoyil – sog‘lom raqobat va shaffoflik. Jamoada raqobat bo‘lishi tabiiy, ammo u adolatli va sog‘lom shaklda olib borilishi lozim. Bunda qaysidir a’zoni ustun qilish emas, balki har birining kuchli jihatlarini ochish muhim. Raqobatni ko‘ngilochar, motivatsion shaklda tashkil qilish sinfda faoliyatga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi. Guruh jamoasini shakllantirish tamoyillari jadvali Tamoyil nomi Mazmuni Pedagogik ahamiyati Insonparvarlik va hurmat Har bir o‘quvchining shaxsiyati qadrlanadi, hurmat qilinadi Shaxsiy o‘sish, o‘ziga bo‘lgan ishonch va ijtimoiy faollikni oshiradi Ochiqlik va erkin fikr almashish Fikrlar erkin bildiriladi, muloqot ochiq va to‘siqsiz bo‘ladi O‘quvchilarda so‘z erkinligi, faol ishtirok va ijtimoiy faollik shakllanadi Adolat va tenglik Har bir a’zoga teng imkoniyat, vazifalarning teng taqsimoti Ichki tartib-intizom, ishonch va jamoada ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi Hamkorlik Jamoaviy faoliyat, birgalikda qaror qabul qilish Muloqot, mas’uliyat va jamoada harakat qilish ko‘nikmalarini 27Yakuniy bosqichda pedagog tarbiyaviy ishlar samaradorligini baholaydi. Bu baholash individual va guruhiy shaklda olib boriladi. O‘quvchining faol ishtiroki, tashabbusi, ijtimoiy xulq-atvori, guruhdagi o‘zgarishlar muntazam kuzatib boriladi. Har bir kichik yutuq alohida e’tirof etilishi, rag‘batlantirilishi va boshqalar uchun namuna sifatida ko‘rsatilishi lozim.m pedagog guruhda tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda asosiy kuchdir. Uning kasbiy bilimlari, ijtimoiy faolligi, mehribonligi va adolatliligi o‘quvchilarda jamoaviylik, mas’uliyat, insoniylik va yetuklik fazilatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois har bir o‘qituvchi jamoaviy tarbiyaviy faoliyatda faqat dars beruvchi emas, balki haqiqiy tarbiyachi sifatida qatnashishi kerak. II BOB. xulosa Ta’lim jarayonida guruh bo‘lib ishlash, o‘quvchilarda ijtimoiy mas’uliyat, muloqot ko‘nikmalari va jamoaviylikni shakllantiradi. Hamkorlik metodlari – suhbat, loyiha, rolli o‘yin, guruhli bahslar – o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Shu bilan birga, pedagogning ushbu jarayonlardagi ishtiroki, kuzatuvchanligi va yo‘naltiruvchilik qobiliyati tarbiyaviy ishlar samaradorligini belgilaydi. Jamoa ichida sog‘lom muhitni yaratish, har bir o‘quvchining hissasini qadrlash va rag‘batlantirish pedagogning asosiy vazifasidir. Natijada o‘quvchilar jips, faol va ijtimoiy yetuk shaxs bo‘lib shakllanadi. 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi Yosh avlodni sog‘lom fikrli, jamoaviy ishlash ko‘nikmasiga ega, ijtimoiy faol insonlar etib tarbiyalash davlat ta’lim siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Bunda har bir o‘quvchining guruhdagi faol ishtiroki, o‘zaro hamkorlikka bo‘lgan tayyorgarligi va ijtimoiy mas’uliyat hissi muhim ahamiyat kasb etadi. Guruh jamoasini shakllantirish va uni boshqarish orqali o‘quvchilarning liderlik fazilatlari, tashabbuskorligi, o‘zaro hurmat va ishonch asosida hamkorlikda ishlash ko‘nikmalari rivojlanadi. Mazkur masala zamonaviy pedagogikadagi dolzarb yo‘nalishlardan biri bo‘lib, uni chuqur o‘rganish jamoaviy tarbiyaning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Guruhli faoliyat orqali o‘quvchilar o‘zlarining shaxsiy qobiliyatlarini jamoa bilan uyg‘unlashtirib, ijtimoiylashuv jarayonida faol ishtirok etadilar. Shuningdek, guruh doirasidagi munosabatlar orqali o‘quvchida mas’uliyat, intizom, mehnatsevarlik va insoniylik sifatlari mustahkamlanadi. Shu nuqtai nazardan, guruh jamoasini shakllantirish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borishning metodik asoslarini chuqur o‘rganish va amaliyotda qo‘llash hozirgi kunda pedagoglar uchun muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, ta’lim jarayonida interaktiv yondashuvlar, loyiha asosida ishlash, kichik guruhlar faoliyati orqali o‘quvchilarni ijtimoiy jihatdan faol va mas’uliyatli shaxs etib voyaga yetkazish imkoni ortmoqda. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Guruh jamoasi, uning shakllanishi va tarbiyaviy ta’siri masalalari pedagogika va psixologiya fanlarida keng yoritilgan. Bu borada A.V. Petrovsky, V.A. Kan-Kalik, G.M. Andreeva, L.I. Bojovich, O‘zbekistonlik olimlardan esa M.N. Maxmudov, M.A. Quronboyeva, G'.X. Xodjayeva va boshqalarning ilmiy ishlari asosiy manba sifatida xizmat qilmoqda. Ularning ilmiy qarashlarida jamoa – bu faqatgina o‘quvchilar 3yig‘indisi emas, balki maqsadli faoliyat asosida o‘zaro bog‘langan shaxslar tizimi sifatida talqin etiladi. Zamonaviy pedagogikada guruhli ta’lim metodlari – kollaborativ o‘qitish, loyihaviy yondashuv, muammoli vaziyatlarda guruhli tahlil – jamoaviy ishlashni rag‘batlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Shu bilan birga, sinfdagi ijtimoiy-psixologik muhitni o‘rganish, o‘quvchilarning rol va funksiyalarini aniqlash hamda ularga muvofiq pedagogik strategiyalar ishlab chiqish zaruriyati ortib bormoqda. Ta’lim sohasida olib borilayotgan amaliy tadqiqotlar, xususan, interaktiv metodlar, hamkorlikda ta’lim olish va shaxsiylashtirilgan yondashuvlar orqali guruh jamoasining shakllanish jarayoni yanada chuqur o‘rganilmoqda. Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishining ahamiyati shundaki, u guruh jamoasining pedagogik imkoniyatlarini ochib beradi. Guruhli faoliyat orqali o‘quvchilarning o‘zaro munosabati, hamkorlikdagi muomala madaniyati va jamoaviy fikrlashi shakllanadi. Ayniqsa, bugungi kunda zamonaviy ta’limda kichik guruhlar bilan ishlash, loyiha asosida ta’lim olish, rolli o‘yinlar va amaliy mashg‘ulotlar orqali jamoaviylik ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarb ahamiyatga ega. Ta’lim muassasalarida guruh orqali tarbiya berish, ularni shakllantirish bosqichlari va metodlari haqida nazariy va amaliy bilimlar beriladi. Jamoa ichida o‘quvchilar o‘zaro bir-birini qo‘llab-quvvatlash, mas’uliyatni bo‘lishish, intizomli bo‘lish, nizolarga yo‘l qo‘ymaslik kabi ijtimoiy ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Shuningdek, guruhda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar orqali shaxslararo munosabatlar, hamkorlik asosida ishlash kabi ijtimoiy-psixologik holatlar chuqur tahlil qilinadi. Bu esa pedagoglarga o‘z faoliyatini yanada samarali olib borishda, sinfdagi tarbiyaviy muhitni sog‘lomlashtirishda va o‘quvchilar o‘rtasidagi ijobiy munosabatlarni rivojlantirishda metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, ushbu kurs ishi orqali pedagog o‘z kasbiy faoliyatida guruh jamoasining ijtimoiy-tarbiyaviy imkoniyatlaridan to‘g‘ri va samarali foydalanishni o‘rganadi. 