Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	66.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Юриспруденция

Huquq shakllari (manbalari) tushunchasi va turlari

beruvchi zamin (rezervuar) tushuniladi. Taniqli rus huquqshu nosi G.F.
Shershenovich huquq shakli – ma’lum ma’noda huquqni o’zida aks et tiruvchi,
uning oldingi vaqtda chiqarilgan manbayi, ya’ni asosi deb ta’riflagan.
Huquq shaklini tahlil etish davlat irodasini, xalq irodasini qonun dara jasiga
qanday usullar bilan ko’tarilganligini anglashga ko’maklashadi. Huquq shakli,
davlat irodasining hamma uchun majburiylik usuliga qarab belgilanadi. Shunga
ko’ra, huquqning to’rtta tarixiy shakli mavjud: huquqiy odat, yuridik presedent,
normativ-huquqiy hujjat va normativ shartnoma.
Shunday qilib, huquqning tashqi ifodalanish shakli bilan manbalari tizimi (moddiy,
g’oyaviy, yuridik) o’rtasidagi o’zaro uzviy aloqadorlik muayyan mamlakat
huquqiy tizimining xususiyatini ifoda etadi. Ya’ni, ba’zi davlatlarda normativ-
huquqiy hujjatlar huquqning asosiy shakli bo’lsa, boshqa davlatlarda boshqaruv
organlarining berilgan vakolat asosidagi (delegirovannoye) huquq ijodkorligi keng
tarqalgan; uchinchi bir mamlakatlarda presedentlar va sud qarorlari; to’rtinchi toifa
davlatlarda – diniy qoidalar (Qur’on, sunna, ijmo, ma salan, Eron, Saudiya
Arabistoni va boshqalar) ustunlik qiladi. 2
I.2 Yuridik presedent tushunchasi va turlari
Ko’pgina mamlakatlarda huquqning boshqa manbalari bilan muayyan
munosabatlarni tartibga solishning imkoni bo’lmagan hollarda huquqni
qo’llovchilar tomonidan tegishli huquq qoidasini yaratishga zarurat tug’ilgan.
Huquqning bunday manbalari qatoriga huquq pretsedentini kiritish mumkin.
Milliy huquqshunos olim Odil Qoriyevning “Davlat va huquq nazariyasi”
darsligida yuridik presedent tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan:
«presedent» – lotincha praecedens so’zidan olingan bo’lib, «ilgarida bo’luvchi»,
«oldin sodir bo’lgan» degan ma’noni anglatadi.
Davlat organlari, jumladan, ma’muriy boshqaruv hamda sud organlari
o’zlarining ijtimoiy munosabatlarni boshqarish, tartibga solish jarayonida o’ziga
xos, ba’zan noyob (original) qarorlar qabul qiladilar. Ularning bir o’rni kelganda
2
O’zbek tili ensklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. –B. 535..2008. B. 537

(pog’onali mutanosiblikka) asoslangan turkumlash, u oddiy va o’nliklar bo’yicha
bo’linishi mumkin.
Normativ-huquqiy hujjatlar ularni chiqaradigan davlat organlarining mavqei,
hujjatlarning yuridik kuchiga ko’ra quyidagi turkumlarga bo’linadi:
– qonunlar (Konstitutsiya va joriy qonunlar);
– Prezident farmonlari, qaror va farmoyishlari;
– Hukumat qaror va farmoyishlari;
– davlat boshqaruv organlarining qaror, buyruq va yo’riqnomalari;
– mahalliy vakillik va ijroiya organlarining qarorlari va farmoyishlari.
Ushbu turkumlashda keltirilgan normativ-huquqiy hujjatlarning har bi riga
alohida-alohida to’xtalib, ularning xususiyatlari, o’zaro munosabatlari va farqlarini
ko’rsatib o’tamiz. 4
Qonun normativ-huquqiy hujjatlar tizimi sifatida . Normativ-huquqiy hujjatlar
tizimida qonunlar asosiy o’rinni egallaydi. Qonun huquqning eng muhim shakli
bo’lib, unda huquqning hamma sifatlari mujassamlashadi. Al batta, «qonun» iborasi
serqirra va ma’nodordir. Bu o’rinda so’z yuridik qonun lar xususida bormoqda.
Qonun davlat oliy vakillik organlarining eng yuqori yuridik kuchga ega bo’lgan
aktidir. Konstitutsiya (Asosiy qonun) qonunlar orasida asosiy o’rinni egallaydi.
Unda jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy asoslari, siyosiy tizimi mustahkamlanadi,
shuningdek davlat hokimiyati va boshqaruv mexanizmi, fuqarolarning asosiy
huquqlari, erkinliklari va burchlari belgilab beriladi. Konstitutsiya jamiyatning
huquqiy tizimini, butun qonunchilikning o’zagi va yuridik zaminini tashkil etadi.
Joriy qonunlarning barchasi konsti tutsiya qoidalari va prinsiplari asosida hamda
ularning ijrosi manfaati yo’lida chiqariladi.
Qonun oliy yuridik kuchga ega. Bu sifat quyidagilarda namoyon bo’ladi:
qonunni uni qabul qilgan oliy vakillik organidan boshqa hech kim o’zgartira
olmaydi, bekor qila olmaydi yoki yangisini o’rnata olmaydi;
boshqa barcha normativ-huquqiy hujjatlar qonunga qat’iy muvofiq holda
qabul qilinadi va amalga oshiriladi;
4
Фаткуллин Ф.Н. Проблемы теории государства и права. – Изд. Казан. Ун-та, 1987. – 189–192-betlar

qabul qilgan qarorlari tarixan keyingi davrlarda faoliyat yurituvchi davlat or ganlari
uchun namuna bo’lib xizmat qilishi hollari uchrab turadi. Shunga ko’ra, presedent
– muayyan ishni ma’muriy organ yoki sud organlari tomonidan ko’rib chiqishda
boshqa organ va sudlar tomonidan aynan shunga o’xshash ish bo’yicha ilgari
chiqarilgan qarorning qo’llanilishidir. Presedent huquqning manbayi sifatida ilgari
qadimgi Rimda qo’llanilgan. O’tgan butun tarixiy davr nuqtayi nazaridan xulosa
qilganda, yuridik presedent huquq shakli (manbayi) sifatida alohida ahamiyat kasb
etadi. Hozirgi davrda dunyoning anglo-sakson huquqiy tizimiga asoslanuvchi
davlatlarida yuridik presedentning huquq man bayi sifatida o’rni beqiyosdir.
Ammo, Yevropa qonunchiligi va roman-german huquqiy tizimiga mansub
davlatlar sud amaliyotini huquq shakli sifatida tan olmaydilar.
Yuridik presedent deb, ma’muriy yoki sud organining muayyan ish bo’yicha
chiqarilgan yozma yoki og’zaki qarorini, kelgusida xuddi shunga o’xshash ishlar ni
ko’rib chiqishda asos sifatida qo’llanilishiga aytiladi. Yuridik presedent turlari
shartli ravishda ma’muriy presedent va sud presedentiga bo’linadi.
Ma’muriy presedent – ma’muriyatning jamiyatni boshqaruv sohasidagi ayrim
ishlar yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o’xshash ishga asos
sifatida qo’llashi uchun xizmat qilishi tushuniladi.
Sud presedenti – sud organining biror-bir ish yuzasidan qabul qilgan qarorini,
kelgusida xuddi shunga o’xshash ishga nisbatan namuna tarzida qo’llashiga
aytiladi.
Huquqiy presedent umumiy ma’noda talqin etilsa-da, uning tarkibidagi sud
yoki ma’muriy presedentlar bir-biridan keskin farq qiladi. Albatta, huquqning
presedent shakli sifatida sud yoki ma’muriy organlar yangi huquqiy normalar
yaratish huquqiga ega bo’lishi mumkin. Bunday hollarda huquq o’zining mu -
rakkabligi bilan farq qiladi. Bundan tashqari, bu yerda mansabdor shaxsning
suii’stemollik qilishi ehtimoli saqlanib qoladi.
Sud qarorlari presedent sifatida quyidagicha bo’lishi mumkin: birinchi si,
qonun va odat normalari to’g’ri kelmay qolgan taqdirda yangidan huquq normalari
yaratiladi, bu inglizlarda original precedent deb nomlanadi, ush bu presedent

Farmon bilan qonunga qo’shimcha yoki o’zgartirish kiritish mumkin emas, u
qonun asosida va qonun ijrosini ta’minlash maqsadida chiqariladi gan hujjatdir. Shu
o’rinda qonun bilan farmon o’rtasidagi munosabatni aniqroq bayon etish lozim:
Qonun parlamentning, hokimiyat oliy vakillik organining hujjatidir; farmon
esa, davlat boshlig’ining normativ-huquqiy hujjati. Qonun hamisha nor mativ
xarakterga ega bo’ladi; farmon normativ hujjat bo’lishi ham, bo’lmasligi ham
mumkin. Ba’zan farmonlar individual hujjat sifatida chiqariladi.
Qonun o’z yuridik kuchi jihatidan farmondan ustun turadi. Farmon
nor mativ-huquqiy hujjatlar iyerarxiyasida qonundan keyingi o’rinni egallaydi. Qo -
nun bilan farmonning qoidalari o’zaro zid kelib qolgan taqdirda, qonun ustu vorlik
qiladi.
Shu o’rinda qonunning ham, farmonning ham tartibga solish predmeti
borligini yodda tutish lozim. Konstitutsiyaga muvofiq farmon bilan hal etiladigan
masala bo’yicha qonun chiqarish mumkin emas va aksincha. Biroq, farmonlar
parlament – Oliy Majlis Senatining tasdig’idan o’tishi lozim. Qonun
Konstitutsiyada belgilangan alohida qat’iy o’rnatilgan tartibda (odatda, besh
majburiy bosqichli jarayon natijasida) qabul qilinadi. Farmonni qabul qilish esa,
qonun ijodkorligi jarayonidagi singari maxsus bosqichlarni amalga oshirishni talab
etmaydi.
Hukumatning qaror va farmoyishlari. O’zbekiston Konstitutsiyasining
98-moddasiga binoan, Respublika Hukumati – O’zbekiston Respublikasining
Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunchilik hujjatlariga muvofiq mamlakatning
butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, man -
sabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo’lgan qarorlar va
farmoyishlar chiqaradi. Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy
sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni ta’minlash maqsadida qo nunlar, Oliy
Majlis palatalarining boshqa qarorlari, O’zbekiston Prezidentining farmonlari,
qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi.
Vazirlar Mahkamasining qarorlari normativ-huquqiy xususiyatga ega bo’lib,
ular iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy va boshqa ijroiya organlari faoliyatini

