Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	144.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

10 Sotish

Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi

Sotib olish

1MAVZU: Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish
olib borish metodikasi
Kirish ……………………………………………………………………………
I BOB. Guruh jamoasini tashkil etishning nazariy asoslari
1.1. Guruh va jamoa tushunchalarining pedagogik-psixologik talqini …………
1.2.Guruh jamoasini shakllantirish bosqichlari va tamoyillari ………………….
1.3. Jamoada shaxslararo munosabat va ijtimoiy-psixologik muhit …………….
II BOB. Guruh jamoasini tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish
metodikasi
2.1.Jamoaviy tarbiyaning asosiy yo‘nalishlari va metodlari ……………………..
2.2.Ta’lim jarayonida guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni rivojlantirish
usullari .
2.3.Guruhda tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda pedagogning roli …….
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

2 KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi Yosh avlodni sog‘lom fikrli, jamoaviy ishlash
ko‘nikmasiga ega, ijtimoiy faol insonlar etib tarbiyalash davlat ta’lim
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Bunda har bir o‘quvchining
guruhdagi faol ishtiroki, o‘zaro hamkorlikka bo‘lgan tayyorgarligi va ijtimoiy
mas’uliyat hissi muhim ahamiyat kasb etadi. Guruh jamoasini shakllantirish va
uni boshqarish orqali o‘quvchilarning liderlik fazilatlari, tashabbuskorligi,
o‘zaro hurmat va ishonch asosida hamkorlikda ishlash ko‘nikmalari rivojlanadi.
Mazkur masala zamonaviy pedagogikadagi dolzarb yo‘nalishlardan biri bo‘lib,
uni chuqur o‘rganish jamoaviy tarbiyaning samaradorligini oshirishga xizmat
qiladi. Guruhli faoliyat orqali o‘quvchilar o‘zlarining shaxsiy qobiliyatlarini
jamoa bilan uyg‘unlashtirib, ijtimoiylashuv jarayonida faol ishtirok etadilar.
Shuningdek, guruh doirasidagi munosabatlar orqali o‘quvchida mas’uliyat,
intizom, mehnatsevarlik va insoniylik sifatlari mustahkamlanadi. Shu nuqtai
nazardan, guruh jamoasini shakllantirish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib
borishning metodik asoslarini chuqur o‘rganish va amaliyotda qo‘llash hozirgi
kunda pedagoglar uchun muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa,
ta’lim jarayonida interaktiv yondashuvlar, loyiha asosida ishlash, kichik
guruhlar faoliyati orqali o‘quvchilarni ijtimoiy jihatdan faol va mas’uliyatli
shaxs etib voyaga yetkazish imkoni ortmoqda.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Guruh jamoasi, uning shakllanishi
va tarbiyaviy ta’siri masalalari pedagogika va psixologiya fanlarida keng
yoritilgan. Bu borada A.V. Petrovsky, V.A. Kan-Kalik, G.M. Andreeva, L.I.
Bojovich, O‘zbekistonlik olimlardan esa M.N. Maxmudov, M.A. Quronboyeva,
G'.X. Xodjayeva va boshqalarning ilmiy ishlari asosiy manba sifatida xizmat
qilmoqda. Ularning ilmiy qarashlarida jamoa – bu faqatgina o‘quvchilar

3yig‘indisi emas, balki maqsadli faoliyat asosida o‘zaro bog‘langan shaxslar
tizimi sifatida talqin etiladi. Zamonaviy pedagogikada guruhli ta’lim metodlari
– kollaborativ o‘qitish, loyihaviy yondashuv, muammoli vaziyatlarda guruhli
tahlil – jamoaviy ishlashni rag‘batlantirishda muhim ahamiyatga ega
bo‘lmoqda. Shu bilan birga, sinfdagi ijtimoiy-psixologik muhitni o‘rganish,
o‘quvchilarning rol va funksiyalarini aniqlash hamda ularga muvofiq pedagogik
strategiyalar ishlab chiqish zaruriyati ortib bormoqda. Ta’lim sohasida olib
borilayotgan amaliy tadqiqotlar, xususan, interaktiv metodlar, hamkorlikda
ta’lim olish va shaxsiylashtirilgan yondashuvlar orqali guruh jamoasining
shakllanish jarayoni yanada chuqur o‘rganilmoqda.
Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishining ahamiyati shundaki, u
guruh jamoasining pedagogik imkoniyatlarini ochib beradi. Guruhli faoliyat
orqali o‘quvchilarning o‘zaro munosabati, hamkorlikdagi muomala madaniyati
va jamoaviy fikrlashi shakllanadi. Ayniqsa, bugungi kunda zamonaviy ta’limda
kichik guruhlar bilan ishlash, loyiha asosida ta’lim olish, rolli o‘yinlar va
amaliy mashg‘ulotlar orqali jamoaviylik ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarb
ahamiyatga ega. Ta’lim muassasalarida guruh orqali tarbiya berish, ularni
shakllantirish bosqichlari va metodlari haqida nazariy va amaliy bilimlar
beriladi. Jamoa ichida o‘quvchilar o‘zaro bir-birini qo‘llab-quvvatlash,
mas’uliyatni bo‘lishish, intizomli bo‘lish, nizolarga yo‘l qo‘ymaslik kabi
ijtimoiy ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Shuningdek, guruhda olib boriladigan
tarbiyaviy ishlar orqali shaxslararo munosabatlar, hamkorlik asosida ishlash
kabi ijtimoiy-psixologik holatlar chuqur tahlil qilinadi. Bu esa pedagoglarga o‘z
faoliyatini yanada samarali olib borishda, sinfdagi tarbiyaviy muhitni
sog‘lomlashtirishda va o‘quvchilar o‘rtasidagi ijobiy munosabatlarni
rivojlantirishda metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, ushbu kurs
ishi orqali pedagog o‘z kasbiy faoliyatida guruh jamoasining ijtimoiy-tarbiyaviy
imkoniyatlaridan to‘g‘ri va samarali foydalanishni o‘rganadi.

4Kurs ishining asosiy maqsadi – guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash
va hamkorlikda ish olib borish metodikasini ilmiy-nazariy hamda amaliy
jihatdan yoritishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: Guruh va jamoa
tushunchalarining mohiyatini pedagogik-psixologik nuqtai nazardan tahlil
qilish; Guruh jamoasining shakllanish bosqichlari va tamoyillarini aniqlash;
Jamoada shaxslararo munosabat va ijtimoiy-psixologik muhitni o‘rganish;
Jamoaviy tarbiyaning metodlari va yo‘nalishlarini tahlil qilish; Ta’lim
jarayonida guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni rivojlantirish usullarini
ko‘rsatish; Pedagogning tarbiyaviy jarayondagi rolini aniqlash.
Kurs ishining obyekti – ta’lim muassasasidagi o‘quvchilar jamoasi.
Kurs ishining predmeti – guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va
hamkorlikda ish olib borish metodikasi.
Kurs ishining tuzilishi Ushbu kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bob
uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

5I BOB. Guruh jamoasini tashkil etishning nazariy asoslari
1.1. Guruh va jamoa tushunchalarining pedagogik-psixologik talqini
Ta’lim tizimida guruh va jamoa tushunchalari ko‘p hollarda sinonim
sifatida ishlatilsa-da, aslida bu ikki tushuncha bir-biridan tubdan farq qiladi.
Guruh bu – umumiy maqsadga yo‘naltirilgan, biror faoliyat doirasida tashkil
topgan shaxslar to‘plamidir. Guruhlar ko‘pincha tashkiliy zarurat asosida
shakllanadi va ularning hayoti ko‘p hollarda vaqtinchalik bo‘ladi. Masalan,
sinfdagi o‘quvchilar yoki bir loyihada ishtirok etayotgan talabalar guruhi.
Bunday guruhda a’zolar o‘rtasidagi aloqalar rasmiy, vazifa yo‘naltirilgan va
shaxsiy yaqinliksiz bo‘lishi mumkin. Ular bir-birini yaxshi tanimasligi yoki
psixologik jihatdan yaqin bo‘lmasligi ehtimoldan xoli emas. Bu holatlarda
guruhda o‘zaro qo‘llab-quvvatlash, samimiylik, bir-birini tushunish kabi ijobiy
ijtimoiy-psixologik omillar yetarli bo‘lmaydi.
Aksincha, jamoa bu guruhdan keyingi rivojlanish bosqichidir. Jamoa – bu
yagona qadriyatlar, umumiy ideallar, o‘zaro hurmat va ishonchga asoslangan
shaxslar uyushmasidir. Jamoaning har bir a’zosi o‘zini nafaqat jamoa a’zosi,
balki uning muhim va ajralmas qismi sifatida his qiladi. Jamoa ichida har bir
insonning nuqtayi nazari inobatga olinadi, har kimning hissasi qadrlanadi va
barcha umumiy maqsad sari harakat qiladi. 1
Guruhdan jamoaga aylanish jarayoni avtomatik tarzda kechmaydi. Bu
murakkab, bosqichma-bosqich kechadigan psixologik va tarbiyaviy jarayondir.
Dastlab, guruh a’zolari bir-birini tanib oladi, rollar taqsimlanadi, keyinchalik
esa o‘zaro ishonch, ochiqlik, hamkorlik singari munosabatlar shakllana
1
Xasanboyeva O. “Pedagogika nazariyasi va tarixi”. – Toshkent: «Fan va texnologiya», 2019.