9ichki ehtiyojlarini qondiradi. Shunday ehtiyojlar jamoani psixologik jihatdan barqaror va samarali muhitga aylantiradi. Guruhda ishtirokchilar rollari rasmiy belgilangan bo‘lishi mumkin, masalan, sardor, yordamchi yoki oddiy a’zo. Ammo jamoada bu rollar tabiiy tarzda shakllanadi, odamlar o‘zining ichki qiziqishi, motivatsiyasi yoki ijtimoiy tajribasi asosida ma’lum mavqega ega bo‘ladi. Jamoada norasmiy liderlar ham bo‘lishi mumkin, bu esa ichki harakatlanishlarni yanada kuchaytiradi. Psixologik nuqtai nazardan jamoaning shakllanishi muayyan bosqichlardan iborat. Dastlabki bosqich – bu tanishish bosqichi, ya’ni guruh a’zolari bir-biri bilan aloqa o‘rnatishga harakat qiladi. Bu bosqichda ishtirokchilar o‘zining pozitsiyasini aniqlaydi, qanday guruhga tushib qolgani haqida fikr yuritadi. Keyingi bosqich – aniqlik va to‘qnashuv davri bo‘lib, bu yerda liderlik, rollar va vazifalar aniqlashiladi, ba’zan esa qarama-qarshiliklar ham yuzaga keladi. Uchinchi bosqich – bu uyg‘unlik va qabul qilish bosqichidir. Bu davrda guruh a’zolari bir-birini tushunib, umumiy qoidalar va qadriyatlar asosida harakat qilishga o‘tadi. Shaxslararo munosabatlar chuqurlashadi, o‘zaro ishonch shakllanadi. To‘rtinchi va eng barqaror bosqich – faoliyatning uyg‘unligi bosqichidir. Bu bosqichda guruh a’zolari umumiy maqsad sari bir jamoa sifatida harakat qiladi. Ular har bir vazifani birgalikda hal qilishga harakat qilishadi, va bunda tashqi boshqaruvga ehtiyoj kamayadi. Psixologiyada jamoani shakllantirishda muhim bo‘lgan holatlardan biri bu – hissiy barqarorlikdir. Jamoa ichida xavfsiz va ishonchli muhit bo‘lishi kerak. Har bir a’zo o‘z fikrini ochiq ayta olishi, tanqiddan cho‘chimay gaplasha olishi va xatolaridan o‘rganishga tayyor bo‘lishi lozim. Bunday muhitda o‘sish, o‘z- o‘zini rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantirish imkoniyati ortadi. Shu bosqichlarda pedagogning roli beqiyosdir. O‘qituvchi guruh ichidagi psixologik muvozanatni nazorat qiladi, nizolarni boshqaradi, inklyuziv muhit yaratadi va har bir o‘quvchining jamoaga moslashishini qo‘llab-quvvatlaydi. U 17ajralmas qismi deb his qiladi, ochiq bo‘ladi, fikr bildiradi va faollik ko‘rsatadi. Aks holda, sovuq, qo‘rqinchli yoki adolatsiz muhit o‘quvchini passivlashtiradi, yakkalanishga olib keladi. Ijobiy psixologik muhitni yaratish uchun bir nechta asosiy omillarni e’tiborga olish kerak. Ulardan biri – bu ijtimoiy tenglik. Sinfda hech kim ajratilmasligi, barchaga bir xil munosabatda bo‘lish juda muhim. Shuningdek, o‘quvchilarning fikrini qadrlash, ularni tinglash va e’tibor berish muhitni ijobiy qiladi. O‘qituvchi o‘quvchining harakatini emas, shaxsini qadrlashi lozim. Bu ishonch asosidagi munosabatlarni mustahkamlaydi. Shaxslararo munosabatlarning yana bir muhim tomoni – bu muloqot madaniyatidir. O‘quvchilar qanday muloqot qiladi, bir-biriga qanday munosabatda bo‘ladi, qanchalik ochiq va samimiy – bularning barchasi jamoaning ijtimoiy muhitini belgilaydi. O‘qituvchi o‘z nutqi, tana tili, savollar berish uslubi va munosabati bilan bu madaniyatga namuna bo‘ladi. Sinfda odob, hurmat, sabr va tushunish madaniyati shakllansa, bu jamiyatda muhim ko‘nikmalar hisoblanadi. Jamoada ba’zan nizolar, tushunmovchiliklar yoki to‘qnashuvlar ham yuzaga keladi. Bu tabiiy holatdir, chunki har kimning xarakteri, qiziqishi va tajribasi turlicha. Muhimi – bu nizolar qanday hal qilinadi. O‘qituvchi nizolarni bostirmasligi, balki ularni hal qilishga o‘rgatishi lozim. Kelishuvga asoslangan suhbatlar, bahs-munozaralar, vaziyatli o‘yinlar bu borada samarali vosita bo‘lishi mumkin. Bu jarayon orqali o‘quvchilar ijtimoiy murosaga erishishni o‘rganadi. Ijtimoiy-psixologik muhit faqat o‘quvchilar orasidagi munosabatlar emas, balki pedagogning o‘z o‘rnini qanday tutishiga ham bog‘liq. O‘qituvchining mehribonligi, qat’iyligi, adolatliligi, nutqidagi yumshoqlik yoki keskinlik – bularning barchasi sinf muhitiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun pedagog o‘z psixologik holatini boshqara olishi, stressni yengishi, neytral pozitsiyada bo‘lishi zarur. 19II BOB. Guruh jamoasini tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi 2.1.Jamoaviy tarbiyaning asosiy yo‘nalishlari va metodlari Jamoaviy tarbiya – bu o‘quvchilar guruhini birlashtirish, ular orasida ijobiy munosabatlar shakllantirish, umumiy ijtimoiy qadriyatlar asosida tarbiyaviy ishlar olib borish jarayonidir. Ta’lim tizimida jamoaviy tarbiya orqali o‘quvchilarda mas’uliyat, hamkorlik, fuqarolik pozitsiyasi, ijtimoiy faollik kabi muhim sifatlar rivojlanadi. Bu jarayonda o‘quvchilarning faqat individual qobiliyatlari emas, balki jamoa bilan ishlash, umumiy maqsad sari harakat qilish kabi ijtimoiy ko‘nikmalari ham shakllanadi. Jamoaviy tarbiyaning eng muhim yo‘nalishlaridan biri – bu fuqarolik tarbiyasi bo‘lib, o‘quvchilarni jamiyatga foydali inson sifatida shakllantirishga qaratiladi. Bu yo‘nalishda Vatanparvarlik, qonunlarga hurmat, milliy g‘urur, tarix va madaniyatga sadoqat asosiy tushunchalar sifatida ilgari suriladi. O‘quvchilarni faqat darsdan tashqari tadbirlarga emas, balki jamiyat hayotidagi dolzarb muammolarni tushunishga undash orqali jamoaviy fikrlash ko‘nikmalari mustahkamlanadi. Yana bir muhim yo‘nalish – bu axloqiy tarbiyadir. O‘quvchilarda odob- axloq, madaniy muloqot, halollik, sabr-toqat, o‘zaro hurmat, kattalarga hurmat va tengdoshlar bilan samimiy munosabatni rivojlantirish jamoada muhim ahamiyat kasb etadi. Jamoa ichidagi axloqiy muhit nafaqat individual tarbiyani, balki umumiy sinf madaniyatini ham belgilaydi. Shu bois, pedagoglar bu yo‘nalishda rolli o‘yinlar, muhokamalar, hayotiy