boshqarishga yo’naltirilgandir. Hukumat qarorlari va farmoyishlari qonunga yoki
Prezident farmoniga zid kelib qolsa, qonun yoki farmon amal qiladi. Hu kumatning
bunday qarori bekor qilinishi shart bo’ladi.
Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlari faqat unga Konstitutsiya va qonun
bilan belgilab berilgan vakolat doirasidagina chiqarilishi mumkin. Prezidentlik
hokimiyati qaror topganidan buyon, aksariyat hollarda, farmon larda hukumatga
topshiriqlar ifodalanib, unga tegishli qaror qabul qilish vazi fasi yuklatiladi.
Masalan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 16-fevraldagi «Oliy
o’quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashti rish to’g’risida»gi
Farmonida Vazirlar Mahkamasiga ikki oylik muddat ichida mazkur farmonning
ijrosi bo’yicha Hukumat qarorini qabul qilish topshirig’i berildi.
Davlat boshqaruvi organlarining hujjatlari. Normativ-huquqiy huj jatlar
Hukumatga itoat etuvchi boshqa davlat boshqaruvi organlari tomonidan ham
chiqariladi. Bular vazirliklar, davlat qo’mitalarining qarorlari, buyruqlari va
yo’riqnomalari bo’lishi mumkin. Bunday hujjatlarning ta’sir ko’lami, amal qilish
doirasi va yuridik kuchi ularni o’rnatuvchi boshqaruv organining dav lat organlari
tizimida tutgan o’rni va vakolatlari bilan belgilanadi. Ular qo nunga, farmonga va
hukumat qaroriga muvofiq hamda shu hujjatlarning ijro sini ta’minlash maqsadida
chiqariladi. Boshqaruv tizimidagi quyi organning huquqiy akti undan yuqori
turuvchi organning hujjatiga muvofiq bo’lishi shart. Respublika vazirliklari, davlat
qo’mitalari va boshqa boshqaruv organlarining qonunga, farmonga va hukumat
qaroriga zid hujjatlari Vazirlar Mahkamasi to monidan bekor qilinishi ko’zda
tutiladi. Vazirlar Mahkamasi o’z vakolati doira sida Qoraqalpog’iston Respublikasi
hukumatining O’zbekiston Konstitutsiyasi, qonunlari, O’zbekiston Prezidenti
farmonlariga va Vazirlar Mahkamasining qarorlariga zid bo’lgan qarorlari va
farmoyishlarining ijrosini to’xtatib qo’yish huquqiga ega.
Mahalliy vakillik va ijroiya organlarining hujjatlari. Mahalliy va killik va
ijroiya organlari Konstitutsiya, qonunlar, farmonlar, hukumat qaror lari, markaziy
davlat boshqaruvi organlarining hujjatlariga muvofiq holda va ularni ijro etish

ta’minlanishiga qarab ajralib turadi. Mamlakatimizda ham huquqiy odat muayyan
darajada huquq manbasi sifatida e’tirof etilgan. Xususan, Qurbon va Ro’za hayiti,
Navro’z kabi milliy qadriyatlarimiz rasmiy ravishda bayram sifatida e’tirof etilib,
mehnat qonunchiligida dam olish kunlari sifatida rasmiy belgilab qo’yildi. Milliy
qonunchiligimizda tegishli ijtimoiy munosabatlarga odat normalarini qo’llash
mumkinligi haqida so’z boradi. Xususan,0 ‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksining 6-moddasi «Ish muomalasi odatlari. Mahalliy odat va an’analar» deb
nomlanadi. Unga ko’ra tadbirkorlik faoliyatining biron-bir sohasida vujudga
kelgan va keng qo’llaniladigan, qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan xulq-atvor
qoidasi, biron-bir hujjatda yozilganligi yoki yozilmaganligidan qat’i nazar, ish
muomalasi odati deb hisoblanadi. Fuqarolik qonun hujjatlarida tegishli normalar
bo’lmagan taqdirda, bu munosabatlarni tartibga solishda mahalliy odat va
an’analar qo’llaniladi. Tegishli munosabat ishtirokchilari uchun majburiy bo’lgan
qonun hujjatlari normalariga yoki shartnomaga zid bo’lgan ish muomalasi odatlari,
mahalliy odat va an’analar qo’llanilmaydi. 0 ‘zbekiston Respublikasining Oila
kodeksi 8-moddasida oilaviy munosabatlarda mahalliy urf-odat va an’analarning
qo’llanilishi bilan bog’liq qoidalar o’z ifodasini topgan. Xususan, qonun
hujjatlarida oilaviy munosabatlarni tartibga solishga oid tegishli normalar
bo’lmagan taqdirda, O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari tamoyillariga
zid bo’lmagan mahalliy urf-odat va an’analar qo’llaniladi.

Shartnomalar tuzilish muddatining davomiyligiga ko’ra qisqa muddatli va
uzoq muddatli shartnomalarga ham bo’linadi. Oila va nikoh munosabat larida
tuziladigan shartnomalar (nikoh shartnomasi) uzoq muddatli bo’lib hi soblanadi.
Qisqa muddatli shartnomalar esa muayyan ishni ma’lum bir vaqt ichida amalga
oshirish bilan yakunlanadigan hollarda tuziladi.
Dunyo davlatlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar hech bir davlatning qo nun
yoki qonun osti hujjati bilan tartibga solinmaydi. Xalqaro munosabatlarda
shartnoma huquq manbayi sifatida maydonga chiqadi. Xalqaro
shartnoma – davlatlararo yoki boshqa shaxslar o’rtasidagi o’zaro kelishuv bo’lib,
xalqaro huquq asosida tuziladi va tartibga solinadi. Xalqaro shartnomlar tuzilgan
vaqt da yoki tan olinganida (ratifikatsiya qilinganida), uning matnida ifodalangan
majburiyatlarni taraflar bajarishi shart ekanligi belgilab qo’yiladi. Ayrim hol larda
davlatlar o’rtasida tuzilgan shartnomalar amal qilish muddati tugamas dan ham
bekor qilinishi mumkin. Buni xalqaro huquqda denonsatsiya qilish deb nomlanadi.
Vena konvensiyasining 2-moddasida xalqaro shartnoma huquqi haqida shunday
tushuncha berilgan: «Shartnoma – bu davlatlar o’rtasidagi kelishuv bo’lib, yozma
ravishdagi xalqaro huquq bilan tartibga solinadi». Masa lan, 1990-yilgi
12-sentabrda «GFR va GDRni yagona Germaniya davlatiga bir lashtirish
to’g’risida» tuzilgan xalqaro shartnoma ikki davlat o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarni tartibga soluvchi huquq manbayi sifatida xizmat qilmoqda. GDR
bilan GFR davlatlarini birlashtirgan xalqaro shartnoma ularning keyingi harakatlari
uchun asosiy huquqiy manba bo’lib xizmat qiladi. Xalqaro-huquqiy shartnoma:
kelishuv, akt, konvensiya, deklaratsiyalar xalqaro huquqning man bayi hisoblanib,
davlatlarning o’zaro siyosiy (hamdo’stlik, o’zaro yordam, hu jum qilmaslik,
qurolsizlanish to’g’risidagi), iqtisodiy (savdo, iqtisodiy yordam ko’rsatish, qarz
berish, kredit berish haqidagi) va boshqa toifa hamkorligini tartibga solishga
xizmat qiladi. 7
O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va maxsus
masalalar bo’yicha bir qancha shartnomalar tuzgan va bu borada 1995-yilda
7
Хalq so’zi, 2017-yil 17-fevral.

HUQUQ SHAKLLARI ( MANBALARI ) TUSHUNCHASI VA TURLARI
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………3
I BOB. HUQUQ SHAKLI TUSHUNCHASI…………………………………5
I.1 Huquqiy odat – huquqning tarixiy manbayi…………………………………5-8
I.2 Yuridik presedent tushunchasi va turlari……………………………………8-15
II BOB. NORMATIV HUQUQIY HUJJAT TUSHUNCHASI……………15-
16
II.1. Qonun normativ-huquqiy hujjatlar tizimid a………………………………16-
28
II.2 Normativ shartnomalar………………………………………………………29
XULOSA…………………………………………………………………………35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….36

biron-bir qonunosti normativ-huquqiy hujjat qonunga zid bo’lsa, u qo nunga
muvofiq holga keltiriladi yoki bekor qilinadi;
qonun oliy yuridik kuchga ega bo’lgan hujjat bo’lganligi sababli uni qabul
qilgan organdan boshqa hech kim qo’shimcha tarzda tasdiqlashi va harakatdan
to’xtatib qo’yishi mumkin emas.
Qonun davlat nuqtayi nazaridan eng muhim deb hisoblangan ijtimoiy
munosabatlarni mustahkamlash, rivojlantirish va tartibga solish vositasidir. Unda
mazkur munosabatlardagi qonunlarning normativ majburiy xarakteri va siyosiy-
huquqiy me’yori o’z ifodasini topadi. Qonunlar faqat siyosatning ifodasi, siyosiy
chora bo’lib qolmay, beqiyos ijodiy va tarbiyaviy vazifani bajaruvchi katta
ma’naviy boylik, ne’mat, ijtimoiy-huquqiy qadriyat hamdir. 5
Normativ-huquqiy hujjatlarni tasniflash turli asoslar, ya’ni, huquqiy tartibga solish
predmeti yoki tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlarning turi, normativ hujjat
amal qiladigan hudud, ularning yuridik kuchi, mazmuni, nomlanishi, amal qilish
xususiyati, norma ijodkorligi subyektlari doirasi nuqtai nazaridan amalga
oshiriladi. Normativ-huquqiy hujjatlar muayyan bir tizim bo’lib, ushbu tizim
ularning yuridik kuchiga asoslangan holda tashkil topadi. Shuningdek,
normativ-huquqiy hujjatlarning farqi quyidagi uchta jihat bilan bog’liq: normativ-
huquqiy hujjatlar tomonidan hal etiladigan masalalarning mazmuni va xilma
xilligi; yuridik tabiati yoki yuridik kuchiga ko’ra bir-biridan farq qilishi; normativ-
huquqiy hujjatlarni qabul qilish jarayoni va tartibining turlichaligi.
O’zbekiston Respublikasining «Normativ-huquqiy hujjatlar to’g ‘risida»gi
Qonunining 5-moddasida normativ-huquqiy hujjatlarning quyidagi turlari ko’rsatib
o’tilgan:
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi; O’zbekiston Respublikasining
qonunlari;
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari;
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va qarorlari;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari;
5
Hayitboyev F.P., Najimov M.K. Xozirgi zamon asosiy huquqiy tizimlari/ Mas’ul muharrir: y.f.d., prof. Z.M.Islomov.
O’quv qo’llanma. – T.: TDYI, 2008. – B. 67.