6boshlaydi. Bu bosqichlarda pedagog yoki rahbarning roli nihoyatda muhim
hisoblanadi.
Jamoa shakllanishida o‘qituvchining yondashuvi, muloqot madaniyati,
muammolarni hal qilish uslublari hal qiluvchi ahamiyatga ega. U sinfdagi
sharoitni tahlil qilishi, har bir o‘quvchining psixologik xususiyatini e’tiborga
olishi lozim. Faollik, ochiqlik, g‘oya aytish imkoniyati, fikr xilma-xilligini
qo‘llab-quvvatlash jamoaviylikni kuchaytiradi.
Guruh tarkibidagi shaxslar o‘zaro bog‘lanmagan bo‘lishi mumkin, lekin
jamoada har bir a’zo boshqa bir a’zoga yaqinlik hissi bilan qaraydi. Jamoada
individual manfaatlar emas, balki umumiy manfaatlar ustuvor bo‘ladi. Bu holat
aynan ta’lim jarayonida bolalarni ijtimoiy faollikka, hamkorlikka va
yetakchilikka tayyorlashda eng muhim vositalardan biridir.
Bundan tashqari, guruh va jamoaning asosiy farqlari ularning ichki muhitida
ham namoyon bo‘ladi. Guruhda “men” tushunchasi ustuvor bo‘lishi mumkin,
jamoada esa “biz” tushunchasi asosiy o‘rinni egallaydi. Guruh ichida raqobat
kuchli bo‘lishi mumkin, jamoada esa bu raqobat sog‘lom tarzda shakllanib,
rivojlanish vositasiga aylanadi.
Psixologik jihatdan qaralganda, guruhda ishtirok etayotgan odam o‘zini
erkin his qilmasligi mumkin, ya’ni faqat tashqi zarurat bilan ishtirok etadi.
Jamoada esa har bir a’zo ichki motivatsiya bilan faoliyat yuritadi, bu esa yuqori
natijalarga olib keladi. Jamoada ishtirokchilar bir-birini rag‘batlantiradi,
qo‘llab-quvvatlaydi, muvaffaqiyatlarni baham ko‘radi.
Pedagogik nuqtai nazardan qaralganda, guruh bu – ta’lim jarayonida
tashkil etilgan, muayyan vazifalarni bajarishga yo‘naltirilgan o‘quvchilar
yig‘indisidir. Bu sinf, fan to‘garagi, sport jamoasi yoki loyihaviy ishlar uchun
tuzilgan kichik guruh bo‘lishi mumkin. Guruhlar o‘zlarining tashkiliy tuzilmasi,
vazifalari, vaqtinchalik yoki doimiyligiga ko‘ra farqlanadi. Ularning asosiy
vazifasi – o‘quvchilarni bir maqsad atrofida birlashtirib, muayyan natijaga
erishishga yo‘naltirishdir.

7Biroq guruhlar har doim ham jamoaga aylana olmaydi. Jamoa – bu nafaqat
tashkiliy birlik, balki ichki psixologik muhit, o‘zaro ishonch va ijtimoiy
qadriyatlar bilan boyitilgan tarbiyaviy tuzilmadir. Jamoada har bir o‘quvchi
o‘zini muhim a’zo deb his qiladi, boshqalarning fikrini hurmat qiladi, umumiy
maqsad sari harakat qilishga tayyor bo‘ladi. Bunday birlik, ayniqsa o‘smir
yoshidagi o‘quvchilarning ijtimoiy rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi.
Pedagog uchun guruh va jamoaning farqini anglash – tarbiyaviy ishlarni
to‘g‘ri tashkil qilishning kalitidir. Agar o‘qituvchi guruhga faqatgina nazorat
ostidagi ijrochi tuzilma sifatida qarasa, unda o‘quvchilarning faolligi,
mustaqilligi va tashabbuskorligi rivojlanmaydi. Aksincha, agar pedagog
guruhni jamoaga aylantirish yo‘lida ishlasa, unda o‘quvchilarda hamkorlik, bir-
biriga hurmat va o‘zaro yordam tamoyillari shakllanadi.
Jamoaviylik tarbiyaning muhim komponentidir. Jamoaviy o‘qitish usullari
– bu faqat o‘zlashtirish emas, balki shaxsiy va ijtimoiy kompetensiyalarni
shakllantirish vositasidir. Jamoa orqali o‘quvchilar muloqot qilish,
muammolarni hal qilish, liderlik qilish, javobgarlikni bo‘lishish kabi hayotiy
ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Shuning uchun, pedagogik amaliyotda jamoani
shakllantirishga yo‘naltirilgan uslublar tobora dolzarb bo‘lmoqda.
Pedagogik jamoalarda ta’lim faqat bilim berish bilan cheklanmaydi. Bu
jarayonda har bir a’zoning hissasi, qobiliyati va ehtiyojlari hisobga olinadi.
O‘qituvchi har bir o‘quvchini faollikka jalb etadi, uni tinglaydi, rag‘batlantiradi
va shunday muhit yaratadiki, har kim o‘zini erkin va ishonchli his qiladi. Bu esa
shaxsning rivojlanishiga olib keladi. 2
Jamoa muhitida o‘quvchilar orasida sog‘lom raqobat, musobaqa va o‘zaro
yordam uyg‘unlashadi. Bu pedagogik yondashuv o‘quvchilarning darsga
bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Ular darsni faqat rasmiy
majburiyat sifatida emas, balki jamoa bilan birgalikda maqsad sari
2
Raxmatullayeva D. “Ta’limda shaxslararo munosabatlar psixologiyasi”. – Toshkent: “Yangi asr
avlodi”, 2021.

8yo‘naltirilgan faoliyat sifatida qabul qiladilar. Shunday muhitda o‘quvchi o‘zini
jamiyatning faol va mas’uliyatli a’zosi sifatida tarbiyalaydi.
Shuningdek, jamoada pedagogning roli murabbiy sifatida namoyon
bo‘ladi. U o‘quvchilarning ichki dunyosini tushunadi, ularni qo‘llab-
quvvatlaydi va har birining salohiyatini ochishga harakat qiladi. Jamoa
muhitida o‘quvchilarning hissiy holati, muloqot madaniyati va ijtimoiy faolligi
o‘zgaradi, bu esa ularning hayotga tayyor bo‘lishiga xizmat qiladi.
Guruhda harakatlar ko‘proq rahbar tomonidan boshqarilsa, jamoada
tashabbus bevosita a’zolardan keladi. O‘quvchilar o‘zlari qaror qabul qilishadi,
muammolarni hal etishadi, rejalar tuzishadi. Bu esa ularni hayotga mustaqil
qarashga, mas’uliyatli bo‘lishga, ijtimoiy vazifalarni o‘z zimmasiga olishga
tayyorlaydi.
Ta’lim muassasalarida guruhni jamoaga aylantirish pedagogdan ko‘p
mehnat, sabr-toqat va puxta rejalashtirilgan ishni talab qiladi. Buning uchun
metodik ishlanmalar, treninglar, psixologik mashg‘ulotlar, interaktiv metodlar –
bularning barchasi pedagogik arsenalda bo‘lishi kerak. Faqatgina shunda guruh
ijtimoiy-tarbiyaviy kuchli jamoaga aylanishi mumkin.
Psixologiya fanida guruh va jamoa tushunchalari shaxslararo
munosabatlar, hissiy yaqinlik, roli taqsimoti, ijtimoiy maqom va ichki
motivatsiyalarga asoslangan holda o‘rganiladi. Guruh – bu odamlarning tashqi
maqsadlar atrofida birlashgan, ko‘pincha vazifaviy yoki rasmiy aloqa doirasida
mavjud bo‘ladigan psixologik tizimdir. Guruh a’zolari o‘rtasida muayyan
darajada muloqot mavjud bo‘lishi mumkin, ammo bu aloqalar chuqur
psixologik bog‘lanishga ega bo‘lmasligi mumkin.
Jamoa esa bu bosqichdan o‘tgan, ichki birlik, o‘zaro ishonch va ruhiy
uyg‘unlik asosida shakllangan ijtimoiy psixologik birlikdir. Jamoa ichida har
bir a’zo o‘zini qadrlangan, eshitilgan va e’tiborga loyiq deb his qiladi. Bu esa
insonning psixologik ehtiyojlari – tan olinish, tegishlilik, o‘zini anglash kabi