vaziyatli mashqlar orqali axloqiy tarbiya metodlarini qo‘llaydi. Mehnat tarbiyasi ham jamoaviy tarbiyaning ajralmas yo‘nalishidir. O‘quvchilarning jamoaviy mehnatga jalb qilinishi orqali ularning mas’uliyati, sabr-bardoshi, jamoada harakat qilish qobiliyati rivojlanadi. Mehnat tarbiyasi faqatgina og‘ir ishlar emas, balki sinfni tartibga keltirish, bog‘dorchilik, 161.3. Jamoada shaxslararo munosabat va ijtimoiy-psixologik muhit Jamoaning shakllanishi va uning samarali faoliyat yuritishi uchun eng muhim omillardan biri bu – shaxslararo munosabatlar va ijtimoiy-psixologik muhitdir. Jamoa ichida a’zolar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning sifati, ishonch darajasi, muloqot madaniyati va hissiy muvozanat umumiy jamoaviy samaradorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun pedagogik jarayonda faqat tashkiliy struktura emas, balki aynan insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy- psixologik aloqalarning sifati diqqat markazida bo‘lishi kerak. Shaxslararo munosabat deganda jamoa a’zolari o‘rtasidagi do‘stlik, hamkorlik, yordam, tushunish, e’tibor, qabul qilish va baham ko‘rish kabi emotsional va axloqiy munosabatlar tushuniladi. Bu munosabatlar ijobiy shakllanganda jamoada o‘zaro ishonch, hurmat va hamjihatlik kuchayadi. Agar bu munosabatlar salbiy yo‘nalishda rivojlansa, jamoada nizolar, ishtiroksizlik va ijtimoiy ajralish paydo bo‘ladi. Shuning uchun har bir pedagog sinfda shaxslararo muvozanatni saqlashni birinchi darajali vazifa sifatida ko‘rishi zarur. Shaxslararo munosabatlar o‘z-o‘zidan shakllanmaydi. Ular muloqot, birgalikda faoliyat olib borish, hamkorlikdagi tajribalar, bahs va kelishuvlar orqali rivojlanadi. Pedagog bu jarayonlarda vositachi, yo‘naltiruvchi va ba’zida hakam rolini bajaradi. U jamoada nozik psixologik vaziyatlarni anglay olishi, o‘quvchilar o‘rtasidagi emotsional fonni kuzatib borishi kerak. Ayniqsa, yangi tashkil etilgan guruh yoki sinfda bu jarayon yanada muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Ijtimoiy-psixologik muhit bu – guruhdagi umumiy kayfiyat, ruhiy holat, ichki iqlimdir. U bevosita shaxslararo munosabatlarga, liderlikka, baholashga, muvaffaqiyatga munosabatga, rag‘bat va tanqidga qanday qaralishiga bog‘liq. Psixologik muhit iliq va do‘stona bo‘lsa, har bir o‘quvchi o‘zini jamoaning 23intiladi. Bu metod orqali har bir bola o‘zining kuchli tomonini ko‘rsatish, o‘ziga ishonch hosil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Guruhli ishlashda eng muhim jihatlardan biri – bu guruhlarning to‘g‘ri tashkil etilishidir. Guruhlar teng sonli, ijtimoiy jihatdan turlicha, har bir guruhda faol va passiv o‘quvchilar aralash bo‘lishi kerak. Guruh yetakchisi tanlanadi yoki tabiiy ravishda ajralib chiqadi. Guruhga beriladigan topshiriqlar esa ochiq, muammoli, fikrlashga yo‘naltirilgan, aniq yechimdan ko‘ra turli yo‘llar bilan yechiladigan bo‘lishi maqsadga muvofiq. Ta’lim jarayonida guruhli ishlash uchun samarali usullar mavjud. Ulardan biri bu – “Aqliy hujum” metodidir. Bu usulda o‘quvchilar muayyan mavzu yuzasidan o‘z fikrlarini tez va erkin ifoda etadi. Bu fikrlar tanqid qilinmaydi, faqat yozib olinadi. Keyinchalik tahlil qilinib, eng maqbullari tanlab olinadi. Bu metod o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni, tez qaror qabul qilishni, boshqa fikrga hurmat bilan qarashni o‘rgatadi. Yana bir samarali usul – “Guruhlararo bahs”. Bu usulda har bir guruh muayyan mavzuni himoya qiladi, boshqa guruh esa unga savollar beradi. Bu jarayon o‘quvchilarning dalil keltirish, mantiqiy fikrlash, javob berish, muhokama olib borish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Pedagog esa bu jarayonda yo‘naltiruvchi, hakam va rag‘batlantiruvchi rolini o‘ynaydi. “Loyiha usuli” ham guruhda ishlash va hamkorlikni rivojlantiradigan samarali yondashuvdir. O‘quvchilar biror muammoni aniqlaydi, uni tahlil qiladi, uni hal qilish yo‘llarini birgalikda ishlab chiqadi, natijalarni taqdim etadi. Bu usul real hayotga yaqin bo‘lib, o‘quvchilarni mustaqil tadqiqot, izlanish, amaliyotga yo‘naltiradi. Loyiha yakunida jamoa bo‘lib taqdimot o‘tkaziladi va umumiy natijaga baho beriladi. “Rolli o‘yinlar” esa hamkorlikda ishlashning ijtimoiy-psixologik ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quvchilar turli rollarda chiqish qiladi: rahbar, maslahatchi, ijrochi, kuzatuvchi va hokazo. Bu usul orqali o‘quvchilar jamoada 26bilan amaliy mashg‘ulotlar, suhbatlar, guruhiy topshiriqlar, muhokamalar, chiqishlar orqali jamoaviylik shakllantiriladi. Pedagog bu jarayonda yo‘naltiruvchi va muvofiqlashtiruvchi sifatida ishtirok etadi. Bundan tashqari, pedagog guruhda mustaqil fikrlash va muammoli vaziyatlarga yondashishni o‘rgatadi. O‘quvchilarga real hayotdagi muammolarni taqdim etib, ularni guruhda tahlil qilish, fikr almashish, xulosa chiqarish imkonini beradi. Bu metodik yondashuv, ayniqsa, shaxsiy javobgarlik va ijtimoiy faollikni oshirishda samarali hisoblanadi. Pedagog, shuningdek, sinf yoki guruhda tarbiyaviy ishlar rejasini puxta tuzishi, ularni tizimli va izchil olib borishi lozim. Har bir tadbir, suhbat yoki amaliy mashg‘ulot maqsadli, aniq natijaga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bu jarayonda pedagog sinf yetakchilari, ota-onalar va ma’muriyat bilan hamkorlikda ishlashi samaradorlikni yanada kuchaytiradi. Tarbiyaviy jarayonlarda pedagogning nutqi, harakati, kiyinish madaniyati, gapirish ohangi – barchasi o‘quvchilarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli pedagog har tomonlama namuna bo‘lishi lozim. Agar o‘quvchi o‘qituvchining adolatli, halol, ochiq va mehribon inson ekanini ko‘rsa, unga ishonadi va uning yetakchiligini qabul qiladi. Bu esa tarbiya samaradorligining asosiy shartidir. Pedagogning guruhda o‘z o‘rnini topishi uchun u o‘quvchilarni yaxshi tanishi, ularning qiziqishlari, o‘yinchoqlari, muammolari, orzulari haqida xabardor bo‘lishi kerak. Bu ma’lumotlar asosida u o‘quvchilar bilan individual yondashuv asosida ishlaydi. Har bir o‘quvchi o‘zining esda qolarli, qadrlangan inson ekanini his qilsa, u jamoada faol ishtirok etadi. Pedagog tarbiyaviy jarayonlarda hamkorlik muhitini kuchaytirishi uchun guruhda inklyuziv yondashuvdan ham foydalanadi. Yani barcha o‘quvchilar, shu jumladan zaif qatlam vakillari, nogironligi bo‘lganlar, ijtimoiy muammolarga ega bolalar ham jamoa hayotiga faol jalb qilinadi. Bu tenglik va adolat prinsipini mustahkamlaydi. 