umummajburiy tusga ega bo’lmagan (normativ bo’lmagan) huquqiy hujjatlarga
bo’linadi.
O’zbekistonda qonun huquqning asosiy shakli bo’lib, u davlat oliy ho kimiyat
vakillik organi tomonidan maxsus belgilangan tartibda qabul qilinadi. U davlat
muayyan holatlar (munosabatlar)ga tatbiq qilish uchun chiqaradigan, aynan
o’xshash turdagi holatlarga takror-takror qo’llaniladigan, barcha fuqa rolar,
mansabdor shaxslar, davlat organlari, korxona, muassasa va tashkilotlar tomonidan
bajarilishi majburiy bo’lgan umumiy qoidalarni o’z ichiga oluvchi normativ-
huquqiy hujjatdir.
Respublika qonunlarida yangilanayotgan ijtimoiy tuzumimizning, huquqiy davlat
barpo etishning eng muhim prinsiplari, rivojlanishimizning yo’nalishlari va
dasturiy vazifalari o’z aksini topadi.Bunday muhim prinsiplar, avvalo, O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida mustahkamlangan. Masalan, davlat
suvereniteti prinsipi, xalq hokimiyatchiligi prinsipi, inson huquqlari-ning
ustuvorligi prinsipi, qonuniylik prinsipi, demokratizm prinsipi, davlat bi lan
shaxsning o’zaro burchdorligi prinsipi, Konstitutsiya va qonunning oliyligi
prinsipi, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi, ijtimoiy adolat prinsipi, qonun va sud
oldida barchaning tengligi prinsipi, aybsizlik prezumpsiyasi, fuqarolarning
mahalliy o’zini o’zi boshqarish prinsipi va boshqalar.
Shunday qilib, qonun ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarining yuridik shakldagi
tavsifini o’zida aks ettirgan va eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga
soluvchi, bevosita xalq irodasini ifodalovchi, belgilangan tartibda davlat ho -
kimiyatining oliy vakillik organi tomonidan yoki referendum yo’li bilan qabul
qilinadigan va oliy yuridik kuchga ega bo’lgan normativ hujjatdir.
Qonunning yuridik xususiyatlari ichida uning normativligi alohida aha miyat kasb
etadi. Normativlik qonunning muhim belgisi va xususiyati hisob lanadi. Huquqiy
hujjatlarning boshqa shakllari ham normativ bo’lishi mumkin, biroq ular
qonunchalik qat’iy kuchga ega bo’lmay, tezkor ijro etiluvchi yoki huquqni

II.2 Normativ shartnomalar
Huquq manbalari tizimida ijtimoiy munosabat ishtirokchilari o’rtasida
o’zaro aloqalarni tartibga soluvchi huquqning shakli sifatida normativ
shartnomalar alohida mavqega ega. Ikki yoki undan ortiq mustaqil huquq
subyektlari o’rtasida tuziladigan hamda ularning huquq va majburiyatlarini
o’rnatadigan, o’zgartiradigan yoki bekor qiladigan og’zaki yoki yozma shaklda
ifodalanadigan va tuziladigan bitimlarga normativ shartnomalar deyiladi.
Normativ shartnomalar asosan xalqaro munosabatlarda huquq manbai sifatida
maydonga chiqadi. Xalqaro shartnoma - davlatlararo yoki boshqa shaxslar
o’rtasida o’zaro kelishuv bo’lib, xalqaro huquq asosida tartibga solinadi. Xalqaro
shartnomlar tuzilgan vaqtda yoki tan olingan (ratifikatsiya qilingan)da uning
matnida ifodalangan majburiyatlarni taraflar bajarishi shartligi belgilab qo’yiladi.
Ayrim holatlarda davlatlar o’rtasida tuzilgan shartnomalar amal qilish muddati
tugamasdan ham bekor qilinishi mumkin. Bu xalqaro huquqda denonsatsiya qilish
deb nomlanadi. Vena konvensiyasining 2-moddasida xalqaro shartnoma
tushunchasi quyidagicha ifodalangan: «Shartnoma - bu davlatlar o’rtasidagi
kelishuv bo’lib, yozma
ravishdagi xalqaro huquq bilan tartibga solinadi».
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarida xalqaro huquq
normalari ustuvorligi prinsipining mustahkamlanganligi xalqaro huquq va milliy
huquqiy tizimning o’zaro samarali va ta ‘sirchan huquqiy aloqasiga zamin yaratdi.
O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalari to’g’risida»gi Qonuniga muvofiq O’zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomasi – respublikaning bir yoki bir necha davlat, xalqaro tashkilot
yoxud xalqaro huquqning boshqa subyektlari bilan xalqaro munosabatlar
sohasidagi huquq va majburiyatlariga doir teng huquqli va ixtiyoriy kelishuvidir.
Huquqshunos olim hisoblangan Sagdullayevning “Davlat va huquq
nazariyasi” darsligida normativ shartnoma asosida amalga oshadi. Jamiyatdagi
muhim va rasmiy munosabatlar faqatgina yozma shakldagi shartnomalar asosida
amalga oshiriladi. Davlatlararo shart nomalarning barchasi yozma shaklda tuziladi.

uchun qaror va farmoyishlar qabul qiladilar. Mazkur huquqiy hujjatlar shu davlat
organlari hokimiyati ta’sir etadigan hudud doirasida amal qiladi. Ular yuqorida
sanalgan hujjatlarga zid bo’lib chiqsa, tegishli tartibda bekor qilinadi. Xususan,
O’zbekiston Prezidenti Konstitutsiyaga binoan xuddi respublika boshqaruv
organlarining hujjatlari singari, hokimlarning qabul qilgan g’ayriqonuniy
hujjatlarini to’xtatadi va bekor qiladi (93-moddaning 16-bandi).
Yuridik adabiyotda huquqning manbayi sifatida huquqiy odat, sud tajri basi
(sud presedenti), xalqaro shartnomalar ham ko’rsatiladi. Odatlar faqat davlatning
ma’qullashi tufayligina huquqiy odat sifatiga ega bo’lishi mumkin. Huquqiy
odatlar qonun va boshqa normativ huquqiy hujjatlar amal qilmaydigan sharoitlarda
qo’llanilishi mumkin. 6
Sud amaliyoti va tajribasi mavjud qonun larni takomillashtirishda katta
ahamiyatga ega. Xalqaro shartnomalarga kel ganda, ularning mamlakat ichki
huquqiy qoidalaridan ustuvorligi tan olinadi. O’zbekistonning deyarli barcha
qonunlarida basharti xalqaro shartnoma va bitimlarda O’zbekiston
Respublikasining qonun hujjatlaridagidan o’zgacha qoi dalar belgalangan bo’lsa,
xalqaro shartnoma va bitim qoidalari qo’llanilishi belgilab qo’yilgan.
Shunday qilib, qonun respublika normativ-huquqiy hujjatlari o’rtasida o’z yuridik
kuchi jihatidan eng ustuvor o’rinni egallaydi. Shuning uchun ham qo nun jamiyat
huquqiy tizimining o’zagi sifatida namoyon bo’ladi.
6
Odil Qoriyev XT. Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati. – T.: Sharq., 2002. – B. 22-23.

Normativ-huquqiy hujjatni qabul qilgan organ belgilangan muddat tugaguniga
qadar yoki hodisa yuz berguniga qadar hujjat yoki uning qismining amal qilishini
yangi muddatga, boshqa hodisa yuz berguniga qadar uzaytirish to’g’risida yoxud
normativ-huquqiy hujjat qonun hujjatlariga, o’tkazilayotgan islohotlarning ustuvor
yo’nalishlariga, jamiyatdagi barqaror huquqiy munosabatlarga muvofiq bo’lgan
taqdirda hujjat (uning qismi)ga muddatsiz tus berish haqida qaror qabul qilishi
mumkin.
Normativ-huquqiy hujjat yoki uning qismining amal qilishi uni qabul qilgan organ
yoxud uning yuqori turuvchi organi tomonidan muayyan muddatga yoki muayyan
hodisa yuz berguniga qadar to’xtatib turilishi mumkin.
Normativ-huquqiy hujjat yoki uning qismi quyidagi hollarda
o’zining amal qilishini tugatadi:
- normativ-huquqiy hujjat yoki uning qismi mo’ljallangan muddat tugaganda yoki
hodisa yuz berganda;
- normativ-huquqiy hujjat yoki uning qismi qonunda belgilangan tartibda
Konstitutsiyaga xilof yoxud haqiqiy emas deb topilganda;
- normativ-huquqiy hujjat yoki uning qismi o’z kuchini yo’qotgan deb topilganda;
- normativ-huquqiy hujjat yoki uning qismi bekor qilinganda.
Normativ-huquqiy hujjatlarning shaxslar bo’yicha amal qilishi deganda ularning
jismoniy va yuridik shaxslarga, ya’ni O’zbekiston Respublikasining fuqarolari va
yuridik shaxslariga, shuningdek o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi
hududida amalga oshirganda chet el yuridik shaxslariga, O’zbekiston
Respublikasi hududidagi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga
tatbiq etiladi.
Normativ-huquqiy hujjatlarning hudud bo’yicha amal qilishi uni qabul qilgan
organning yurisdiksiyasi bilan belgilanadi. Qoida tariqasida, normativ-huquqiy
hujjatlar mamlakatning butun hududiga nisbatan tatbiq etiladi. Normativ-huquqiy
hujjatni qabul qilgan organ uning hudud bo’yicha amal qilishi doirasini cheklab
qo’yishi mumkin. Davlat hududi tushunchasiga quyidagilar kiradi: quruqlik,

Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning buyruqlari hamda qarorlari;
Mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari.
Mazkur normaning mazmunidan normativ-huquqiy hujjatlarning ikki turga, ya’ni
qonun va qonunosti hujjatlariga bo’linishi ko’rinib turibdi. Xususan, Qonunning
6-moddasida O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari quyidagicha
ifodalangan: «Normativ-huquqiy hujjatlar qonun hujjatlaridir va ular O’zbekiston
Respublikasining qonun hujjatlari majmuini tashkil qiladi. O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi palatalarining qarorlari qonunlardir. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmonlari va qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkama sining qarorlari, vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning buyruqlari
hamda qarorlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari qonunosti
hujjatlaridir».
Normativ-huquqiy hujjatlarning yuridik kuchiga qarab har birini quyidagicha
tavsiflash mumkin: Konstitutsiya - (lotincha «conctitutio» - o’rnatish, tuzilish)
moddiy ma’noda, avvalo, inson va fuqaro huquqlari hamda erkinliklarini e’lon
qiluvchi va kafolatlovchi, shuningdek ijtimoiy tuzum, boshqaruv shakli, davlat
tuzilishi, hokimiyatning markaziy va mahalliy organlarini tashkil etish asoslarini,
ularning vakolatlari, o’zaro munosabatlarini, davlat ramzlari va poytaxtini
belgilaydigan qonun hujjati, hujjatlar yoki konstitutsiyaviy odatlar majmui.
O’zbekiston Respublikasining «Normativ-huquqiy hujjatlar to’g ‘risida»gi
Qonunining 7-moddasida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini ifodalovchi
norma quyidagicha ifodalangan:
« O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va
qonunlarining ustuvorligi so’zsiz tan olinadi. O ‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi oliy yuridik kuchga ega va O’zbekiston Respublikasining butun
hududida qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasining qonunlari va boshqa
normativ-huquqiy hujjatlar O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi
asosida va uni ijro etish uchun qabul qilinadi hamda uning normalari va
prinsiplariga zid kelishi mumkin emas».

- unda mustahkamlangan qoidalar bajarilmagan yoki buzilgan taqdirda muayyan
huquqiy oqibatlar kelib chiqadi va qoida bo’yicha davlatning majburlov kuchi
ishga solinadi.
Normativ-huquqiy hujjat deganda, davlat vakolatli organlarining ijtimoiy
munosabatlarni huquqiy tartibga solishga qaratilgan umummajburiy tusdagi
qoidalarni o’rnatuvchi, o’zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi huquq ijodkorlik huj jati
tushuniladi. Huquqning normativ hujjat shakli demokratik huquqiy jamiyat
sharoitida mamlakat xo’jalik, siyosiy, madaniy va ma’naviy hayotiga davlat yo’li
bilan rahbarlik qilishning eng maqbul shaklidir. Normativ-huquqiy hujjatlar
o’zining quyidagi uch xususiyati bilan ijtimoiy normalarning boshqa turlaridan
ajralib turadi: 1) normativ-huquqiy hujjatlar vakolatli davlat organlari tomoni dan
yaratilib, barcha uchun umumiy majburiy qoidalarni o’rnatadi, o’zgartiradi
(takomillashtiradi) yoki bekor qiladi; 2) ularda huquqiy qoidaning mazmuni,
ya’ni huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va burchlari ifoda etiladi;
3) normativ-huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan qoidalar bajarilmagan yoki
buzilgan taqdirda muayyan huquqiy oqibatlar kelib chiqadi, qoida bo’yicha,
davlatning majburlov kuchi ishga solinadi.
Yuridik ustqurma murakkab va serqirra bo’lganligi sababli normativ-huquqiy
hujjatlar turli mezonlar bo’yicha turkumlanishi (tasnif qilinishi) mum kin. Bunday
mezonlar quyidagilar bo’lishi mumkin:
– huquqiy tartibga solish predmeti yoki tartibga solinayotgan ijtimoiy
munosabatlarning turi;
– huquq ijod etuvchi subyekt;
– huquqiy hujjatning yuridik kuchi;
– huquqiy hujjat amal qiladigan hudud;
– huquqiy-normativ hujjatning yuridik nomlanishi.
Normativ-huquqiy hujjatlarni turkumlash usullari, uslublari va yo’llari ham
turlichadir. Turkumlashning juda keng tarqalgan ilmiy usullari sifatida
quyidagilarni ko’rsatish mumkin: alifboli-predmetli ko’rsatkichlar; iyerarxiya ga

II BOB. NORMATIV HUQUQIY HUJJAT TUSHUNCHASI
II.1. Qonun normativ-huquqiy hujjatlar tizimid a
Mamlakatimizda huquqni ifodalashning asosiy shakli – normativ-huquqiy
hujjatlardir. Normativ-huquqiy hujjatlar davlat organlari to monidan o’rnatiladigan
yoki ma’qullanadigan, majburiy yurish-turish va xulq-atvor mezonlarini
belgilaydigan huquqiy hujjatlarning alohida turidir. Odatda, ular va kolatli
organlarning huquq ijodkorligi faoliyatining bevosita mahsuli hisoblanadi.
Normativ-huquqiy hujjat deganda, davlat vakolatli organlarining ijtimoiy
munosabatlarni huquqiy tartibga solishga qaratilgan umummajburiy tusdagi
qoidalarni o’rnatuvchi, o’zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi huquq ijodkorlik huj jati
tushuniladi. Huquqning normativ hujjat shakli demokratik huquqiy jamiyat
sharoitida mamlakat xo’jalik, siyosiy, madaniy va ma’naviy hayotiga davlat yo’li
bilan rahbarlik qilishning eng maqbul shaklidir.
Normativ-huquqiy hujjat - vakolatli davlat organi (yoki mansabdor shaxs)ning
belgilangan tartibda qabul qilgan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga
qaratilgan, umummajburiy tusdagi qoidalarni o’rnatuvchi, o’zgartiruvchi yoki
bekor qiluvchi yuridik hujjati hisoblanadi.
II.1. Qonun normativ-huquqiy hujjatlar tizimid a
Normativ-huquqiy hujjatlar huquq manbalari tizimida alohida o’ringa ega. Boshqa
huquq manbalariga nisbatan normativ-huquqiy hujjatlarning quyidagi afzal
jihatlarini ko’rsatib o’tish mumkin:
birinchidan, normativ-huquqiy hujjatlar bayon etishning muayyan qoidalariga
asoslanib yaratilganligi bois ularda huquq normalari aniq ifoda etiladi. Bu esa
normativ-huquqiy hujjatlardagi qoidalarni turli ma’nolarda tushunishning oldini
oladi va uni bir xil qo’llanilishini ta ‘minlaydi. Aynan shu jihat huquqning rasman
aniqlik xususiyatiga mos keladi.
ikkinchidan, normativ-huquqiy hujjatlar birgalikda qonunchilikning yaxlit bir
tizimini tashkil qiladi. Har bir normativ- huquqiy hujjat qonunchilikning iyerarxik
tizimida o’zining belgilangan o’rniga ega bo’lib boshqa hujjatlar bilan birga

fuqarolik qonun hujjatlaridagiga qaraganda boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa,
xalqaro shartnoma yoki bitim qoidalari qo’llaniladi».
Ta’kidlash joizki, xalqaro shartnomalarni milliy huquqqa implementatsiya qilish
turli mamlakatlarda turlicha usullarda amalga oshiriladi. Ba’zi mamlakatlarda
xalqaro shartnomalar ularning huquqiy tizimlarining uzviy qismi deb e’lon qilinadi
(AQSH, Gollandiya, Rossiya). Xususan, Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasida
belgilanishicha, «xalqaro huquqning umume’tirof etilgan prinsiplari va normalari
va Rossiya Federatsiyasining xalqaro shartnomalari mamlakat huquqiy tizimining
tarkibiy qismi hisoblanadi» (15-moddaning 4-bandi); Fransiya va Italiyada
xalqaro huquq normalari mamlakat milliy huquqidan ustuvor deb tan olinadi;
uchinchi toifa mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, Hindiston) xalqaro shartnomalar
parlamentning yangi yoki qo’shimcha normativ-huquqiy hujjat qabul qilishi orqali
implementatsiya qilinadi.

muhofaza etuvchi bo’lishi mumkin. Qonunning normativ hujjat ekan ligi quyidagi
ikki jihat bilan xarakterlanadi.
Birinchidan, u qonun chiqaruvchi organning huquqiy qoida o’rnatish xususidagi
amr-farmoyishi, irodasi, qarorini mustahkamlaydi;
ikkinchidan, real hayotga qat’iy va muntazam huquqiy ta’sir etish shakli,
vositasidir. Qonun normalarining mavjudligi normativ-huquqiy aktda namoyon
bo’ladi.
Qonunning normativligi deganda, uning barcha uchun umumiy-majburiy
qoida, davlat talabining ifodasi ekanligini ham tushunish lozim. Boshqacha
aytganda, qonunning normativligi undagi bir xil qoidaning barcha uchun nor ma,
me’yor, mezon darajasiga ko’tarilishidadir. Qonunda mustahkamlangan qoida
hamma o’xshash hollarda bir xil talab sifatida takror-takror amal qilaveradi. Har
qanday huquq amalda bir-biriga teng bo’lmagan har xil odamlarga bir xildagi
masshtabni tatbiq qilishdir. Bu yerda «norma» – lotincha «norma» so’zidan
olingan bo’lib, me’yor, qoida, aniq ko’rsatma, namuna, o’lcham de makdir. Uning
umumiy va mavhum tabiati ham ana shunda. Normativlik esa, muayyan harakat,
faoliyat va munosabatning faqat norma talabi asosida amal ga oshirilishidir.
Qonunning normativligi unda ifodalangan davlat irodasining qat’iyligi, ustunligi
va oliyligi bilan chambarchas bog’liqdir. Aynan shu irodaning imperativ
(bo’ysundiruvchi) mazmuni qonun vositasi bilan umumiy yurish-turish va
xulq-atvor mezonlarini belgilaydi.
Demak, qonunning normativligi: 1) uning davlat hokimiyat mazmunidagi oliy
irodani ifoda etishida; 2) eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga
qaratilganligi va bunday tartibga solishning qat’iy chegarasini belgi lashida; 3)
hamma uchun bir xil umummajburiy harakat qoidasini o’rnatishida va lozim
bo’lganda, davlat majburlov kuchi bilan ta’minlanganligida; 4) max sus vakolatli
davlat organi tomonidan alohida belgilangan tamoyil asosida yaratilishidadir.