9ichki ehtiyojlarini qondiradi. Shunday ehtiyojlar jamoani psixologik jihatdan
barqaror va samarali muhitga aylantiradi.
Guruhda ishtirokchilar rollari rasmiy belgilangan bo‘lishi mumkin,
masalan, sardor, yordamchi yoki oddiy a’zo. Ammo jamoada bu rollar tabiiy
tarzda shakllanadi, odamlar o‘zining ichki qiziqishi, motivatsiyasi yoki ijtimoiy
tajribasi asosida ma’lum mavqega ega bo‘ladi. Jamoada norasmiy liderlar ham
bo‘lishi mumkin, bu esa ichki harakatlanishlarni yanada kuchaytiradi.
Psixologik nuqtai nazardan jamoaning shakllanishi muayyan
bosqichlardan iborat. Dastlabki bosqich – bu tanishish bosqichi, ya’ni guruh
a’zolari bir-biri bilan aloqa o‘rnatishga harakat qiladi. Bu bosqichda
ishtirokchilar o‘zining pozitsiyasini aniqlaydi, qanday guruhga tushib qolgani
haqida fikr yuritadi. Keyingi bosqich – aniqlik va to‘qnashuv davri bo‘lib, bu
yerda liderlik, rollar va vazifalar aniqlashiladi, ba’zan esa qarama-qarshiliklar
ham yuzaga keladi.
Uchinchi bosqich – bu uyg‘unlik va qabul qilish bosqichidir. Bu davrda
guruh a’zolari bir-birini tushunib, umumiy qoidalar va qadriyatlar asosida
harakat qilishga o‘tadi. Shaxslararo munosabatlar chuqurlashadi, o‘zaro ishonch
shakllanadi. To‘rtinchi va eng barqaror bosqich – faoliyatning uyg‘unligi
bosqichidir. Bu bosqichda guruh a’zolari umumiy maqsad sari bir jamoa
sifatida harakat qiladi. Ular har bir vazifani birgalikda hal qilishga harakat
qilishadi, va bunda tashqi boshqaruvga ehtiyoj kamayadi.
Psixologiyada jamoani shakllantirishda muhim bo‘lgan holatlardan biri bu
– hissiy barqarorlikdir. Jamoa ichida xavfsiz va ishonchli muhit bo‘lishi kerak.
Har bir a’zo o‘z fikrini ochiq ayta olishi, tanqiddan cho‘chimay gaplasha olishi
va xatolaridan o‘rganishga tayyor bo‘lishi lozim. Bunday muhitda o‘sish, o‘z-
o‘zini rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantirish imkoniyati ortadi.
Shu bosqichlarda pedagogning roli beqiyosdir. O‘qituvchi guruh ichidagi
psixologik muvozanatni nazorat qiladi, nizolarni boshqaradi, inklyuziv muhit
yaratadi va har bir o‘quvchining jamoaga moslashishini qo‘llab-quvvatlaydi. U

10faollikni rag‘batlantiradi, passivlarni jalb etadi va har kimning o‘zini ifoda
etishiga imkon yaratadi.
Pedagog, ayniqsa, psixologik jihatdan nozik bolalar bilan ishlaganda
ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradigan, hissiy yaqinlikni
kuchaytiradigan uslullardan foydalanadi. Bu esa jamoa ichida muvozanat va
o‘zaro hurmat muhitini mustahkamlaydi. Bunday sharoitda o‘quvchilar nafaqat
bilim oladi, balki insoniy sifatlarni o‘zida shakllantira boradi.
Psixologik jihatdan kuchli jamoa – bu ijtimoiy ko‘nikmalarga ega, ijobiy
ruhda shakllangan, vazifalarni birgalikda hal qila oladigan, qaror qabul qilishda
barcha ishtirok etadigan, bir-birining hissasini qadrlaydigan birlikdir. Bunday
jamoalar har qanday loyihada, o‘qitishda yoki tarbiyaviy faoliyatda yuqori
natijaga erishadi. Bu esa, zamonaviy pedagogika uchun asosiy mezonlardan
biridir.
1.2.Guruh jamoasini shakllantirish bosqichlari va
tamoyillari
Guruh jamoasini shakllantirish murakkab, lekin o‘ta zarur bo‘lgan
ijtimoiy-psixologik jarayon hisoblanadi. Bu jarayon har bir guruh a’zosining
jamoadagi o‘rnini anglab yetishi, o‘zaro munosabatlar yo‘lga qo‘yilishi,
vazifalarning birgalikda bajarilishi orqali yuzaga chiqadi. Shakllanish jarayoni
bir necha bosqichlarda kechadi va bu bosqichlarning har birida pedagogning
roli muhim hisoblanadi.
Dastlabki bosqich – tanishuv bosqichi bo‘lib, bunda o‘quvchilar bir-biri
bilan tanishadi, sinfdagi yoki guruhdagi umumiy vaziyatga ko‘z yugurtiradi. Bu
bosqichda noaniqlik, tortinish va ichki yopiq holatlar kuzatiladi. O‘quvchilar
hali bir-biriga to‘liq ishonmaydi, faollik ko‘rsatmaydi, tashabbus ko‘rsatishga
ikkilanib turadi. Shu sababli pedagog bu bosqichda qiziqarli tanishuv mashqlari,
jamoaviy o‘yinlar va ishonchga asoslangan topshiriqlar orqali o‘quvchilarni
ochishga harakat qiladi.

11Keyingi bosqich – o‘zaro rollarni taqsimlash bosqichidir. Bu bosqichda
kim faol, kim tashabbuskor, kim passiv, kim boshqalarga ergashuvchan ekani
namoyon bo‘ladi. Bu holat o‘quvchilar orasida tabiiy ravishda norasmiy
liderlarning ajralib chiqishiga olib keladi. Bu jarayonda ijtimoiy maqomlar
shakllana boshlaydi va guruhda ichki tartib intizomi yuzaga keladi. Pedagog bu
holatni ehtiyotkorlik bilan kuzatishi, kerak bo‘lsa, muvozanatni ushlab turishi
lozim.
Uchinchi bosqich – o‘zaro ishonch va aloqa shakllanishidir. O‘quvchilar
bir-birining xarakterini tushuna boshlaydi, hamkorlik qilishga harakat qiladi.
Ular birgalikda topshiriqlarni bajarishda ko‘proq ochila boshlaydilar. Bu
bosqichda o‘zaro qo‘llab-quvvatlash, fikr almashish, tanqidni to‘g‘ri qabul
qilish kabi psixologik elementlar shakllanadi. Shuningdek, jamoaning umumiy
qadriyatlari, ichki qoidalari, norasmiy tartib-intizomi yuzaga chiqadi.
To‘rtinchi bosqich – jipslashuv va uyg‘unlashuv bosqichi deb ataladi. Bu
bosqichda o‘quvchilar jamoaviylikni qadrlashni o‘rganadi. Har bir a’zo jamoa
uchun foydali bo‘lishga harakat qiladi. Biror vazifani bajarishdan ko‘ra,
umumiy natijaga erishish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda liderlik
kuchayadi, lekin bu liderlik zo‘ravonlik yoki buyruqbozlikka emas, ijobiy
namuna va mulohazali harakatlarga asoslanadi. O‘zaro fikrlar erkin bildiriladi,
shaxsiy manfaat emas, umumiy maqsad ustuvor bo‘ladi.
Keyingi bosqich – samarali jamoaviy faoliyat bosqichi hisoblanadi. Bu
bosqichga yetgan guruh to‘laqonli jamoa sifatida harakat qiladi. Ular har
qanday topshiriqni jamoa bo‘lib bajaradi, muammolarni birgalikda tahlil qiladi,
javobgarlikni o‘zaro bo‘lishadi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘z ustida ishlashni,
o‘zaro maslahatlashishni, g‘oya ilgari surishni va ijtimoiy faol bo‘lishni
o‘rganadi. Jamoaviy ong shakllanadi, ya’ni har bir a’zo jamoaning umumiy
yo‘nalishini tushunadi va unga ko‘mak beradi.
Guruh shakllanishida muhim rol o‘ynovchi yana bir jihat – psixologik
iqlimdir. Agar sinfda yoki guruhda iliq, ishonchli va ochiq muhit bo‘lsa,