15Tamoyil nomi Mazmuni Pedagogik ahamiyati rivojlantiradi Motivatsiya va rag‘bat Har bir harakat ijobiy baholanadi, natijalar e’tirof etiladi O‘quvchilarni rag‘batlantiradi, ishtirokni kuchaytiradi Inklyuzivlik Har bir o‘quvchi jamoaviy faoliyatga jalb qilinadi Chetda qolgan, sust yoki ijtimoiy nofaol bolalarni jamoaga jalb qiladi Qarorlar muhokamasi Qarorlar o‘qituvchi emas, guruh bilan birga qabul qilinadi Demokratik muhit, teng ishtirok va qaror uchun mas’uliyat hissini kuchaytiradi Sog‘lom raqobat Natijaga emas, rivojga yo‘naltirilgan raqobat tashkil etiladi Faollikni oshiradi, o‘zini namoyon qilish imkonini beradi Shaffoflik Baholash, rag‘batlantirish va tanlovlar ochiq va tushunarli bo‘ladi Norozilik va ishonchsizlikning oldi olinadi Barqarorlik va davomiylik Jamoaviylik uzluksiz saqlanadi, muntazam mustahkamlanib boradi Jamoaning izchil rivoji, sinfda barqaror ijtimoiy muhitni saqlab qoladi Jamoani bir marta shakllantirib, keyinchalik e’tiborsiz qoldirish mumkin emas. Jamoaviylik doimo yangilanib turilishi, rivojlanib borishi zarur. Bu esa pedagogning uzluksiz kuzatuvi, muloqoti, yondashuvi va metodikasi orqali ta’minlanadi. Shunday qilib, guruh jamoasini shakllantirishda yuqoridagi tamoyillarga rioya etilsa, o‘quvchilar faqat bilim emas, balki hayot uchun zarur ijtimoiy tajriba, muloqot madaniyati va fuqarolik pozitsiyasini ham o‘zlashtiradi. Bu esa zamonaviy ta’limning eng muhim maqsadlaridan biridir. 10faollikni rag‘batlantiradi, passivlarni jalb etadi va har kimning o‘zini ifoda etishiga imkon yaratadi. Pedagog, ayniqsa, psixologik jihatdan nozik bolalar bilan ishlaganda ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradigan, hissiy yaqinlikni kuchaytiradigan uslullardan foydalanadi. Bu esa jamoa ichida muvozanat va o‘zaro hurmat muhitini mustahkamlaydi. Bunday sharoitda o‘quvchilar nafaqat bilim oladi, balki insoniy sifatlarni o‘zida shakllantira boradi. Psixologik jihatdan kuchli jamoa – bu ijtimoiy ko‘nikmalarga ega, ijobiy ruhda shakllangan, vazifalarni birgalikda hal qila oladigan, qaror qabul qilishda barcha ishtirok etadigan, bir-birining hissasini qadrlaydigan birlikdir. Bunday jamoalar har qanday loyihada, o‘qitishda yoki tarbiyaviy faoliyatda yuqori natijaga erishadi. Bu esa, zamonaviy pedagogika uchun asosiy mezonlardan biridir. 1.2.Guruh jamoasini shakllantirish bosqichlari va tamoyillari Guruh jamoasini shakllantirish murakkab, lekin o‘ta zarur bo‘lgan ijtimoiy-psixologik jarayon hisoblanadi. Bu jarayon har bir guruh a’zosining jamoadagi o‘rnini anglab yetishi, o‘zaro munosabatlar yo‘lga qo‘yilishi, vazifalarning birgalikda bajarilishi orqali yuzaga chiqadi. Shakllanish jarayoni bir necha bosqichlarda kechadi va bu bosqichlarning har birida pedagogning roli muhim hisoblanadi. Dastlabki bosqich – tanishuv bosqichi bo‘lib, bunda o‘quvchilar bir-biri bilan tanishadi, sinfdagi yoki guruhdagi umumiy vaziyatga ko‘z yugurtiradi. Bu bosqichda noaniqlik, tortinish va ichki yopiq holatlar kuzatiladi. O‘quvchilar hali bir-biriga to‘liq ishonmaydi, faollik ko‘rsatmaydi, tashabbus ko‘rsatishga ikkilanib turadi. Shu sababli pedagog bu bosqichda qiziqarli tanishuv mashqlari, jamoaviy o‘yinlar va ishonchga asoslangan topshiriqlar orqali o‘quvchilarni ochishga harakat qiladi. 6boshlaydi. Bu bosqichlarda pedagog yoki rahbarning roli nihoyatda muhim hisoblanadi. Jamoa shakllanishida o‘qituvchining yondashuvi, muloqot madaniyati, muammolarni hal qilish uslublari hal qiluvchi ahamiyatga ega. U sinfdagi sharoitni tahlil qilishi, har bir o‘quvchining psixologik xususiyatini e’tiborga olishi lozim. Faollik, ochiqlik, g‘oya aytish imkoniyati, fikr xilma-xilligini qo‘llab-quvvatlash jamoaviylikni kuchaytiradi. Guruh tarkibidagi shaxslar o‘zaro bog‘lanmagan bo‘lishi mumkin, lekin jamoada har bir a’zo boshqa bir a’zoga yaqinlik hissi bilan qaraydi. Jamoada individual manfaatlar emas, balki umumiy manfaatlar ustuvor bo‘ladi. Bu holat aynan ta’lim jarayonida bolalarni ijtimoiy faollikka, hamkorlikka va yetakchilikka tayyorlashda eng muhim vositalardan biridir. Bundan tashqari, guruh va jamoaning asosiy farqlari ularning ichki muhitida ham namoyon bo‘ladi. Guruhda “men” tushunchasi ustuvor bo‘lishi mumkin, jamoada esa “biz” tushunchasi asosiy o‘rinni egallaydi. Guruh ichida raqobat kuchli bo‘lishi mumkin, jamoada esa bu raqobat sog‘lom tarzda shakllanib, rivojlanish vositasiga aylanadi. Psixologik jihatdan qaralganda, guruhda ishtirok etayotgan odam o‘zini erkin his qilmasligi mumkin, ya’ni faqat tashqi zarurat bilan ishtirok etadi. Jamoada esa har bir a’zo ichki motivatsiya bilan faoliyat yuritadi, bu esa yuqori natijalarga olib keladi. Jamoada ishtirokchilar bir-birini rag‘batlantiradi, qo‘llab-quvvatlaydi, muvaffaqiyatlarni baham ko‘radi. Pedagogik nuqtai nazardan qaralganda, guruh bu – ta’lim jarayonida tashkil etilgan, muayyan vazifalarni bajarishga yo‘naltirilgan o‘quvchilar yig‘indisidir. Bu sinf, fan to‘garagi, sport jamoasi yoki loyihaviy ishlar uchun tuzilgan kichik guruh bo‘lishi mumkin. Guruhlar o‘zlarining tashkiliy tuzilmasi, vazifalari, vaqtinchalik yoki doimiyligiga ko‘ra farqlanadi. Ularning asosiy vazifasi – o‘quvchilarni bir maqsad atrofida birlashtirib, muayyan natijaga erishishga yo‘naltirishdir. 12shakllanish ancha tez va samarali kechadi. Aksincha, bosim, xatolarni ustidan kulish, rag‘bat yo‘qligi bo‘lsa – guruhda jamoaviylik paydo bo‘lmaydi. Shu bois pedagog o‘quvchilarning ruhiy holatini, hissiy fonini muntazam kuzatishi lozim. Kerak bo‘lsa, alohida suhbatlar, psixologik mashg‘ulotlar o‘tkazish zarur. Guruh jamoasi shakllanishida yana bir asosiy omil – muloqot sifatidir. O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishi, bir-birini diqqat bilan tinglashi, tanqidni adolatli va yumshoq qabul qilishi kerak. Buning uchun pedagog muloqot madaniyatini namoyish qilishi va uni mashq qilish orqali o‘rgatishi muhim. Bahs-munozaralar, guruh ichidagi kichik yig‘ilishlar, qarorlar qabul qilish jarayonlari barchasi ochiq muhitda o‘tkazilishi kerak. Shuningdek, jamoaviylikni shakllantirishda motivatsiya muhim o‘rin tutadi. Har bir a’zo o‘z harakati jamoa tomonidan qadrlanishini his qilishi kerak. Rag‘batlantirish, ijobiy fikr bildirish, minnatdorchilik bildirish – bu oddiy, lekin kuchli usullardir. Shu orqali o‘quvchilarda “men kerakman” degan hissiyot paydo bo‘ladi, bu esa jamoaviy ruhni kuchaytiradi. 