Kurs ishini tayyorlashda foydalanilgan adabiyotlar va normativ
huquqiy-hujjatlarning qisqacha o’zaro tahlili. Kurs ishini yoritish davomida
milliy huquqshunos olimlarning qator asarlaridan foydalanildi. Jumladan,
Sagdullayevning “Davlat va huquq nazariyasi” kitobi, Odil Qoriyevning “Davlat
va huquq nazariyasi” darsligidan foydalanildi.
Mavzuni o’rganish davomida Xalqaro va milliy qonunchilik hujjatlarga e’tibor
qaratildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Xalqaro huquq
normalari, O’zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar
to’grisida”gi qonunidan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi 36 sahifadan iborat bo’ldi, 2 bob, 4
paragrafdan tashkil topdi.

Huquqshunos olim Odil Qoriyevning “Davlat va huquq nazariyasi” darsligida
Prezident farmonlarining huquqiy maqomi haqida to’xtalib o’tilgan. O’zbekiston
Prezidenti davlat boshlig’i sifatida respublika hududida majburiy tarzda amal
qiluvchi farmonlar chiqaradi. Prezidentning davlat mexanizmida tutgan qat’iy o’rni
uning farmonlarini normativ-huquqiy hujjatlar tizimida egallaydigan mavqeini,
rolini belgilab beradi.
Prezident farmonlari huquqiy tizimdagi nufuzli bo’lgan normativ-huquqiy
hujjatdir. An’anaga ko’ra, farmon yuridik kuchi va ahamiyati jihatidan qonundan
keyingi o’rinda turadi. Biroq, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi davlat va siyo siy
tizimimizga joriy etilgan hozirgi sharoitda farmonni oddiygina «qonunosti akti»
deb tushunish to’g’ri bo’lmaydi. Bunday eskicha talqinni tark etish kerak. Farmon
Prezidentning Konstitutsiyada belgilangan o’z vakolatlarini amalga oshirishning
huquqiy vositasidir. Shu bois uni «qonunosti akti» emas, balki «konsti tutsiyaviy
darajadagi huquqiy akt» deb ham atash mumkin. Uning qonun bilan munosabatiga
kelganda shuni aytish lozimki, Prezident vakolatiga taalluqli ma sala bo’yicha
chiqarilgan farmonni qonun bilan ham bekor qilish yoki boshqacha hal etish
mumkin emas. Masalan, Prezident farmoni bilan tayinlangan Bosh prokuror yoki
vazirni hech bir qonun bilan vazifasidan ozod etib bo’lmaydi. Bun day
lavozimlarga hatto qonun bilan ham biror shaxsni tayinlab bo’lmaydi. Bordiyu,
shunday qilingan taqdirda mazkur qonun Konstitutsiyaga zid bo’lib, yuridik
kuchga ega bo’lmaydi, chunki bu Prezidentning konstitutsiyaviy vako latlariga daxl
qilish bo’ladi. Va aksincha, Konstitutsiyada qonun bilan tartibga solinishi ko’zda
tutilgan masala bo’yicha farmon chiqarish mumkin emas. Ho kimiyatlar
taqsimlanishi prinsipining qat’iy talabi ana shunday.
Farmonlar, umumiy qoidaga ko’ra, O’zbekiston Konstitutsiyasi hamda qonunlariga
muvofiq va ularning ijrosini ta’minlash maqsadida chiqariladi.
Prezident farmonlari yuksak nufuzliligi tufayli mamlakat iqtisodiyo tining,
aholi ijtimoiy hayoti hamda davlat boshqaruvining qonunlar va huku mat qarorlari
bilan qamrab olinmagan talaygina dolzarb masalalarini tez va samarali hal
etishning imkonini beradi.

Prezident farmonlari strategik va dasturiy xarakterga ega bo’lib, ular da
Hukumat, u yoki bu vazirlik, davlat qo’mitasi yirik va murakkab bo’lgan muayyan
masalani qanday hal etishi kerakligining aniq rejasi va yo’l-yo’riqlari belgilab
beriladi. Farmonlar Vazirlar Mahkamasi va davlat boshqaruvining boshqa
bo’g’inlari faoliyatiga rahbarlik qilishning samarali vositasidir. Biroq, farmonlar
hukumat qarorlari o’rnini egallay olmaydi. Har ikki turdagi bu huj jatlar
Konstitutsiya va qonunda belgilangan vakolatlar doirasida chiqariladi.
Farmonlar jamiyat hayotining asosiy sohalariga ko’ra:
1) iqti sodiy; 2) siyosiy; 3) ijtimoiy-madaniy; 4) mafkuraviy sohalardagi
farmonlarga bo’linadi.
Iqtisodiy mazmundagi farmonlar, o’z navbatida, mulkchilik, soliq, moli ya,
tadbirkorlik, xususiylashtirish, birja, bank tizimi, qishloq xo’jaligi, savdo,
transport, narx-navo, sanoat ishlab chiqarishi, kapital qurilishi, investitsiya va
boshqa sohalardagi farmonlarga ajratiladi.
Siyosiy sohadagi farmonlar davlat qurilishiga taalluqli (vazirliklarni, dav lat
qo’mitalarini tashkil etish, qayta tuzish yoki tugatishga qaratilgan) farmon lar;
davlat idoralarining o’zaro munosabatlarini tartibga soluvchi farmonlar; mamlakat
mudofaasi, davlat xavfsizligi, bojxona masalalari va harbiy munosa batlar kabi
sohalardagi farmonlardan iboratdir.
Ijtimoiy-madaniy sohadagi farmonlarga aholini ijtimoiy jihatdan muho faza
etish, uy-joy masalalari, sog’liqni saqlash, ilm-fan, maorif, xalq ta’limi, madaniyat,
san’at, adabiyot kabi sohalarga tegishli farmonlar kiradi.
Mafkuraviy mazmundagi farmonlar xalq ommasini, yosh avlodni mil liy istiqlol
mafkurasi hamda vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga, xalq milliy an’analari, urf-
odatlari va qadriyatlari hamda ma’naviyatini tiklashga qaratilgan farmonlarga
bo’linadi.

normalari ijtimoiy munosabatlardagi yangi holatlarni tartibga soluvchi manba
bo’lib xizmat qiladi. Bunda sudyalar qonunchilikdagi mavjud bo’shliqni to’ldirish
maqsadida huquq normasini yaratadilar. Roman-german huquq tizimiga mansub
davlatlarda esa, sudyalar huquq ijodkorligi vakolatiga ega bo’lmay, faqatgina
huquqni qo’llash bilan shug’ullanadilar; ikkinchisi, original (asl) normalarning
ma’nosini tushuntirib beruvchi presedent ingliz tilida declaratoruo precedent deb
nomlanib, u mavjud holatlarni tartibga soluvchi, asoslantiruvchi manba bo’lib,
muayyan ish bo’yicha sudning oldin qabul qilingan hukmiga asoslangan holda
boshqa ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun avvalgisini namuna, etalon
sifatida qo’llaydi. Ikkinchi holatda so’z yangi norma haqida bormoqda. Nima
uchun sud qarori presedent sifatida normaga aylanishi mumkin? Chunki, hayotda
huquqdan tashqari presedent ham katta rol o’ynaydi. Haqiqatdan ham, kishilar
doimo hayotiy tajribaga asoslanadilar, undan namuna, andaza oladilar.
Sud qarorlari xususiy ishga taalluqli bo’lib, ikki yoqlama ahamiyatga ega
bo’lishi mumkin: birinchidan, sud faoliyati natijasida ma’lum bir hodisani hal
qilish mumkin; ikkinchidan, bu sud qarori kelgusida bo’ladigan hodisalarga ham
xuddi shu qarorni namuna sifatida ishlatish imkonini beradi. Keyingi holda sud
qarori huquq normasi bo’lib xizmat qiladi, chunki u oldingi qabul qilingan qarorga
(presedentga) asoslanadi.
Demak, e’tirof qilinganidek, sud amaliyoti, ya’ni sud presedenti huquq shakli
hisoblanadigan mamlakat Angliyadir, shu bois, yuridik presedent bir vaqtda ingliz
odat huquqi deb ham nomlanadi. Angliyada to’plamda yozil gan sud presedentiga
asoslanish xuddi qonun moddasiga asoslangandek yuridik ahamiyatga ega. Bunga
o’xshash holatlarni Yevropa qit’asida uch ratmaymiz. Masalan, Fransiya
huquqshunosligida, fransuz yuristlari sud amaliyotini huquq normasi sifatida hech
qachon tan olmagan. Ularning fikricha, sudning obro’si qanchalik baland, uning
qarori qanchalik to’liq bo’lmasin, u hech qachon hamma fuqarolar uchun majburiy
bo’lgan qoi dalarni yarata olmaydi.
Ta’kidlash joizki, roman-german huquq nazariyotchilari huquqning presedent
shaklini hech qachon tan olmaganlar, chunki ular sud va ma’muriy organlar

Kirish
Davlat va huquq hodisalari jamiyiat taraqqiyotining muayyan bosqichidagi
mahsuli hisoblanadi. Davlat va huquq jamiyat ichida yuzaga keladi va rivojlanadi.
Shu bois davlat va huquq hodisalarini o’rganishda jamiyat va uning rivojlanish
bosqichlari, turli hududlarda namoyon bo’lish shakillari, uning rivojiga ta’sir
qiluvchi omillar, jamiyat siyosiy tizimi bilan bog’liq masalalarni o’rganish muhim
ahamiyat ega.
Mavzuning dolzarbligi. Mazkur mavzu davlat va huquq nazariyasi fanining
asosiy kategoriyalaridan, asosiy institutlaridan, bugungi kunning dolzarb
mavzularidan biridir. Ushbu mavzu davlat hokimiyatini amalga oshirishni, tartibini
belgilaydi va ularning faoliyatini muvofiqlashtirgan holda amalga oshirilishini
nazarda tutadi va ularning qonuniy asoslantirish muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi.
Mavzuning o’rganganlik darajasi . Mazkur mavzu G’arb va Sharq
mutaffakkirlari tomonidan o’rganilgan. Milliy huquqshunos olimlari, ya’ni Odil
Qoriyev hamda Sagdullayev tomonidan o’z asarlarida yoritib berilgan.
Kurs ishining obyekti. Kurs ishining obyektini huquq shakillari (manbalari)
tushunchasi va turlari tashkil etadi.
Kurs ishining predmeti. Kurs ishining predmetini huquq munosabatlar bilan
bog’liq munosabatlar tashkil etadi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishning maqsadi nazariy jihatdan o’rganish, tahlil
qilish va amaliyotga qo’llashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishi quyidagi vazifalarni o’z oldiga qo’yadi:
huquqiy odat – huquqning tarixiy manbayi tushunchasini o’rganish;
y uridik presedent ta’rifini ochib berish;
q onun normativ-huquqiy hujjatlar tizimini tahlil qilish ;
n ormativ shartnomalar tushunchasini anglash.