12shakllanish ancha tez va samarali kechadi. Aksincha, bosim, xatolarni ustidan
kulish, rag‘bat yo‘qligi bo‘lsa – guruhda jamoaviylik paydo bo‘lmaydi. Shu
bois pedagog o‘quvchilarning ruhiy holatini, hissiy fonini muntazam kuzatishi
lozim. Kerak bo‘lsa, alohida suhbatlar, psixologik mashg‘ulotlar o‘tkazish
zarur.
Guruh jamoasi shakllanishida yana bir asosiy omil – muloqot sifatidir.
O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishi, bir-birini diqqat bilan tinglashi,
tanqidni adolatli va yumshoq qabul qilishi kerak. Buning uchun pedagog
muloqot madaniyatini namoyish qilishi va uni mashq qilish orqali o‘rgatishi
muhim. Bahs-munozaralar, guruh ichidagi kichik yig‘ilishlar, qarorlar qabul
qilish jarayonlari barchasi ochiq muhitda o‘tkazilishi kerak. Shuningdek,
jamoaviylikni shakllantirishda motivatsiya muhim o‘rin tutadi. Har bir a’zo o‘z
harakati jamoa tomonidan qadrlanishini his qilishi kerak. Rag‘batlantirish,
ijobiy fikr bildirish, minnatdorchilik bildirish – bu oddiy, lekin kuchli
usullardir. Shu orqali o‘quvchilarda “men kerakman” degan hissiyot paydo
bo‘ladi, bu esa jamoaviy ruhni kuchaytiradi. 3
Guruh jamoasini shakllantirish jarayoni faqatgina tashkiliy ishlar va
faoliyatlar orqali emas, balki chuqur pedagogik tamoyillarga asoslangan holda
olib borilishi kerak. Har qanday jamoa to‘g‘ri shakllanishi uchun bir qancha
asosiy yondashuvlar, ya’ni tamoyillar doirasida harakat qilish zarur. Bu
tamoyillar guruh ichida sog‘lom psixologik muhitni, barqaror ijtimoiy
munosabatlarni va samarali hamkorlikni ta’minlaydi.
Eng muhim tamoyillardan biri – insonparvarlik va hurmat tamoyili. Har bir
o‘quvchi jamoada o‘z o‘rniga ega, o‘z fikriga, qobiliyatiga ega shaxs sifatida
e’tirof etilishi kerak. O‘quvchilarni bir xil mezonda baholash, ularning kuchli
va zaif tomonlarini tushunish, ularga individual yondashuv ko‘rsatish
3
Raxmatullayeva D. “Ta’limda shaxslararo munosabatlar psixologiyasi”. – Toshkent: “Yangi
asr avlodi”, 2021.

13pedagogning asosiy vazifalaridan biridir. Bu esa o‘z navbatida, o‘quvchilarda
o‘ziga bo‘lgan ishonch va jamoaga bo‘lgan sadoqatni oshiradi.
Keyingi tamoyil – ochiqlik va erkin fikr almashish muhitini yaratishdir.
O‘quvchilar har qanday fikrini ochiq ayta olishlari, so‘z erkinligini his qilishlari
kerak. Muloqot jarayonida har bir a’zoga so‘z berilishi, uning fikri qadrlanishi
muhimdir. Aks holda, faqat kuchli yoki faol a’zolar yetakchi bo‘lib, boshqalar
chetda qolib ketadi. Bu esa jamoaviylikni buzadi va norozilikka olib keladi.
Shuning uchun ham muloqotda tenglik va ishtirokchanlik tamoyili saqlanishi
kerak.
Adolat va tenglik – jamoa tamoyillarining negizidir. O‘quvchilar o‘rtasida
hech kim ajratilmasligi, barcha teng imkoniyatlarga ega bo‘lishi kerak.
Boshqacha aytganda, sinfda favoritizm yoki kayfiyatga asoslangan qarorlar
qabul qilinmasligi lozim. Bu tamoyil jamoaning ichki tartib-intizomini
mustahkamlaydi, ishonchni oshiradi. Ayniqsa, baholashda adolat, vazifalar
taqsimotida tenglik tamoyili qo‘llanilsa, bu o‘quvchilarni bir-biriga
yaqinlashtiradi.
Hamkorlik tamoyili ham jamoaviy ruhni shakllantirishda muhim
hisoblanadi. Har bir topshiriq, loyiha yoki tadbir jamoa bo‘lib bajarilsa, bunda
faqat natijaga emas, balki jarayonga e’tibor qaratilishi kerak. Birgalikda ishlash
o‘quvchilarning o‘zaro muloqoti, ijtimoiy ko‘nikmalari, liderlik fazilatlarini
rivojlantiradi. Hamkorlik orqali bolalar bir-birini anglaydi, yordam berishni
o‘rganadi, mas’uliyatni bo‘lishadi. Bu esa kelajakda ularga ijtimoiy hayotga
moslashishda foydali bo‘ladi.
Motivatsiya va rag‘batlantirish tamoyili – har qanday faoliyatda
o‘quvchilarning ishtirokini kuchaytiruvchi asosiy vositadir. O‘quvchilar faqat
jazo orqali emas, balki ijobiy rag‘bat orqali o‘zgaradi. Har qanday ijobiy
harakat e’tirof etilishi, kichik yutuqlar katta natijalar uchun zamin bo‘lishi
kerak. Rag‘bat moddiy bo‘lishi shart emas, og‘zaki maqtov, alohida e’tibor yoki
kichik sovg‘a ham jamoaviylikni mustahkamlaydi.

14Inklyuzivlik tamoyili – bu jamoa tarkibida har bir o‘quvchining ishtirokini
ta’minlash tamoyilidir. Bu nafaqat nogironligi bor o‘quvchilarni, balki
psixologik jihatdan sust, ijtimoiy ko‘nikmalari zaif yoki til o‘rganishda
qiyinchilikka duch kelayotgan bolalarni ham qamrab oladi. Har bir bola o‘zini
bu jamoaning ajralmas qismi deb his qilsa, u unda faol ishtirok etadi. Bu esa
tenglik, insonparvarlik va ishtirokchanlik tamoyillariga bevosita bog‘liq.
Qarorlar muhokamasi va ishtirok tamoyili – sinf yoki jamoada har qanday
qaror pedagog tomonidan emas, jamoa bilan muhokama qilib qabul qilinsa, bu
o‘quvchilarda o‘ziga bo‘lgan hurmatni oshiradi. Ular bu jamoaning faol
ishtirokchisi ekanini his qiladi. Bu demokratik yondashuv orqali sinfda tartib,
muvofiqlik va o‘zaro ishonch kuchayadi.
Yana bir muhim tamoyil – sog‘lom raqobat va shaffoflik. Jamoada raqobat
bo‘lishi tabiiy, ammo u adolatli va sog‘lom shaklda olib borilishi lozim. Bunda
qaysidir a’zoni ustun qilish emas, balki har birining kuchli jihatlarini ochish
muhim. Raqobatni ko‘ngilochar, motivatsion shaklda tashkil qilish sinfda
faoliyatga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi.
Guruh jamoasini shakllantirish tamoyillari jadvali
Tamoyil nomi Mazmuni Pedagogik ahamiyati
Insonparvarlik va
hurmat Har bir o‘quvchining shaxsiyati
qadrlanadi, hurmat qilinadi Shaxsiy o‘sish, o‘ziga bo‘lgan
ishonch va ijtimoiy faollikni oshiradi
Ochiqlik va erkin
fikr almashish Fikrlar erkin bildiriladi, muloqot
ochiq va to‘siqsiz bo‘ladi O‘quvchilarda so‘z erkinligi, faol
ishtirok va ijtimoiy faollik
shakllanadi
Adolat va tenglik Har bir a’zoga teng imkoniyat,
vazifalarning teng taqsimoti Ichki tartib-intizom, ishonch va
jamoada ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlaydi
Hamkorlik Jamoaviy faoliyat, birgalikda
qaror qabul qilish Muloqot, mas’uliyat va jamoada
harakat qilish ko‘nikmalarini

15Tamoyil nomi Mazmuni Pedagogik ahamiyati
rivojlantiradi
Motivatsiya va
rag‘bat Har bir harakat ijobiy
baholanadi, natijalar e’tirof
etiladi O‘quvchilarni rag‘batlantiradi,
ishtirokni kuchaytiradi
Inklyuzivlik Har bir o‘quvchi jamoaviy
faoliyatga jalb qilinadi Chetda qolgan, sust yoki ijtimoiy
nofaol bolalarni jamoaga jalb qiladi
Qarorlar
muhokamasi Qarorlar o‘qituvchi emas, guruh
bilan birga qabul qilinadi Demokratik muhit, teng ishtirok va
qaror uchun mas’uliyat hissini
kuchaytiradi
Sog‘lom raqobat Natijaga emas, rivojga
yo‘naltirilgan raqobat tashkil
etiladi Faollikni oshiradi, o‘zini namoyon
qilish imkonini beradi
Shaffoflik Baholash, rag‘batlantirish va
tanlovlar ochiq va tushunarli
bo‘ladi Norozilik va ishonchsizlikning oldi
olinadi
Barqarorlik va
davomiylik Jamoaviylik uzluksiz saqlanadi,
muntazam mustahkamlanib
boradi Jamoaning izchil rivoji, sinfda
barqaror ijtimoiy muhitni saqlab
qoladi
Jamoani bir marta shakllantirib, keyinchalik e’tiborsiz qoldirish mumkin
emas. Jamoaviylik doimo yangilanib turilishi, rivojlanib borishi zarur. Bu esa
pedagogning uzluksiz kuzatuvi, muloqoti, yondashuvi va metodikasi orqali
ta’minlanadi. Shunday qilib, guruh jamoasini shakllantirishda yuqoridagi
tamoyillarga rioya etilsa, o‘quvchilar faqat bilim emas, balki hayot uchun zarur
ijtimoiy tajriba, muloqot madaniyati va fuqarolik pozitsiyasini ham
o‘zlashtiradi. Bu esa zamonaviy ta’limning eng muhim maqsadlaridan biridir.