3 Guruh jamoasini shakllantirish jarayoni faqatgina tashkiliy ishlar va faoliyatlar orqali emas, balki chuqur pedagogik tamoyillarga asoslangan holda olib borilishi kerak. Har qanday jamoa to‘g‘ri shakllanishi uchun bir qancha asosiy yondashuvlar, ya’ni tamoyillar doirasida harakat qilish zarur. Bu tamoyillar guruh ichida sog‘lom psixologik muhitni, barqaror ijtimoiy munosabatlarni va samarali hamkorlikni ta’minlaydi. Eng muhim tamoyillardan biri – insonparvarlik va hurmat tamoyili. Har bir o‘quvchi jamoada o‘z o‘rniga ega, o‘z fikriga, qobiliyatiga ega shaxs sifatida e’tirof etilishi kerak. O‘quvchilarni bir xil mezonda baholash, ularning kuchli va zaif tomonlarini tushunish, ularga individual yondashuv ko‘rsatish 3 Raxmatullayeva D. “Ta’limda shaxslararo munosabatlar psixologiyasi”. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021. 28Xulosa Mazkur kurs ishida guruh jamoasini tashkil etish, uni tarbiyalash va hamkorlikda ishlash metodikasi ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan har tomonlama tahlil qilindi. Zamonaviy ta’limda o‘quvchi shaxsini ijtimoiylashtirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatish va jamoaviylik ruhini singdirishda guruhli faoliyat muhim o‘rin tutadi. Aynan guruh jamoasi orqali o‘quvchilar bir-birini anglash, hurmat qilish, murosa qilish va birgalikda yechim topish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi. Kurs ishining birinchi bobida guruh va jamoa tushunchalarining pedagogik-psixologik talqini, ularning shakllanish bosqichlari, tamoyillari va jamoa ichidagi ijtimoiy-psixologik muhitning ahamiyati yoritildi. Ikkinchi bobda esa jamoaviy tarbiyaning yo‘nalishlari, o‘quvchilarda hamkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish usullari hamda bu jarayonda pedagogning o‘rni chuqur tahlil qilindi. Pedagogning kasbiy yondashuvi, kuzatuvchanligi va metodik mahorati guruhni mustahkam jamoaga aylantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan guruhli metodlar – suhbat, loyiha, rolli o‘yinlar, bahs-munozaralar – o‘quvchilarning faolligini oshiradi, ularni bir-biriga yaqinlashtiradi. Tarbiyaviy ishlarning izchil olib borilishi, adolatli baholash, rag‘batlantirish va sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish guruh jamoasining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, guruh jamoasini tashkil etish va uni tarbiyalash bo‘yicha metodik yondashuvlar ta’limning ijtimoiy va tarbiyaviy samaradorligini oshiradi. Shuning uchun har bir pedagog bu boradagi nazariy bilim va amaliy tajribalarni egallab, zamonaviy metodik usullardan maqsadga muvofiq foydalanishi zarur. Bu orqali nafaqat muvaffaqiyatli ta’lim, balki insoniylik, hamkorlik va madaniy jamiyatga zamin yaratiladi. 13pedagogning asosiy vazifalaridan biridir. Bu esa o‘z navbatida, o‘quvchilarda o‘ziga bo‘lgan ishonch va jamoaga bo‘lgan sadoqatni oshiradi. Keyingi tamoyil – ochiqlik va erkin fikr almashish muhitini yaratishdir. O‘quvchilar har qanday fikrini ochiq ayta olishlari, so‘z erkinligini his qilishlari kerak. Muloqot jarayonida har bir a’zoga so‘z berilishi, uning fikri qadrlanishi muhimdir. Aks holda, faqat kuchli yoki faol a’zolar yetakchi bo‘lib, boshqalar chetda qolib ketadi. Bu esa jamoaviylikni buzadi va norozilikka olib keladi. Shuning uchun ham muloqotda tenglik va ishtirokchanlik tamoyili saqlanishi kerak. Adolat va tenglik – jamoa tamoyillarining negizidir. O‘quvchilar o‘rtasida hech kim ajratilmasligi, barcha teng imkoniyatlarga ega bo‘lishi kerak. Boshqacha aytganda, sinfda favoritizm yoki kayfiyatga asoslangan qarorlar qabul qilinmasligi lozim. Bu tamoyil jamoaning ichki tartib-intizomini mustahkamlaydi, ishonchni oshiradi. Ayniqsa, baholashda adolat, vazifalar taqsimotida tenglik tamoyili qo‘llanilsa, bu o‘quvchilarni bir-biriga yaqinlashtiradi. Hamkorlik tamoyili ham jamoaviy ruhni shakllantirishda muhim hisoblanadi. Har bir topshiriq, loyiha yoki tadbir jamoa bo‘lib bajarilsa, bunda faqat natijaga emas, balki jarayonga e’tibor qaratilishi kerak. Birgalikda ishlash o‘quvchilarning o‘zaro muloqoti, ijtimoiy ko‘nikmalari, liderlik fazilatlarini rivojlantiradi. Hamkorlik orqali bolalar bir-birini anglaydi, yordam berishni o‘rganadi, mas’uliyatni bo‘lishadi. Bu esa kelajakda ularga ijtimoiy hayotga moslashishda foydali bo‘ladi. Motivatsiya va rag‘batlantirish tamoyili – har qanday faoliyatda o‘quvchilarning ishtirokini kuchaytiruvchi asosiy vositadir. O‘quvchilar faqat jazo orqali emas, balki ijobiy rag‘bat orqali o‘zgaradi. Har qanday ijobiy harakat e’tirof etilishi, kichik yutuqlar katta natijalar uchun zamin bo‘lishi kerak. Rag‘bat moddiy bo‘lishi shart emas, og‘zaki maqtov, alohida e’tibor yoki kichik sovg‘a ham jamoaviylikni mustahkamlaydi. 