XULOSA
Inson o’z fikr, hayot tajribasi orqali jayatda o’zining yashsh tarzini, huquqiy
holatini o’rganishi zarurligini bilib boradi. Davlat idoralarida ishlovchi insonlar
maxsus tartib doirasida qonun-qoidalar qabul qilinishini amalga oshiradilar. Bu
qonun-qoidalarni ham inson taklif etadi, davlat organlari tasdiqlaydi. Inson juda
katta kuchga, salohiyatga ega.
Jamiyat esa odamlarning o’zaro bog’liqligi, hamkorligi asosida tashkil topadi,
shakllanadi, rivojlanadi. Jamiyat bugun birlashtirib ertaga tarqalib ketadigan
uyushma emas. Bu mustahkam, bir-biriga bog’langan, doimo yashash
imkoniyatiga ega jamoa uyushmasidir. Jamoa esa insonlardan tashkil topadi.
Demak inson- jamiyat asoschisi. Jamiyatni insonlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
Hozirgi demokratiya sharoitida xalqning irodasi davlat amri darajasiga ko’tarilishi,
umum majburiy qoidaga aylanishi, belgilangan shaklda o’rnatilishi va
mustahkamlanishi lozimligi davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Shu sabab huquq
shakli o’z mohiyatini yanada ko’tarilishiga olib keldi. Chunki davlat bilan huquq
o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Bu hozirgi jamiyatimiz kelajagi uchun
manfaatli bo’lib xizmat qilishi shubxasiz.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbek tilining izoxli lug’ati: 80000 dan ortiq so’z birikmasi. - Т .:
“O’zbek tili ensklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. –B. 535..2008. B . 537.
2. Кечекьян С.Ф. О понятии источника права. «Ученые записки МГУ», вып
16, кн.11. – М., 1946. – 3–4-betlar.
3. Александров Н.Г. Понятие источника права. В кн.: «Учен.зап, ВИЮН,
1946, вып.8, – 49–51-betlar; М.С. Страгович. Теория государства и права, –
М., 1940. – 173-bet.
4. Фаткуллин Ф.Н. Проблемы теории государства и права. – Изд. Казан. Ун-
та, 1987. – 189–192-betlar.
5. Hayitboyev F . P ., Najimov M . K . Xozirgi zamon asosiy huquqiy tizimlari / Mas ’ ul
muharrir : y . f . d ., prof . Z . M . Islomov . O ’ quv qo ’ llanma . – T .: TDYI , 2008. – B . 67.
6. Odil Qoriyev XT. Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati. – T.: Sharq., 2002. – B.
22-23.
7. О dilqoriyev Х . T. Prezident farmonlarining huquqiy tabiati // Hayot va qonun. –
1994. – № 4, 14–15-betlar.
8. Х alq so’zi, 2017-yil 17-fevral.
9. http://www.un.org/ru/documents/decLconv/conventions/law_treaties.shtml

huquqni ijod qilishlari emas, balki uni qo’llash faoliyati bilan shug’ullanishlari
lozim, deb hisoblaydilar. Anglo-sakson huquqiy tizimiga kiruvchi davlatlarda
sudyalar tomonidan shakllantirilgan va sud presedentlarida ifodalangan norma lar
huquqning asosiy manbayi bo’lib xizmat qiladi.
Milliy huquqshunos olim Sagdullayevnng “Davlat va huquq nazariyasi” darsligida
huquqiy pretsedentga ta’rif berilgan. Huquqiy pretsedent (lot. «praecedens» -
avvalgisi, oldingisi) - sud yoki ma’muriy organning yozma yoki og’zaki qarori
bo’lib, bu qaror kelgusida barcha shunga o’xshash ishlarni ko’rib chiqish va hal
qilish uchun asos bo’ladigan namuna normadir.
Huquqiy pretsedentning sud va ma’muriy pretsedent shakllari mavjud. Huquqiy
pretsedentning sud pretsedenti shakli AQSH, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Kanada
va Yangi Zelandiya kabi umumiy huquq amalda bo’lgan davlatlarda huquqning
manbasi sifatida keng qo’llaniladi. Pretsedent avval sodir bo’lgan vaziyat yana
yuzaga kelganda qanday yo’l tutish lozimligini anglatadi va o’ziga xos namuna
sifatida qabul qilinishi tushuniladi. Sud ishlari bilan bog’liq pretsedentga sud
pretsedenti deb qaraladi. Sud pretsedenti - bu muayyan ish bo’yicha sudning
shunday qaroriki, u boshqa sudyalarga kelgusida shunga o’xshash ishlarni hal
qilishda qanday qaror qabul qilish lozimligini ko’rsatadi5. Sud qarori bilan bog’liq
shakllangan huquq normalari ingliz huquqida pretsedent huquqi (case law)ga
kiritilgan. Ushbu ma’noda «pretsedent» atamasi sud ishidan boshqa narsani
anglatmaydi, ya’ni bu sud tomonidan tugatilishi mumkin (fuqarolik ishida) yoki
lozim (jinoyat ishida) bo’lgan protsessual ish yuritish yoxud u yoki bu ishning
bevosita sud majlisida muhokama etilishidir. Shu bois sud qarorlariga pretsedent
huquqi sifatida ham qaraladi.
Ingliz huquqining asosiy manbai sifatida sud pretsedentini tan oluvchi umumiy
doktrina XIX asrning ikkinchi yarmida shakllangan. Bunga qadar esa sudyalar o’z
qarorlari bilan huquq normalarini o’rnatishlari mumkinligi haqida tasavvur qilish
qiyin edi, chunki jamiyat huquqiy ongida huquqning manbai sifatida mamlakat
odatlari va an’analarini tan oluvchi va sud pretsedentini huquq manbai qatoriga
kiritishni istisno qiluvchi qarash hukm surib kelgan. Huquqqa bunday

yondashuvga ko’ra sudyalar huquq qanday mavjud bo’lsa, uni shunday qabul
qilishlari lozim bo’lgan. Shu sababli sudlar o’z qaror (pretsedent)lariga majburiy
pretsedent, ya’ni huquq manbai sifatida emas, balki faqat huquq normasining
mavjudligini muayyan ishlar bo’yicha chiqarilgan qarorda qanday shakllangan
bo’lsa, shunday ko’rinishda tasdiqlovchi qat’iy isbot sifatida qaragan. Vaqt o’tishi
bilan ingliz sudlari o’xshash ishlar bo’yicha avval chiqarilgan sud qarorlariga
e’tibor bilan qaray boshlagan. Nihoyat sudya Park Mirehouse v. Rennel (1833)
ishida yuqoridagi yondashuvni quyidagicha ifodalagan: «pretsedentlar qanday
bo’lsa, o’sha tarzda e’tiborga olinishi lozim, sudyalar esa ularni rad etishlari va
umuman analogiyadan bosh tortishlari mumkin emas».
Hozirda amal qilib kelayotgan sud pretsedentlarining majburiyligi to’g’risidagi
ta’limot quyidagi ikki muhim holat ta’sirida shakllangan: birinchidan, 1865-yilda
Londondagi sudlarning tashabbusiga ko’ra maxsus Kengash va Huquqiy jamiyat
tashkil etilgan. Ushbu muassasalarga yuqori turuvchi sud instansiyalarining
qarorlarini ularning har bir nashrlarini majburiy professional nazorat ostiga olgan
holda nashr etib borish yuklangan. Bu vaqtga qadar bunday nashr etish xususiy
tartibda amalga oshirib kelingan.
Ba’zi nashrlar aniq ma’lumotlarni kafolatlagan bo’lsa, boshqalari esa ishonarli
bo’lmagan. Ko’p sud qarorlari umuman nashr etilmay qolgan. Ikkinchidan,
1873-1875-yillarda qabul qilingan sudlar tuzilishi to’g’risidagi qonunlar asosida
sudlar yagona markazlashgan tizimining tashkil etilishi. Pretsedent huquqi
tizimining amal qilishi ingliz sudlarining yagona tizimga birlashishlarini va
ularning bir-birlariga muayyan tarzda quyidan yuqoriga qarab bo’ysunish
tartibining joriy etilishini taqozo etgan.
Hozirgi vaqtda Angliya huquqini yaratishdagi sudlarning roli masalasi nazariy
jihatdan bahsli hisoblanadi. Muayyan nizo bo’yicha qonun qabul qilinmaganligi
bois sud odil sudlovni amalga oshirishdan voz kechishi mumkin emasligini
belgilovchi qoida umumiy tan olinadi. Shu sababli sud qonunchilik yo’li bilan
tartibga solinmagan huquq sohasida qaror qabul qilishi lozim bo’lsa, bunda uning