161.3. Jamoada shaxslararo munosabat va ijtimoiy-psixologik
muhit
Jamoaning shakllanishi va uning samarali faoliyat yuritishi uchun eng
muhim omillardan biri bu – shaxslararo munosabatlar va ijtimoiy-psixologik
muhitdir. Jamoa ichida a’zolar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning sifati,
ishonch darajasi, muloqot madaniyati va hissiy muvozanat umumiy jamoaviy
samaradorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun pedagogik jarayonda
faqat tashkiliy struktura emas, balki aynan insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy-
psixologik aloqalarning sifati diqqat markazida bo‘lishi kerak.
Shaxslararo munosabat deganda jamoa a’zolari o‘rtasidagi do‘stlik,
hamkorlik, yordam, tushunish, e’tibor, qabul qilish va baham ko‘rish kabi
emotsional va axloqiy munosabatlar tushuniladi. Bu munosabatlar ijobiy
shakllanganda jamoada o‘zaro ishonch, hurmat va hamjihatlik kuchayadi. Agar
bu munosabatlar salbiy yo‘nalishda rivojlansa, jamoada nizolar, ishtiroksizlik
va ijtimoiy ajralish paydo bo‘ladi. Shuning uchun har bir pedagog sinfda
shaxslararo muvozanatni saqlashni birinchi darajali vazifa sifatida ko‘rishi
zarur.
Shaxslararo munosabatlar o‘z-o‘zidan shakllanmaydi. Ular muloqot,
birgalikda faoliyat olib borish, hamkorlikdagi tajribalar, bahs va kelishuvlar
orqali rivojlanadi. Pedagog bu jarayonlarda vositachi, yo‘naltiruvchi va ba’zida
hakam rolini bajaradi. U jamoada nozik psixologik vaziyatlarni anglay olishi,
o‘quvchilar o‘rtasidagi emotsional fonni kuzatib borishi kerak. Ayniqsa, yangi
tashkil etilgan guruh yoki sinfda bu jarayon yanada muhim ahamiyatga ega
bo‘ladi.
Ijtimoiy-psixologik muhit bu – guruhdagi umumiy kayfiyat, ruhiy holat,
ichki iqlimdir. U bevosita shaxslararo munosabatlarga, liderlikka, baholashga,
muvaffaqiyatga munosabatga, rag‘bat va tanqidga qanday qaralishiga bog‘liq.
Psixologik muhit iliq va do‘stona bo‘lsa, har bir o‘quvchi o‘zini jamoaning

17ajralmas qismi deb his qiladi, ochiq bo‘ladi, fikr bildiradi va faollik ko‘rsatadi.
Aks holda, sovuq, qo‘rqinchli yoki adolatsiz muhit o‘quvchini passivlashtiradi,
yakkalanishga olib keladi.
Ijobiy psixologik muhitni yaratish uchun bir nechta asosiy omillarni
e’tiborga olish kerak. Ulardan biri – bu ijtimoiy tenglik. Sinfda hech kim
ajratilmasligi, barchaga bir xil munosabatda bo‘lish juda muhim. Shuningdek,
o‘quvchilarning fikrini qadrlash, ularni tinglash va e’tibor berish muhitni ijobiy
qiladi. O‘qituvchi o‘quvchining harakatini emas, shaxsini qadrlashi lozim. Bu
ishonch asosidagi munosabatlarni mustahkamlaydi.
Shaxslararo munosabatlarning yana bir muhim tomoni – bu muloqot
madaniyatidir. O‘quvchilar qanday muloqot qiladi, bir-biriga qanday
munosabatda bo‘ladi, qanchalik ochiq va samimiy – bularning barchasi
jamoaning ijtimoiy muhitini belgilaydi. O‘qituvchi o‘z nutqi, tana tili, savollar
berish uslubi va munosabati bilan bu madaniyatga namuna bo‘ladi. Sinfda
odob, hurmat, sabr va tushunish madaniyati shakllansa, bu jamiyatda muhim
ko‘nikmalar hisoblanadi.
Jamoada ba’zan nizolar, tushunmovchiliklar yoki to‘qnashuvlar ham
yuzaga keladi. Bu tabiiy holatdir, chunki har kimning xarakteri, qiziqishi va
tajribasi turlicha. Muhimi – bu nizolar qanday hal qilinadi. O‘qituvchi nizolarni
bostirmasligi, balki ularni hal qilishga o‘rgatishi lozim. Kelishuvga asoslangan
suhbatlar, bahs-munozaralar, vaziyatli o‘yinlar bu borada samarali vosita
bo‘lishi mumkin. Bu jarayon orqali o‘quvchilar ijtimoiy murosaga erishishni
o‘rganadi.
Ijtimoiy-psixologik muhit faqat o‘quvchilar orasidagi munosabatlar emas,
balki pedagogning o‘z o‘rnini qanday tutishiga ham bog‘liq. O‘qituvchining
mehribonligi, qat’iyligi, adolatliligi, nutqidagi yumshoqlik yoki keskinlik –
bularning barchasi sinf muhitiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun pedagog o‘z
psixologik holatini boshqara olishi, stressni yengishi, neytral pozitsiyada
bo‘lishi zarur.

18Shuningdek, ijobiy muhit yaratishda sinfdagi umumiy qadriyatlar, urf-
odatlar, an’analar, ichki qoidalar ham muhim. Masalan, har haftaning boshida
bir-biriga tilak bildirish, do‘stlik kunini nishonlash, liderlarni tan olish kabi
an’anaviy ishlanmalar ijtimoiy iqlimni boyitadi. Bu orqali sinf ichida o‘ziga xos
madaniyat shakllanadi va bu madaniyat jamoaning barqarorligi uchun xizmat
qiladi.
Yana bir omil – bu jamoaning o‘z-o‘zini boshqarishidir. Agar o‘quvchilar
o‘zlari jamoada rol o‘ynashsa, muammolarni o‘zlari muhokama qilishsa, bu
ularning ijtimoiy faolligini kuchaytiradi. O‘qituvchi bunday holatda kuzatuvchi,
yo‘naltiruvchi bo‘lib qoladi. Bu o‘z-o‘zini boshqaruv orqali jamoada o‘zaro
hurmat, ishonch va yelka-doshlik shakllanadi. jamoada shaxslararo
munosabatlar va ijtimoiy-psixologik muhit o‘zaro chambarchas bog‘liq. Ular
pedagogik jarayonning samaradorligini belgilovchi asosiy omillardan biridir.
Agar muhit ijobiy, insonparvar va ochiq bo‘lsa, o‘quvchilar nafaqat o‘z fikrini
erkin bildiradi, balki bir-birini eshitadi, tushunadi va hurmat qiladi. Bu esa
kelajakda jamiyatga ijtimoiy jihatdan yetuk, madaniyatli va mas’uliyatli
shaxslarni yetkazib berishning kafolatidir.
1 bob Xulosa
Guruh va jamoa tushunchalarining farqlanishi, ularning pedagogik va
psixologik mohiyatini anglash ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishda
muhim ahamiyatga ega. Guruh jamoasining shakllanishi bosqichma-bosqich
kechadi va bu jarayonda pedagog faol ishtirok etishi zarur. Har bir bosqichda
to‘g‘ri yondashuv, ijtimoiy-psixologik muvozanatni saqlash va jamoaviylikni
shakllantirish zarur. Jamoada sog‘lom shaxslararo munosabatlar va ijobiy
psixologik muhit mavjud bo‘lsa, o‘quvchilar o‘zini erkin, faol va mas’uliyatli
his qiladi. Tamoyillarga asoslangan yondashuv jamoaviy ruhni
mustahkamlaydi. Shu bois, pedagog jamoa shakllanishining har bir jihatini
puxta o‘rganishi va amaliyotga tadbiq etishi lozim.