11Keyingi bosqich – o‘zaro rollarni taqsimlash bosqichidir. Bu bosqichda kim faol, kim tashabbuskor, kim passiv, kim boshqalarga ergashuvchan ekani namoyon bo‘ladi. Bu holat o‘quvchilar orasida tabiiy ravishda norasmiy liderlarning ajralib chiqishiga olib keladi. Bu jarayonda ijtimoiy maqomlar shakllana boshlaydi va guruhda ichki tartib intizomi yuzaga keladi. Pedagog bu holatni ehtiyotkorlik bilan kuzatishi, kerak bo‘lsa, muvozanatni ushlab turishi lozim. Uchinchi bosqich – o‘zaro ishonch va aloqa shakllanishidir. O‘quvchilar bir-birining xarakterini tushuna boshlaydi, hamkorlik qilishga harakat qiladi. Ular birgalikda topshiriqlarni bajarishda ko‘proq ochila boshlaydilar. Bu bosqichda o‘zaro qo‘llab-quvvatlash, fikr almashish, tanqidni to‘g‘ri qabul qilish kabi psixologik elementlar shakllanadi. Shuningdek, jamoaning umumiy qadriyatlari, ichki qoidalari, norasmiy tartib-intizomi yuzaga chiqadi. To‘rtinchi bosqich – jipslashuv va uyg‘unlashuv bosqichi deb ataladi. Bu bosqichda o‘quvchilar jamoaviylikni qadrlashni o‘rganadi. Har bir a’zo jamoa uchun foydali bo‘lishga harakat qiladi. Biror vazifani bajarishdan ko‘ra, umumiy natijaga erishish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda liderlik kuchayadi, lekin bu liderlik zo‘ravonlik yoki buyruqbozlikka emas, ijobiy namuna va mulohazali harakatlarga asoslanadi. O‘zaro fikrlar erkin bildiriladi, shaxsiy manfaat emas, umumiy maqsad ustuvor bo‘ladi. Keyingi bosqich – samarali jamoaviy faoliyat bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichga yetgan guruh to‘laqonli jamoa sifatida harakat qiladi. Ular har qanday topshiriqni jamoa bo‘lib bajaradi, muammolarni birgalikda tahlil qiladi, javobgarlikni o‘zaro bo‘lishadi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘z ustida ishlashni, o‘zaro maslahatlashishni, g‘oya ilgari surishni va ijtimoiy faol bo‘lishni o‘rganadi. Jamoaviy ong shakllanadi, ya’ni har bir a’zo jamoaning umumiy yo‘nalishini tushunadi va unga ko‘mak beradi. Guruh shakllanishida muhim rol o‘ynovchi yana bir jihat – psixologik iqlimdir. Agar sinfda yoki guruhda iliq, ishonchli va ochiq muhit bo‘lsa, 24o‘z o‘rnini topadi, mas’uliyatni anglaydi, o‘zini boshqalarning o‘rniga qo‘yib fikrlaydi. Guruhli ishlashda pedagogning roli alohida ahamiyatga ega. O‘qituvchi topshiriqni aniqlik bilan tushuntirishi, guruhlarni shakllantirishi, faoliyatni kuzatib borishi, baholash mezonlarini e’lon qilishi va yakuniy natijani baholashi lozim. Har bir o‘quvchining ishtirok darajasi inobatga olinishi, hatto passiv o‘quvchilar ham faoliyatga jalb qilinishi zarur. Baholash jarayoni ham hamkorlikni rag‘batlantiruvchi bo‘lishi lozim. Faqat yakka o‘quvchining emas, butun guruhning ishi baholanishi kerak. Bunda “guruhga hissa qo‘shganlik”, “fikr bildirganlik”, “boshqalarga yordam berganlik” kabi mezonlar inobatga olinadi. Baholashning ochiq, shaffof va adolatli bo‘lishi ham jamoada sog‘lom iqlimni ta’minlaydi. Hamkorlikni rivojlantirish uchun maktabda darsdan tashqari faoliyat ham muhim. Qo‘shma tadbirlar, ekskursiyalar, klublar, sport musobaqalari orqali o‘quvchilar bir-birini yaqindan tanishadi. Bu esa sinfdagi psixologik muhitni ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Qancha ko‘p birgalikda faoliyat olib borilsa, jamoada o‘zaro ishonch va hurmat shuncha kuchli bo‘ladi. Jamoada ishlash va hamkorlik qilish madaniyati bolalarga faqat maktab davrida emas, balki hayot davomida ham kerak bo‘ladi. Hozirgi kunda ish beruvchilar ko‘proq jamoa bilan ishlay oladigan, liderlikka ega, tashabbuskor va o‘zaro muloqot madaniyatini egallagan shaxslarni qadrlaydi. Shu bois, maktabda bu ko‘nikmalarni shakllantirish zamonaviy ta’limning ustuvor vazifasidir. guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni rivojlantirish usullari o‘quvchilarni shunchaki bilim olishga emas, balki ijtimoiy, axloqiy, madaniy va ruhiy jihatdan shakllangan shaxs bo‘lib yetishishiga xizmat qiladi. Bu usullar o‘quvchilarni hayotga tayyorlaydi, jamiyatda o‘z o‘rnini topa oladigan, boshqalar bilan birgalikda ishlay oladigan, murosaga keladigan, liderlik qila oladigan fuqarolarni tarbiyalaydi. 22doimiylik kasb etadi. Bu usul orqali jamoa an’analarini shakllantirish, sinf bayrog‘i, madhiyasi, odob qoidalari kabi atributlar orqali jamoaviylikka chuqur mazmun beriladi. Jamoaviy tarbiya metodlarining asosiy vazifasi – har bir o‘quvchining jamoada o‘z o‘rnini topishiga, o‘zining fikri va harakati bilan guruhga foyda keltirishiga, o‘zini mas’uliyatli, erkin va faol shaxs sifatida his qilishiga yordam berishdan iborat. Bu metodlar to‘g‘ri tanlansa va izchil qo‘llansa, o‘quvchi jamoa oldidagi vazifasini his qiladi, unga sodiq bo‘ladi, jamiyatda ham faol fuqaroga aylanadi. 2.2. Ta’lim jarayonida guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni rivojlantirish usullari Zamonaviy ta’lim jarayoni individual bilim olishdan ko‘ra jamoa bilan hamkorlikda ishlashga asoslangan. Chunki bugungi kunda jamiyatning har bir a’zosi nafaqat mustaqil fikrlay olishi, balki jamoada faol ishtirok etishi, fikr almashishi, o‘z hissasini qo‘shishi lozim. Shu sababli ta’limda guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni shakllantirish o‘quvchilarni ijtimoiy jihatdan tayyorlash, shaxslararo muomala ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Guruh bo‘lib ishlash deganda, o‘quvchilarning kichik jamoalarda o‘zaro fikr almashgan holda bir muammoni hal qilishi, vazifalarni bo‘lib olishi, har bir a’zo o‘z ulushini bajargani holda umumiy natijaga erishishi tushuniladi. Bu jarayon o‘quvchiga faqatgina bilim emas, balki hayot uchun zarur bo‘lgan mas’uliyat, tashabbus, liderlik, murosaga kelish, muloqot, yordam kabi ko‘nikmalarni beradi. Hamkorlikda o‘qitish (collaborative learning) metodi guruhli o‘qitishning zamonaviy shakli bo‘lib, bunda o‘quvchilar bilimni birgalikda yaratadi. Har bir o‘quvchi bu jarayonda faol ishtirok etadi, o‘z fikrini aytadi, boshqalarning fikriga hurmat bilan qaraydi. Shu yo‘l bilan ular umumiy yechim topishga 3018. Qodirova S. “Zamonaviy o‘qituvchining kasbiy yondashuvi”. – Toshkent: TDPU, 2023. 19. Islomova M. “Pedagogik iqlim va shaxslararo munosabatlar”. – Toshkent: 2019. 20. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun. – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami, 2020-yil. 21. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4312-sonli qarori, 2019-yil – Ta’lim sifatini oshirish va o‘qituvchilar malakasini takomillashtirish to‘g‘risida. 22. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 29-oktabrdagi PF–6108- sonli Farmoni – “Yangi O‘zbekiston – ma’naviyatli jamiyat” konsepsiyasi. 