Bizga prof. S.L. Zivsning fikri ma’qul. Bunga ko’ra, masalaning mohiyatini
«huquqiy normaning manbayi» 2 degan ibora aniq ifodalaydi. Agar «huquqning
manbayi» tushunchasiga berilgan ta’riflarning aksariyatini solishtirib ko’rilsa,
ularda asosan huquqning manbayi – bu huquqiy normalar (qoidalar)ni bayon
etuvchi, ifodalovchi normativ-huquqiy hujjatlardir, degan ma’noni ko’rish
mumkin.
«Huquqning shakli» iborasiga kelsak, bunda shakl falsafiy talqin nuqtayi
nazaridan muayyan mazmunning mavjudligini anglatadi va uni ifoda etadi.
Huquqning shakli – bu huquqning tom mazmuni tuzilishi, uning mavjudlik usuli,
namoyon bo’lishi, batartibligi va harakatlanishi ifodasidir.
Huquqdagi mazmun va shakl masalasi, shu jumladan, huquq struk turasi bilan
qonunchilik strukturasi o’rtasidagi munosabat masalasi yuridik adabiyotda ancha
keng yoritilgan. Ko’pchilik mualliflarning fikricha, huquqning mazmunini huquqiy
normalar yig’indisi tashkil etadi. Bu normalarda xalqning umumiy davlat irodasi
o’zining muayyan aniq ifodasini topadi 3 . Huquqning mazmuni hamisha o’zi uchun
mos va maxsus shaklda obyektivlashtiriladi. Mazkur shakl ma’lum bir real
mazmunning tashqi ko’rinishi bo’lib, uning mavjudligi, ifoda etilishi va o’zgarishi
usulidir.
Demak, shuni ta’kidlash joizki, huquq shakli – davlat bilan huquq o’rtasidagi
bog’liqlikni ifodalaydi. Unda huquqning tashqi ifodalanishi tushuni ladi. Huquq
manbayi deyilganda, huquq normasining paydo bo’lishi va amal qilishiga imkon
beruvchi zamin (rezervuar) tushuniladi. Taniqli rus huquqshu nosi G.F.
Shershenovich huquq shakli – ma’lum ma’noda huquqni o’zida aks et tiruvchi,
uning oldingi vaqtda chiqarilgan manbayi, ya’ni asosi deb ta’riflagan.
Huquq shaklini tahlil etish davlat irodasini, xalq irodasini qonun dara jasiga qanday
usullar bilan ko’tarilganligini anglashga ko’maklashadi. Huquq shakli, davlat
irodasining hamma uchun majburiylik usuliga qarab belgilanadi. Shunga ko’ra,
huquqning to’rtta tarixiy shakli mavjud: huquqiy odat, yuridik presedent,
normativ-huquqiy hujjat va normativ shartnoma.

suv hududlari, havo bo’shlig’i, xorijdagi elchixonalar va vakolatxonalar egallab
turgan hudud, muayyan davlat bayrog’i ostida bo’lgan dengiz, daryo, havo va
kosmik kemalar hududi.
Milliy huquqiy tizimda xalqaro huquq normalarini tizimlashtirish, unifikatsiya
qilish, turkumlashning reja va dasturlarini ishlab chiqish, ratifikatsiya va
denonsatsiya qilingan hujjatlarni belgilangan tartibda kuchga kirgandan so’ng
milliy qonunchilikka tegishli o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish bo’yicha qonun
ijodkorligi bilan shug’ullanish, ularning normalarini milliy qonunchilik orqali
bajarish mexanizmlarini ijtimoiy hayotga tatbiq etishda muhim omil bo’ladi. Shu
jihatdan qaraganda, implementatsiya - qonun ijodkorlik faoliyatining ustuvor
sohasi bo’lishi bilan bir qatorda, har bir davlatning suveren huquqi sifatida uni
amalga oshirishning milliy-huquqiy va tashkiliy mexanizmlarining
samaradorligiga erishish istiqbolli vazifadir.
Ta’kidlash joizki, xalqaro huquq normalarini amalga oshirish uchun
«implementatsiya» (uyg’unlashtirish) atamasidan keng foydalafiiladi.
Implementatsiya (ingl. «implementation» - amalga oshirish, joriy etish,
bajarish) - xalqaro shartnomalarni (xalqaro huquqiy) davlat ichida amaliy joriy
qilish xalqaro
huquqiy normalarni milliy qonunlar va qonunosti aktlarga aylantirish yo’li bilan
amalga oshiriladi, bir qator davlatlarda ratifikatsiya qilingan xalqaro shartnomalar
o’z-o’zidan milliy qonunchilikning qismi bo’lib qoladi1. Xalqaro shartnoma
normalarini implementatsiya qilish - ikki bosqichli jarayondir: o’zgartirib o’tkazish
va ijro etish. O’zbekiston Respublikasida xalqaro huquq normalarining
implementatsiya qilinishi davlat organi tomonidan huquqiy akt qabul qilinishi
orqali amalga oshiriladi. Demak, respublikamiz a’zo bo’lgan xalqaro shartnomalar
milliy qonunchilikka implementatsiya qilinmaguncha qo’llanilmaydi. Shu o’rinda
yana bir qoidani eslatib o’tish lozim, ya’ni ko’pchilik qonunlar yoki kodekslarda
«xalqaro shartnomalarda boshqacha holat nazarda tutilgan bo’lsa, xalqaro
shartnoma qoidalari qo’llaniladi» degan qoida mustahkamlangan. Masalan,
Fuqarolik kodeksining 7-moddasida «Agar xalqaro shartnoma yoki bitimda

ishni mohiyat bo’yicha hal qilish uchun zarur bo’lgan normani yaratishdan boshqa
iloji qolmaydi. Boshqacha aytganda, sud qarorlari huquq manbaiga aylanadi.
Pretsedent huquqi sudyalarning tegishli yuqori turuvchi sudlar qarorlariga rioya
qilishlari majburiyatini belgilovchi vertikal tartib asosida amal qiladi. Yuqori
turuvchi sudlar qarorlari barcha quyi turuvchi sudlar uchun majburiy, biroq ular
yuqori turuvchi sudlarni bir-biriga bog’liq qilib qo’ymaydi.
Buyuk Britaniya hozirgi zamon huquq tizimining rivojlanishida pretsedentning roli
ancha yuqori. Aytish lozimki, statut huquqi mamlakatda pretsedent huquqi va
pretsedent huquqiy madaniyatining shakllangan muhitida rivojlanmoqda. Shu
sababli pretsedent huquqi an’analarida kasbiy jihatdan tarbiyalangan sudyalar,
albatta, qonunda u yoki bu atamaning boshqacha mazmuni maxsus izohlanmasa,
qonunchilik kategoriyalarini pretsedent huquqida qanday tushunilsa, shunday
qabul qiladi.
Mavzuni yoritish davomida huquqiy odat tushunchasiga to’xtalib o’tsak,
maqsadga muvofiq bo’lar edi. Tarixan huquqning dastlabki manbai (shakli) bo’lib
huquqiy odat hisoblanadi. Huquqiy odat - uzoq davr mobaynida amalda bo’lish
natijasida shakllangan va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan
olingan yurish-turish qoidasidir. Har qanday odat ham huquqiy odatga aylana
olmaydi, balki ma’lum bir guruh yoki butun jamiyatning manfaatlariga javob bera
oladigan va davlat tomonidan sanksiyalangan odatgina huquqiy odat bo’lishi
mumkin. Huquqning manbalari tizimida huquqiy odatning roli va o’rni turli
davlatlarda turlicha bo’lgan. 3
Davlat yuzaga kelishi bilan qonunlar, farmoyishlar, sud pretsedentlari,
ma’qullangan urf-odatlar va hokazolar ko’rinishidao’rnatilgan pozitiv huquq
tizimini shakllantirgan. Lekin maxsus siyosiy tashkilot sifatida davlat vujudga
kelgunga qadar ham insoniyatga odat huquqi normalari bilan ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishning muayyan tajribasi shakllangan edi.
Huquqiy odat boshqa ijtimoiy normalardan o’zining davlat tomonidan
tasdiqlangani, bajarilishining majburiyligi va davlatning majburlov kuchi bilan
3
Кечекьян С.Ф. О понятии источника права. «Ученые записки МГУ», вып 16, кн.11. – М., 1946. – 3–4-betlar

I BOB. HUQUQ SHAKLI TUSHUNCHASI
I.1 Huquqiy odat – huquqning tarixiy manbayi
Demokratiya sharoitida xalqning irodasi davlat amri darajasiga ko’tarilishi,
umum majburiy qoidaga aylanishi, belgilangan shaklda o’rnatilishi va
mustahkamlanishi lozim. Yuridik adabiyotda huquqiy normani o’rnatish va ifoda
etish shakli, odatda, huquqning manbayi eng umumiy ma’noda huquqning ifoda
etilish shakli hisoblanadi. Biroq, «huquqning manbayi» va «huquqning shakli»
degan iboralarga hamma olimlar ham aynan bir ma’noni beruvchi sinonim so’zlar
deb qaramaydilar.
Bir guruh olimlarning fikricha, huquqning manbayi deganda, huquqning
ifodalanish shaklini emas, balki uning vujudga kelishi uchun asos bo’lib xizmat
qiluvchi moddiy manbani, iqtisodiy tuzumni, moddiy ne’matlar ishlab chiqarish
usulini tushunish kerak1. Falsafiy ma’noda, gnoseologik nuqtayi nazardan bu fikr
to’g’ri. Chunki ustqurma hodisalari, mafkuraviy va ma’naviy hayot voqe liklari
pirovardida o’z ibtidosini, manbayini iqtisodiyotda topadi. Bu xulosani huquqqa
nisbatan ham berish mumkin. Biroq, huquqni vujudga keltiruvchi moddiy manba
sifatida davlatni, davlat hokimiyatini; uning yuridik manbayi sifatida esa – huquq
ijodkorlik faoliyatini, qonunchilik jarayonini tan oluvchi olimlar ham bor2.
Ikkinchi guruh olimlar «huquqning manbayi» va «huquqning shakli» iboralari
o’rtasida hech qanday farq ko’rmaydilar, ularni aynan bir ma’noda, sinonim
sifatida qo’llayveradilar. Ayniqsa, huquqning muayyan tarmoqlari bo’yicha
mutaxassislar «huquqning manbayi» degan iborani, hech ikkilanmas dan, huquqiy
qoidalarni bayon etuvchi normativ-huquqiy hujjatlarni anglatish uchun ishlatadilar.
Uchinchi guruh olimlar esa, «huquqning manbayi» iborasidan to’la voz
kechishni istamaganlari holda, uni ayrim izohlar bilan (masalan, «huquqning
yuridik manbayi», maxsus ma’noda tushuniladigan «huquq manbayi» va h.k.)
qo’llashni taklif etadilar. 1
1
O’zbek tilining izoxli lug’ati: 80000 dan ortiq so’z birikmasi. - Т .:

muayyan munosabatlarni kompleks asosda tartibga solishga qaratilgandir.
Normativ-huquqiy hujjatlar huquqning muayyan sohasi doirasida qabul qilinadi.
Bu esa zarur holatlarda tegishli normativ hujjatlarni izlab topishni osonlashtiradi.
Huquq sohasi doirasidagi hujjatlar o’rtasida bo’shliq va ziddiyatlar yuzaga
kelishining oldini oladi. Normativ-huquqiy hujjatlarning ushbu jihati huquqning
tizimlilik xususiyatiga mos keladi.
uchinchidan, normativ-huquqiy hujjatlarni boshqa huquq manbalaridan farqli
o’laroq tez va qisqa muddatlarda qabul qilish, o’zgartirishlar kiritish yoki zarur
holatlarda bekor qilish mumkin. Buning natijasida normativ-huquqiy hujjatlar
boshqa huquq manbalariga nisbatan ijtimoiy taraqqiyotning ehtiyojlariga ko’proq
mos keladi. Normativ-huquqiy hujjatlarning ushbu jihati tezkorlik deb nomlanadi
va u huquqning o’zgaruvchanlik xususiyatiga mos keladi.
O’z navbatida, davlat organlari yoki mansabdor shaxslar tomonidan chiqarilgan
barcha huquqiy hujjatlar ham normativ-huquqiy hujjat bo’la olmaydi. Faqatgina
umumiy huquq va majburiyatlarni o’rnatuvchi, o’zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi
hujjatlargina normativ-huquqiy hujjat sifatida e’tirof etiladi.
Milliy huquqshunos olim Sagdullayevning “Davlat va huquq nazariyasi” darsligida
normativ-huquqiy hujjatning quyidagi xususiyatlarini
ko’rsatib o’tilgan:
- davlat nomidan qonunda belgilangan tartibda qabul qilinadi;
- vakolatli subyektlarning huquq ijodkorligi faoliyati mahsulihisoblanadi;
- barcha uchun umummajburiy qoidalarni o’rnatadi, o’zgartiradi
(takomillashtiradi) yoki bekor qiladi;
- maxsus protsessual tartibda amalga oshiriladi;
- rasmiy shaklga ega (qonun, farmon, qaror va boshqalar);
- muayyan turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan;
- huquqiy qoidaning mazmuni, ya’ni huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq
va majburiyatlari bayon etiladi;

O’zbekiston Respublikasining «Xalqaro shartnomalar to’g’risida»gi qonuni qabul
qilingan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, xalqaro shartnomalarning qoidalari
O’zbekiston qonunlariga nisbatan ustunlikka ega.
Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning asosiy manbalaridan biri sifa tida davlatlar
va xalqlar o’rtasidagi turli xil munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy hujjatdir.
Xalqaro shartnomalar huquqi xalqaro huquqning alohida so hasi sifatida maydonga
chiqadi.
Normativ-huquqiy hujjatlar vaqt, hudud va shaxslarga nisbatan
amal qilish doirasiga ega bo’ladi. «Normativ-huquqiy hujjatlar to’g ‘risida»gi
O’zbekiston Respublikasi Qonunining 30-moddasida normativ-huquqiy
hujjatlarning kuchga kirish tartibi belgilab qo’yilgan. Unga ko’ra, normativ-
huquqiy hujjatlar, agar hujjatlarning o’zida kechroq muddat ko’rsatilgan bo’lmasa,
ular rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi. Qonunning 31-
moddasida normativ-huquqiy hujjatning orqaga qaytish kuchi belgilab qo’yilgan.
Unga ko’ra, normativ-huquqiy hujjatlar orqaga qaytish kuchiga ega emas va ular
amalga kiritilganidan keyin yuzaga kelgan ijtimoiy munosabatlarga nisbatan tatbiq
etiladi. Qayd etish kerakki, ushbu normaga nisbatan istisno holatlar mavjud.
O’zbekiston Respublikasining qonuni u amalga kiritilishiga qadar yuzaga kelgan
ijtimoiy munosabatlarga nisbatan qonunda to’g’ridan-to’g’ri nazarda tutilgan
hollardagina tatbiq etiladi. Agar O’zbekiston Respublikasining qonuni sodir etilgan
paytda javobgarlikka sabab bo’lmagan yoki yengilroq javobgarlikka sabab bo’lgan
xatti-harakatlar uchun yuridik va jismoniy shaxslarning javobgarligini joriy etishni
yoki kuchaytirishni nazarda tutsa yoxud yuridik va jismoniy shaxslarga moddiy
zarar yetkazsa, qonunga orqaga qaytish kuchini berish mumkin emas. Normativ-
huquqiy hujjat, agar uning matnida boshqacha izoh berilmagan bo’lsa, muddatsiz
amal qiladi. Normativ-huquqiy hujjatning amal qilish muddati butun hujjat uchun
yoki uning qismlari uchun belgilanishi mumkin. Bunday holda normativ- huquqiy
hujjat yoxud uning qismi qaysi muddatga yoki qanday hodisa yuz berguniga qadar
o’z kuchini saqlab qolishi ko’rsatilishi kerak.

Yuridik adabiyotlarda huquq manbasi bilan birga «huquq shakli» atamasi ham
keng va yonma-yon qo’llaniladi. Ushbu atamalarning kundalik, ilmiy va
professional doirada bir xil mazmunda tushunilishi va shu asosda qo’llanilishi, ular
o’rtasidagi farqli holatlarni anglamaslikka hamda bu tushunchalarni sinonim
sifatida qabul qilishga olib keladi. «Huquq manbasi» va «huquq shakli»
kategoriyalarining yuridik tabiatini tushunishda, avvalo, «manba» va «shakl»
so’zlarining lug’aviy ma’nosiga e’tibor qaratish zarur. Jumladan, «manba»
(arabcha - boshlanish; ibtido) ko’chma ma’noda esa biror narsa, ish-harakatning
yuzaga kelishi, faoliyat uchun asos-omil bo’lgan narsa; sabab degan ma’nolarni
bildiradi. «Shakl» esa (arabcha - ko’rinish, rasm, tarz) biror-bir narsa yoki
predmetning tashqi ko’rinishi, mazmunining ifodalanishi kabi ma’nolarni
anglatadi4.
Huquq manbasi muayyan rasmiy bir shaklga ega bo’lishi uchun, albatta, bunday
manba davlat tomonidan e’tirof etilishi va tegishli huquq ijodkorligini amalga
oshiruvchi vakolatli organlar tomonidan rasman e’tirof etilishi, ya’ni
mustahkamlab qo’yilishi kerak.
Xorijlik huquqshunos olim G. Kelzenning fikricha, «huquq manbasi» keng
mazmunga ega. Huquq manbasi tushunchasi odob-axloqqa oid me’yorlar, siyosiy
prinsiplar, huquqiy doktrinalar, huquqshunos mutaxassislar fikrlarini anglatadi.
Huquqning manbasi deganda, umumiy ma’noda huquqni ifoda etilish shakli
tushuniladi. Huquqiy hodisa sifatida huquq manbasini uch xil ma’noda tushunish
mumkin: moddiy ma’noda - bu jamiyatdagi mulkchilik shakllari, moddiy
shart-sharoitlar, jamiyat a’zolarining qiziqishlari va manfaatlari; mafkuraviy
ma’noda - bu turli huquqiy mafkura va ta’limotlar, huquqiy ong; maxsus yuridik
ma’noda – bu huquqning shakllari. Huquqning quyidagi shakllari mavjud: huquqiy
odat, normativ-huquqiy hujjat, huquqiy pretsedent, normativ shartnomalar va
boshqalar.
Demak, shuni ta’kidlash joizki, huquq shakli – davlat bilan huquq o’rtasidagi
bog’liqlikni ifodalaydi. Unda huquqning tashqi ifodalanishi tushuni ladi. Huquq
manbayi deyilganda, huquq normasining paydo bo’lishi va amal qilishiga imkon

O’z yuridik tabiati va mohiyatiga ko’ra Konstitutsiya boshqa normativ-huquqiy
hujjatlardan quyidagi muhim jihatlari bilan ajralib turadi:
birinchidan , Konstitutsiya maxsus subyekt tomonidan yoki uning nomidan
o’rnatiladi;
ikkinchidan , konstitutsiyaviy qoidalar ta’sis etuvchi, yo’naltiruvchi, birlamchi
ahamiyatga ega;
uchinchidan , konstitutsiyaviy tartibga solish o’z hajmining keng qamrovliligi
bilan tavsiflanadi, ya’ni u nihoyatda muhim va keng ko’lamdagi ijtimoiy
munosabatlar doirasiga ta’sir ko’rsatadi;
to’rtinchidan , Konstitutsiya alohida yuridik xususiyatlarga, ya’ni ustuvorlikka,
oliy yuridik kuchga, o’ziga xos muhofaza shakliga, maxsus tarzda qabul qilinish va
o’zgartirilish tartibiga ega.
Qonun - davlat hokimiyatining oliy vakillik va qonunchilik hokimiyati organi
tomonidan yoki bevosita xalqning xohish- irodasiga ko’ra (masalan, referendum
o’tkazish yo’li bilan) qabul qilingan, qoida tariqasida eng muhim ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik hujjat. Qonun davlat huquq tizimining
negizini tashkil etadi, davlatning boshqa organlari normativ hujjatlariga nisbatan
oliy yuridik kuchga ega bo’ladi.
Qonun muhim deb hisoblanadigan ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash,
rivojlantirish va tartibga solish vositasidir. O’zbekiston Respublikasining
“Normativ-huquqiy hujjatlar to’g ‘risida”gi Qonunining 8-moddasida O’zbekiston
Respublikasi qonunlarini ifodalovchi norma quyidagicha ifodalangan:
“O’zbekiston Respublikasining qonunlari eng muhim va barqaror ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soladi hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan yoki referendum o’tkazish yo’li bilan qabul qilinadi.
O’zbekiston Respublikasining qonunlari konstitutsiyaviy qonunlar tarzida qabul
qilinishi mumkin. Kodekslar O’zbekiston Respublikasining qonunlari bilan
tasdiqlanadi”.
Qonunosti hujjati qonunga asosan va uning ijrosini ta’minlash yuzasidan
chiqariladi. Qonunosti hujjatlari umummajburiy tusdagi (normativ) va

HUQUQ SHAKLLARI ( MANBALARI ) TUSHUNCHASI VA TURLARI

Купить