19II BOB. Guruh jamoasini tarbiyalash va hamkorlikda ish olib
borish metodikasi
2.1.Jamoaviy tarbiyaning asosiy yo‘nalishlari va metodlari
Jamoaviy tarbiya – bu o‘quvchilar guruhini birlashtirish, ular orasida
ijobiy munosabatlar shakllantirish, umumiy ijtimoiy qadriyatlar asosida
tarbiyaviy ishlar olib borish jarayonidir. Ta’lim tizimida jamoaviy tarbiya orqali
o‘quvchilarda mas’uliyat, hamkorlik, fuqarolik pozitsiyasi, ijtimoiy faollik kabi
muhim sifatlar rivojlanadi. Bu jarayonda o‘quvchilarning faqat individual
qobiliyatlari emas, balki jamoa bilan ishlash, umumiy maqsad sari harakat
qilish kabi ijtimoiy ko‘nikmalari ham shakllanadi.
Jamoaviy tarbiyaning eng muhim yo‘nalishlaridan biri – bu fuqarolik
tarbiyasi bo‘lib, o‘quvchilarni jamiyatga foydali inson sifatida shakllantirishga
qaratiladi. Bu yo‘nalishda Vatanparvarlik, qonunlarga hurmat, milliy g‘urur,
tarix va madaniyatga sadoqat asosiy tushunchalar sifatida ilgari suriladi.
O‘quvchilarni faqat darsdan tashqari tadbirlarga emas, balki jamiyat hayotidagi
dolzarb muammolarni tushunishga undash orqali jamoaviy fikrlash
ko‘nikmalari mustahkamlanadi.
Yana bir muhim yo‘nalish – bu axloqiy tarbiyadir. O‘quvchilarda odob-
axloq, madaniy muloqot, halollik, sabr-toqat, o‘zaro hurmat, kattalarga hurmat
va tengdoshlar bilan samimiy munosabatni rivojlantirish jamoada muhim
ahamiyat kasb etadi. Jamoa ichidagi axloqiy muhit nafaqat individual tarbiyani,
balki umumiy sinf madaniyatini ham belgilaydi. Shu bois, pedagoglar bu
yo‘nalishda rolli o‘yinlar, muhokamalar, hayotiy vaziyatli mashqlar orqali
axloqiy tarbiya metodlarini qo‘llaydi.
Mehnat tarbiyasi ham jamoaviy tarbiyaning ajralmas yo‘nalishidir.
O‘quvchilarning jamoaviy mehnatga jalb qilinishi orqali ularning mas’uliyati,
sabr-bardoshi, jamoada harakat qilish qobiliyati rivojlanadi. Mehnat tarbiyasi
faqatgina og‘ir ishlar emas, balki sinfni tartibga keltirish, bog‘dorchilik,

20tozalash, xayriya ishlari, kichik loyihalarda qatnashish orqali ham amalga
oshiriladi. Jamoa bo‘lib bajarilgan har bir ish o‘quvchilarni birlashtiradi, ular
orasidagi o‘zaro ishonchni oshiradi.
Estetik tarbiya – jamoani go‘zallikni ko‘ra biladigan, badiiy qadriyatlarni
anglaydigan, musiqiy, tasviriy san’at va adabiyot orqali ruhiy boylikka ega
bo‘lgan shaxslardan tashkil qilishni ko‘zlaydi. Jamoaviy tarzda teatr
ko‘rinishlari, konsertlar, rasm ko‘rgazmalari tashkil etilishi, estetik didni
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu yo‘nalish orqali nafaqat san’atga mehr
uyg‘otiladi, balki o‘zini estetik ifoda qilish, chiqish madaniyati, o‘zaro maqtov
va qo‘llab-quvvatlash muhitini yaratish ta’minlanadi.
Ekologik tarbiya ham jamoaviylikni shakllantirishda dolzarb yo‘nalishdir.
O‘quvchilarni tabiatni asrashga, ekologik madaniyatga ega bo‘lishga o‘rgatish –
bu faqat dars emas, balki amaliy harakatlar orqali bo‘ladi. Daraxt ekish,
chiqindilarni saralash, maktab hovlisini tozalash, tabiatni muhofaza qilish
aksiyalarida jamoaviy ishtirok bolalarda muhitga nisbatan mas’uliyat hissini
oshiradi.
Sport-tanlov va sog‘lom turmush tarzi tarbiyasi ham jamoaviy ruhni
kuchaytiradi. Jamoaviy musobaqalar, sport bayramlari, sog‘lom hayot
haftaliklari orqali o‘quvchilar o‘z sog‘lig‘iga mas’uliyat bilan qaraydi, jismonan
bardam bo‘lishga intiladi. Bunday tadbirlar guruhlar o‘rtasida do‘stona
raqobatni kuchaytiradi, jamoaviy g‘alabalarga erishish istagini uyg‘otadi.
Endi esa jamoaviy tarbiyada qo‘llaniladigan asosiy metodlarga e’tibor
qaratamiz. Bu metodlar o‘quvchilarni faqat tinglovchi emas, balki faol
ishtirokchi sifatida jalb qilishni ko‘zda tutadi. Birinchi metod – bu suhbat va
bahs bo‘lib, u orqali o‘quvchilar o‘z fikrini erkin aytish, boshqalarni tinglash,
mantiqiy asoslash, muhokama yuritishni o‘rganadi. Suhbatlar doirasida axloqiy,
vatanparvarlik, ijtimoiy masalalar yoritilishi lozim.
Amaliy mashg‘ulotlar metodi esa bevosita ish faoliyati orqali tarbiyaviy
ta’sir o‘tkazishni nazarda tutadi. Jamoaviy tartibga keltirish ishlari, ijtimoiy

21loyihalar, ekskursiyalar, bog‘dorchilik ishlari – bularning barchasi
o‘quvchilarning real harakatlarda ishtirokini ta’minlaydi. Bu metod o‘zida
mehnat tarbiyasini, ekologik mas’uliyatni, jamoaviylikni uyg‘unlashtiradi.
Ijodiy metodlar – dramalash, rolli o‘yinlar, sahnalashtirish, plakat
tayyorlash, esdalik daftarlarini yuritish, shoirona chiqishlar jamoani nafaqat
birlashtiradi, balki ularning iste’dodlarini namoyon etishga ham imkon beradi.
Bunday mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarda jamoa oldida chiqish qilishga, o‘z
fikrini omma oldida ifoda etishga, ijodiy fikrlashga intilish kuchayadi.
Rag‘batlantirish va taqdirlash metodlari jamoaning ichki kayfiyatini
ko‘taradi. Eng faol, halol, mas’uliyatli, tartibli o‘quvchilarni taqdirlash, ularning
jamoada tutgan o‘rnini e’tirof etish boshqa o‘quvchilarni ham faol bo‘lishga
undaydi. Bu metod ijobiy musobaqalashuvni kuchaytiradi, ayniqsa, yosh bolalar
uchun samarali hisoblanadi.
Tashkiliy-metodik usullar – ya’ni maktab va sinf hayotini tartibga soluvchi
rejalar, darsdan tashqari ishlar, oromgohdagi faoliyatlar orqali jamoaviy tarbiya

22doimiylik kasb etadi. Bu usul orqali jamoa an’analarini shakllantirish, sinf
bayrog‘i, madhiyasi, odob qoidalari kabi atributlar orqali jamoaviylikka chuqur
mazmun beriladi.
Jamoaviy tarbiya metodlarining asosiy vazifasi – har bir o‘quvchining
jamoada o‘z o‘rnini topishiga, o‘zining fikri va harakati bilan guruhga foyda
keltirishiga, o‘zini mas’uliyatli, erkin va faol shaxs sifatida his qilishiga yordam
berishdan iborat. Bu metodlar to‘g‘ri tanlansa va izchil qo‘llansa, o‘quvchi
jamoa oldidagi vazifasini his qiladi, unga sodiq bo‘ladi, jamiyatda ham faol
fuqaroga aylanadi.
2.2. Ta’lim jarayonida guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni
rivojlantirish usullari
Zamonaviy ta’lim jarayoni individual bilim olishdan ko‘ra jamoa bilan
hamkorlikda ishlashga asoslangan. Chunki bugungi kunda jamiyatning har bir
a’zosi nafaqat mustaqil fikrlay olishi, balki jamoada faol ishtirok etishi, fikr
almashishi, o‘z hissasini qo‘shishi lozim. Shu sababli ta’limda guruh bo‘lib
ishlash va hamkorlikni shakllantirish o‘quvchilarni ijtimoiy jihatdan tayyorlash,
shaxslararo muomala ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Guruh bo‘lib ishlash deganda, o‘quvchilarning kichik jamoalarda o‘zaro
fikr almashgan holda bir muammoni hal qilishi, vazifalarni bo‘lib olishi, har bir
a’zo o‘z ulushini bajargani holda umumiy natijaga erishishi tushuniladi. Bu
jarayon o‘quvchiga faqatgina bilim emas, balki hayot uchun zarur bo‘lgan
mas’uliyat, tashabbus, liderlik, murosaga kelish, muloqot, yordam kabi
ko‘nikmalarni beradi.
Hamkorlikda o‘qitish (collaborative learning) metodi guruhli o‘qitishning
zamonaviy shakli bo‘lib, bunda o‘quvchilar bilimni birgalikda yaratadi. Har bir
o‘quvchi bu jarayonda faol ishtirok etadi, o‘z fikrini aytadi, boshqalarning
fikriga hurmat bilan qaraydi. Shu yo‘l bilan ular umumiy yechim topishga