5I BOB. Guruh jamoasini tashkil etishning nazariy asoslari 1.1. Guruh va jamoa tushunchalarining pedagogik-psixologik talqini Ta’lim tizimida guruh va jamoa tushunchalari ko‘p hollarda sinonim sifatida ishlatilsa-da, aslida bu ikki tushuncha bir-biridan tubdan farq qiladi. Guruh bu – umumiy maqsadga yo‘naltirilgan, biror faoliyat doirasida tashkil topgan shaxslar to‘plamidir. Guruhlar ko‘pincha tashkiliy zarurat asosida shakllanadi va ularning hayoti ko‘p hollarda vaqtinchalik bo‘ladi. Masalan, sinfdagi o‘quvchilar yoki bir loyihada ishtirok etayotgan talabalar guruhi. Bunday guruhda a’zolar o‘rtasidagi aloqalar rasmiy, vazifa yo‘naltirilgan va shaxsiy yaqinliksiz bo‘lishi mumkin. Ular bir-birini yaxshi tanimasligi yoki psixologik jihatdan yaqin bo‘lmasligi ehtimoldan xoli emas. Bu holatlarda guruhda o‘zaro qo‘llab-quvvatlash, samimiylik, bir-birini tushunish kabi ijobiy ijtimoiy-psixologik omillar yetarli bo‘lmaydi. Aksincha, jamoa bu guruhdan keyingi rivojlanish bosqichidir. Jamoa – bu yagona qadriyatlar, umumiy ideallar, o‘zaro hurmat va ishonchga asoslangan shaxslar uyushmasidir. Jamoaning har bir a’zosi o‘zini nafaqat jamoa a’zosi, balki uning muhim va ajralmas qismi sifatida his qiladi. Jamoa ichida har bir insonning nuqtayi nazari inobatga olinadi, har kimning hissasi qadrlanadi va barcha umumiy maqsad sari harakat qiladi. 1 Guruhdan jamoaga aylanish jarayoni avtomatik tarzda kechmaydi. Bu murakkab, bosqichma-bosqich kechadigan psixologik va tarbiyaviy jarayondir. Dastlab, guruh a’zolari bir-birini tanib oladi, rollar taqsimlanadi, keyinchalik esa o‘zaro ishonch, ochiqlik, hamkorlik singari munosabatlar shakllana 1 Xasanboyeva O. “Pedagogika nazariyasi va tarixi”. – Toshkent: «Fan va texnologiya», 2019. 29Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Xasanboyeva O. “Pedagogika nazariyasi va tarixi”. – Toshkent: «Fan va texnologiya», 2019. 2. Yuldashev Q., Karimova R. “Umumiy pedagogika”. – Toshkent: «Zarqaynar», 2021. 3. Abdullayeva G’.T. “Sinf jamoasini shakllantirish metodikasi”. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020. 4. Karimov A.A. “Ijtimoiy pedagogika”. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2018. 5. Raxmatullayeva D. “Ta’limda shaxslararo munosabatlar psixologiyasi”. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021. 6. Jo‘rayev O’. “Pedagogik mahorat asoslari”. – Toshkent: “IQTISOD- MOLIYA”, 2020. 7. Komilova Z.A. “Faol ta’lim metodlari”. – Toshkent: TDPU, 2019. 8. Muxamedov M.M. “Guruhli va differensial o‘qitish usullari”. – Buxoro: BDU, 2020. 9. Musurmonova O.M. “Innovatsion pedagogik texnologiyalar”. – Toshkent: 2022. 10. Quronboyeva M.A. “Pedagogik yondashuvlar va ijtimoiy tarbiya”. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2021. 11. Tursunov R.A. “Ta’limda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish”. – Nukus: 2020. 12. Norkulova Z.M. “Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlar metodikasi”. – Toshkent: TDPU, 2017. 13. Sultonova M. “Ta’lim jarayonida hamkorlikni rivojlantirish”. – Namangan: NamDU, 2019. 14. Avazov T., Sattorova D. “Pedagogik psixologiya”. – Toshkent: “Iqtisodchi”, 2018. 15. Raximova M. “Psixologik muhit va guruh dinamikasi”. – Toshkent: 2021. 16. Sattorov A. “Ta’limda tarbiya jarayonining mohiyati”. – Farg‘ona: 2020. 17. Sodiqov A. “Yoshlar tarbiyasida jamoaviy yondashuv”. – Buxoro: 2022. 8yo‘naltirilgan faoliyat sifatida qabul qiladilar. Shunday muhitda o‘quvchi o‘zini jamiyatning faol va mas’uliyatli a’zosi sifatida tarbiyalaydi. Shuningdek, jamoada pedagogning roli murabbiy sifatida namoyon bo‘ladi. U o‘quvchilarning ichki dunyosini tushunadi, ularni qo‘llab- quvvatlaydi va har birining salohiyatini ochishga harakat qiladi. Jamoa muhitida o‘quvchilarning hissiy holati, muloqot madaniyati va ijtimoiy faolligi o‘zgaradi, bu esa ularning hayotga tayyor bo‘lishiga xizmat qiladi. Guruhda harakatlar ko‘proq rahbar tomonidan boshqarilsa, jamoada tashabbus bevosita a’zolardan keladi. O‘quvchilar o‘zlari qaror qabul qilishadi, muammolarni hal etishadi, rejalar tuzishadi. Bu esa ularni hayotga mustaqil qarashga, mas’uliyatli bo‘lishga, ijtimoiy vazifalarni o‘z zimmasiga olishga tayyorlaydi. Ta’lim muassasalarida guruhni jamoaga aylantirish pedagogdan ko‘p mehnat, sabr-toqat va puxta rejalashtirilgan ishni talab qiladi. Buning uchun metodik ishlanmalar, treninglar, psixologik mashg‘ulotlar, interaktiv metodlar – bularning barchasi pedagogik arsenalda bo‘lishi kerak. Faqatgina shunda guruh ijtimoiy-tarbiyaviy kuchli jamoaga aylanishi mumkin. Psixologiya fanida guruh va jamoa tushunchalari shaxslararo munosabatlar, hissiy yaqinlik, roli taqsimoti, ijtimoiy maqom va ichki motivatsiyalarga asoslangan holda o‘rganiladi. Guruh – bu odamlarning tashqi maqsadlar atrofida birlashgan, ko‘pincha vazifaviy yoki rasmiy aloqa doirasida mavjud bo‘ladigan psixologik tizimdir. Guruh a’zolari o‘rtasida muayyan darajada muloqot mavjud bo‘lishi mumkin, ammo bu aloqalar chuqur psixologik bog‘lanishga ega bo‘lmasligi mumkin. Jamoa esa bu bosqichdan o‘tgan, ichki birlik, o‘zaro ishonch va ruhiy uyg‘unlik asosida shakllangan ijtimoiy psixologik birlikdir. Jamoa ichida har bir a’zo o‘zini qadrlangan, eshitilgan va e’tiborga loyiq deb his qiladi. Bu esa insonning psixologik ehtiyojlari – tan olinish, tegishlilik, o‘zini anglash kabi 252.3. Guruhda tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda pedagogning roli Ta’lim va tarbiya jarayonining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan pedagogning shaxsiy fazilatlari, kasbiy mahorati va guruh bilan ishlash madaniyatiga bog‘liq. Ayniqsa, jamoada tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirishda pedagog faqat dars beruvchi emas, balki yo‘lboshchi, vositachi, motivator va ishonchli yetakchi sifatida faol ishtirok etadi. U o‘quvchilarning ijtimoiy shakllanishida asosiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Pedagog guruhdagi tarbiyaviy jarayonni tashkil qilishda, avvalo, sinf yoki guruhning ijtimoiy-psixologik muhitini tahlil qilishi lozim. Bu tahlil orqali u kim faol, kim passiv, kim liderlik qobiliyatiga ega, kim esa chetda qolayotganini aniqlay oladi. Buning uchun pedagog muntazam kuzatish, suhbatlar, psixologik testlar yoki mustaqil mashg‘ulotlarni baholash orqali axborot to‘playdi. Bu ma’lumotlar asosida u guruhdagi har bir o‘quvchiga individual yondashadi. Tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda pedagogning birinchi vazifasi – guruhni ijtimoiy birlikka aylantirishdir. Buning uchun sinfda ochiq va ishonchli muloqot muhiti yaratilishi kerak. O‘qituvchi o‘quvchilarga fikrini erkin bildirish, tanqidga dosh berish, boshqalarni tinglash va o‘z pozitsiyasini tushuntira olishni o‘rgatadi. Bu esa o‘z navbatida guruhdagi shaxslararo munosabatlarning yaxshilanishiga xizmat qiladi. Pedagog jamoada sog‘lom raqobatni yo‘lga qo‘yishi, o‘quvchilarni ijodiy faoliyatga jalb qilishi, tashabbusni qo‘llab-quvvatlashi lozim. Bu orqali o‘quvchilarda o‘zini namoyon qilishga, jamoadan ajralib chiqmaslikka, o‘z hissasini qo‘shishga intilish kuchayadi. Shu boisdan pedagog doim ijobiy fikr bildiruvchi, motivatsiya beruvchi va ilhomlantiruvchi bo‘lishi zarur. Tarbiyaviy ishlar doirasida pedagog sinfni turli yo‘nalishlarda birlashtira olishi kerak: bu – axloqiy tarbiya, ekologik tarbiya, fuqarolik tarbiyasi, estetik tarbiya, mehnat tarbiyasi va boshqalar. Har bir yo‘nalish bo‘yicha o‘quvchilar 7Biroq guruhlar har doim ham jamoaga aylana olmaydi. Jamoa – bu nafaqat tashkiliy birlik, balki ichki psixologik muhit, o‘zaro ishonch va ijtimoiy qadriyatlar bilan boyitilgan tarbiyaviy tuzilmadir. Jamoada har bir o‘quvchi o‘zini muhim a’zo deb his qiladi, boshqalarning fikrini hurmat qiladi, umumiy maqsad sari harakat qilishga tayyor bo‘ladi. Bunday birlik, ayniqsa o‘smir yoshidagi o‘quvchilarning ijtimoiy rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Pedagog uchun guruh va jamoaning farqini anglash – tarbiyaviy ishlarni to‘g‘ri tashkil qilishning kalitidir. Agar o‘qituvchi guruhga faqatgina nazorat ostidagi ijrochi tuzilma sifatida qarasa, unda o‘quvchilarning faolligi, mustaqilligi va tashabbuskorligi rivojlanmaydi. Aksincha, agar pedagog guruhni jamoaga aylantirish yo‘lida ishlasa, unda o‘quvchilarda hamkorlik, bir- biriga hurmat va o‘zaro yordam tamoyillari shakllanadi. Jamoaviylik tarbiyaning muhim komponentidir. Jamoaviy o‘qitish usullari – bu faqat o‘zlashtirish emas, balki shaxsiy va ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirish vositasidir. Jamoa orqali o‘quvchilar muloqot qilish, muammolarni hal qilish, liderlik qilish, javobgarlikni bo‘lishish kabi hayotiy ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Shuning uchun, pedagogik amaliyotda jamoani shakllantirishga yo‘naltirilgan uslublar tobora dolzarb bo‘lmoqda. Pedagogik jamoalarda ta’lim faqat bilim berish bilan cheklanmaydi. Bu jarayonda har bir a’zoning hissasi, qobiliyati va ehtiyojlari hisobga olinadi. O‘qituvchi har bir o‘quvchini faollikka jalb etadi, uni tinglaydi, rag‘batlantiradi va shunday muhit yaratadiki, har kim o‘zini erkin va ishonchli his qiladi. Bu esa shaxsning rivojlanishiga olib keladi. 2 Jamoa muhitida o‘quvchilar orasida sog‘lom raqobat, musobaqa va o‘zaro yordam uyg‘unlashadi. Bu pedagogik yondashuv o‘quvchilarning darsga bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Ular darsni faqat rasmiy majburiyat sifatida emas, balki jamoa bilan birgalikda maqsad sari 2 Raxmatullayeva D. “Ta’limda shaxslararo munosabatlar psixologiyasi”. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021. 20tozalash, xayriya ishlari, kichik loyihalarda qatnashish orqali ham amalga oshiriladi. Jamoa bo‘lib bajarilgan har bir ish o‘quvchilarni birlashtiradi, ular orasidagi o‘zaro ishonchni oshiradi. Estetik tarbiya – jamoani go‘zallikni ko‘ra biladigan, badiiy qadriyatlarni anglaydigan, musiqiy, tasviriy san’at va adabiyot orqali ruhiy boylikka ega bo‘lgan shaxslardan tashkil qilishni ko‘zlaydi. Jamoaviy tarzda teatr ko‘rinishlari, konsertlar, rasm ko‘rgazmalari tashkil etilishi, estetik didni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu yo‘nalish orqali nafaqat san’atga mehr uyg‘otiladi, balki o‘zini estetik ifoda qilish, chiqish madaniyati, o‘zaro maqtov va qo‘llab-quvvatlash muhitini yaratish ta’minlanadi. Ekologik tarbiya ham jamoaviylikni shakllantirishda dolzarb yo‘nalishdir. O‘quvchilarni tabiatni asrashga, ekologik madaniyatga ega bo‘lishga o‘rgatish – bu faqat dars emas, balki amaliy harakatlar orqali bo‘ladi. Daraxt ekish, chiqindilarni saralash, maktab hovlisini tozalash, tabiatni muhofaza qilish aksiyalarida jamoaviy ishtirok bolalarda muhitga nisbatan mas’uliyat hissini oshiradi. Sport-tanlov va sog‘lom turmush tarzi tarbiyasi ham jamoaviy ruhni kuchaytiradi. Jamoaviy musobaqalar, sport bayramlari, sog‘lom hayot haftaliklari orqali o‘quvchilar o‘z sog‘lig‘iga mas’uliyat bilan qaraydi, jismonan bardam bo‘lishga intiladi. Bunday tadbirlar guruhlar o‘rtasida do‘stona raqobatni kuchaytiradi, jamoaviy g‘alabalarga erishish istagini uyg‘otadi. Endi esa jamoaviy tarbiyada qo‘llaniladigan asosiy metodlarga e’tibor qaratamiz. Bu metodlar o‘quvchilarni faqat tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi sifatida jalb qilishni ko‘zda tutadi. Birinchi metod – bu suhbat va bahs bo‘lib, u orqali o‘quvchilar o‘z fikrini erkin aytish, boshqalarni tinglash, mantiqiy asoslash, muhokama yuritishni o‘rganadi. Suhbatlar doirasida axloqiy, vatanparvarlik, ijtimoiy masalalar yoritilishi lozim. Amaliy mashg‘ulotlar metodi esa bevosita ish faoliyati orqali tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishni nazarda tutadi. Jamoaviy tartibga keltirish ishlari, ijtimoiy 1MAVZU: Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi Kirish …………………………………………………………………………… I BOB. Guruh jamoasini tashkil etishning nazariy asoslari 1.1. Guruh va jamoa tushunchalarining pedagogik-psixologik talqini ………… 1.2.Guruh jamoasini shakllantirish bosqichlari va tamoyillari …………………. 1.3. Jamoada shaxslararo munosabat va ijtimoiy-psixologik muhit ……………. II BOB. Guruh jamoasini tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi 2.1.Jamoaviy tarbiyaning asosiy yo‘nalishlari va metodlari …………………….. 2.2.Ta’lim jarayonida guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni rivojlantirish usullari . 2.3.Guruhda tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda pedagogning roli ……. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………….

Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi

Купить