23intiladi. Bu metod orqali har bir bola o‘zining kuchli tomonini ko‘rsatish, o‘ziga
ishonch hosil qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Guruhli ishlashda eng muhim jihatlardan biri – bu guruhlarning to‘g‘ri
tashkil etilishidir. Guruhlar teng sonli, ijtimoiy jihatdan turlicha, har bir guruhda
faol va passiv o‘quvchilar aralash bo‘lishi kerak. Guruh yetakchisi tanlanadi
yoki tabiiy ravishda ajralib chiqadi. Guruhga beriladigan topshiriqlar esa ochiq,
muammoli, fikrlashga yo‘naltirilgan, aniq yechimdan ko‘ra turli yo‘llar bilan
yechiladigan bo‘lishi maqsadga muvofiq.
Ta’lim jarayonida guruhli ishlash uchun samarali usullar mavjud. Ulardan
biri bu – “Aqliy hujum” metodidir. Bu usulda o‘quvchilar muayyan mavzu
yuzasidan o‘z fikrlarini tez va erkin ifoda etadi. Bu fikrlar tanqid qilinmaydi,
faqat yozib olinadi. Keyinchalik tahlil qilinib, eng maqbullari tanlab olinadi. Bu
metod o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni, tez qaror qabul qilishni, boshqa fikrga
hurmat bilan qarashni o‘rgatadi.
Yana bir samarali usul – “Guruhlararo bahs”. Bu usulda har bir guruh
muayyan mavzuni himoya qiladi, boshqa guruh esa unga savollar beradi. Bu
jarayon o‘quvchilarning dalil keltirish, mantiqiy fikrlash, javob berish,
muhokama olib borish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Pedagog esa bu jarayonda
yo‘naltiruvchi, hakam va rag‘batlantiruvchi rolini o‘ynaydi.
“Loyiha usuli” ham guruhda ishlash va hamkorlikni rivojlantiradigan
samarali yondashuvdir. O‘quvchilar biror muammoni aniqlaydi, uni tahlil
qiladi, uni hal qilish yo‘llarini birgalikda ishlab chiqadi, natijalarni taqdim etadi.
Bu usul real hayotga yaqin bo‘lib, o‘quvchilarni mustaqil tadqiqot, izlanish,
amaliyotga yo‘naltiradi. Loyiha yakunida jamoa bo‘lib taqdimot o‘tkaziladi va
umumiy natijaga baho beriladi.
“Rolli o‘yinlar” esa hamkorlikda ishlashning ijtimoiy-psixologik
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quvchilar turli rollarda chiqish qiladi: rahbar,
maslahatchi, ijrochi, kuzatuvchi va hokazo. Bu usul orqali o‘quvchilar jamoada

24o‘z o‘rnini topadi, mas’uliyatni anglaydi, o‘zini boshqalarning o‘rniga qo‘yib
fikrlaydi.
Guruhli ishlashda pedagogning roli alohida ahamiyatga ega. O‘qituvchi
topshiriqni aniqlik bilan tushuntirishi, guruhlarni shakllantirishi, faoliyatni
kuzatib borishi, baholash mezonlarini e’lon qilishi va yakuniy natijani baholashi
lozim. Har bir o‘quvchining ishtirok darajasi inobatga olinishi, hatto passiv
o‘quvchilar ham faoliyatga jalb qilinishi zarur.
Baholash jarayoni ham hamkorlikni rag‘batlantiruvchi bo‘lishi lozim.
Faqat yakka o‘quvchining emas, butun guruhning ishi baholanishi kerak. Bunda
“guruhga hissa qo‘shganlik”, “fikr bildirganlik”, “boshqalarga yordam
berganlik” kabi mezonlar inobatga olinadi. Baholashning ochiq, shaffof va
adolatli bo‘lishi ham jamoada sog‘lom iqlimni ta’minlaydi.
Hamkorlikni rivojlantirish uchun maktabda darsdan tashqari faoliyat ham
muhim. Qo‘shma tadbirlar, ekskursiyalar, klublar, sport musobaqalari orqali
o‘quvchilar bir-birini yaqindan tanishadi. Bu esa sinfdagi psixologik muhitni
ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Qancha ko‘p birgalikda faoliyat olib borilsa,
jamoada o‘zaro ishonch va hurmat shuncha kuchli bo‘ladi.
Jamoada ishlash va hamkorlik qilish madaniyati bolalarga faqat maktab
davrida emas, balki hayot davomida ham kerak bo‘ladi. Hozirgi kunda ish
beruvchilar ko‘proq jamoa bilan ishlay oladigan, liderlikka ega, tashabbuskor
va o‘zaro muloqot madaniyatini egallagan shaxslarni qadrlaydi. Shu bois,
maktabda bu ko‘nikmalarni shakllantirish zamonaviy ta’limning ustuvor
vazifasidir. guruh bo‘lib ishlash va hamkorlikni rivojlantirish usullari
o‘quvchilarni shunchaki bilim olishga emas, balki ijtimoiy, axloqiy, madaniy va
ruhiy jihatdan shakllangan shaxs bo‘lib yetishishiga xizmat qiladi. Bu usullar
o‘quvchilarni hayotga tayyorlaydi, jamiyatda o‘z o‘rnini topa oladigan,
boshqalar bilan birgalikda ishlay oladigan, murosaga keladigan, liderlik qila
oladigan fuqarolarni tarbiyalaydi.

252.3. Guruhda tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda
pedagogning roli
Ta’lim va tarbiya jarayonining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan pedagogning
shaxsiy fazilatlari, kasbiy mahorati va guruh bilan ishlash madaniyatiga bog‘liq.
Ayniqsa, jamoada tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirishda pedagog
faqat dars beruvchi emas, balki yo‘lboshchi, vositachi, motivator va ishonchli
yetakchi sifatida faol ishtirok etadi. U o‘quvchilarning ijtimoiy shakllanishida
asosiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi.
Pedagog guruhdagi tarbiyaviy jarayonni tashkil qilishda, avvalo, sinf yoki
guruhning ijtimoiy-psixologik muhitini tahlil qilishi lozim. Bu tahlil orqali u
kim faol, kim passiv, kim liderlik qobiliyatiga ega, kim esa chetda
qolayotganini aniqlay oladi. Buning uchun pedagog muntazam kuzatish,
suhbatlar, psixologik testlar yoki mustaqil mashg‘ulotlarni baholash orqali
axborot to‘playdi. Bu ma’lumotlar asosida u guruhdagi har bir o‘quvchiga
individual yondashadi.
Tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda pedagogning birinchi vazifasi
– guruhni ijtimoiy birlikka aylantirishdir. Buning uchun sinfda ochiq va
ishonchli muloqot muhiti yaratilishi kerak. O‘qituvchi o‘quvchilarga fikrini
erkin bildirish, tanqidga dosh berish, boshqalarni tinglash va o‘z pozitsiyasini
tushuntira olishni o‘rgatadi. Bu esa o‘z navbatida guruhdagi shaxslararo
munosabatlarning yaxshilanishiga xizmat qiladi.
Pedagog jamoada sog‘lom raqobatni yo‘lga qo‘yishi, o‘quvchilarni ijodiy
faoliyatga jalb qilishi, tashabbusni qo‘llab-quvvatlashi lozim. Bu orqali
o‘quvchilarda o‘zini namoyon qilishga, jamoadan ajralib chiqmaslikka, o‘z
hissasini qo‘shishga intilish kuchayadi. Shu boisdan pedagog doim ijobiy fikr
bildiruvchi, motivatsiya beruvchi va ilhomlantiruvchi bo‘lishi zarur.
Tarbiyaviy ishlar doirasida pedagog sinfni turli yo‘nalishlarda birlashtira
olishi kerak: bu – axloqiy tarbiya, ekologik tarbiya, fuqarolik tarbiyasi, estetik
tarbiya, mehnat tarbiyasi va boshqalar. Har bir yo‘nalish bo‘yicha o‘quvchilar

26bilan amaliy mashg‘ulotlar, suhbatlar, guruhiy topshiriqlar, muhokamalar,
chiqishlar orqali jamoaviylik shakllantiriladi. Pedagog bu jarayonda
yo‘naltiruvchi va muvofiqlashtiruvchi sifatida ishtirok etadi.
Bundan tashqari, pedagog guruhda mustaqil fikrlash va muammoli
vaziyatlarga yondashishni o‘rgatadi. O‘quvchilarga real hayotdagi
muammolarni taqdim etib, ularni guruhda tahlil qilish, fikr almashish, xulosa
chiqarish imkonini beradi. Bu metodik yondashuv, ayniqsa, shaxsiy javobgarlik
va ijtimoiy faollikni oshirishda samarali hisoblanadi.
Pedagog, shuningdek, sinf yoki guruhda tarbiyaviy ishlar rejasini puxta
tuzishi, ularni tizimli va izchil olib borishi lozim. Har bir tadbir, suhbat yoki
amaliy mashg‘ulot maqsadli, aniq natijaga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bu
jarayonda pedagog sinf yetakchilari, ota-onalar va ma’muriyat bilan
hamkorlikda ishlashi samaradorlikni yanada kuchaytiradi.
Tarbiyaviy jarayonlarda pedagogning nutqi, harakati, kiyinish madaniyati,
gapirish ohangi – barchasi o‘quvchilarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli
pedagog har tomonlama namuna bo‘lishi lozim. Agar o‘quvchi o‘qituvchining
adolatli, halol, ochiq va mehribon inson ekanini ko‘rsa, unga ishonadi va uning
yetakchiligini qabul qiladi. Bu esa tarbiya samaradorligining asosiy shartidir.
Pedagogning guruhda o‘z o‘rnini topishi uchun u o‘quvchilarni yaxshi
tanishi, ularning qiziqishlari, o‘yinchoqlari, muammolari, orzulari haqida
xabardor bo‘lishi kerak. Bu ma’lumotlar asosida u o‘quvchilar bilan individual
yondashuv asosida ishlaydi. Har bir o‘quvchi o‘zining esda qolarli, qadrlangan
inson ekanini his qilsa, u jamoada faol ishtirok etadi.
Pedagog tarbiyaviy jarayonlarda hamkorlik muhitini kuchaytirishi uchun
guruhda inklyuziv yondashuvdan ham foydalanadi. Yani barcha o‘quvchilar,
shu jumladan zaif qatlam vakillari, nogironligi bo‘lganlar, ijtimoiy
muammolarga ega bolalar ham jamoa hayotiga faol jalb qilinadi. Bu tenglik va
adolat prinsipini mustahkamlaydi.

27Yakuniy bosqichda pedagog tarbiyaviy ishlar samaradorligini baholaydi.
Bu baholash individual va guruhiy shaklda olib boriladi. O‘quvchining faol
ishtiroki, tashabbusi, ijtimoiy xulq-atvori, guruhdagi o‘zgarishlar muntazam
kuzatib boriladi. Har bir kichik yutuq alohida e’tirof etilishi, rag‘batlantirilishi
va boshqalar uchun namuna sifatida ko‘rsatilishi lozim.m pedagog guruhda
tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda asosiy kuchdir. Uning kasbiy
bilimlari, ijtimoiy faolligi, mehribonligi va adolatliligi o‘quvchilarda
jamoaviylik, mas’uliyat, insoniylik va yetuklik fazilatlarini shakllantirishga
xizmat qiladi. Shu bois har bir o‘qituvchi jamoaviy tarbiyaviy faoliyatda faqat
dars beruvchi emas, balki haqiqiy tarbiyachi sifatida qatnashishi kerak.
II BOB. xulosa
Ta’lim jarayonida guruh bo‘lib ishlash, o‘quvchilarda ijtimoiy mas’uliyat,
muloqot ko‘nikmalari va jamoaviylikni shakllantiradi. Hamkorlik metodlari –
suhbat, loyiha, rolli o‘yin, guruhli bahslar – o‘quvchilarning faolligini oshiradi.
Shu bilan birga, pedagogning ushbu jarayonlardagi ishtiroki, kuzatuvchanligi va
yo‘naltiruvchilik qobiliyati tarbiyaviy ishlar samaradorligini belgilaydi. Jamoa
ichida sog‘lom muhitni yaratish, har bir o‘quvchining hissasini qadrlash va
rag‘batlantirish pedagogning asosiy vazifasidir. Natijada o‘quvchilar jips, faol
va ijtimoiy yetuk shaxs bo‘lib shakllanadi.

28Xulosa
Mazkur kurs ishida guruh jamoasini tashkil etish, uni tarbiyalash va
hamkorlikda ishlash metodikasi ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan har
tomonlama tahlil qilindi. Zamonaviy ta’limda o‘quvchi shaxsini
ijtimoiylashtirish, mustaqil fikrlashga o‘rgatish va jamoaviylik ruhini
singdirishda guruhli faoliyat muhim o‘rin tutadi. Aynan guruh jamoasi orqali
o‘quvchilar bir-birini anglash, hurmat qilish, murosa qilish va birgalikda
yechim topish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi.
Kurs ishining birinchi bobida guruh va jamoa tushunchalarining
pedagogik-psixologik talqini, ularning shakllanish bosqichlari, tamoyillari va
jamoa ichidagi ijtimoiy-psixologik muhitning ahamiyati yoritildi. Ikkinchi
bobda esa jamoaviy tarbiyaning yo‘nalishlari, o‘quvchilarda hamkorlik
ko‘nikmalarini rivojlantirish usullari hamda bu jarayonda pedagogning o‘rni
chuqur tahlil qilindi.
Pedagogning kasbiy yondashuvi, kuzatuvchanligi va metodik mahorati
guruhni mustahkam jamoaga aylantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ta’lim
jarayonida qo‘llaniladigan guruhli metodlar – suhbat, loyiha, rolli o‘yinlar,
bahs-munozaralar – o‘quvchilarning faolligini oshiradi, ularni bir-biriga
yaqinlashtiradi. Tarbiyaviy ishlarning izchil olib borilishi, adolatli baholash,
rag‘batlantirish va sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish guruh jamoasining
barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, guruh jamoasini tashkil etish va uni tarbiyalash
bo‘yicha metodik yondashuvlar ta’limning ijtimoiy va tarbiyaviy
samaradorligini oshiradi. Shuning uchun har bir pedagog bu boradagi nazariy
bilim va amaliy tajribalarni egallab, zamonaviy metodik usullardan maqsadga
muvofiq foydalanishi zarur. Bu orqali nafaqat muvaffaqiyatli ta’lim, balki
insoniylik, hamkorlik va madaniy jamiyatga zamin yaratiladi.

29Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Xasanboyeva O. “Pedagogika nazariyasi va tarixi”. – Toshkent: «Fan va
texnologiya», 2019.
2. Yuldashev Q., Karimova R. “Umumiy pedagogika”. – Toshkent:
«Zarqaynar», 2021.
3. Abdullayeva G’.T. “Sinf jamoasini shakllantirish metodikasi”. –
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020.
4. Karimov A.A. “Ijtimoiy pedagogika”. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2018.
5. Raxmatullayeva D. “Ta’limda shaxslararo munosabatlar psixologiyasi”. –
Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021.
6. Jo‘rayev O’. “Pedagogik mahorat asoslari”. – Toshkent: “IQTISOD-
MOLIYA”, 2020.
7. Komilova Z.A. “Faol ta’lim metodlari”. – Toshkent: TDPU, 2019.
8. Muxamedov M.M. “Guruhli va differensial o‘qitish usullari”. – Buxoro:
BDU, 2020.
9. Musurmonova O.M. “Innovatsion pedagogik texnologiyalar”. – Toshkent:
2022.
10. Quronboyeva M.A. “Pedagogik yondashuvlar va ijtimoiy tarbiya”. –
Toshkent: “Ilm ziyo”, 2021.
11. Tursunov R.A. “Ta’limda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish”. – Nukus: 2020.
12. Norkulova Z.M. “Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlar metodikasi”. –
Toshkent: TDPU, 2017.
13. Sultonova M. “Ta’lim jarayonida hamkorlikni rivojlantirish”. – Namangan:
NamDU, 2019.
14. Avazov T., Sattorova D. “Pedagogik psixologiya”. – Toshkent:
“Iqtisodchi”, 2018.
15. Raximova M. “Psixologik muhit va guruh dinamikasi”. – Toshkent: 2021.
16. Sattorov A. “Ta’limda tarbiya jarayonining mohiyati”. – Farg‘ona: 2020.
17. Sodiqov A. “Yoshlar tarbiyasida jamoaviy yondashuv”. – Buxoro: 2022.

3018. Qodirova S. “Zamonaviy o‘qituvchining kasbiy yondashuvi”. – Toshkent:
TDPU, 2023.
19. Islomova M. “Pedagogik iqlim va shaxslararo munosabatlar”. – Toshkent:
2019.
20. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun. – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
to‘plami, 2020-yil.
21. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4312-sonli qarori, 2019-yil –
Ta’lim sifatini oshirish va o‘qituvchilar malakasini takomillashtirish
to‘g‘risida.
22. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 29-oktabrdagi PF–6108-
sonli Farmoni – “Yangi O‘zbekiston – ma’naviyatli jamiyat” konsepsiyasi.

Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi

Sotib olish